InfoHub Logo

2015 جىل -  ەلىمىزدەگى ەلەۋلى وقيعالار اۋقىمدى تۇردە وتكىزىلەتىن ەرەكشە جىل بولادى. وسى ورايدا، قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنا 550 جىل، قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ 20 جىلدىعى، قازاقستان كونستيتۋسياسىنىڭ 20 جىلدىعى، سونىمەن قاتار ۇلى جەڭىستىڭ 70 جىلدىعى قامتىلىپ وتىر. اتاپ ايتقاندا،  2015 جىلى كەرەي مەن جانىبەك حانداردىڭ شۋ مەن تالاس وزەندەرىنىڭ اراسىنداعى ايماققا ورنالاسىپ، قازاقتىڭ تۋىن كوككە كوتەرگەنىنە 550 جىل تولادى. وسىعان بايلانىستى، ەلىمىزدە بۇل وقيعانى مەرەيتوي كۇندەرىنىڭ قاتارىنا قوسۋ مەن قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن اتاپ وتۋگە ارنالعان ءىس-شارالاردى وتكىزۋ جونىندە ماسەلە قارالدى. بۇل مەرەيتوي ەڭ الدىمەن ازاماتتاردىڭ پاتريوتتىق سەزىمدەرىن ارتتىرۋ مەن قازاقستاندىق مەملەكەتتىلىكتى نىعايتۋعا باعىتتالىپ وتىر. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعانىنا 550 جىل تولعانىن دالەلدەيتىن تاريحي ەڭبەكتەردىڭ بار. سول تاريحي ەڭبەكتەردىڭ ىشىنەن قازاقستاندىق تاريحشى عالىمداردىڭ مۇحاممەد حايدار ءدۋلاتيدىڭ «تاريح-ي-راشيدي» ەڭبەگىن نەگىزگە الا وتىرىپ، جان-جاقتى زەرتتەۋ ناتيجەسىندە قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعان جىلى 1465 جىل دەگەن قورىتىندىسى باسشىلىققا الىندى.  

قازاق حاندىعىنىڭ 1465 جىلى قۇرىلعاندىعىن مۇحاممەد حايدار دۋلاتيدىڭ ەڭبەكتەرى دالەلدەپ وتىر. ونىڭ ءسوزىن پارسى تاريحشىلارى جازىپ قالدىرعان ەڭبەكتەر دە دالەلدەي تۇسەدى، جانە م.ح.دۋلاتي ءوز زەرتتەۋلەرىندە قازاق حاندىعىنىڭ مەملەكەتتىك باسقارۋ قۇرىلىمدارى وتە جاقسى دامىعانىن ايتتى. عالىمنىڭ تۇسىندىرۋىنشە، قازاق حاندىعىندا مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ ءتيىمدى جۇيەسى بولعان.

قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنا ۇيتقى بولعان سەبەپتەر — ساياسي جانە ەتنيكالىق پروسەستەر بولدى. ونىڭ باستى ەتاپى — كەرەي مەن جانىبەكتىڭ قول استىنداعىلارمەن بىرگە كوشپەلى وزبەكتەردىڭ باسشىسى ءابىلحايىردان كەتىپ، موعولستاننىڭ باتىسىنا قونىس اۋدارۋى. مۇنداعى ماڭىزدى وقيعا — كەرەي مەن جانىبەكتى جاقتاۋشىلاردىڭ وزبەك-قازاقتار، كەيىن تەك قازاقتار دەپ اتالۋى. ءابىلحايىردىڭ ولىمىنەن كەيىن كەرەي مەن جانىبەكتىڭ وزبەك ۇلىسىنا كەلىپ، ۇكىمەت بيلىگىن باسىپ الۋى. جاڭا مەملەكەتتىك بىرلەستىك قازاق حاندىعى اتانا باستادى.

حاندىقتىڭ بايلانىس جاساعان ەلدەرى: موعولستان، وزبەك حاندىعى، ءسىبىر حاندىعى، ورىس مەملەكەتى.

