ادىلبەك ءابايدىلدانوۆ
ادىلبەك ابايدىلدانوۆپەن تانىسۋىمىزدىڭ ءوزى دە ءبىر قىزىق حيكايا ەدى. وبلىستىق گازەتىمىز "سوۆەتتىك جەتىسۋ" دەپ اتالاتىن دا، تالدىقورعان وڭىرىندە قالام ۇستاي باستاعان جاستار بولسا، ەڭ الدىمەن سول گازەتتىڭ رەداكسياسىن توڭىرەكتەيتىن. بۇل كۇندەگى بەلگىلى قالامگەرلەر سايىن مۇراتبەكوۆ، قاستەك بايانبايەۆ، مارقۇم قۇداش مۇقاشيەۆ، تۇرسىنزادا ەسىمجانوۆ، ۇزاقباي دوسپانبەتوۆ، تاعى باسقالارىمەن دە وسى گازەت بەتى ارقىلى تانىسىپ-بىلىسكەن بولاتىنبىز.
ءبىز جولداعان بالاڭ شىعارمالار تاعدىرى جايلى جاۋاپتى كوبىنە-كوپ ادىلبەك ءابايدىلدانوۆتان الاتىنبىز. وقتىن-وقتىن رەداكسياعا تۇسكەن ولەڭدەرگە، اڭگىمەلەرگە شولۋ بەرىلىپ تۇرادى. ونى جازاتىن دا ادىلبەك ءابايدىلدانوۆ. سوندىقتان بىزگە ادىلبەكتەن اسقان بەدەل دە، ادىلبەكتەن اسقان قۇدىرەت تە جوق سياقتى كورىنۋشى ەدى ول كەزدە.
مەن ورتا مەكتەپتىڭ سوڭعى كلاسىندا ولەڭدى وندىرتە جازدىم، ولاردى كوبىنە اۋداندىق "كولحوز تۋى" گازەتىندە جاريالاتاتىنمىن. ءبىر بەتكە كەيدە ەكى-ۇش ولەڭىم قاتار شىعىپ، سولاردىڭ بىرەۋىنىڭ استىنا "س.قىر ۇلى" دەگەن لاقاپ ات قويىلاتىن ەدى. ونى دا ءوزىم ويلاپ تاپقام. "باۋبەك بۇلقىشيەۆ ماقالالارىن "تاۋ ۇلى" دەگەن اتپەن جاريالايدى دەگەندى وقىعانىم بار بولاتىن. سوعان ەلىكتەگەنىم بولۋى كەرەك.
سونداي قىر ۇلى اتىنان اۋداندىق گازەتكە شىققان ءبىر ولەڭىمدى كوشىرىپ، ءوز اتىممەن "سوۆەتتىك جەتىسۋعا" جاريالامايمىن با باياعى. سونى الدەكىم جەردەن جەتى قويان تاپقانداي، "ساكەن بىرەۋدىڭ ولەڭىن ۇرلاپ الىپتى" دەپ وبلىستىق گازەتكە جازىپ جىبەرسە كەرەك. ادىلبەك اعام كەزەكتى ءبىر شولۋىندا: "ساكەن يماناسوۆ اۋداندىق گازەتتەگى س.قىرۇلىنا جيەندىك جاساپ، ولەڭىن كوشىرىپ، بىزگە جىبەرگەن! بۇل جارامسىز قىلىق" — دەگەندەي ەتىپ، "كوكەمە" كورسەتە ءبىراز سىلتەپتى. مەشكەي دەگەن ات جامان، وعان مەن ءقايتىپ شىداپ تۇرايىن.
وتىرا قالدىم دا، ادەكەڭە حات جازدىم. جازعاندا دا، ادەپ ساقتاپ، سيپاي قامشىلاپ سىپايىلاپ جاتپادىم، تەنتەكتىكتى دە تەكتىلىك دەپ ۇعاتىن قايران جاستىق دەسەڭشى، اعاما "اۋىزدى سالدىم-اۋ" دەيمىن ءبىراز. "ءسىزدىڭ فاميلياڭىزدىڭ جارتىسى اباي، جارتىسى ءدىلدا ەكەن. قۇداي تاعالا ابايدىڭ اقىندىعىنان ەپتەپ قارايلاسقانىمەن، ءدىلدانىڭ قاتىندىعىن دا ۇيىپ-توگىپ قوسا بەرگەن-اۋ، شاماسى. ايتپەسە، كىمنىڭ كىم ەكەنىن ءبىلىپ، اق پا، قارا ما، انىقتاپ الماي جاتىپ، ايداي الەمگە وسىنشا ءدۇزقارا ەتۋگە بولاتىن با ەدى؟!" دەگەندەي سوزدەر دە بار ەدى حاتىمنىڭ ىشىندە.
(كەيىن ءبىلدىم، ادەكەڭ شابىنا شوق تۇسكەندەي تۋلاپ، ماعان گازەت ارقىلى اشىق حات تا جازباق بولىپتى. ءبىراق ءبىراز ۇلكەن كىسىلەر ارالاسىپ، "تاك-تاكپەن" عانا توقتاتسا كەرەك. ونى ماعان جۇمابەك قالياسقاروۆ دەيتىن اقساقال تۇگىن قالدىرماي، تىگىسىن جاتقىزا ايتىپ بەرگەن بولاتىن).
سودان، نە كەرەك، 1958 جىلدىڭ كۇزىندە تۇڭعىش peت "سوۆەتتىك جەتىسۋ" گازەتىنىڭ رەداكسياسىنا سوقتىم. رەداكسيا تابالدىرىعىن العاش اتتاعانىم سول ەدى، ءۇش-تورت ادام وتىرعان كابينەتكە جۇرەكسىنە كىرىپ، ءاتى-جونىمدى ايتىپ، ادىلبەك ءابايدىلدانوۆتى قايدان تابۋعا بولار ەكەندىگىن سۇرادىم.
