InfoHub Logo

جەر جۇزىندەگى قاي ۇلتتىڭ بولماسىن ءسالت-داستۇر عۇرىپتارى مەن ءتالىم تاربيەسى ادام بويىندا ىزگى قاسيەتتەر قالىپتاستىرۋعا نەگىزدەلگەن. قوعامداعى سان-سالانىڭ قايسىسىن الساق تا ادامگەرشىلىك قاسيەت الدىڭعى ورىندا. بۇل دەگەنىڭىز ءاربىر ادامنىڭ بويىندا ءبىرىنشى باعالاناتىن قۇندىلىق. قۇندىلىقتاردىڭ ءارتۇرلى بولۋى اقيقات، ال قاراما-قايشى بولۋى عىلىم سالاسىندا جاڭالىق اشۋعا جول اشسا، ساياساتتا سوعىسقا سەبەپ بولعاندارى دا از ەمەس. ال قۇندىلىق دەگەنىمىز نە؟ «قۇندىلىق – بۇل قانداي دا ءبىر نارسەنىڭ ماندىلىگى، ماڭىزدىلىعى، قالاۋلىلىعى، پايدالىلىعى جانە قىمباتتىعى. ول قاشاندا الدەكىمنىڭ (نەمەسە الدەنەنىڭ) باعالىلىعىن، ياعني وبەكتيۆتى بولمىستى جانە سونىمەن ءبىر مەزەتتە ونىڭ الدەكىم (نەمەسە الدەنە ) ءۇشىن قۇندىلىعىن، ياعني سۋبەكتيۆتى باعالاۋدى بىلدىرەدى. دۇنيە قۇندىلىققا تولى – ماتەريالدى (زاتتار، اشەكەي بۇيىمدار، التىن مەن اسىل تاستار، اقشا، مەنشىك جانە ت.ب.)، كوركەم (ادەبيەت پەن ونەر تۋىندىلارى) جانە ادامي (سۇلۋلىعى مەن ىزگى قاسيەتتەرى) قۇندىلىقتار. ءبىر نارسەنى ەكىنشىسىنەن ارتىق كورۋ جالپى ءتىرى تابيعاتقا ءتان. اڭ ەكەش اڭنىڭ ءوزى ءتولىن قىزعىشتاي قورعايدى. دەگەنمەن، قۇندىلىقتىڭ انتروپوگەندى، ياعني ادامعا ءتان ەكەندىگىن باسا ايتۋ قاجەت، ويتكەنى بارلىق جاراتىلىستىڭ ىشىندە ادام عانا تابيعي
جانە مادەني تۋىندىلاردى، يدەيالار مەن امال-ارەكەتتەردى، جالپى باسقا ادام مەن قوعامدى، سونداي-اق ءوزىن-وزى باعالاۋعا قابىلەتتى. قۇندىلىقتار ادامنىڭ الەۋمەتتىك بولمىسىنا تارتىلعان، ادام قۇندىلىقتارعا مۇددەلى ءارى مۇقتاج بولىپ تابىلادى»، - دەيدى فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور باقىتجان ساتەرشينوۆ .

ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلامالىق ماقالاسىندا «كۇللى جەر ءجۇزى ءبىزدىڭ كوز
الدىمىزدا وزگەرۋدە. الەمدە باعىتى ءالى بۇلىڭعىر، جاڭا تاريحي كەزەڭ باستالدى. كۇن ساناپ وزگەرىپ جاتقان ءدۇبىرلى دۇنيەدە سانا-سەزىمىمىز بەن دۇنيەتانىمىزعا ابدەن ءسىڭىپ قالعان تاپتاۋرىن قاعيدالاردان ارىلماساق، كوش باسىنداعى ەلدەرمەن تەرەزەمىزدى تەڭەپ، يىق ءتۇيىستىرۋ مۇمكىن ەمەس. وزگەرۋ ءۇشىن ءوزىمىزدى مىقتاپ قولعا الىپ،زامان اعىمىنا يكەمدەلۋ ارقىلى جاڭا ءداۋىردىڭ جاعىمدى جاقتارىن، بويعا ءسىڭىرۋىمىز كەرەك» دەگەن پىكىردى ايتقان بولاتىن. راسىندا الەمدە وركەنيەتپەن قاتار قۇندىلىقتار دا وزگەرۋدە. وزگەرىسسىز قالاتىن ءبىر عانا قۇندىلىق بار ول – رۋحاني قۇندىلىق. رۋحاني قۇندىلىق ادام بويىنداعى مەيىرىمدىلىك، ادامگەرشىلىك، ىزگىلىك قاسيەتتەرىنىڭ جيىنتىعى. رۋحاني قۇندىلىقتاردى قالىپتاستىرۋدىڭ نەگىزگى كوزدەرىنىڭ ءبىرى كوركەم شىعارما. پسيحولوگيا زاڭدىلىقتارى مەن مەحانيزمدەرىن زەرتتەپ جۇرگەن قازاقستاندىق جاس پسيحواناليتيك سايا باقيموۆانىڭ كوركەم ادەبيەت وقۋدىڭ ارتىقشىلىعى تۋراسىندا پىكىرىنە جۇگىنىپ كورگەن ەدىك، جەكە ىستاجىريبەسىنەن مىسال كەلتىرگەن مامان «كوركەم شىعارمانى كوپ وقۋ ەموسيالىق ينتەللەكتى دامىتۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى» دەپ بىلەدى. «پسيحولوگ رەتىندە ايتارىم – كوركەم ادەبيەتتى وقيتىن ادامدارمەن جۇمىس ىستەۋ مۇلدەم ادەبيەت وقىمايتىن اداممەن جۇمىس ىستەگەننەن باسقاشا. جاقسى دا، جامان دا ەمەس، باسقاشا. مىسالى، ەموسيالىق ينتەللەكتىنى دامىتۋدىڭ ءبىر جولى – سەزىنەتىن ەموسيالاردى جاقسى تانۋ، اتىن اتاي الۋ. ياعني، بىزدە بولاتىن ەموسيالاردىڭ بارىنشا پاليتراسىن بەرۋ ءۇشىن بىزگە سايكەسىنشە سونداي باي سوزدىك قور كەرەك. ال ونى قالاي دامىتۋعا بولادى؟ ونىڭ ماڭىزدى بولىگى – كوركەم ادەبيەت. ەموسيالىق ينتەللەكتتى دامىتۋدان باسقا ءرولى جايلى ءوزىم سۇيەنەتىن پسيحواناليز تەورياسىنان ايتسام، بۇل جەردە كليەنتتىڭ ەركىن اسسوسياسياسى ماڭىزدى»، دەگەن پسيحولوگ وبرازدى ويلاي بىلەتىن ادام مازمۇنعا باي، ماعىنا جاعىنان بىرنەشە دەڭگەيدەن تۇراتىن تەرەڭ اسسوسياسيالاردى كوبىرەك ۇسىنا الاتىنىن ايتادى. قۇندىلىقتىڭ قاينار كوزى، ۇلتتىق بىرەگەيلىك پەن رۋحاني بايلىقتىڭ تۇيىسكەن تۇسى دا – ادەبيەت. كوركەم ادەبيەتتە دۇنيەتانۋدىڭ ەكى فورماسى ۇشتاسقان. وندا سەزىم مەن وي، ەتيكا مەن ەستەتيكا، اقىل مەن ەموسيا توعىسقان. بايقاعانىمىزداي كوركەم شىعارما وقىرماننىڭ تانىم كوكجيەگىن كەڭەيتىپ قانا قويماي، سوزدىك قورىن بايىتۋعا، وزىندىك پىكىر قالىپتاستىرۋعا اسەر ەتەدى. ءبىر عانا كوركەم شىعارمانى وقي وتىرىپ وقىرمان ءتۇرلى كۇي كەشەدى. كەيىپكەردىڭ ىس-ارەكەتىنە بىردە ءسۇيسىنىپ ۇيرەنەدى، ەندى بىردە تىجىرىنىپ جيرەنەدى، جاڭا داعدى قالىپتاستىرادى. كەيدە كۇلىپ، جىلاپ، تاڭدانىپ، اشۋلانىپ ىشكى ەموسياسىن دا شىعارىپ الادى. جازۋشى-دراماتۋرگ روزا مۇقانوۆا «بۇرىن وقىعاندارىمنىڭ ىشىنەن وزىمە ۇناعان، ءتىپتى كەيدە قايتالاپ وقيتىن كىتاپتارىم بار. ولار مەنىڭ ەڭ جاقىن دوستارىم دەۋگە دە بولادى. جاۋاپ تابا الماي، وي سەندەلگەندە كومەككە كەلەدى. جانىمدى تەرەڭدەتەدى، ساناما سابىر بەرەدى. ىزدەگەنىمدى تاۋىپ ولجالى ەتەدى. سونداي قۇندى دۇنيەلەرىم بار.

