الىبەك باتىر
ەرتەدە ءبىر باي بولعان ەكەن، ءتورت تۇلىگى ساي بولعان ەكەن، ءبىر پەرزەنتكە زار بولعان ەكەن. سول باي بايبىشەسىمەن ەكەۋى قۇدايدان بالا تىلەۋگە توعىز نارعا توعىز توعاناق جۇك ارتىپ، توعىز تۋ بيە جەتەكتەپ، توعىز جولداس ەرتىپ، ازىق-تۇلىكتى جيناپ الىپ، جولعا شىعادى.
جولاۋشىلار بىرنەشە كۇن جول ءجۇرىپ، شارشاپ كەلە جاتسا، وزەن بويىندا بۋداقتاپ بۇلتپەن ارالاسىپ شىققان كوك الا ءتۇتىن، قارا قۇرتشا قايناپ جاتقان مال، قالىڭ ەل، ەرسىلى-قارسىلى شاۋىپ جۇرگەن كوپ ادام كورىنەدى. بۇل ءبىر ۇلكەن توي تويلاپ جاتقان اۋىل ەكەن. تويدىڭ كىمدىكى ەكەنىن ءبىلۋ ءۇشىن اۋىلعا جاقىنداپ كەلگەندە، جولاۋشىلاردىڭ الدارىنان ءبىر جاس ايەل كەزدەسە كەتىپتى. بۇل كەزدەسكەن جاس ايەلدەن ءجون سۇراعان ەكەن، ول:
— وسى ەلدىڭ پالەنشە دەگەن بايى بالاسىن سۇندەتكە وتىرعىزىپ، سوعان جاساپ جاتقان تويى. بۇل تويدا:
ۇلدىلارعا ورىن بار،
قىزدىلارعا قىمىز بار،
ۇلى-قىزى جوقتاردىڭ
بۇل جيىندا نەسى بار؟! – دەپتى.
سۋىرىلىپ، سۋماڭداپ، سۇر جىلانداي قادالعان كەلىنشەكتىڭ سوزىنە بۇل ەكەۋى قاتتى نازالانىپ: «بالامىزدىڭ جوقتىعىن قازدى» – دەپتى دە توعىز ناردى جارىپ، توعىز توعاناقتى قيىپ، توعىز جولداستى ەلدەرىنە قايىرىپتى. وزدەرى تەمىر تاياق ۇستاپ، تەمىر ەتىك كيىپ، قايىرشى بولىپ، ويلاعان ماقساتتارىنا جەتۋ ءۇشىن جاياۋ جول تارتىپ ءجۇرىپ كەتەدى. بىرنەشە كۇن، اي، جىلداپ جۇدەپ-جاداپ، اۋليەدەن اۋليە قويماي سىيىنادى.
تەمىر تاياق تەبەن ينەدەي،
تەمىر ەتىك تەڭگەدەي بولىپ،
موينى ىرعايداي،
ءبيتى تورعايداي بولادى.
ءبىراق ەشتەمە وندىرە الماي، ابدەن جۇدەپ-جاداپ، قۇدايعا وكپەلەپ، ەلدەرىنە قايتادى. بىرنەشە كۇن جول ءجۇرىپ كەلە جاتىپ، ءبىر كۇنى كۇن باتا قۇلاپ جاتقان ەسكى جارتى مولاعا كەزدەسەدى. بۇعان ايەلى: «بارايىق»، – دەيدى، بايى: «جارتى مولا تۇگىل، ءبۇتىن مولادان دا تۇك بولعان جوق» – دەپ بارعىسى كەلمەيدى.
بايىنىڭ سوزىنە قاراماستان، ايەلى مولاعا بارادى. بۇل مولاعa كەلىپ جەتسە، مولانىڭ كولەڭكەسىندە اق سالدەسى باسىندا، قاراگەر اتى استىندا، زىكىر سالىپ، ءبىر اۋليە تۇر ەكەن. ايەلدى كورە سالىپ: “ءوڭى-تۇسى قاشىپ، جۇدەپ-جاداپ جۇرگەن نە قىلعان ادامسىڭ؟” – دەپ سۇراي باستايدى. ايەل ءوزىنىڭ بالاعا مۇقتاجدىعىن، كوپ زاماننان بەرى قۇدايدان تىلەگەنمەن، ەشتەمە بەرمەگەندىگىن ايتىپ، قۇدايعا نارازى بولىپ، ەلىنە قايتىپ كەلە جاتقاندىعىن بايان ەتەدى. سوندا اۋليە تۇرىپ: «مەن ساعان ەكى قىز، ءبىر ۇل بەرەيىن، قولىڭدى جاي، جىلاما»، – دەيدى دە سۋدىرلاتىپ باتاسىن بەرە باستايدى. «ۇلىڭ اتىن الىبەك، قىزدارىڭنىڭ اتىن قانىكەي مەن توتاي قوي»، – دەيدى دە عايىپ بولادى.
بىرنەشە كۇندەر، ايلار وتكەندە، كەمپىر-شال باياعى وزدەرىنىڭ شىققان مەكەن-جايلارىنا كەلىپ جەتەدى. ەلگە كەلگەن سوڭ دا بىرنەشە كۇندەر، ايلار وتەدى. كۇندەردە ءبىر كۇن كەمپىر ارىستاننىڭ ەتىنە جەرىك بولىپ:
— شالىم! تىلەگىڭىز ءبىر پەرزەنت ەدى. ولاي بولسا، مەن بالا كەزىمدە ويناپ جۇرگەندە، ءوزىمىزدىڭ اۋىلدىڭ ارتىندا ءبىر ارال توعاي دەگەن توعاي بار ەدى. ارال توعاي ىشىندە شاباقتوعاي بار ەدى. سونىڭ ىشىندە ءبىر ارىستان بار ەدى، ءدال سونىڭ ەتىنە جەرىك بولدىم، – دەيدى.