— ادىلبەك وسىندا. كۇتە ءتۇر، ءقازىر كەلىپ قالادى، — دەستى كابينەتتە وتىرعاندار. ايتقانداي، كوپ ۇزاعان جوق، بولمەگە سونشالىق ءبىر جۇزىنەن جىلىلىق لەبى ەسكەن، قيمىل-قوزعالىسىنىڭ وزىنەن اقىندىق بولەك ءبىر ساۋلە شاشىراپ تۇرعانداي بولىپ سەزىلەتىن سىپتىعاي سۇلۋ دا سۇڭعىلا، سۇڭعاق بويلى جىگىت ەكپىندەي كىرىپ كەلدى. شاشىن ۇزىن ەتىپ، ارتقا قاراي قايىرىپ تاستاعان. كيىمى دە قىپشا بويىنا قۇيىپ قويعانداي جاراسا قالىپتى. ەكى قولىن دا قاتار سەرمەپ قويىپ، الدەنەنى ايتا، الدەنەنى سويلەي كىردى. باسىن شۇلعىپ، جەر تارپىپ تۇراتىن جاراۋ جۇيرىك بولۋشى ەدى، بىردەن سوعان ۇقساتتىم. ادىلبەك ەكەنىن دە ايتپاي ءبىددىم. ورنىمنان تۇرا بەرىپ ەدىم، الگى كابينەتتە وتىرعانداردىڭ ءبىرى:
— ادىلبەك، مىنا جىگىت ساكەن يماناسوۆ ەكەن، سەنى ىزدەپ كەلىپتى، — دەدى.
باسىن شۇلعىپ تاستاپ، شاشىن ارتىنا قاراي شالت ءبىر سىلكىپ، جالت ەتىپ ماعان قاراعان ادەكەڭ:
— و، سايتان، ساكەن سەن بە ەدىڭ، — دەدى مەنى قاپسىرا قۇشاقتاي الىپ، — ءجۇرشى، دالاعا بارىپ، وڭاشا ەركىن سويلەسەيىك.
رەداكسيا ءۇيى قالالىق ساياباقتىڭ شەتىن الا ورنالاسقان ەكەن، ءبىز ب ا ق ىشىندەگى وقشاۋ وتىرعىشتاردىڭ بىرىنە بارىپ قۇيرىق باستىق.
— وي، سايتان-اي! (بۇل ادەكەڭ اۋزىنان ءجيى شىعاتىن، ماقتاۋى ما، داتتاۋى ما بەلگىسىز، ءتول ءسوزى ەكەن). ءسويتىپ، ساكەن مەن ەدىم دە. "ابايدىڭ اقىندىعىنان گورى، ءدىلدانىڭ قاتىندىعىنان كوبىرەك بۇيىرىپتى" دە. ءاي، كوڭىلگە قاراپ، اعانى سىيلاۋ دەگەن قايدا بۇل؟ مەن قايدان بىلەيىن، ونىڭ ۇستىنە، سەن تۋرالى جازعان ايەل ادام ەدى. ايەلگە قالاي سەنبەيسىڭ. اتى، ۇمىتپاسام..."، — دەپ ماعان بەيمالىم ءبىر ەسىمدى اتادى.
مەن كىبىرتىكتەپ، كوزىممەن جەر شۇقىپ قالدىم. سونى سەزگەن ادەكەڭ ارى قاراي قازبالاپ جاتپادى. وتكەن وقيعاعا قاتىستى اڭگىمەنى سونىمەن دوعاردى.
— ال ەندى، ايتشى قايدان كەلەسىڭ، نە ءبىتىرىپ ءجۇرسىڭ، نە جازىپ، نە قويدىڭ! — دەپ باستىرمالاتا سۇراپ، ءسوز اڭعارىن باسقا ارناعا بۇرىپ جىبەردى.
مەن جاۋاپ بەرگەن بولام. نە دەپ، نە قويعانىم جادىمدا جوق. ءبىراق ادىلبەك ءابايدىلدانوۆتى كورىپ، تانىسىپ، "اقىن دەگەن وسىنداي بولۋى كەرەك ەكەن عوي!" دەپ ءسات سايىن سۇيسىنە ءتۇسىپ وتىرعانىمدى ءالى ۇمىتقان جوقپىن. كۇنى بۇگىنگىدەي كوز الدىمدا تۇر.
مەن بۇل پىكىردەن ادەكەڭ كوز جۇمعانشا اينىعان ەمەسپىن. اعا دەپ، ازامات دەپ، كىشىلىكپەن قۇرمەتتەپ، سىيلاپ ءوتتىم.
ول كەزدە، قاراپ وتىرسام، ادەكەم نە ءبارى جيىرما التى جاستاعى جاس جىگىت ەكەن. ءالى جەكە كىتابى دا جارىق كورمەگەنىن كەيىن ءبىلدىم. ءبىراق ءبىزدىڭ ءبارىمىز ءۇشىن ادەبي ۇستاز بولعانى، قاشاندا باعىت سىلتەپ، باعدار بەرىپ وتىرعانى اقيقات ەدى.
ءبىر جىلدان كەيىن تالدىقورعان وبلىسى تاراپ كەتتى دە، اراعا ايلار سالىپ ادەكەڭمەن الماتىدا تابىسقام. ازداعان ۋاقىت مەن "لەنينشىل جاس"، ول كىسى "قازاق ادەبيەتى" گازەتىنىڭ رەداكسياسىندا قىزمەت ىستەدىك. بۇل كەزدە ادەكەڭ العاشقى جەڭگەمىز زاعيرامەن قازىرگى بوگەنباي كوشەسىندەگى بۇرىنعى الاتاۋ ءقوناقۇيىنىڭ قارسىسىنداعى ءبىر بولمەلى پاتەردە تۇراتىن. قولىمىز قالت ەتكەڭدە سول ۇيگە بارامىز. وتاۋ تىگىپ، وڭاشا شىققانى بولماسا، ولاردىڭ دا ءقايبىر اس تا توك بولىپ ارتىلىپ جاتقان جاعدايلارى بار دەيسىڭ. ءبىراق جىر ىزدەپ شالقىعان كوڭىل مۇحيتتاي شالقار كەڭ ەدى. ءبىر ءۇزىم قارا ناندى ءبولىپ جەسەك تە رازىمىز، ءبىر شىنى قارا شايعا دا قانىپ شىعا كەلەمىز. "ولەڭنىڭ وتىن جاعىپ جىلىتامىن"،— دەپ قاسىم امانجولوۆ ايتقانداي، ولەڭ وقىپ تا تويىنىپ، ءساتتى ءبىر جىر جولىنا جادىراپ شىعا كەلەتىن قايران جاستىق شاق ەدى-اۋ ول!