قاتىناس جاساۋ تۇرلەرى: بەيبىت، ديپلوماتيالىق

سوعىس جاعدايى: شاپقىنشىلىق

ەلباسى ءوز سوزىندە: «1465 جىلى سۇلتاندار كەرەي مەن جانىبەك العاش رەت حاندىق قۇرىپ، ءبىزدىڭ تاريحىمىز قازاق مەملەكەتتىلىگىن وسى كەزدەن باستايدى. مۇمكىن، بۇل تەرمين ءبىزدىڭ قازىرگى تۇسىنىگىمىزدەگى، بۇگىنگى شەكارامىزداعى بۇكىل الەمگە تانىمال جانە بەدەلدى بولعانىمىزداي مەملەكەت بولا الماعان دا شىعار. ءبىراق، سول زامانداعى باسقا بارلىق مەملەكەتتەر تۋرالى دا وسىلاي ايتۋعا بولادى. ەڭ ماڭىزدىسى، سول كەزدە مەملەكەتىمىزدىڭ نەگىزى قالانعاندىعى، ال بىزدەردىڭ اتا-بابالار ۇلى ىستەرىن جالعاستىرعانىمىز» دەگەن ەدى.

قازاقستاندىق تاريح عىلىمىندا قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى تەرەڭ زەرتتەلگەن دۇنيە. دەسە دە، قازىرگى كۇنى زەرتتەۋشىلەر اراسىندا  قازاق حاندىعىنىڭ قاشان قۇرىلعاندىعى جونىندە  قاراما-قايشىلىقتى پىكىرلەر قالىپتاسىپ وتىرعانىن ايتۋمىز كەرەك. تاريح بەتتەرىن پاراقتاساق، بۇل ماسەلەنى بۇگە-شۇگەسىنە دەيىن زەرتتەگەن تاريحشىلارىمىزدىڭ ءبىرى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى 1428 جىلدان باستاۋ الادى دەپ ارىگە جىبەرسە، ەندى ءبىرى 1445، 1456، 1465 جىلدارىنا قاتىستى سان ءتۇرلى دايەكتەرىن ۇسىنعان.

قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنا بايلانىستى مۇحاممەد حايدار دۋلاتي كورسەتكەن 1465-1466 جىلداردى تولىق ماقۇلدايدى. قازىردە بۇكىل الەم مويىنداپ، الداعى دامۋىن قۋاتتى 30 ىرگەلى ەلدىڭ قاتارىندا بولجاپ وتىرعان ەلىمىزدىڭ مەملەكەت بولىپ قالىپتاسۋى مەن العاشقى حاندارىمىز تۋرالى تاريحي مەرەكەنى اتاپ ءوتۋ تۋرالى شەشىمى وتە ماڭىزدى.

بيىل ەلىمىزدە مەملەكەت دەڭگەيىندە وتكىزىلۋ جوسپارىندا تۇرعان ءتورت اتاۋلى مەرەكەنىڭ ءبىرى – قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى. بايقاساڭىز، دۇنيەجۇزىندەگى بارلىق ەلدەر ءوز مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاريحىن انىقتاپ العان. ماسەلەن، جۇڭگو 5000 جىلدىعىن، يران 4000 جىلدىعىن، كورشى قىرعىز حالقى دا 2000 جىلدىعىن الدەقاشان تويلاعان.

قازاق حاندىعى قازاق حالقىنىڭ العاشقى مەملەكەتتىلىگىنىڭ ءبىر كورىنىسى. ءبىزدىڭ بۇعان دەيىنگى تۇركى الەمى، ءتىپتى، سوناۋ ساقتاردان باستاۋ العان تاريحىمىز بار. الايدا، قازاق حاندىعىنىڭ ەرەكشەلىگى ول ءبىزدىڭ ۇلتتىق سيپاتتاعى العاشقى مەملەكەتىمىز.

