InfoHub Logo

تاربيە ساعاتىنىڭ تاقىرىبى: «العاشقى ۇستاز، العاشقى دانا بابام»
ماقساتى: العاشقى ۇستاز، ۇلى اعارتۋشى ىبىراي ءالتىنساريننىڭ ومىرىمەن، شىعارمالارىمەن وقۋشىلاردى تانىستىرۋ.
ىبىراي ءالتىنساريننىڭ اڭگىمەلەرى ارقىلى وقۋشىلاردى يماندىلىققا، ادامگەرشىلىككە، ەڭبەكقورلىققا تاربيەلەۋ.
ۇلى تاريحي تۇلعانى ەستە ساقتاۋعا، قۇرمەت تۇتۋعا، ۇلگى الۋعا تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىگى: ى. التىنسارين پورترەتى، ونەگەلى سوزدەرى

ءجۇرىسى: ءى. ى. التىنسارين ومىرىنە، شىعارماشىلىعىنا توقتالۋ
ءىى. اڭگىمەلەرىنەن كورىنىس.
ءى. 1 -جۇرگىزۋشى: ءار حالىقتىڭ بولاشاققا بەت العان تاريحى دامۋ جولىندا جارىق جۇلدىزداي بولىپ باعىت - باعدار سىلتەگەن، ءسويتىپ سول ۇلتتىڭ، حالىقتىڭ تاريحىندا ەسىمدەرى ەرەكشە اتالاتىن زور تۇلعالار بولاتىنى ايقىن. حالقىمىزدىڭ تۇڭعىش عالىمى شوقان ۋاليحانوۆپەن، ۇلى كەمەڭگەر اقىن اباي قۇنانبايەۆپەن بىرگە اسا كورنەكتى قوعام قايراتكەرى ىبىراي التىنسارين.
2 -جۇرگىزۋشى: ى. التىنسارين - العاشقى حالىق ءمۇعالىمى، قازاق دالاسىندا العاش
رەت حالىقتىق مەكتەپ ۇيىمداستىرۋشى پەداگوگى، بالالارعا ارناپ
وتە قۇندى ولەڭدەر مەن اڭگىمەلەر جازعان جازۋشى.

1--وقۋشى: ى. التىنسارين 1841 جىلدىڭ 20 قازانىندا قازىرگى قوستاناي وبلىسىنىڭ زاتوبول اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى التىنسارى ەرتە ءولىپ، جاستايىنان اتاسى بالقوجانىڭ تاربيەسىندە وسكەن. وسى اتاسىنىڭ ىقپالىمەن ىبىراي 1850 جىلى ورىنبوردا اشىلعان ورىس - قازاق مەكتەبىنە وقۋعا الىنادى. ساباقتى ەرەكشە ىنتامەن وقىعان ول 1857 جىلى «وتە جاقسى»دەگەن باعامەن بىتىرەدى.

1--جۇرگىزۋشى: ى. ءالتىنساريننىڭ وقىپ، ءبىلىم الۋىنا جاعداي جاساپ، اقىل - كەڭەس بەرىپ وتىرعان اتاسى بالقوجا بي ەدى. وقۋدا جۇرگەن جاس ىبىرايعا اتاسى حات ارقىلى ولەڭ مەن كۇش - قۋات، ىنتا - جىگەر بەرىپ وتىرادى.
2-جۇرگىزۋشى: بالقوجا ءبيدىڭ بالاسىنا جازعان حاتى.

2-وقۋشى: سودان كەيىن ءوز ەلىندە 2 جىلداي، 1859 جىلى ورىنبورعا ءتىلماش بولىپ اۋىسادى. بۇل كەزدە بەلگىلى شىعىس زەرتتەۋشىسى عالىم - پروفەسسور ۆ. گريگوريەۆپەن جاقىن تانىسىپ، ونىڭ كىتاپحاناسىن پايدالانۋعا مۇمكىندىك الادى. 1860 جىلى ورال سىرتىنداعى قازاقتار ءۇشىن ءتورت باستاۋىش مەكتەپ اشۋعا ۇيعارىلعان كەزدە، ىبىراي ءوزى سۇرانىپ، تورعاي مەكتەبىنە وقىتۋشى بولۋعا رۇقسات الادى. قازاقستان مەكتەپتەرىنىڭ جۇمىسى ىبىراي ءالتىنساريننىڭ پەداگوگتىك قىزمەتپەن اينالىسۋىنان باستاپ ەرەكشە جانداندى.