1961 جىلدىڭ كۇزىندە مەن الماتىنى تاستاپ، ءبىرجولا اۋىلعا كەتىپ قالدىم دا، ادەكەڭ ەكەۋمىزدىڭ ارامىز الشاقتاي ءتۇستى. "كوزدەن كەتسە — كوڭىلدەن ۇمىت"، بۇرىنعىداي ءجيى كورىسىپ جۇرمەگەن سوڭ، ارامىز سۋىڭقىراي دا تۇسكەن بولاتىن. العاشقى جەڭگەمىز زاعيرا دا اجىراسىپ كەتىپتى دەگەن قاۋەسەت ەستىگەم. انىق-قانىعىن بىلمەيتىن ەدىم.
مەنىڭ تالدىقورعانعا اۋىسىپ كەلگەن جىلدارىمنىڭ بىرىندە جۇمىسقا ادەكەڭ تەلەفون سوقتى:
— ءاي، سايتان، قوناقۇيدە جالعىز جاتىرمىن، اعاڭدى ىزدەپ، سوعىپ كەتپەۋشى مە ەدىڭ؟ — دەدى.
قۇستاي ۇشىپ جەتتىم. تورت-بەس جىل كورىسپەي كەتكەنبىز. ءبىرازعا سوزىلعان سۇحباتتان سوڭ اعامدى ۇيگە شاقىردىم. ۇي-ىشىممەن، شەشەممەن تانىستىردىم. سىپ-سىپايى، ءبىر كورمەگە بيازى ادەكەڭ ۇلكەن كىسىگە دە ۇنادى. جىلى قابىلداپ، ءجون سۇراپ جاتقانى ەسىمدە.
ءشاي ىشتىك. قىسقى سوعىم كەزى ەدى. قازاندا جىلقىنىڭ جىلى-جۇمساعى بۇرقىراپ قايناپ جاتقان، جاس قازى-قارتانىڭ ءيىسى دە تاناۋدى جارىپ بارادى.
— پاي، جارىقتىقتىڭ ءيىسىن-اي! — دەپ ادەكەڭ تامسانىپ وتىرعان. "ءپىسىپ تە قالعان شىعار، سۇراپ كەلشى"، — دەپ مەنى ەكى-ۇش مارتە جۇگىرتىپ الدى.
ءشايدان سوڭ، ەت پىسكەنشە ەرمەك بولسىن دەپ، پرەفەرانس وينادىق. ادەكەڭە شىرت ەتە تۇسەتىن، جوقتان وزگەگە تىز ەتىپ اشۋلانىپ شىعا كەلەتىن وعاش ءبىر مىنەز بىتكەنىن اڭعارىپ قالدىم. كارتا ويىنىنا اسا توزىمدىلىك كەرەك، ايتپەيىنشە، قاسىنداعىلاردىڭ بەرەكەسى كەتىپ بىتەدى.
ادەكەڭ استام سويلەپ، داۋسىن قاتتى شىعارىپ، ارتىق-كەم وعاش سوزگە دە كەتىڭكىرەپ قالىپ وتىردى. مەن بىردە: "وۋ، قويىڭىزشى، جالعىز وتىرعان جوقسىز عوي، كوكەسى-اۋ!" — دەپ ەسكەرتىپ قالىپ ەم: "ءا، سەن مەنىڭ اۋزىمدى جابايىن دەدىڭ بە، وندا ءجونىمدى تابايىن، نەسىنە شاقىردىڭ، بۇيتەتىنىڭ بار!" — دەپ ەرىن باۋىرىنا الا تۋلاسىن. قوي دەپ جالىنساڭ، ەرەگىسە تۇسەدى ەكەن. اقىرى شىداماي: "ءاي، قورقىتپاي، كەتسەڭىز، كەتە بەرمەيسىز بە؟" — دەپ قالىپ ەم، قايتىپ سوزگە كەلمەستەن، سىرت كيىمىن جۇرە كيىپ، ۇيدەن شىقتى دا كەتتى. "شاقىرىپ كەلگەن مەيمانىڭدى قۋىپ، ساعان نە كورىندى، بالام-ay"، — دەپ شەشەم جانە ۇرىستى. ەكى وتتىڭ ورتاسىندا دال ۇرىپ مەن قالدىم.
ىشكەنىمىز ءىرىڭ، جەگەنىمىز جەلىم بولىپ، تۇنىمەن ۇيىقتاي الماي، ەرتەسىنە جۇمىسقا بويكۇيەز كۇيدە ارەڭ بارىپ ەم، تەلەفون بەزىلدەپ قويا بەرگەنى.
— ءاي، سايتان، تۇندەگى ەتتى جەپ قويدىڭسار ما، جوق ماعان دا ءناپاقا قالدى ما؟ — دەپ تۇر تۇك بولماعانداي ادەكەم.
— ويباي، اعا، سول كۇيى تۇر، شەشەم دە كۇتىپ وتىر، بارىپ، سونى جەمەيمىز بە؟ — دەيمىن مەن شىرىلداپ. قۋانىپ تا كەتسەم كەرەك.
اقىرى، قويشى، كەشەگى قۇرامدا قايتا باس قوسىپ، قوناقاسىمىزدى ءارى قاراي بەيبىت قالىپتا جالعاپ، تاتۋلىقپەن تامامداپ ەدىك.
الدى بار، ارتى جوق، اقكوڭىل ادامنىڭ تەك ىعىنا كوشىپ، الدىنا ءتۇسىپ الىپ جورعالاي بەرۋ كەرەك ەكەن. كەيىن تاعى ءبىر ساپارلاس بولعاندا بۇعان كوزىم بۇرىنعىدان دا انىعىراق جەتتى.