قازاق حاندىعى قۇرىلعاننان باستاپ «قازاق» ءسوزى ساياسي تەرمين رەتىندە تاريحقا التىن ارىپتەرمەن ەندى. بۇل كونە تاريحىمىزداعى مەملەكەتىلىگىمىزدىڭ رەسپۋبليكا كولەمىندە تۇڭعىش تويلاۋىمىز. سوندىقتان «قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنىڭ» تاريحي، رۋحاني ماڭىزى وراسان. نەگە 1465 دەگەن داتاعا توقتالدى. ۇلى تاريحشى مۇحاممەد حايدار ءدۋلاتيدىڭ «تاريحي راشيدي» دەگەن كىتابىندا كەرەي حاننىڭ شۋ بويىنا كوشكەن ۋاقىتى رەتىندە حيجرا جىل ساناۋىمەن ءدال وسى جىل كورسەتىلگەن.

ءتوينبيدىڭ كەرەمەت ءسوزى بار. ول «اقساق تەمىر ۇلى قولباسشى، مەملەكەت قۇرۋشى، ءبىراق ول جۇيە قۇرا المادى. ءوزى ولگەننەن كەيىن قۇرعان مەملەكەتى قيرادى» دەيدى.  ال كەرەي مەن جانىبەك قۇرعان حاندىق 1864 جىلدان  1847 جىلى ەڭ سوڭعى لەگيتيمدى قازاق حانى كەنەسارى حان ولگەنگە دەيىن 4 عاسىر بويى ءومىر ءسۇردى. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ءوزى 70-اق جىل تۇردى. ياعني، العاشقى قازاق حاندارى ءقۇرعان مەملەكەتتىڭ باسقارۋ جۇيەسى سول زامانعا ساي بولدى، سونىڭ ارقاسىندا سونشاما ۇلكەن تەرريتوريانى بيلەدى.  «قازاق حاندىعى بەلگىلى ءبىر جۇيەسى بار ورنىقتى مەملەكەت بولدى. جانىبەك پەن كەرەيدىڭ قۇرعان مەملەكەتىنىڭ اقساق تەمىر قۇرعان مەملەكەتتەن ايىرماشىلىعى وسى دا ەدى. اقساق تەمىر قۇرعان مەملەكەت ءوزى دۇنيەدەن وتكەن سوڭ ىدىراپ كەتتى. ال، جانىبەك پەن كەرەي قۇرعان مەملەكەت جۇيەلى تۇردە اتادان بالاعا ميراس بولىپ كەلدى.

قازاق حاندىعىنىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمى جاعىنان ايىرماشىلىعى – ورتالىقتاندىرىلعان مەملەكەت بولدى. ايتالىق، ورتا ازياداعى وزبەكتەردىڭ مەملەكەتتىك جۇيەسىمەن سالىستىرساڭىز، ولار بىرنەشە حاندىقتارعا بولىنەدى. ءبىزدىڭ قازاق حاندىعىنىڭ جۇيەسىندەگى تاعى ءبىر ەرەكشەلىك، ەلدىڭ بيلەۋشىسى حان بولسا، ونىڭ باقىلاۋشىسى بيلەر مەن باتىرلار بولدى. ال، تاپتىق تۇرعىسىنان قازاق حاندىعىندا باسىبايلىلىق دەگەن بولعان جوق. ءدال وسى ۋاقىتتا باسىبايلىلىق رەسەيدە بەلەڭ الىپ تۇرعانىن تاريح ءوزى كورسەتىپ بەردى.    

قۇقىقتىق جۇيەسىندە جازالاۋدىڭ تۇرلەرى بولا تۇرا تۇرمە سالىنبادى. ونىڭ ورنىنا «قۇن سالىعى» ايىپ رەتىندە قاراستىرىلدى. زامانىنا سايكەس ەكونوميكالىق جۇيەسى دە بولدى. وسى جۇيەمەن سالىق ءىسى دە رەتتەلىپ وتىردى.

بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا ءقازىر «قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ 550 جىلدىعى» دەپ جازىپ ءجۇر. بۇل مۇلدەم قاتە پىكىر دەسەك قاتەلەسپەيمىز. دۇرىسى قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى. ال، قازاقتىڭ مەملەكەتتىلىگىنىڭ ءتۇپ-تامىرى سوناۋ ءۇيسىن، قاڭلى عۇن مەملەكەتتەرىندە - تەرەڭدە جاتىر. 