شال ءوزى مەرگەن ەكەن. جاسىنان اتقانى اڭ بولعان، مەرگەندىككە وتە قۇمار ەكەن، سوندىقتان:
— جارايدى، بارايىن، – دەيدى شال.
— ەرتەڭ ەرتە تۇراسىڭ، اقبوز اتقا مىنەسىڭ، قىناي بەلدى بۋاسىڭ، قىلىشىڭدى موينىڭا اسىناسىڭ. ارال توعاي ىشىندە شاباقتوعاي، شاباقتوعاي ىشىندە شوكەسىنەن ءتۇسىپ جاتقان ارىستاندى اكەلەسىڭ، – دەيدى كەمپىر.
باي ەرتەڭ ەرتە تۇرادى، اقبوز اتقا مىنەدى، قىناي بەلدى بۋادى، قىلىشىن موينىنا اسىنىپ، ارالتوعايعا بارادى. ارالتوعاي ىشىندەگى شاباقتوعايعا بارادى. شاباقتوعايدىڭ ءىشىن ارالاپ كەلە جاتسا، ءبىر ارىستان شوكەسىنەن ءتۇسىپ، ەكى كوزى وقتاي جايناپ، شالعا شاپقالى دايىندالا باستايدى. سوندا شال جاقىنداپ كەلىپ. ارىستانعا:
— ارىستانىم، قابىلانىم، ماعان شاپپا، ايعا شاپ! ايعا شاپساڭ – مىڭ كۇندىك، ماعان شاپساڭ — ءبىر كۇندىك، – دەگەن ەكەن، شالدىڭ ماقتاۋىنا ماساتتانىپ، مىڭ كۇندىك ازىقتى بىردەن الماق بولادى دا ارىستان ايعا شابادى. ايعا قايدان جەتە السىن! موينى ءۇزىلىپ، مەرت بولىپتى.
سول جەردە مەرگەن ارىستانعا وق شىعارماي، قانجار سالىپ، باسىن كەسىپ الىپ، ارىستاندى ەكىگە ءبولىپ، اقبوز اتقا ارتىپ الىپ قايتادى. اقبوز اتتى جەدەلدەتە تەبىنە، سيپاي قامشىلاپ، جەلە جورتىپ، قۋانىشى قوينىنا سىيماي، ۇيىنە كەلەدى. كەلە سالا، ارىستاننىڭ ەتىن تاي قازانعا اسىپ پىسىرەدى دە ۇلكەن استاۋعا تۋراپ، جەرىك بولعان كەمپىرىنە بەرە باستايدى. كەمپىر ارىستاننىڭ ەتىن استاۋدان قوس قولداپ ول ۇرتىنا ءبىر، بۇل ۇرتىنا ءبىر تىقتى. سۇيەگىن مۇرتىنان سىعىپ تاستاي بەردى.
توعىز اي، توعىز كۇن بولىپ، مەزگىلى جەتتى. كەمپىر تولعاتتى. جانىنداعى كورشىلەرى كەمپىردىڭ تولعاتقانىن ەستىپ، جان-جاقتان جينالا باستادى. قىز-قىرقىن، قاتىن-بالا — بارلىعى جينالىپ، كاپتاپ كەتەدى. «قاشان بوسانادى؟ – دەپ كۇتىپ وتىرعان قىز، قاتىنداردىڭ قالىڭ ورتاسىندا ءبىر مەزگىلدە كەمپىردىڭ قاعاناعى قارق، ساعاناعى سارق ەتتى. الپىس قانات اق وردا سۋعا تولىپ كەتەدى. كىندىگىن مەن كەسەم، مەن كەسەم»، – دەپ وتىرعاندار قاساباسىن قايىق قىلىپ، سىرعادارىن ەسكەك قىلىپ، سۋدان ازەر شىعادى. ەڭ الدىمەن الىبەك تۋادى، التى قارىس سەلەبەسىن قولىنا الا تۋادى. ونىڭ ارتىنان قانىكەي مەن توتاي تۋادى. سونىمەن كەمپىر ءبىر ۇل، ەكى قىز تابادى. الپىس قويدىڭ تەرىسى الىبەكتىڭ اسىعىنا، توقسان قويدىڭ تەرىسى توبىعىنا جەتپەيدى. بالالارى ءبىر كۇندە ءبىر جاساپ، ەكى كۇندە ەكى جاساپ، ەرجەتە باستايدى.
الىبەك ءبىر كۇندەرى شەشەسىنە:
— جاقىن جەردە مەن باراتىن ءۇي بار ما؟ – دەيدى.
شەشەسى:
— قاراعىم، سەن باراتىن جاقىن جەردە ناعاشىڭنىڭ ءۇيى بار، سوعان بارىپ، كوڭىلىڭدى كوتەرىپ، ويناپ-كۇلىپ قايت، – دەيدى.
الىبەك شەشەسىنىڭ ءتىلىن الىپ، ناعاشىسىنىڭ ۇيىنە بارماقشى بولادى. بۇعان بارۋ ءۇشىن الىبەك جىلقىسىنا كەلىپ، جىلقىشىعا ات ۇستاتىپ مىنسە، اكەسىنىڭ جيناعان مالىنان ونى ءبىر جىلقى كوتەرە الماي، بەلى ءۇزىلىپ قالا بەرەدى.
الىبەك ناعاشىسىنىڭ ۇيىنە جاياۋ بارادى. ناعاشىسى الدىنان شىعىپ، جيەنىنىڭ كەلگەنىنە قۋانىپ، جاياۋ كەلگەن سەبەبىن سۇرايدى. الىبەك ىزا بولىپ:
— اكەم جىلقى جيماي، يت جيعان ەكەن! وسىندا ءمىنىپ كەلۋگە ءبىر ات تابا الماي، جاياۋ كەلدىم. سوندىقتان ماعان مىنەتىن ات بەرىڭىز، – دەيدى.