1974 جىلدىڭ جەلتوقسان ايى ەدى. ادەكەڭ قاسىنا قايسار جورابەكوۆ دەيتىن جاس جىگىتتى قوسىپ الىپ، مەنىمەن بىرگە ءبىزدىڭ اۋىلعا بارىپ قايتپاق بولدى. ادەبيەتتى ناسيحاتتاۋ بيۋروسىنىڭ جولداماسىمەن، جولاقى، جامباساقىعا بەرگەن ازىن-اۋلاق قارجىسىن مالدانىپ، جول ءجۇرىپ كەتتىك. وبلىس ورتالىعى تالدىقورعانعا جۇما كۇنى كەپشتەتە كەلىپ، قوناقۇيگە قونىپ شىقتىق تا، ەرتەڭگىسىن وبكومعا باس سۇقتىق. ەسىكتەگى ميليسيونەردەن ءجون سۇراپ ەدىك، "جۇمىستا تەك وبكومنىڭ قاتارداعى حاتشىسى شايمۇقان ساپييەۆ وتىر" دەگەندى ايتتى. و كىسىنى پانفيلوۆ اۋدانىندا ءبىرىنشى حاتشى بولىپ جۇرگەن كەزىنەن بىلەتىن ەدىم. كوپ سوزگە جوق، كەسىپ-پىشىپ ءبىر-اق ايتىپ وتىراتىن ورنىقتى ادام سياقتانعان. وسى وبكومدا دا بىرەر اي بىرگە قىزمەت ەتكەنىمىز بارتۇعىن.
شاكەڭە كىرىپ، ءجون-جوسىق ايتتىق تا، الاكولگە اپارىپ تاستاۋعا كولىك سۇرادىق. وبالى نە، سوزگە كەلمەي، الدەبىرەۋلەرگە تەلەفون سوقتى دا، لىپىپ تۇرعان سۋ جاڭا "گاز-69" ماشيناسىن الىپ بەردى.
ماشينانىڭ الدىڭعى ورىندىعىنا جۇرگىزۋشىمەن قاتار مەن وتىردىم دا، ارت جاققا ادەكەڭ مەن قايسار جايعاسقان ەدى. بىلاي ۇزاپ شىعا بەرە: "ءاي، سايتان-اي، الدىنا ءوزى وتىرىپ الادى بۇل. اعام بار ەدى دەپ، جايلى جەردى ماعان ۇسىنۋ جوق!" دەپ ءتيىستى ادەكەڭ. ماشينانى توقتاتتىم دا، ادەكەڭ ەكەۋمىز ورىن الماستىردىق. تاعا ءبىر بەس-التى شاقىرىمنان سوڭ: "ءا، باسە، نەعىپ لىپ ەتىپ ورنىن بەرە قويدى دەسەم، الدىڭعى اينەكتەن جەل سوعىپ تۇر ەكەن عوي!" — دەپ اعام تاعى شالا ءبۇلىندى. قويشى، ايتەۋىر، اقىرى قايتادان ورىن اۋىستىرىپ وتىردىق.
سارقانت قالاسىنا جاقىنداعاندا ادەكەڭ:
— وسىندا مەنىڭ جاقىن ناعاشىم تۇراتىن ەدى، سوعا كەتەيىكشى، — دەدى. — ادرەسىن انىق بىلمەيمىن، ءبىراق مولشەرلەپ تاۋىپ الارمىز.
ساركانتقا بۇرىلدىق. الدەبىر لايساڭ كوشەمەن باتپاقتاي ءجۇرىپ، ادەكەڭ ناعاشىسىن ۇزاق ىزدەدىك. ولاي دا بۇرىلامىز، بۇلاي دا بۇرىلامىز — ول كوشە بولماي شىعادى. قاس قارايا باستاعان ەدى. الدا قۇلاقتانىپ قالعان، ءبىزدى توسىپ وتىرعان ادامدار بار. ونىڭ ۇستىنە، شوپىردىڭ دا زىقىسى شىعىپ، رەنىش بىلدىرە باستادى.
— ءجا، ادەكە، قويالىق مۇنى. تۇنگە قاراي بەيتانىس كوشەنىڭ بىرىندە باتپاقتاپ قالارمىز. وبكومنىڭ شوپىرىنان دا ۇيات بولدى. كەتە بەرەيىك، قايتاردا اسىقپاي ىزدەرمىز، — دەپ مەن ماشينانى بۇرىنعى باعىتقا قايتا بۇرعىزدىم.
سول-اق ەكەن، اعامنىڭ شالا ءبۇلىنىپ بەرگەنى.
— ءا، ماشينانى سەن سۇراپ العان ەدىڭ-اۋ، ايتپاقشى، — دەپ كەكەتە سويلەپ، سوزبەن شىمشىپ، ۇزاق كۇيىپ-پىستى. — ونىڭ ۇستىنە، وبكومدا ىستەگەنسىڭ، ءتارتىپتى ساقتايسىڭ عوي!
سارقانت پەن ءۇشارالدىڭ اراسى 150 شاقىرىمداي جەر، ادەكەڭ ءبىر توقتاماي مەنى سىباپ سوگۋمەن بولدى. ءسوز قايتارىپ بىردەمە دەسەم، ۋشىعىپ كەتەتىنىن سەزىپ، قارسىلاسا قويمادىم. تەك ءۇشارالعا كىرە بەرىستە ماشينانى توقتاتتىم دا:
— ال اعاسى، مىناۋ ءبىزدىڭ ەل. مەن جامان-جاقسى بولايىن، وسى ەلدىڭ ازاماتىمىن. ەندى ءلام دەپ اۋىر ءسوز ايتساڭىز، سول تۇرعىدا جاۋاپ الاسىز. سوندىقتان ەندى دوعارعانىڭىز ءجون بولادى، ەگەر "بوقتاعانىم از بولدى" دەسەڭىز، قايتار جولدى تۋرا وسى ارادان باستاپ قايتا جالعاستىراسىز، — دەدىم ءتۇسىمدى قاتتى سۋىتا تۇجىرىم جاساپ.
سول-اق ەكەن ادەكەڭ سوزدەن قالدى. رايكومدا كۇتىپ تۇرعاندار ءبىزدى قوناقۇيگە ورنالاستىردى دا، جوندەرىنە كەتتى. ءىنىم وسىندا تۇراتىن ەدى، تەلەفون سوقسام، تاماق اسىپ كۇتىپ وتىرعاندارىن ايتتى.
ادەكەڭ جاتقان بولمەگە بارىپ: "وسىلاي دا وسىلاي، شەشەمدى دە بىلەسىز، ول كىسى دە وسىندا ەدى، اس ازىرلەپ وتىر ەكەن. كيىنىڭىز، سوندا بارايىق"، — دەپ جاتىرمىن عوي باياعى. ادەكەڭ شەشىنىپ تە ۇلگەرگەن ەكەن. شالبارىن الىپ كيىنە باستادى دا:
— ءاي، سايتان-اي، اعام ەدى عوي دەپ تىم قۇرىسا كەشىرىم دە سۇراي سالمايسىڭ-اۋ، — دەدى ماعان قاراپ.