3 -وقۋشى: 1876 جىلى ىبىراي پەتەربۋرگ، قازان قالالارىنا باردى. ورىس اعارتۋشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىن زەرتتەدى. سولارعا ەلىكتەپ قازاق تىلىندە وقۋ قۇرالدارىن جاساۋدى ويلايدى. ءسويتىپ 1876 جىلدان باستاپ «قازاق حرەستوماتياسىن» جازۋعا كىرىستى.
4 -وقۋشى: بۇل كىتاپ انا تىلىمىزدەگى تۇڭعىش وقۋلىق ەدى. حرەستوماتياعا تاربيەلىك ءمانى جوعارى كوپتەگەن شاعىن اڭگىمەلەرى، ولەڭدەرى مەن اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىن، اۋدارما شىعارمالارىن ەنگىزگەن بولاتىن.

5 -وقۋشى: ساۋاتتى بولسا ەكەن دەپ قازاق حالقىن،
بىلىمگە باستاپ بەرىپ، جولدى سالدى.
ءتالىمدى، تاربيەلى ەڭبەگىمەن،
ىبىرايدان وشپەستەي مۇرا قالدى.
6 -وقۋشى: سالەم جولداپ شاكىرتكە دۇعاي - دۇعاي،
ۇرانداپ ولەڭىمەن كەلدى بىلاي.
جاس ۇرپاققا جار سالىپ جانىمەن دە
«كەل، بالالار، وقىلىق»- دەدى ىبىراي.
كەل، بالالار، وقىلىق! (انىمەن ايتىلادى)
1 -جۇرگىزۋشى: جالعاسسىن بۇگىنگى كۇن ءداستۇر - سالتىڭ،
كۇندەي كۇلىپ ءومىرىڭ بولسىن جارقىن.
باس ءيىپ ۇلى ىبىراي رۋحىنا،
كوتەرەيىك بىرىگىپ اتاق - داڭقىن!
2 -جۇرگىزۋشى: جاس ۇرپاق ءبىلىم الدى ءار سالادا،
العىرلار ونەر دەسە جان سالا ما.
«ونەر - ءبىلىم بار، جۇرتتار» دەگەن ءسوزى،
ماڭگىلىك ءىز قالدىردى ءار ساناعا.
ونەر - ءبىلىم بار، جۇرتتار (ولەڭىن وقۋ)
1 -جۇرگىزۋشى: ى. التىنسارين ءوز ولەڭدەرىندە بالالاردى وقۋعا، ءبىلىم الۋعا شاقىرسا، ال اڭگىمەلەرىندە ەڭبەكتى سۇيۋگە، قادىرلەۋگە، ادامگەرشىلىككە، يماندىلىققا، ادال دوستىققا، تازالىققا ۇيرەتەدى.
«انانىڭ ءسۇيۋى» (ولەڭىن وقۋ)
2 -جۇرگىزۋشى: ەندى سىزدەردىڭ نازارلارىڭىزعا العاشقى ۇستاز، ۇلى اعارتۋشى
ى. ءالتىنساريننىڭ بىرنەشە اڭگىمەلەرىنە دايىندالعان كورىنىستەرىن ۇسىنىپ، بۇل اڭگىمەلەردىڭ تاربيەلىك ءمانىن تەرەڭ ماعىنادا
تۇسىنۋگە شاقىرامىز.
1 اڭگىمە: «اتىمتاي جومارت»
2 اڭگىمە: «مەيىرىمدى بالا»
3 اڭگىمە: «لۇقپان حاكىم»

1 اڭگىمەدەن كورىنىس
1 -جۇرگىزۋشى: اتىمتاي جومارت كەدەي بولا تۇرىپ، كەيىن ءوزىنىڭ ەڭبەگى ارقىلى
بايىعان ادام.
بۇل اڭگىمە وقۋشىلاردى ەڭبەكقورلىققا، اينالاسىنداعى ادامدارعا قايىرىمدى بولۋعا، كومەكتەسۋگە ۇيرەتەدى.