ناعاشىسى جىلقىدان ءوزى تاڭداپ الۋىنا ەرىك بەرىپ، جىلقىسىنا ەرتىپ كەلسە، وزگە جىلقىدان وزگەشە بولىپ، ءبىر قىزىل قۇنان كوزىنە تۇسە كەتەدى. الىبەك ۇستاپ الىپ قارعىپ ءمىنىپ، قىزىل قۇنانمەن شاپقىلاپ وتىرىپ شەشەسىنە كەلەدى.
— شەشەكە، شەشەكە! ناعاشىمنىڭ ۇيىنەن اكەلگەن قۇنانىما ات قويىپ بەرىڭىز، – دەيدى.
سوندا شەشەسى:
— ورعي-ورعي جۇگىرەتىن ورقىزىل بولسىن! – دەپ باتا بەرەدى. تاعى ءبىر كۇندەردە ناعاشىسىنىڭ ۇيىندە قۇمارلان دەگەن يت كۇشىكتەيدى دەگەندى ەستىپ، الىبەك قايتا كەلەدى. ناعاشىسى الدىنان شىعىپ:
— جيەنجان، نەگە كەلدىڭ؟ – دەيدى.
— ءسىزدىڭ قۇمارلان اتتى ءيتىڭىزدىڭ ءبىر كۇشىگىن قالاي كەلدىم، – دەيدى. ناعاشىسى:
— قۇمارلانعا ءوزىڭ بارىپ جىر ايتىپ، ماقتاپ-ماقتاپ الماساڭ، ول كۇشىگىن ەشكىمگە بەرمەيدى، – دەدى.
سوندا الىبەكتىڭ ايتقانى:
ەي، قۇمارلان، قۇمارلان!
بازارداعى پىستەدەي،
مۇرنىڭ سۇلۋ قۇمارلان.
التى تاسپا قامشىداي
جونىڭ سۇلۋ قۇمارلان،
ءتىزىپ قويعان مونشاقتاي
ءتىسىڭ سۇلۋ قۇمارلان،
ءبىر كۇشىگىڭ بەرسەيشى-اي! – دەيدى. قۇمارلان، شىنىندا، ماقتاۋ سۇيەتىن يت ەكەن. الىبەكتىڭ ماقتاعانىنا رازى بولىپ، ارتقى اياعىمەن ءبىر كۇشىگىن سەرمەپ تاستاي بەرىپتى. الىبەك كۇشىكتى الا سالىپ، شەشەسىنە كەلىپ:
— شەشەكە، شەشەكە، ناعاشىمنان اكەلگەن كۇشىگىمە ات قويىپ بەرىڭىز، – دەيدى.
سوندا شەشەسى قولىن جايىپ:
— اتى قۇباقۇس بولسىن، – دەيدى. بۇعان قوسىمشا قارابۇركىت اتتى جاقسى قۇس تا تاۋىپ الادى. الىبەك ورقىزىل، قۇباقۇس، قارابۇركىت – ۇشەۋىن سىلاپ-سيپاپ بويىنا كىر جۋىتپاي، جاقسىلاپ وسىرەدى. ءبىر كۇندەردە ۇيىنە، الىبەك ىشتە جاتقاندا، شەشەسى مەن اكەسىنە دوس بولعان كىسى كەلەدى.
الىبەك دوسىنا:
— يا، دوستىم، نە قالاي كەلدىڭ؟ – دەپ قۇرمەت ەتەدى.
سوندا دوسى وتىرىپ:
— باتىر، ىشتەن الا تۋعان التى قارىس سەلەبەڭدى قالاي كەلدىم، – دەيدى.
الىبەك:
— دوستىم، سەلەبەمنىڭ ءىسى قيىن.
سەلەبەنى جاساۋعا كەلگەندە،
قىرىق ءبىر ۇستا جيىلعان.
ەگەۋىنە كەلگەندە،
ەلۋ ۇستا جيىلعان
تاپتاۋىنا كەلگەندە،
تامام ۇستا جيىلعان.
سەلەبەم قىنىما سىيىنعان،
قىنىم باسىما سىيىنعان.
باسىم بارىپ اۋليەگە سىيىنعان.
سوندىقتان سەلەبەمدى بەرە المايمىن، – دەيدى.
دوسى:
— ەندەشە، كۇشىگىڭدى بەر،— دەيدى.
الىبەك:
— كۇشىگىمنىڭ ici ودان دا قيىن، بۇل كۇشىگىم تۋعاندا:
قولباۋدىنىڭ تۇلكىسى
قولاڭداسىپ جۇرگەن كۇن،
ەلباۋلىنىڭ تۇلكىسى
ەلەڭدەسىپ جۇرگەن كۇن
جاۋسالى مەن بايسالى
قۇشاقتاسىپ جاتقان كۇن
كۇندەر باسىن قويا الماي،
شومىشىمەن قاتقان كۇن
سوندىقتان كۇشىگىمدى بەرە المايمىن، – دەيدى. دوسى باتىردان ەشتەمە الماي، اشۋلانىپ شىعىپ كەتەدى. باتىردىڭ ويىنا دوسىنىڭ اشۋلانعانى كىpiپ تە شىقپايدى. ءوزىنىڭ ورقىزىلىن، قىران قۇسىن باپتاي بەرەدى. ءبىر كۇندەردە ورقىزىلدىڭ ويناقتاعانىن استىنان جەر قازىپ، كەرمەگە تۇرماعاندىعىن، قۇباقۇستىڭ قاڭقىلداپ، ۇيگە جاتپاعاندىعىن، قارابۇركىت قۇستىڭ ساڭقىلداپ، توماعاعا شىداپ وتىرماعاندىعىن كورىپ، باتىر شىداي الماي، اڭعا شىققان ەكەن. ءبىر اق مارال كەزدەسىپتى.