— كىناسى جوق ادام كەشىرىم سۇراي ما ەكەن، ادەكە؟ — دەدىم مەن دە قىرسىعىپ.
— ءا، مەن ەكەم عوي كىنالى، سول ەكەن عوي ايتا الماي تۇرعانىڭ، — دەپ اعام شالبارىن قايتا لاقتىرىپ جىبەرىپ، توسەگىنە قايتادان قيسايا كەتتى.
امالىمىز تاۋسىلعان قايسار ەكەۋىمىز ءىنىمنىڭ ۇيىنە بارىپ، ەت جەپ، شاي ءىشىپ دەگەندەي، ءبىراز بولىپ، مەن سوندا قالىپ قويدىم دا، ول قوناقۇيگە قايتتى.
تاڭ اتپاي: "مىنە، وسى عوي ءىنىمىزدىڭ ءتۇرى، ءوزى ەتكە تويىپ، شايعا قانىپ العان، شالجيىپ جاتادى. اشتان-اش ءبىز جۇرەمىز جۇگىرىپ"، — دەگەن ادەكەڭ سوزىنەن وياندىم.
ويىنا تۇك كىرىپ شىعار ەمەس. كەشەگى كوپ اڭگىمەسىنىڭ ءبىر دە ءبىرى بولماعانداي. شەشەممەن دە قاۋقىلداسىپ امانداسىپ جاتىر.
"ادام جىلقى مىنەزدەس" دەگەن ءسوز بار. سول ءسوزدى ادىلبەك ءابايدىلدانوۆقا دا باعاشتاي ايتۋدى وڭ كوردىم. الدىنا بارساڭ — تىستەپ، ارتىنان كەلسەڭ — تەۋىپ، جانىنا جان جولاتپايتىن باسى اساۋ، قىرشاڭقى جىلقىلار بولادى. ونداي جىلقىنىڭ جانىنا بىرتە-بىرتە اقىرىن ساقتانا جاقىنداپ، جالىنان، القىمىنان، ومىراۋىنان جايلاپ سيپاپ، قولتىق استىن قاسىپ، ءدىر-دىر ەتىپ تىتىركەنىپ تۇرعان ارقاسىنا قاراي قولىڭدى جىلجىتا بەرەسىڭ. ءسويتىپ بويىن ۇيرەتە بەرە ىرعىپ ءمىنىپ الساڭ دا، ەر سالساڭ دا ەندى ەركىڭنەن شىقپايتىن بولادى. بۇل تەڭەۋىم جاراسىمدى بولىپ شىقپاسا دا، ادەكەڭدى ءاردايىم ماقتاي وتىرىپ، ىعىنا جىعىلا كوپشىك قويا وتىرىپ، ءوز ىڭعايىڭا كوندىرىپ الۋ وڭاي ەدى. كوبىنە ساياق ءجۇرىپ، جالعىزىلىكتى بولعانى دا اسەر ەتكەن شىعار. الگىندەي سىلاپ-سيپاۋدان كەيىن الدىڭا ءتۇسىپ الىپ، ايتقانىڭنان شىقپايتىن اڭگىمەشىل ادامعا اينالار ەدى ول.
اياق استى ءبۇلىنىپ، اياق استى قۇبىلىپ قالاتىن، بىردە ءشول، بىردە كول ەدى-اۋ ءبىزدىڭ ادەكەڭ.
جۇرت الدىندا ءوزىن-وزى ۇستاۋى، ەكپىندەتىپ ولەڭ وقۋى ەلدەن ەرەكشە بولاتىن. تىڭداۋشى كوپشىلىكتىڭ سول ساتتەگى كوڭىل كۇيىن سەزە قويادى دا، وقيتىن ولەڭدى دە سوعان لايىقتاپ الىپ، وزىنە عانا ءتان ايرىقشا ءبىر اۋەندى مانەرمەن ۇزىلدىرە وقيتىن ەدى دەسەڭشى. ەگەر زالدا وتىرعان جۇرتتڭ قۇرامىندا جاسامىس ادامدار، اسىرەسە كارى ايەلدەر، اقساقالدى قاريالار كوپ بولسا، سوناۋ سوعىس كەزىنىڭ قيىندىعىن كورسەتەتىن، مايداندا مەرت بولعان اكەلەر مەن اعالار، ەلدە قالعان ءتىرى جەسىرلەردىڭ كۇيكى تىرلىگى ءسوز بولاتىن جىرلارىن اعىزادى-اۋ كەلىپ. جۇرت ونىسىن كوزىنە جاس الىپ وتىرىپ تىڭدايدى. ال جاستار، اسىرەسە بويجەتكەن قىزدار كوبىرەك جينالعان بولسا، كىلەڭ ءبىر مولدىرەتە تىزگەن ماحاببات جىرىن وقيتىن. جاستار دا جادىراي ءتۇسىپ قول سوعىپ، دۇرلىگىسە قوشامەت ءبىلدىرىپ جاتادى. ونىڭ ولەڭدەرىن جەڭ ۇشىمەن جانارىن ءسۇرتىپ وتىرىپ تىڭداعان جۇرتتى تالاي كوردىك.
مەن دە ادەكەڭنەن قالىسپاۋ نيەتىمەن كىلەڭ ءبىر ويلى دەگەن وڭتايلى ولەڭدەرىمدى وقىپ كورگەن بولدىم. جۇرت سەلت ەتە قويمادى. سىرتقا شىققاندا ادەكەڭ:
— اۋديتورياعا قاراي وتىر. سەنىڭ تەرەڭ فيلوسوفياڭنىڭ بۇل جەرگە تيتتەي دە كەرەگى جوق. وسى ەلدىڭ ءوز قۇلاعىنا ءسىڭىستى ءسوز كەرەك بۇلارعا. تۇرمىستىق تاقىرىپتاعى قاراپايىم جىرلارىڭ بولسا، سولاردى وقى، — دەپ كەڭەس بەردى.
قالامداستارى، قاتار جۇرگەن زامانداستارى جايلى قاتىپ قالعان پىكىرى بولاتىن دا، ودان اينىتۋ استە مۇمكىن ەمەس ەدى. اعالارى ىشىنەن ءسابيت مۇقانوۆ، قاليجان بەكحوجيندەردى اسا قادىرلەپ سىيلايتىن. تۇرعىلاس ىنىلەرى تۇمانباي، سايىندى اۋزىنان تاستاماي، كوتەرە ماقتاپ وتىراتىن.