مەنىڭشە، ءار ادام قۇندىلىقتى ءوزى ىزدەپ تاۋى كەرەك. بالكىم، مەنىڭ وقىعاندارىم باسقالارعا جاڭالىق تا ەمەس. ولار مەكتەپ قابىرعاسىندا-اق وقىپ تاستاعان بولار. مەملەكەت قايراتكەرلەرىنىڭ كوزقاراسى، قالىپتاسقان ويى، ءومىربايانىن، ساياسي تاقىرىپتاعى جازىلعان وچەركتەرىن وقىعاندى جاقسى كورەمىن. ءومىربايان – تاعدىر، اقيقاتتى عانا ايتادى. ال كوركەم ادەبيەتتىڭ ءتۇپ تامىرى شىندىقتان الىنىپ، كوركەمدىكپەن ورىلەدى» .بۇل تۇرعىدا كوركەم شىعارما وقىرماننىڭ پسيحولوگياسىنا اسەر ەتىپ جان دەرتىن ەمدەسە، ەندى بىردە جىگەرىن قايراپ، ەس جيدىرار دوس تا بولا الادى. بەلگىلى قوعام قايراتكەرى ساعات اشىمبايەۆتىڭ: «ادەبيەتتىڭ اتقاراتىن وراسان زور كۇشىمەن ەشتەڭە دە تەڭەسە المايدى» دەۋىنىڭ سەبەبى دە وسى بولسا كەرەك.

ماسەلەن، ءسوز زەرگەرى اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومانىنداعى مىنا ءبىر ءۇزىندى «بۇل ۇيگە، اسىرەسە، كوكتەم ءنارىن ەنگىزگەن ءبىر جان بار. ول سۇيىندىكتىڭ قىزى توعجان. اباي كەلگەننەن بەرى توعجان ۇلكەن اعاسى اسىلبەكتىڭ وتاۋىنان وسى ۇيگە بىرنەشە رەت كەلىپ كەتتى. سىلدىرلاعان شولپىسى، الدەقانداي بىلدىرلاعان تىلمەنەن توعجاننىڭ كەلەرى مەن كەتەرىن پاش ەتەدى. قۇلاقتاعى اشەكەي سىرعاسى، باستاعى كامشات بوركى، بىلەك تولعان نەشە بىلەزىكتەرى – بارشاسى دا بۇل وڭىردەن ابايدىڭ كورمەگەن ءبىر ءسانى سياقتى. تولىقشا كەلگەن، اپپاق ءجۇزدى، قىرلى مۇرىن، قارا كوز قىزدىڭ جىپ-جىڭىشكە قاسى دا ايداي بوپ قيىلىپ تۇر. قارلىعاش قاناتانىڭ ۇشىنداي ۇپ-ۇشكىر بوپ، سامايعا قاراي تارتىلعان قاس، جۇرەككە شابار جەندەتتىڭ جەبەسىندەي» وقىرماندى وزىنە ەلىتىپ، سۇلۋلىققا ءسۇيسىندىرىپ قانا قويماي، ەستەتيكالىق تالعام قالىپتاستىرادى.

قانداي كوركەم تۋىندى بولسىن مەيلى فيلم ياكي شىعارما بەلگىلى ءبىر يدەيانى جەتكىزۋ قۇرالى. شىعارمانى سوزبەن سۋرەتتەپ، كەيىپكەر تۋدىرىپ كوركەمدەپ ۇسىنۋ، سول ارقىلى وقىرمان ويىنا ءدوپ ءتۇسۋ اۆتوردىڭ شەبەرلىگىنە بايلانىستى. بۇعان جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ شىعارمالارى مىسال بولا الادى. جۇسىپبەك ايماۋىت ۇلىنىڭ شىعارمالارىندا كوركەمدىكيدەيالىق ىزدەنىستەر، بەينەلەۋ تاسىلدەرى، باستى تۇلعانىڭ جان-جۇيەسىن اشۋداعى ديناميكالىق قوزعالىستار دەتال، پورترەت، پەيزاج، ىشكى مونولوگ، وي اعىستارى، تىلدىك-ستيلدىك قۇبىلىستار، كومپوزيسيالىق ۇيلەسىم، لەكسيكالىقسينتاكسيستىك قايتالاۋلار، دانالىق وي، ناقىل ءسوز ت.ت. ءوز ورىندارىندا قولدانىلىپ، 20 جىلدارداعى قازاق پروزاسىنىڭ سىرتقى ءپىشىنى مەن ىشكى مازمۇنىن، كوركەمدىك قۇرىلىم-ەرەكشەلىكتەرىن بايىتا، تولىقتىرا تۇسەدى.