سوندا مارال قايعىرىپ:
ەي، قۇباقۇس، قۇباقۇس،
دوڭگەلەك بىتكەن ءمۇيىزىم
سايعا ءبىتسىن دەيمىسىڭ
قولقالى جۇرەك، قوس بۇيرەك
ءتاتتىسىن ونىڭ جەيمىسىڭ
التى تاراۋ اق ءمۇيىز
ادىرا قالسىن دەيمىسىڭ.
ارتىمداعى ءۇش بۇزاۋ
جەتىم قالسىن دەيمىسىڭ، –دەيدى.
سوندا بۇل سوزگە قۇباقۇس:
دوڭگەلەك بىتكەن ءمۇيىزىڭ
سايعا بىتسە قايتەيىن
قۇيرىق جەسەم، قوي دەسەم،
شەشەكەم كوڭىلىن قايتەيىن
Opعي-ورعي جۇگىرگەن
ورقىزىل كوڭىلىن قايتەيىن
قولقالى جۇرەك، قوس بۇيرەك
ءتاتتىسىن ونىڭ قايتەيىن، – دەپ، جاۋاپ بەرىپ، مارالدى باس سالادى. باتىر قۇباقۇس قيمىلىنا رازى بولىپ مارالدى تەڭدەپ، قۋانا-قۋانا اۋلىنا كەلسە، الدىنان شەشەسى شاشىن جايىپ، بەتىن جىرتىپ، شىعا كەلىپتى.
— ويباي، بالام ءزار جەيىن، ءزار جەگەندە، قان جەيىن. سەن جوقتا ۇيگە شۇلىڭگىر دەگەن باتىر كەلىپ، ءبىر اياق ساۋمال ءىشىپ كەتتى. «بۇگىن كۇنى الىبەكتى ءولتىرىپ، قانىكەي مەن توتايدى الام»، – دەپ كەتتى. مىناۋ جاتقان - سونىڭ ءىزى – دەيدى.
الىبەك شۇلىنگىردىڭ استىنداعى التى قۇلاش الا بايتالىنىڭ ىزىنە قاراسا، وتتىڭ ورنىنداي بولىپ جاتىر ەكەن. بۇرىن مۇنداي كەرەمەت باتىرلارمەن كەزدەسىپ كورگەن ەمەس. ءبىراق ەكى كوزىنەن قان اعىپ، ءزار جۇتىپ جىلاعان شەشەسىن كورگەن سوڭ، تاعات قىلىپ تۇرا الماي، اتىنىڭ باسىن بۇرىپ الىپ شۇلىڭگىردى قۋىپ كەتتى.
شۇلىڭگىردىڭ ىزىنە ءتۇسىپ كەلە جاتسا، كوپ ۇزاماي-اق اۋىلدىڭ سىرتقى جاعىندا، توعاي اراسىندا كۇننىڭ باتۋىنا قاراپ، قاباعىنان قار، كىرپىگىنەن مۇز جاۋعان قاھارلى شۇلىڭگىر الىبەككە شابۋىل جاساماققا توسىپ تۇر ەكەن. الىبەك شۇلىڭگىردىڭ قاھارلى كەسكىنىنەن قاۋىپتەنىپ، شۇلىڭگىرگە:
وي، شۇلىڭگىر، شۇلىڭگىر،
ورقىزىلداي ات بەرسەم
مىنەر مە ەدىڭ، شۇلىڭگىر
قارابۇركىت قۇس بەرسەم،
سالار ما ەدىڭ، شۇلىڭگىر
قۇباقۇستاي يت بەرسەم،
جۇگىرتەر مە ەدىڭ، شۇلىنگىر؟
وعان رازى بولماساڭ،
قانىكەي مەن توتايدى
قوسا بەرسەم ەكەۋىن
قۇشار ما ەدىڭ، شۇلىڭگىر؟ – دەپ جالىنادى.
سوندا شۇلىڭگىر:
قارابۇركىت قۇسىڭدى
قۇس سالدىرسام، الامىن
قۇباقۇستاي ءيتىڭدى
يت جۇگىرتسەم، الامىن
ورقىزىلداي اتىڭدى
اتقا مىنسەم، الامىن
قانىكەي مەن توتايدى
الىبەكتى ولتىرسەم، الامىن! – دەپتى.
الىبەك اقىر ءبىر ءولىم بار عوي دەگەندەي ىرزا بولىپ، شۇلىڭگىرگە:
ءبىزدىڭ، ءبىزدىڭ، ءبىزدىڭ قۇل،
ءبىزدىڭ ۇيگە تۇسكەن قۇل.
كوبىك ساۋمال ىشكەن قۇل،
كوپشىگىنە توسقان قۇل،
قالماقتى ەردىڭ قاسىنان
ءدال جۇرەكتىڭ باسىنان! – دەپ، ساداقپەن شۇلىڭگىردى تارتىپ قالعاندا، شۇلىڭگىردىڭ وڭمەنىنەن ءوتىپ، وق تۋ سىرتىنان شىعىپتى. الىبەك شۇلىڭگىردىڭ ساۋىت-سايمان، قارۋ-جاراعىن الىپ، استىنداعى التى قۇلاش الا بايتالىن جەتەكتەپ، اۋلىنا كەلەدى.