مەن اقىن جۇبان مولداعالييەۆتى اسا جاقسى كورۋشى ەم. بىردە جۇباقاڭنىڭ الدەبىر ولەڭىن وقيمىن دەپ، ادەكەڭ الدىندا پالەگە قالعانىم بار.
— مۇرنىڭا پوەزيانىڭ ءيىسى بارا ما ءوزى، ويباي-اۋ، جۇباندى اقىن دەپ جۇرگەن كىم ساعان؟! ماشىقتان، كۇشەنۋدەن تۋعان بىرەر پوەماسى بولماسا، ءىلىپ الار نەسى بار! — دەپ قاتتى سوكتى.
مۇندايدا ونىمەن داۋلاسىپ ءتاڭىرىنىڭ ءوزى تۇك وندىرە الماس ەدى، سوندىقتان ۇيدەي پالەدەن — ۇندەمەي قۇتىلۋعا ءماجبۇر بولدىم.
قولى اشىق ەدى. سول باياعى قايسار ۇشەۋىمىز جولاۋشىلاپ جۇرگەندە ءقوناقۇي اسحاناسىنداعى تاڭعى تاماعىنا 25-30 سوم (ول كەزدە مول اقشا) شىعارادى ەكەن. قايسار: "كوكە، مۇنىڭىز نە؟" — دەسە:
— ارتىلعانى قالار وسىندا. اينالا جۇرتتىڭ ءبارى بىزگە قاراپ وتىرعاندا، ءبىر توستاق ءسۇت پەن ءبىر ءۇزىم ناندى شۇقىلاپ، تامساپ وتىرا المايمىز عوي، — دەيدى ەكەن.
ءۇشارالداعى ءقوناقۇيدىڭ وزىمە تيەسىلى بولمەسىندە جاتىر ەدىم. ءالى ەرتەڭگى استى ىشە قويماعان بولاتىنبىز. ۇشەۋىمىزگە تيەسىلى سوما ادەكەڭنىڭ قالتاسىندا. القىنىپ قايسار جەتتى:
— ويباي، كوكە، ادەكەڭ شاقىرادى. رەستوراندا وتىر. تەز، كەل! — دەپ دەگبىرىمدى الدى.
بارسام، ۇزىن ستولدى جاعالاي، كارىسى بار، جاسى بار، ون شاقتى ايەل وتىر. ورتالارىندا ادەكەڭ. مەنى ءوز قاسىنا وتىرعىزىپ الدى دا:
— بۇلار سەمەي درامتەاترىنىڭ ارتيستەرى ەكەن. الماتىعا گاسترولگە كەتىپ بارادى. جاڭا تانىستىم دا، دامگە شاقىرا سالىپ ەدىم، — دەپ مەنىڭ ءاتى-جونىمدى ايتىپ، ايەلدەرگە تانىستىردى.
سالدەن كەيىن قۇلاعىما سىبىرلاپ:
— اقشا جەتەر ءتۇرى جوق، باتىر، قالتا قاعىلا باستاپتى. بىردەڭە ەتىپ ءوزىڭ قۇتقارماساڭ، بولماس، — دەيدى.
ىزادان ورتەنىپ كەتە جازدادىم. ءوزىمىز جولاۋشى ءجۇرمىز. اقشامىز دا تاق-تۇق. سونى بىلە تۇرا، مۇنشا مول بەيتانىس ايەلدى رەستورانعا شاقىرىپ، تاڭ اتپاي جاتىپ شامپانداتىپ وتىرعانى مىناۋ. قايسار ەكەۋمىز قالتامىزدىڭ ءتۇبىن قاعا ءجۇرىپ، ارەڭ قۇتىلدىق.
ارتىنان بىلسەم، الگى "سۇلۋلاردىڭ" بىر-ەكەۋىمەن ادەكەڭ قالجىڭداسا كەتەدى. سوزدەن ءسوز شىعىپ، قاعىنىپ جۇرگەن كەلىنشەكتەر: "ءبىزدى رەستورانعا شاقىرىپ قالارسىز"— دەيدى. ادەكەڭ ارتىن ويلاپ جاتا ما، "ءايدا، كەتتىك!" دەپ، توبىمەن اپارىپ توعىتا سالعان عوي.
ايەل دەگەننەن شىعادى. اسا ءسۇيىپ قوسىلعان العاشقى جارى زاعيرادان اجىراسقان سوڭ، بۇل جاعىنان جولى بولىڭقىرامادى-اۋ دەپ ويلايمىن. ەكى-ۇش رەت ۇيلەنىپ، تۇراقتاپ تۇرىپ قالمادى. بايرون: "ايەلسىز ءومىر ءسۇرىپ بولمايدى، ال ايەلمەن ءومىر ءسۇرۋ ودان دا قيىن"،— دەيدى ەكەن. سول ءسوزدى ادەكەڭە قاراتا ايتۋعا ابدەن بولعانداي. الگى زاعيرانىڭ ءبىر اڭگىمەسى دە ەسىمدە قالىپتى: "سەنىڭ وسى اعاڭ قىزىق، — دەپ باستاپ ەدى ول ءسوزىن كەزدەيسوق ءبىر جولىققاندا مەنى وڭاشالاپ الىپ، — جاقىندا تەلەفون سوعادى. "كەلىپ كەتشى!" — دەپ ولەردەگى ءسوزىن ايتتى. بارسام، بەس بولمەلى ۇيىندە جالعىز ءوزى جاتىر ەكەن. كوپتەن كۇتىم كورمەگەن ءۇي ءىشى ىبىرسىپ كەتىپتى... "ەڭ الدىمەن، كوكبازارعا بارىپ ەت الىپ كەل!" — دەدى اعاڭ. وعان دا كوندىم. قازانعا ەت سالىپ قويىپ ەدىم. "ەندى مەنىڭ مىنا ءبىر كيىمدەرىمدى جۋىپ تاستا!" — دەيدى. كيىمىن دە جۋىپ، جايىپ قويدىم. بەس بولمەلى پاتەردىڭ ەدەنىن جۋىپ، تازارتتىم. سونىڭ ءبارىن جاساپ بولىپ، الدىمىزعا ەت تاباقتى الىپ، تاماققا وتىرعاندا:
— وسىلاي وقتا-تەكتە كەلىپ تۇرشى، — دەيدى اعاڭ.