اتىمتاي جومارت
(جومارت جۇمىس جاساپ جۇرەدى، ۇستىندە جامان كيىم)
1 كىسى: - جومارت، قۇداي بەرگەن داۋلەتىڭىز بار، اشقا - تاماق، جالاڭاشقا - كيىم، ۇيسىزدەرگە - ءۇي بولدىڭىز، ءسويتىپ تۇرىپ ءوز باسىڭىزدى كەمشىلىككە سالىپ، جەتە الماعان جارلىشا وتىن كەسىپ، ءشوپ تاسىعانىڭىزدىڭ ماعىناسى نە؟
2 كىسى: - ءبىر مەزگىل تازا كيىم كيىپ، داۋلەتتى ادامشا جۇرەسىز. ءبىر مەزگىل ەسكى - قۇسقى كيىم كيىپ جۇرەسىز. بۇنى قالاي تۇسىنەمىز؟
جومارت:- ءتورت ءتۇرلى سەبەپ بار. اۋەلگى: ادەمى ات، اسىل كيىم، اسقان داۋلەتتى ونە بويى ادەت ەتسەڭ، كوڭىلگە جەل كىرگىزەدى، سول جەلىككەن كوڭىلمەن وزىمنەن تەرەزەسى تومەن بەيشارالاردان جيرەنىپ، كوز سالماي، كەم – كەتىككە جاردەم بەرۋدى ۇمىتارمىن دەپ قورقامىن.
ەكىنشى: بار بولا تۇرىپ مەن جۇمىس قىلسام، مۇنىم كەمشىلىك ەمەس ەكەنىن ءبىلىپ، كەيىنگىلەر ۇلگى السىن دەيمىن. ءۇشىنشىسى: كۇن سايىن ءوز بەينەتىممەن تاپقان ءبىر - ەكى پۇلعا نان ساتىپ الىپ جەسەم، بويىما سول تاماق بولىپ تارايدى، ەڭبەكپەن تابىلعان ءدامنىڭ تاتتىلىگى، سىڭىمدىلىگى بولادى ەكەن. ءتورتىنشى: قۇداي تاعالامنىڭ بەرگەن داۋلەتىن ءوزىمسىنىپ ءتيىستى ورىندارىنا جاراتپاي، كوبىسىن ءوزىم ءىشىپ - جەپ، ءوزىم تۇتىنسام، مال بەرگەن يەسىنە كۇنالى بولارمىن دەپ قورقامىن.
1-كىسى: - يا، اتىمتاي جومارت، ەندى ءبارى دە تۇسىنىكتى. ەڭبەكپەن كەلگەن اس ءتاتتى.
2 -كىسى: - بەينەتسىز راحات جوق.
ال ەڭبەكتىڭ ءتۇبى راحات.

2- اڭگىمەدەن كورىنىس.
2 -جۇرگىزۋشى: «ا قۇدايىم بالا بەر، بالا بەرسەڭ سانا بەر، ساناسىز بالا بەرگەنشە، ارتىنان ءبارىن - ءبارىن الا بەر»- دەپ ىبىراي التىنسارين ءوزىنىڭ ماقال - ماتەلدەر جيناعىندا كەلتىرگەندەي، كىشكەنتاي قىز اقىلدىلىعى مەن تاپقىرلىعىنىڭ ارقاسىندا اكەسىن جازادان امان الىپ قالدى. بۇل اڭگىمەسىندە ىبىراي التىنسارين بالالاردى اتا - اناسىن سىيلاۋعا، قادىرلەۋگە، باتىلدىققا، اقىلدىلىققا ۇيرەتەدى.