ايماۋىتوۆتىڭ تابيعات كورىنىستەرىن سۋرەتتەۋى دە ەرەكشە «وسكەمەننىڭ ار جاعىندا، بۇقتىرمانىڭ وڭ جاعىندا الەمگە ايان التاي بار. سول التايدىڭ كۇنگەيىنەن قۇبىلا جاققا قاراي قۇلاي اققان، قۇلاي اعىن ەرتىس تۇسكەن، كۇز كۇزەتكەن كۇرشىم بار. التاي، كۇرشىم – نە زاماننان قالىڭ نايمان مەكەنى. سول التاي مەن كۇرشىمنىڭ قىسى قىسپاق، جازى سامال. كۇن جىلت ەتسە، ءتورت تۇلىك مال قاراعايلى قارت التايدىڭ، التاي سىندى اناسىنىڭ كوكىرەگىن ايمالاسىپ، تىرىڭداسىپ، مايەك باسىپ، مامىرلاسىپ جاتقانى. قارت التايدىڭ قاق باسىندا، الاقاننىڭ اياسىندا، بال تاتىعان اينا سۋلى، ءتۇرى دە اسپان، سىرى دا اسپان، شاراپ سۋلى مارقاكولى. مارقاكولدى القالاعان – اق اۋىلدى التاي ەلى. التاي ەلى – التاي جازى تاۋ ەركەسى – كيىك بولىپ، وزگە ەلدەردەن بيىك بولىپ، مارقاكولدىڭ سامالىندا سايران ەتىپ جاتقانى».

كوركەم شىعارمانىڭ وقىرمانى وزىنە ەلىتىپ اكەتۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى الەۋمەتتىك ماسەلەنىڭ كورىنىس تاۋىپ، شىنايى تىرشىلىكتەن حابار بەرۋى.
جالپى قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىنا ۇڭىلسەك، سۇبەلى دەگەن شىعارمالاردىڭ قايقايسىسى بولماسىن نەگىزگى وزەگىنە ومىردە بولعان وقيعالاردى نەگىز ەتەدى. ول سيپات قازاق پروزاسىنىڭ العاشقى ۇلگىلەرىنە دە ءتان. ماسەلەن، ى.ءالتىنساريننىڭ «قىپشاق سەيىتقۇل» اڭگىمەسىنىڭ، ش.قۇدايبەردى ۇلىنىڭ «ءادىل-ماريا»، م.دۋلاتوۆتىڭ «باقىتسىز جامال»، س.تورايعىروۆتىڭ «قامار سۇلۋ»، س.كوبەيەۆتىڭ «قالىڭ مال» ءتارىزدى شىعارمالارىنىڭ بارلىعى دا شىنايى ومىردە بولعان ادامدار تاعدىرىنا نەگىزدەلگەن. ال، ناقتى تاريحي ادامدا ومىرىنەن الىنعان پروزالىق شىعارمالار ادەبيەتتە كەشتەۋ تۋدى. ونىڭ باسىندا م.اۋەزوۆتىڭ «قاراش-قاراش وقيعاسى» پوۆەسى تۇرادى. پوۆەست 1927 جىلى جازىلعان. لەنينگراد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتى، جاس جازۋشى قالامىنان شىققانىنا قاراماستان بۇل شىعارما قازاق ادەبيەتىندەگى تاريحي تاقىرىپتى يگەرۋدەگى باستى بەلەس بولىپ قالدى. شىعارمانىڭ ەڭ باستى ارتىقشىلىعى دا وسى تاريحي شىندىقتىڭ بارىنشا نانىمدى كورىنىس تابۋىندا. بۇل ورايدا جازۋشى قازاق ادەبيەتىندەگى تاريحي جىرلار اباي، شاكارىم ءداستۇرىن بەرىك ساقتاي وتىرىپ،ەۋروپا ادەبيەتىندەگى ۇلگىنى دە جەتە مەڭگەرگەندىگىن بايقاتادى. اۆتوردىڭ تاريحي ادامدار اتتارىن دا ءسال وزگەرتىپ بەرۋىنىڭ وزىنەن ادەبيەتكە كەلگەن جاڭا ءبىر لەپتى، ەۋروپالىق ۇلگىدەگى كوركەم ادەبيەتكە قاراي اياق باسقان جاڭا قادامدى كورەمىز. بۇل تاريحي دەرەك پەن كوركەمدىك شەبەرلىكتىڭ استاسىپ كەلۋى جاعىنان قازاق ادەبيەتىندەگى جاڭا ۇلگى بولدى.