— وۋ، ۇي-كۇيىمىز باسقا بولىپ كەتتى. قاي بەتىممەن، كىممىن دەپ كەلىپ تۇرماقپىن ساعان؟ — دەيمىن مەن.
زاعيرا كۇلىپ وتىرىپ وسىنداي ءبىر اڭگىمە ايتىپ ەدى.
ادەكەڭنىڭ اجالى، نە كەرەك، اقىرى ايەلدەن بولدى عوي!
قولى اشىق، جومارتتىعىن سەزىپ، قاسىندا امىسە بىرەر "ارامتاماق" ەرىپ جۇرەتىن. كەيدە ءتۇن ىشىندە تەلەفون سوعاتىنى بار ەدى: "ساعان ءقازىر تاكسيمەن ءبىر ادام جۇمسايمىن، كەلىنگە بىلدىرمەي 100 سوم بەرىپ جىبەر!" — دەيدى كۇتپەگەن جەردەن. بار بولسا، ايامايمىن عوي، ونىڭ ۇستىنە، ۇمىتپاي، العانىن ايتقان كۇنى قايتاراتىنىن دا بىلەم. كەيدە:
— ادەكە، مەنى ميلليونەر دەيسىز بە سونشا، اقشا دەگەن مەندە دە بولا بەرمەيدى عوي، — دەسەم:
— ءاي، ءسوزدى قوي. سەن تۇرعاندا باسقا بىرەۋدەن سۇراپ جۇرەدى دەپ پە ەدىڭ، — دەپ تىيىپ تاستايتىن.
تۇزى جەڭىلدەۋ ەدى. سودان دا ما، قايتىس بولعالى 20 جىلداي بولدى، ءالى كۇنگە ءبىر كىتابى جارىق كورگەن ەمەس. تالانتى ادەكەڭمەن دەڭگەيلەس نە ودان دا تومەن قالامگەرلەردىڭ كوپ تومدىق، قوس تومدىق، قۇرىعاندا ءبىر تومدىقتارى ءجيى-جيى شىعىپ جاتادى. سوڭىندا ىزدەۋشىسى بولماعاسىن با، بۇل جاعىنان دا ادەكەڭ ءارۋاعى الدىندا ۇياتتى بولىپ كەلەمىز.
ادەكەڭ 50 جاسقا تولاردا قاستەك بايانبايەۆ ەكەۋمىز اۋىلىنا بىرگە ەرىپ بارۋعا كەلىسىپ، دايىندالىپ جۇردىك تە، سوڭىنان الدەنە سەبەپپەن ءبىز ىلەسە الماي، ادەكەڭ قاسىنا ساتتار سەيتحازيندى ەرتىپ كەتتى.
اقسۋ، سارقانتقا ورتاق بولىپ جۇرەتىن باقالى دەگەن اۋىل بار. وندا ءبىرسىپىرا قازاق زيالىلارى تۋىپ-وسكەن. سول اۋىلداعى ورىس، قازاعى ارالاس ورتا مەكتەپكە كەلسە، ءدالىز تورىندەگى "ءبىزدىڭ مەكتەپتىڭ تۇلەكتەرى" دەگەن ستەند بىردەن كوزگە تۇسەدى عوي. ءتىزىمنىڭ باسىندا سول كەزدەگى قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى كاكىمجان قازىبايەۆ، ودان كەيىن د.ا.قونايەۆقا كوپ جىل كومەكشى بولعان د.بەكەجانوۆ، م.ارىنوۆ دەپ كەتە بەرىپ، بەسىنشى مە، التىنشى ما بولىپ ادىلبەك ءابايدىلدانوۆتىڭ ءاتى-جونى جازىلسا كەرەك. سونى كورىپ ادەكەڭنىڭ تالاعى تارس ايرىلادى عوي ەندى. "بۇكىل سوۆەت وداعىندا شىعاتىن جازۋشىلار جايلى انىقتامادا مەن ءبىرىنشى بولىپ تۇرام، ال تۋعان مەكتەبىمدە نەگە كەز-كەلگەن شەنەۋنىكتەن كەيىن تۇرۋىم كەرەك!" — دەپ الەك سالىپتى. اقىن سىرىن بىلەتىن بىرەۋلەر بولسا: "ويباي، قاتەلەسىپپىز، ەرتەڭ-اق تۇزەيمىز!" — دەپ قۇتىلار ەدى. قىرسىققاندا مەكتەپ ديرەكتورى ورىس ايەلى بولىپ شىعادى، ول قايدان قازاق اقىنىنىڭ قادىرىنە جەتە قويسىن، ونىڭ ۇستىنە، بۇدان بۇرىن بەتىنە كەلىپ ەشكىم اۋىر ءسوز ايتپاعان دا بولۋى كەرەك، شامدانىپ شىعا كەلىپ، ەكى جاقتى اينالا تۇرعاندار "اكە-كوكەلەپ" ارەڭ باسىپتى.
سول جولعى ءبىر وتىرىستا ادەكەڭنىڭ تۋعان سوۆحوزىنىڭ ديرەكتورى: "اعا، مىناۋ مىنگىزگەن اتىمىز"،— دەپ الدىنا كونۆەرتپەن اقشا قويىپتى. بىرەۋلەر، بالكي، ۇندەمەي-اق قالتاسىنا سالىپ الار ما ەدى، قايتەر ەدى، ال ءبىزدىڭ ادەكەڭ: "ءىنىم، بۇنىڭ قانشا اقشا، اشىق ايتشى، جۇرت ەستىسىن، وڭاشا بارىپ ساناپ جاتام با؟"، — دەيدى عوي. "ءۇش ءجۇز سوم، اعا"،— دەپتى ديرەكتور جىگىت. ول كەزدە بۇل ورتاقول قىزمەتكەردىڭ ەكى ايلىق جالاقىسى مولشەرىندەگى اقشا بولاتىن.
— ءاي، قاراعىم، — دەيدى ادەكەڭ ديرەكتورعا قاراپ، — مەنى كۇن كورە الماي ءجۇر دەپ ساعان ەشكىم ايتپاعان بولار. ال شىنىنا كەلسەم، مىنا مەنىڭ بۇتىمداعى ىشكيىمىمنىڭ ءوزى ءۇش ءجۇز سوم تۇرادى. ءوزىڭ باي بول، راحمەت!