         تۇركى اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى دارحان ءقىدىرالىنىڭ ايتۋىنشا، مۇنداي مەملەكەتتىك شارالارعا وزگە مەملەكەتتەر بىرنەشە جىل بۇرىن دايىندالادى ەكەن. اكادەميا پرەزيدەنتى وسى ورايدا تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ تاجىريبەسىن مىسالعا الدى.   «تۇركيا قازىرگى ۋاقىتتا ۇزاق مەرزىمدى ستراتەگيالىق جوسپارلار جاساپ، ونى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قازاقستاننىڭ تاجىريبەسىن نازارعا الىپ وتىر. سولاردىڭ قاتارىندا، 2023 جىلى وتەتىن رەسپۋبليكانىڭ 100 جىلدىعى مەرەيتويى بار. ايتۋلى شاراعا دايىندىق جۇمىستارى بۇگىننەن باستالىپ كەتتى. ۋاقىتتىڭ مولدىعىنا قاراماستان تۇركيا بۇل ىسكە تياناقتى دايىندالىپ جاتىر. ءبىر قىزىعى، رەسپۋبليكانىڭ 100 جىلدىعىن اتاپ وتكەلى وتىرعان تۇركيا ءوز اسكەرىنىڭ جاسىن ەكى مىڭ جىلدان ارتىق ەكەنىن ايتادى. بۇل دەگەنىمىز تۇركيانىڭ مەملەكەتتىك تاريحىنىڭ تەرەڭدە ەكەنىن كورسەتەدى»، — دەدى دارحان ءقىدىرالى.

قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ باستى ءۇش كونسەپتۋالدى نەگىزدە جۇزەگە اسىرىلۋدا:

• پاتريوتتىق: قازاق حالقىنىڭ وتانىنا سۇيىسپەنشىلىگى؛
• اقپاراتتىق: عىلىميكوپشىلىك باعدارلامالاردى، عىلىمي-تانىمدىق دەرەكتى فيلمدەردى، قازاق حالقىنىڭ جوعارى مادەنيەتى مەن ونەگەلىك قاسيەتتەرى تۋرالى كوركەم  فيلمدەر ءتۇسىرۋ؛
• عىلىمي: قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى بويىنشا زەردەلەۋ ماسەلەلەرى بويىنشا عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ، عىلىمي كونفەرەنسيالار ۇيىمداستىرۋ.

سونداي-اق، مەملەكەتىمىزدە «ماڭگىلىك ەل» ۇلت تاريحىنا ارنالعان دەرەكتى، كوركەم جانە انيماسيالىق فيلمدەر سەرياسىن ءتۇسىرۋ قولعا الىندى.

تاريحشى عالىم سۇلتانوۆ ت.ي. ءوزىنىڭ «قازاق حاندىعىنىڭ تاريحى» اتتى كىتابىن قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىككە جەتۋدەگى كۇردەلى تاريحي جولى تۋرالى جازا وتىرىپ «حالىقتىڭ تاريحي جادى بەرىك ساقتالمايىنشا ۇلتتىڭ قالىپتاسۋى جانە وسىپ-وركەندەۋى مۇمكىن ەمەس» دەگەن سوزدەرمەن قورىتىندىلاعان. ءبىز دە ءوز كەزەگىمىزدە ەرلىكتىڭ، ەلدىكتىڭ باستاۋى - قازاق حاندىعىنىڭ جالعاسى تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ ۇلى ىستەرىن جالعاستىرىرۋشىسى جاس ۇرپاقتارىن تاربيەلەۋدە ءوز ۇلەسىمىزدى قوسا بىلەيىك.

«ورلەۋ» باۇو اقف وقو بويىنشا پقباي «يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالار مەن جاراتىلىستانۋ-عىلىمي (گۋمانيتارلىق) پاندەردى وقىتۋ ادىستەمەسى»  كافەدراسىنىڭ اعا وقىتۋشىسى ماتەكوۆا باقتىگۇل تەمىرحان قىزى

---