مەيىرىمدى بالا.
پاتشا: - ءبىزدىڭ جۇڭگو حالقىندا مىناداي زاڭ بار. ەگەر كىمدە - كىم بىرەۋدى الداسا قولى كەسىلەدى. وسى زاڭدى بىلەسىڭ بە؟
تورە: - بىلەم.
پاتشا: - بىلسەڭ، ءوزىڭ ىستەگەن كۇناڭدى موينىڭمەن كوتەرەسىڭ. سوندىقتان سەن ءوز ەلىڭدەگى ادامدى الداعانىڭ ءۇشىن قولىڭ كەسىلەدى. ۋازىرلەر دايىنسىڭدار ما؟
ءۋازىر: - دايىنبىز.
پاتشا: - جازانى باستاۋعا رۇقسات.
قىز بالا: - توقتاتىڭىزدارشى، قۇداي ءۇشىن توقتاي تۇرىڭىزدارشى.
پاتشا: -(توقتات دەگەن يشارا بەرىپ) بۇل كىمنىڭ قىزى؟
تورە: - مەنىڭ قىزىم.
قىز بالا: - تاقسىر پاتشا، مەنىڭ اكەم جازاعا لايىق بولعانى راس، سونىڭ ءۇشىن قولىنان ايىرىلۋى كەرەك بولادى. مىنەكەي، تاقسىر، اكەمنىڭ قولى.
بۇل قول دا مەنىڭ جازىقتى بولعان اتامنىڭ قولى.
پاتشا: - قىزىم سەنىڭ قولىڭدى كەسكەننەن نە پايدا؟ كىنالى سەن ەمەس قوي.
قىز بالا: - ۋا، ءامىرشىم! مەن وسى تورەنىڭ قىزىمىن. مىنا قولدى وسى تورەنىكى دەپ ەسەپتەڭىز. ويتكەنى، مۇنىمەن بالا-شاعاسىن اسىراۋعا شاماسى كەلمەيدى. بۇيىرىڭىز تاقسىر! وسى ناشار قولىن كەسىپ، جۇمىسقا جاراپ، بالا-شاعالارىن اسىرايتىن قولىن اتاما قالدىرۋعا.
پاتشا: -(تورەگە) مىنا قىزىڭنىڭ اقىلدىلىعى مەن مەيىرىمدىلىگىنىڭ ارقاسىندا سەنىڭ قولىڭدى كەسپەۋگە بۇيىرامىن.
تورە: باسىن ءيىپ، راحمەت ايتادى.
پاتشا: - اتا كورگەن وق جونار،
شەشە كورگەن تون پىشەر.
تورە: - جاقسى بالا اكەسىنىڭ ەسىكتەگى باسىن تورگە سۇيرەيدى،
جامان بالا اكەسىنىڭ توردەگى باسىن ەسىككە سۇيرەيدى.
3 اڭگىمەدەن كورىنىس.
1 - جۇرگىزۋشى: وسى اڭگىمەدە لۇقپان حاكىم تىرشىلىك ءۇشىن، دەنساۋلىق ءۇشىن كۇرەسەدى. ءار ءتۇرلى ءشوپتى ەمگە پايدالانا وتىرىپ، حالىقتى بەيىمدىلىككە، ءوز بەتىمەن وقىپ ۇيرەنۋگە، باسقاعا جاقسىلىق جاساۋعا، قايىرىمدىلىققا ۇيرەتەدى