سونداي-اق، تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا جازىلعان كوركەم تۋىندىلار تاقىرىپتىڭ الۋاندىعىمەن، باستىسى يدەيانىڭ ەركىندىگىمەن ەرەكشەلەنەدى. بۇگىنگى كۇنى قازاق ادەبيەتى ءوزىنىڭ بيىگىندە سان ءتۇرلى ىزدەنىستەر مەن سان تاراۋ جولداردا ءوز مۇمكىندىكتەرىن كورسەتىپ كەلەدى. قازاق ادەبيەتىنىڭ تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى تاقىرىپ اياسىنىڭ كەڭىپ، قوعامدىق ماسەلەلەردى قوزعاۋى دا ءوز كەزەگىندە تاريحي ۋاقىت كەڭىستىگىندەگى ەلىمىزدىڭ بولاشاعىنا الاڭداۋلى ءۇمىتتىڭ ءبىر كورىنىسى ەكەندىگى انىق.

جازۋشىنىڭ ۇشقىر قيالىنان تۋعان قانداي كوركەم تۋىندى بولماسىن وندا ءومىر شىندىعى بار. شىعارماداعى وبراز ناقتى ءبىر كەيىپكەرلەردىڭ
اينالاسىنا جيناقتالا، سونى نەگىزگى نىساناعا الا وتىرىپ ايقىندالادى. سوندىقتان وقىرمان شىعارماداعى نەگىزگى تۇلعا-كەيىپكەرلەردى تاني وتىرىپ، باسقا كەيىپكەرلەردى سونىمەن سالىستىرا، ساباقتاستىرا وتىرىپ باعا بەرۋگە داعدىلانادى. ءيا، ءار جازۋشىنىڭ وزىندىك جازۋ ءستيلى، سيۋجەتتىك جەلىنى قۇرۋ ەرەكشەلىكتەرى، كەيىپكەرلەردى سويلەتۋ ءتاسىلى ءارتۇرلى بولعانمەن، بارىنە ورتاق ءبىر دۇنيە بار ول - شىعارمانىڭ ىزگىلىككە باعىتتالۋى. جوعارىدا اتالعان رۋحاني قۇندىلىقتى قالىپتاستىراتىن دا وسى كوركەم شىعارما.

رۋحاني-ادامگەرشىلىك تاربيە قوعامنىڭ بارلىق ساتىسىندا زەرتتەۋ نىسانى بولىپ وتىرعانى بارشاعا ءمالىم. رۋحاني-ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتار ءمانى، تاربيەلىك ماڭىزى تۋرالى قازاق عۇلامالارىنىڭ، قوعام قايراتكەرلەرى مەن اعارتۋشى-پەداگوگتەرىنىڭ وي-پىكىرلەرى مەن كوزقاراستارى بار. بۇگىنگى تاڭدا سۇرانىس قوعامداعى ىزگىلىككە، رۋحانيلىققا بەت بۇرعىزىپ، وقۋ-تاربيە جۇمىسىن رۋحاني-ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتارىن قالىپتاستىرۋ قاجەتتىلىگىن ايقىنداپ وتىر. ال ءدال وسى قۇندىلىقتىڭ ىرگەتاسى كوركەم شىعارمانى وقۋدان باستالادى. كوركەم شىعارما - وقۋ قورشاعان ورتانى، دۇنيەنى ءوزىن تانۋعا كومەكتەسەدى، تالداپ ساراپتاۋعا، وزىندىك جۇيەلى پىكىر قالىپتاستىرۋعا ۇيرەتەدى.

امانتاي ناسيحات اتىمتاي قىزى

---