سونان باستاپ الىبەكتىڭ باتىر، مەرگەن دەگەن اتاعى جەر جارادى. نوعايلى دەگەن ەلگە ءقادىرى ارتادى. الىبەكتىڭ جولداستارى كوبەيەدى. ولار الىبەككە ايەل العىزباقشى بولادى. الىبەك تۋماي تۇرعاندا ايتتىرعان ءبىر كورشىسىنىڭ اقبىلەك دەيتىن سۇلۋ قىزى بولعانىن، بۇل قىزدىڭ اكەسى مەن شەشەسىنىڭ كەدەي ەكەندىگىنە قاراماي، الىبەكتىڭ اكەسى وزىنەن ەركەك بالا تۋسا، وسى اقبىلەكتى الىبەككە الىپ بەرەم دەپ ايتقان سوزدەرى بولعان ەكەن. جولداستارى سويلەسىپ وتىرىپ، الىبەككە وسى اڭگىمەنى ايتادى. ءبىراق الىبەكتىڭ اكەسى مەن شەشەسى بالا تىلەۋگە كەتكەندە، توعىز رۋ ەل بولىپ، جان-جاققا كوشىپ كەتكەن ەلدەردىڭ ىشىندە اقبىلەكتىڭ ءۇيىنىڭ ءىشى دە بىرگە كەتىپتى.
اقبىلەك ءوزى سۇلۋ، جاقسى بولىپ، بوي جەتىپ وتىرعان كەزى. الىبەكتەن ءۇش-تورت جاس ۇلكەن. جولداستارى الىبەكپەن سويلەسىپ وتىرىپ: «سول اقبىلەكتى ال، ودان سۇلۋ قىز جوق»، – دەپ اقىل بەرەدى. الىبەك اقبىلەكتىڭ قانداي ەكەنىن جاقسى بىلەدى.
الىبەك ءبىر كۇندەردە: «ايەل الام»، – دەپ، اكەسىنە كىسى سالادى. اكەسى بالاسىنىڭ بۇل تالابىنا وتە قۋانىپ، ەلىنە: نوعايلى ەلىنىڭ بارلىق قىزدارى جيىلسىن، الىبەك تاڭداعانىن الادى»، – دەپ جار سالادى. مۇنى ەستىگەنسىن، جان-جاقتاعى ەلدىڭ سۇلۋ قىزدارى جينالادى. الىبەكتى ءبىر ءدوڭنىڭ باسىنا وتىرعىزادى، بارلىق جينالعان قىزدار:
قارقارالارىن قارسى كيىپ،
تاقيالارىن ءدال كيىپ،
اياقتارىن شەكي باسىپ، – الىبەكتىڭ الدىنان بىرتىندەپ وتە باستايدى. ەرتەمەن وتكەن قىزدار كۇن باتا ازەر بىتەدى. الىبەك جينالعان قىزداردىڭ ەشبىرىن دە جاراتپايدى، قايدا كەتسە دە اقبىلەكتى ىزدەپ بارىپ الماقشى بولادى.
الىبەك ءبىر كۇندەردە اكەسىنە: «قايدان دا بولسا اقبىلەكتى ىزدەيمىن، سوعان رۇكسات ەتىڭىز»، – دەيدى. اكەسى وعان بارار جولدىڭ ءقاۋىپتى ەكەنىن، ەكى ورتادا داريا بارىن ايتىپ، جىبەرگىسى كەلمەيدى. الىبەك بۇعان كونبەي، اكەسىنىڭ رۇقساتىن الادى. اقبىلەكتى ىزدەپ، توعىز جولداس، توعىز جورعا جەتەكتەپ، جول جۇگىن ارتىپ، جۇرۋگە دايارلانعاندا، اكەسى كەلىپ: «قاراعىم، وسى جۇرەتىن جولىڭدا پالەنشە بايدىڭ بالاسى جىلقىسىن وتارلاپ جاتىر، سونىڭ داريادان وتەتىن قاراشا ات دەگەن اتى بار، سونى سۇراپ ءمىن»، – دەيدى.
الىبەك اكەسىنىڭ اقىلىن قابىل الىپ، ازىق-تۇلىگىن قامداپ، ەلىمەن قوش ايتىسىپ، جولداستارىن ەرتىپ، اقبىلەكتى ىزدەپ ءجۇرىپ كەتەدى. كۇن-تۇن قاتىپ ءجۇرىپ وتىرىپ، بىرنەشە كۇندەردە بايدىڭ وتارداعى جاتقان جىلقىسىنا كەلەدى دە جولداستارىمەن اقىلداسىپ، كورىنگەن جىلقى، ءسىرا، قاراشا اتتىڭ كەسكىنى بولار دەپ، جەلە جورتىپ، سيپاي قامشىلاپ، جىلقىنىڭ شەتىنە تاياپ كەلىپ، نازار سالىپ قاراسا، جىلقى سەمىز، كۇيلى، مويىندارى قۇرىقتاي، اسىر سالىپ، ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى ويناقتاپ، وزەنگە قاراي كەتىپ بارادى ەكەن. سۋعا قاراي شاپقىلاعان جىلقىنىڭ قىزىعىنا قاراي-قاراي، ءبىرازدان سوڭ، جىلقىنىڭ قالىڭ ورتاسىنا كەلگەندىگىن بىلمەي قالادى.
جان-جاققا كوز جىبەرىپ قاراسا، بۇل قارا قۇرتشا ايناعان وتارداعى بايدىڭ جىلقىسى ەكەن. جىلقى ورتاسىندا قاز-قاتار اق شاتىردى تىگىپ، وتارداعى جىلقى باسىندا بايدىڭ بالالارى جاتىر ەكەن. باتىر جولداستارىمەن قاتار تۇرعان ەكى اق وتاۋدىڭ جانىنا جەتىپ كەلىپ، رۇقسات سۇراپ، تۇسە قالادى. ەكى ءۇيدىڭ اراسىندا كەرمەدە، موينى كەرە قۇلاش، ەكى كوزى وتتاي جايناپ، اسىعىنان جەر قازىپ تۇرعان اتتىڭ تۇرپاتىنا باتىر قادالا قارادى. ۇيدە وتىرعان بايدىڭ بالاسى سىرتقا شىعىپ، كەلگەن قوناقتاردى كۇتىپ الىپ، قۇرمەت ەتەدى.