لۇقپان حاكىم
لۇقپان حاكىمگە ءبىر كىسى جينالىستا ايتتى.
1 ادام: - ءسىزدىڭ اۋرۋعا ەم ەتۋىڭىز كۇنا، قۇدايدىڭ جىبەرگەن قازا - بالەسىنە سەبەپ تابامىن دەگەن، قۇدايعا قارسىلىق بولىپ تابىلادى دەپ بىلەمىن.
لۇقپان: - ولاي بولسا، سول ايتقان ءسوزىڭىز جازىلعان كىتاپتى كەلتىرىڭىز، سەنىمدى كىتاپ بولسا ءبىز تابا ەتىپ، دارىگەرلىكتى قويالىق.
2 -ادام: - سوپى، لۇقپان جەسىرگە اعاداي، جەتىمگە اتاداي بولىپ نەشە مۇڭدى بەيشارالاردىڭ كوزىنىڭ جاسىن تىيدى، سەن بۇل ءىستى كۇنا دەپ بىلسەڭ، كىتابىڭدى كورسەت، بولماسا قازىعا الىپ بارىپ، جازالاندىرامىز.
3 -ادام: - لۇقپان حاكىم حالىقتىڭ دەنساۋلىعىن ويلايدى. ول باقسى ەمەس، ول مولدا ەمەس. ال سەن سوپى ايتقان ءسوزىڭ ءۇشىن جاۋاپ بەرەسىڭ.
لۇقپان: - ۋا، حالقىم مەنىڭ ءوتىنىشىم بار.
1 - 2 ادام: - ايتىڭىز.
لۇقپان: - مەن بۇل كىسىمەن جەكە سويلەسەم دەپ ەدىم. ءبىر اۋىز سوزگە بولا، ءىستى ناسىرعا شاپتىرىپ قايتەمىز.
2 -ادام: - ونىڭىز دا ءجون بولار، سويلەسە بەرىڭىز.
لۇقپان: - اللا رازى بولسىن مولدام، بىلگەن شاماڭىزشا ءبىزدى كۇنادان تىيۋ ءۇشىن اقىل ايتقانىڭىزعا. ءبىراق بىزدەن دە سىزگە ءبىر اقىل ايتىلسىن: «قاشان دا ءبىر ءىستى ىستەگىڭىز كەلسە، ول ىسكە اۋەلى اقىلىڭىزدى، ونان سوڭ كوزىڭىزدى جۇمساڭىز، سونان سوڭ اقىلىڭىز دۇرىستاسا، كوزىڭىز كورىپ، ءجونىن تانىپ ماقۇل كورسە؛ ءتىلىڭىز بەن قولىڭىزعا سوندا ەرىك بەرىڭىز. ەكىنشى ءسىزدىڭ ايتقان سوزىڭىزدەن وقىپ جەتىسپەگەندىك كورىنەدى، قۇداي تاعالا ادامعا ءار ءتۇرلى دەنە بەردى، قول بەردى جۇمىس قىلماق ءۇشىن، كوز بەردى كورمەك ءۇشىن، اياق بەردى جۇرمەك ءۇشىن، قۇلاق بەردى ەستۋگە، اقىل بەردى، ويلانىپ، جامان - جاقسىنى اڭعارۋعا. ءبىر ءشوپتى ۋ ەتىپ جاراتتى، ەكىنشى ءشوپتى وعان باسىتقى ەتىپ جاراتتى. بۇلاردى دا تانىپ، ءبىلىپ، بۇيرىقتى ورنىنا جۇمساماساڭ، كۇنالى بولاسىڭ، ءتيىستى پايدالى ورنىنا جۇمساۋ وبال بولماسا كەرەك».

قورىتىندى:
ءبىز، بۇگىنگى شارادا ۇلى اعارتۋشى، تۇڭعىش قازاقتىڭ ەلىندە مەكتەپ اشقان، العاشقى ۇستاز ى. ءالتىنساريننىڭ ومىربايانىمەن تولىق تانىستىق. ىبىراي ءالتىنساريننىڭ شىعارمالارىنا، اعارتۋشىنىڭ ەڭبەكتەرىنە توقتالىپ وتىرمىز. وزىندىك ءىزىن قالدىرعان، وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ەش ەسىنەن كەتپەستەي ۇستازدىڭ جولىن ارناپ وتكەندىگىن كورىپ، ءبىلىپ، تانىسىپ وتتىك. مىنە، وسىنداي تاربيەلىك ءمانى بار شارامىز ارقىلى وقۋشىلاردى ءار ءىستى ويلانىپ اقىلمەن جاساۋعا، كىشىگە قامقور بولۋعا، اتا - اناسىن سىيلاپ قۇرمەت تۇتۋعا، ەڭبەكقور بولۋعا شاقىرامىن.