قاتتى قىسىلعان ديرەكتور ەرتەسىندە رايكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسىنىڭ كوزىنشە ءبىر مىڭ سوم اقشا ۇسىنىپتى ادەكەڭە. ادەكەڭ الگى اقشانى قولىنا سالماقتاي وتىرىپ:
— قاراعىم، سەن كەشەگى ءسوزدى اۋىر الما. اعالىق نازىم عوي، جاي. ىنىمە ايتپاعاندا، كىمگە ايتام. ال ەندى ساعان ءبىر قولقام بار. وسى ماڭدا مەنىڭ اتام سماعۇلدىڭ ءمايىتى جاتىر. سەن مىنا اقشاعا سول اتامنىڭ باسىنا بەلگى تۇرعىزىپ بەر. سويتسەڭ، ءارۋاق تا ريزا، مەن دە رازىمىن، — دەيدى عوي.
ديرەكتور دا ريزالىعىن كۇلكىمەن بىلدىرە وتىرىپ، تەز كەلىسىپ، ۋادە بەرىپتى.
وكىنىشكە وراي، ادەكەڭنەن دە، ساتتار سەيتحازيننەن دە سول ديرەكتور جىگىتتىڭ ءاتى-جونىن سۇراپ الماپپىن. وسى جولداردى جازۋ ۇستىندە سوعان وكىندىم، ءبىراق كەش ەدى، امال نە!
ءوزى ءمارت ادام، وزگەدەن دە سونى كۇتەدى ەمەس پە. ۇلكەن جەردە قازاننىڭ قۇلاعىن ۇستاپ وتىرعان ۇلىقتىڭ ءبىرى ادەكەڭنىڭ پارتالاس دوسى ەكەن. كەزدەيسوق سوعان جولىعىپ، حال-كۇي سۇراسا كەلە، ادەكەڭ پاتەرىنىڭ تار بولىپ جۇرگەنىن ايتادى. ۇلىق دوسى: "قانشا بولمەلى پاتەر كەرەك ەدى؟" — دەپ سۇرايدى. — اركىمنىڭ ەسىگىن ءبىر قاعا بەرسەم، نە پارا بەرىپ، نە بارا بەرسەم — ءۇش-تورت بولمەلى پاتەردىڭ قۇلاعىن ۇستاپ قالۋىم مۇمكىن-اۋ ءبىر. ءوزىڭ سۇراپ تۇرسىڭ، ەندەشە، بەرەر بولساڭ، بەس بولمەلى پاتەر بەر، ايتا جۇرۋگە دە جاقسى!" — دەيدى.
الماتىنىڭ ورتاسىنان ويىپ العان سول بەس بولمەلى پاتەرىنىڭ دە قىزىعىن كورە الماي كەتە باردى ادەكەڭ.
كىسىگە قىلداي قياناتى جوق، اقكوڭىل، اڭقىلداق، ونەردەن باسقاعا باتىنىپ تا، تابىنىپ تا كورمەگەن ادام ەدى-اۋ. وزىنەن بىرەر جاس قانا ۇلكەندىگى بار، سول كەزدە "جازۋشى" باسپاسىنىڭ ديرەكتورى بولىپ تۇرعان ءابىلماجىن جۇمابايەۆ ونى قاتتى سىيلايتىن ەدى. بىردە قاراۋىندا ىستەيتىن ماعان:
— ساكەن، وسى ادىلبەك جۇمىس ىستەمەي ءجۇر عوي، كەي-كەيدە مولىراق اۋدارما بەرىپ، كومەك جاساپ جۇرەيىك تە، — دەپ ەسكەرتكەنى بار.
تاعى ءبىر كۇنى ادەكەڭدى باسپاعا قىزمەتكە قابىلدادى. موينى بوس، ەركىن جۇرۋگە ادەتتەنگەن اقىن كەڭسە جۇمىسىنا كوندىگىپ كەتە الماي، قوڭىلتاقسي بەردى. ونىڭ كىرىپ-شىققانىن، جۇمىستان كەشىگىپ قالعانىن ءسوز ەتە كۇڭكىلدەپ جۇرەتىندەر دە بولماي قالعان جوق. سونداي كەڭسە جاعىمپازدارىنىڭ بىرىمەن ءجۇز شايىسىپ قالىپ، ستولدى سارت ەتكىزىپ ءبىر ۇرىپ، سىرتقا شىعا جونەلگەنى ەسىمدە.
ەرتەسىندە ماعان تەلەفون سوعىپ:
— ساكەن، ابەكەڭە بارىپ، مەنىڭ اتىمنان كەشىرىم سۇراشى. سىرتتاپ جۇرگەن مەنى قىزمەتكە شاقىرىپ، ازاماتتىق جاساپ ەدى. ءبىراق اركىمدەرمەن ارپىلداسىپ وتىرا المايدى ەكەم. راحمەت ايتتى دە. ەندى بارماي-اق قويايىن.
ابەكەڭ بۇل سوزگە باسىن شايقاپ، كۇلگەن دە قويعان.
قازاق پوەزياسىنىڭ جارىق جۇلدىزدارىنىڭ ءبىرى ادىلبەك ءابايدىلدانوۆ جايلى ايتىلار ءسوز ءالى الدا دەپ بىلەم. مەن ەسىمدە قالعاندارىن عانا قاعازعا ءتۇسىردىم.
You Might Also Like
-
وسى كىتاپتىڭ ءار تۇسىندا اتى اتالىپ قالىپ وتىراتىن سەيداحمەت بەردىقۇلوۆپەن مەن سوناۋ الپىسىنشى جىلدىڭ العاشقى كۇندەرىندە "لەنينشىل جاس" ("جاس الاش") گازەتىنىڭ رەداكسياسىندا تانىس...
-
اتاعى مەن شاتاعى جارىسا شىققان اقىن توقاش بەردياروۆتاي-اق بولار. ولەڭىن وقىماي جاتىپ، ءبىز ونىڭ سىرتىنان "ويتەدى ەكەن، بۇيتەدى ەكەن" دەگەن لاقاپ تاراپ، داقپىرتتان داڭعازاعا اينالىپ كەتكەنى...