باتىر جولداستارىمەن ۇيگە كىرەدى، ات سوعىپ شارشاپ كەلگەن قوناقتار شاي قايناعانشا تىنىعۋ ءۇشىن ءتوردىڭ الدىنا قيسايىپ جاتا كەتىسەدى. قوناقتار دەمالىپ تىنىققان سوڭ، باي بالاسى قوناقتارمەن كەڭەس باستايدى. باتىر وزدەرىنىڭ نەگە كەلگەنىن، قايدا باراتىندىقتارىن باياندادى. بۇل جەرگە ات مايىن سۇراي كەلگەنىن، پالەنشە ەلگە داريادان ءوتىپ كەتكەن جەسىرىن ىزدەپ بارا جاتقانىن ايتادى. باتىردىڭ نە سەبەپپەن كەلگەنىن بىلگەن سوڭ، قاراشا اتتىڭ مايىن بەرۋگە باي بالاسىنىڭ كوڭىلى كەتەدى، ءبىراق جەتى كۇنشىلىك جەردە جاتقان اكەسىنەن رۇقسات سۇراۋعا تۋرا كەلەدى. قاراشا ات سياقتى اتتى رۇقساتسىز بەرىپ جىبەرۋ قيىنىراق بولادى. اكەسىنەن رۇقسات سۇراۋعا قاراشا اتقا ءمىنىپ الىپ، جەتى كۇنشىلىك جەردەگى اكەسىنە ءجۇرىپ كەتەدى. اكەسى بالاسىنىڭ كەلە جاتقانىن قاراشا اتتىڭ دۇبىرىنەن ءبىلىپ، جانىندا جاتقان كەمپىرىنە:
وقتاۋداي قاتىپ تۇر، سانا،
وتتى ۇرگىشتەپ جاق، سانا،
ەسىكتى اشىپ ب ا ق، سانا، – دەپ، كەمپىرىن وياتا باستايدى. «قاراشا ات، قاراشا ات بولعالى ءدۇبىرى مۇنداي قاتتى شىققان جوق ەدى»، – دەيدى شال. بۇل ءسوزدى ايتقانشا بولماي، بالاسى كەلىپ، ءۇيدىڭ جانىنا تۇسە قالادى. بالاسىنا باي:
جەلپىلدەگەن تۋ بار ما؟
جەر قايىسقان جاۋ بار ما؟
قاراشا ات، قاراشا ات بولعالى ءدۇبىرى مۇنداي قاتتى شىققان جوق ەدى، – دەپ سۇراۋ بەرەدى. سوندا بالاسى اكەسىنە:
جەلپىلدەگەن تۋ دا جوق،
جەر قايىسقان جاۋ دا جوق، – دەيدى دە — ەر الىبەك باتىر تەڭىزدەن وتكەن جەسىرىن ىزدەپ بارادى ەكەن، سوعان تەڭىزدەن وتۋىنە قاراشا اتتىڭ مايىن سۇراي كەلدى. بەرەيىن بە، بەرمەيىن بە؟ دەپ سىزدەن رۇقسات سۇراعالى كەلدىم، – دەيدى.
اكەسى بالاسىنا:
— قاراعىم، «ات اياعان جەرگە قارايدى، قۇس اياعان كوككە قارايدى» دەگەن ماقال بار. ات اياما، بەر، – دەپ رۇقساتىن بەرەدى.
بالاسى قاراشا اتقا ءمىنىپ الىپ، ىزىنشە كەيىن قايتىپ، وتاردا جاتقان جىلقىسىنا جەتىپ كەلسە، كەتەرىندە قازانعا سالعان ەتتىڭ كوبىگى ءالى تاراماعان ەكەن. باتىر باي بالاسىنىڭ قايدا بارىپ كەلگەنىن سۇرايدى. باي بالاسى اكەسىنە بارىپ، قاراشا اتتىڭ مايىن بەرۋگە رۇقسات الىپ كەلگەنىن ايتتى.
ەرتەڭىندە قاراشا اتقا ءمىنىپ، ورقىزىلدى بايدىڭ بالاسىنا تاستاپ، الىبەك ۇزاق ساپارعا شىعادى. بىرنەشە كۇندەردەن كەيىن داريانىڭ جاعاسىنا كەلىپ، جولداستارىن تاستاپ، باتىردىڭ ءوزى قاراشا اتقا ءمىنىپ الىپ، داريادان وتەدى. سۋ بەتىندە كەلە جاتىپ، كوز سالسا، قاپتاپ جاتقان قالىڭ ەل، كوك الا ءتۇتىن كورىنەدى. داريادان شىعا بەرگەندە، قولىندا ەكى شەلەك بار، ءبىر جاس ايەل سۋعا قاراي ءجۇرىپ كەلەدى ەكەن. بۇل ايەل الىبەكتى كورە سالىپ:
اتىڭنىن موينى قىپشاقتاي،
ساداعىڭ اۋزى شاقپاقتاي
سۋىق ءتۇسىپ سۇر جىگىت.
ءاتى-جونىڭدى ايت، جىگىت، – دەيدى.
الىبەك باتىر بۇل سوزگە:
جەلدەپ كەتكەن جەتى وتاۋ،
قايىرا شوككەن قارا ىنگەن،
جەز بۇيدالى سارى تايلاق،
جوقشىمىن دا جوقشىمىن، – دەيدى.
ايەل:
جەلدەپ كەتكەن جەتى وتاۋ،
جەتپىس جالشى بولماسىن
قايىرا شوككەن قارا ىنگەن
ەنەكەڭىز بولماسىن
جەز بۇيدالى سارى تايلاق
بيكەش جانىم بولماسىن
بۇگىنگى كۇنى قىنا توي،
ەرتەڭگى كۇنى سىنا توي
ءۇي ارتىنان جاۋ شىقتى،
جەكەشۇناق ءداۋ شىقتى.
ەل-جۇرتىمىزدى قىرىپ-جويىپ، قالماقتىڭ باتىرى اقبىلەكتى العالى جاتىر، – دەيدى.
باتىر جەكەشۇناق جاتقان ءۇيدى سۇراپ الىپ، كىرىپ بارعان ەكەن، ول ءوز جانىنان ورىن بەرىپتى. الىبەك باتىردىڭ جانىنا وتىرادى. ەكى باتىر ءجون سۇراسىپ، بىرىمەن-بىرى تانىسقاننان كەيىن، جەكەشۇناق «قاراعىم، ءىنىم قاراپ وتىرعانشا، ەرمەك بولسىن، ساداق اتىسايىق»، – دەيدى. الىبەك تە قابىل الىپ، ەكەۋى ساداققا بارادى.
جەكەشۇناقتىڭ قىرىق جولداسى بار ەكەن، ساداق اتاتىن جەرگە ەرتە جۇرەدى. جەكەشۇناق وزىنشە ەلدەن اسقان باتىر ەكەندىگىن الىبەككە كورسەتپەكشى ەكەن، ونىڭ اتقان وعىن قىرىق جولداسى بارىپ ازەر سۋىرىپ اكەلەدى ەكەن. الىبەكتىڭ اتقان وعىن جەكەشۇناق قىرىق جولداسىمەن بارىپ سۋىرا الماعان سوڭ، ءوزى بارىپ، ەكى ساۋساعىنىڭ اراسىمەن سۋىرىپ الادى.
وسىمەن كەش باتادى. جەكەشۇناق الىبەكتىڭ ەرلىگىنە تاڭ قالىپ، اۋىر ويعا تۇسەدى دە جاتىپ قالادى. ەل جاتقان كەزدە الىبەك اقبىلەك وتىرعان اق وتاۋعا قاراي كەلە جاتسا، بۇل كەلگەن باتىردىڭ كىم ەكەنىن بىلە الماي، اقبىلەك جار-جار ايتىپ وتىر ەكەن.
ەسىگىم الدى جوڭىشقالى، جار-جار،
اۋەل باھار اشىلار كۇلسەڭ ءانى، جار-جار
تانىمايمىن، قاي نوعايدىڭ ۇلىسىڭ؟
بىلسەڭ ءانى، جار جار.
سونداعى الىبەكتىڭ بەرگەن جاۋابى:
ەسىگىم الدى جوڭىشقالى، جار-جار،
اۋەل باھار اشىلار كۇلسەم ءانى، جار-جار،
تانىماساڭ، اقبىلەك، تانىتايىن،
مەنىڭ اتىم الىبەك، بىلسەڭ ءانى، جار-جار.
اقبىلەكتىڭ باعاناعى سۋ باسىندا كەزدەسكەن جەڭگەسى بيكەش جاننىڭ شىن كۇيەۋى جاڭا كەلدى، – دەپ، اتاسى مەن ەنەسىنەن، بارلىق ەلدەن ءسۇيىنشى سۇراي باستايدى. ەل جيىلادى، ءبىراق جەكەشۇناقتان قورقىپ، الىبەك پەن اقبىلەكتى جاسىرا تۇرادى دا ءتۇن ىشىندە داريادان وتكىزىپ قويا بەرەدى.
الىبەك تاڭعا تاياۋ داريانىڭ جاعاسىندا جاتقان جولداستارىنا جەتىپ كەلەدى. داريادا اققۋداي بولىپ ءجۇزىپ كەلە جاتقان اقبىلەك پەن الىبەكتىڭ ديدارىنا تويماي، قاشان جاندارىنا جەتكەنشە، تاعات قىلماي تۇرعان جولداستارى سۋ جاعاسىنا كەلگەندە، قۋانىپ الدارىنان شىعىپ، ەكەۋىن قارسى الادى. ەندى بۇل جەردەن جول تارتىپ ەلگە قايتادى.
تاڭ اتىپ، ەل تۇرعان كەزدە، اقبىلەكتىڭ جەڭگەسى حابار بەرۋ ءۇشىن جەكەشۇناققا كەلەدى. سونداعى ونىڭ جەكەشۇناققا ايتقانى:
اتىنىڭ موينى قىپشاقتاي،
ساداعىنىڭ اۋزى شاقپاقتاي،
سۋىق ءتۇستى سۇر جىگىت
بيكەش جاندى الىپتى دا كەتىپتى، – دەيدى.
جەكەشۇناق كەلىنشەكتىڭ بۇل سوزىنە ىزا بولىپ، قامشىمەن ارقادان تارتىپ جىبەرىپتى. سوندا كەلىنشەك ىزامەن بارىپ جەكەشۇناكقا:
اتاڭا نالەت، يت كەۋىن،
ەنەڭە نالەت، يت كەۋىن،
قولىڭنان ەكى كەلسە، ءبىرىن ىستە،
بيكەشتى ءدال قولىمنان جونەلتتىم! – دەپتى.
جەكەشۇناق قاتتى اشۋلانىپ، قارا ارعىماقپەن داريادان ءوتىپ، الىبەكتىڭ ارتىنان قۋىپ كەتىپتى. الىبەك جەكەشۇناقتىڭ كەلە جاتقانىن ءبىلىپ، جولداستارىن ىلگەرى جىبەرىپ، ءوزى جاۋدى توسىپ، كەيىن قالعان ەكەن.
جەكەشۇناق كەلە سالا-اق الىبەككە قاھارلانا سوقتىعادى. الىبەك جەكەشۇناققا «جەسىرىڭنەن ايىرىلىپ كەلگەن سورلى ادامسىڭ. سوندىقتان، كەزەكتى ساعان بەردىم»، – دەيدى. سول-اق ەكەن، جەكەشۇناق اشۋلى كۇشىنە شىداي الماي، شىرەنىپ تۇرىپ ساداقپەن تارتىپ سالادى. الىبەك امان قالىپ، كەزەك الادى دا قاق جۇرەكتىڭ باسى دەپ، ولەر جەرى وسى دەپ تارتقاندا، جەكەشۇناق اتتان وكىرە قۇلايدى. الىبەك كەشكە قاراي جولداستارىنا جەتىپ كەلەدى. بىر-ەكى كۇن وتكەن سوڭ، ءبىر جەرگە كەش كەلىپ توقتايدى. الىبەك اۋىرىپ قالادى. جەكەشۇناقپەن اتىسقاندا جارالانعان جەرىن ەسكەرمەي، قانسىراپ قالىپتى. الىبەك وسى ارادا تالىپ قالادى.
اقبىلەك زار جىلاپ، جولداستارى ۋلاپ-شۋلاپ، قايعىلانىپ، الىبەكتى ءولدى دەپ ەسەپتەپ جانە ونى كومۋىنە قيماي، سول جەرگە تاستاپ، ءجۇرىپ كەتەدى. قاراشا اتتى كوشكە تىركەپ الادى. ءبىر كۇندەردە كوشكە تىركەۋلى كەلە جاتقان قاراشا ات قاپالانىپ، حايۋان دا بولسا ءوزىنىڭ ۇستىندەگى باتىرى جوق بولعان سوڭ: “مەن نە قىلىپ كوشكە تىركەلىپ كەلە جاتىرمىن؟” – دەپ، ىزا بولىپ، كەيىن شەگىنىپ قالىپ، شىلبىرىن ءۇزىپ، قايتادان باعاناعى الىبەكتىڭ ولگەن جەرىنە كەلەدى. باتىردىڭ كەۋدەسىنەن يىسكەپ تۇرادى، قايعىرىپ، مۇڭايىپ، ىزا بولادى. سول مەزگىلدە ارت جاعىنان ءبىر توپ قۇلان جايىلىپ كەلدى. الىبەكتىڭ كەۋدەسىن اشىپ يىسكەپ، ەكى كوزىنەن جاس ءمولت-مولت توگىلىپ تۇرعان. قاراشا ات ارتىنا جاقىنداپ كەلگەن قۇلانداردى ارتقى اياعىمەن تەۋىپ جىبەرەدى. تەپكەن ۋاقىتتا كوپ قۇلاننىڭ ىشىنەن ءبىر قۇلان مۇرتتاي ۇشتى. باسقا قۇلاندار بۇعان قاراماي، ءوز بەتتەرىمەن جايىلىپ جۇرە بەردى. جىعىلىپ جاتقان قۇلاننىڭ تالىپ جاتقانى، يا بولماسا ءولىپ جاتقانى بەلگىسىز. ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ، تاعى دا ءبىر توپ قۇلان جايىلىپ كەلدى دە جىعىلىپ جاتقان قۇلانعا ءبىر توپ كودەنى شايناپ-شايناپ، بۇركىپ جىبەردى. جىعىلىپ جاتقان قۇلان ۇشىپ تۇرا كەلىپ، سىلكىنىپ، كەلگەن قۇلاندارمەن بىرىگىپ، ويناقتاپ جۇرە بەردى. حايۋان دا بولسا، كەتىپ قالعان جولداستارى جىعىلعان قۇلانعا قايتىپ كەلىپ، تۇرعىزىپ العانىن قاراشا ات بايقاپ تۇرسا كەرەك.
قاراشا ات، كانەكي، دەم بولماس پا ەكەن دەگەندەي، ءبىر ءتۇپ جۋسان-كودەنى جۇلىپ الىپ، شايناپ-شايناپ الىبەككە بۇركىپ جىبەردى. الىبەك سەلك ەتە ءتۇسىپ، ۇشىپ تۇرا كەلدى. جان-جاققا قاراسا، كوشتەرى كورىنبەيدى، ادام جوق، اڭ-تاڭ قالىپ تۇرادى دا قاراشا اتقا ءمىنىپ الىپ، كوشتىڭ ارتىنان قۋا باستايدى. قاراشا ات جان قويسىن با؟ كۇنشىلىك جەرگە كەتكەن كوشكە سالىپ ۇرىپ جەتىپ كەلدى. قايعىرىپ، ۋلاپ-شۋلاپ بارا جاتقان كەلىنشەك پەن جولداستارى جالت قاراپ، قاراشا اتتىڭ ويناقتاپ كەلە جاتقانىن كورگەن سوڭ، توقتاي قالادى.
الىبەك ىرعىتىپ، اتىپ كەلىپ، كەلىنشەگى مەن جولداستارىنا كورىسىپ، ءوزىنىڭ قاتتى ۇيىقتاپ قالعاندىعىن باياندادى. الىبەكتىڭ ويىنى ويىن، كۇلكىسى كۇلكى بولىپ، بىرنەشە كۇن جول ءجۇرىپ، جولاۋشىلار وزدەرىنىڭ ەلدەرىنە كەلدى. اكەسى مەن شەشەسى بالاسى مەن كەلىنى امان-ەسەن كەلىپ قوسىلعاندىعىنا توي جاسايدى. قاراشا اتتىڭ مايى ءۇشىن بايدىڭ بالاسىنا سىي بەرىپ رازى قىلادى.
ءسويتىپ، الىبەك باتىر مەن اقبىلەك سۇلۋ قىزىق كورىپ داۋرەن ءومىر سۇرەدى.
You Might Also Like
-
قىزىقتى جانە پايدالى مالىمەتتەردىڭ ەڭ اۋقىمدى جيناعى:
-
2015 جىل - ەلىمىزدەگى ەلەۋلى وقيعالار اۋقىمدى تۇردە وتكىزىلەتىن ەرەكشە جىل بولادى. وسى ورايدا، قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنا 550 جىل، قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ 20 جىلدىعى، قازاقستان كونستيت...
