التىن وردا. II كىتاپ
ءبىرىنشى تاراۋ
وردادا تورتەۋىنەن باسقا ەشكىم جوق ەدى. توردە باتۋحاننىڭ نەمەرەسى توعىرىلشادان تۋعان وزبەك پەن وزبەكپەن بەس اتادان قوسىلاتىن تامعامنىڭ بالاسى قۇتلىق تەمىر ءامىر وتىرعان. وزبەكتىڭ وڭ جاعىندا وردا يەسى التىن وردا حانى توقتايدىڭ ۇلكەن ۇلى ەلباسمىش، ال قۇتلىق تەمىردەن ءسال تومەندەۋ، ونىڭ سول جاعىنا باس ءامىرشى قاداق ورنالاسقان.
وسى تىشقان، ياعني 1312 جىلى التىن وردا حانى توقتاي دۇنيە سالعان. سوناۋ ورگەنىشتەن وزبەك پەن قۇتلىق تەمىر كوڭىل ايتا كەلگەن. وزبەك ول كەزدە، قازىرگىدەي تولىقپاعان، سۇڭعاق بويلى، سىمباتتى جىگىت ەدى. ادەمى قوڭىرقاي داۋسىمەن وقىپ وتىرعان جاڭا ۇيرەنگەن قۇرانىن اياقتاي بەرگەنىندە ول كەنەت قۇتلىق تەمىردىڭ وقىس قوزعالعانىن كوزى شالىپ قالدى. سويتكەنىنشە بولعان جوق، سول ساتتە-اق ەلباسمىش پەن ەكەۋىنىڭ قارسى الدىنا، وتكىر قىلىش الىپ تۇسكەن قاداقتىڭ باسى توپ ەتتى. باسىنان ايىرىلعان دەنە كەڭسىرىگىنەن قان بۇرقىراي اتىپ، ءبىر ورنىندا تىپىرلادى دا قالدى. ال وزبەكتىڭ قارسى الدىنا تۇسكەن قاداقتىڭ بۋىرىل ساقالدى باسى ءبىر ءسات وعان بىردەمە ايتقىسى كەلگەندەي، كوزى شاراسىنان شىعا جاساۋراپ، ءتىلى الدەنەنى بىلدىرلاي ەرىندەرى ءسال اشىلىپ-جابىلىپ جاتتى دا، كەنەت تىنا قالدى. سول مەزەتتە وزبەكتىڭ ءوزىنىڭ دە وڭ قولى سول جاقتاعى قىناپتاعى الداسپاننىڭ تۇتقاسىن بارىپ ۇستادى. كوز ىلەسەردەي ۋاقىت وتكەن جوق، ءجۇزى ۇستاراداي قىلشىلداعان الداسپان جارق ەتىپ كوككە ءبىر كوتەرىلدى دە، ورعي سىلتەندى. قۇران ءسوزىن ۇيىپ تىڭداپ وتىرعان ەلباسمىش قاداقتىڭ باسى كەلىپ الدىنا تۇسكەندە شوشىپ كەتكەن. ەسىن جيىپ ول ۇلگىرگەن دە جوق، ەندى ءوز باسى انانداي جەرگە ۇشىپ ءتۇستى. بۇنىڭ دا دەنەسى ءبىر ورنىندا تىپىرلادى دا قالدى. وزبەك ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلىپ، وزىنە قاراپ تاسىرايىپ كوزىن الماي جاتقان باسىنان بولەك قان-قان دەنەسىن الداسپانىمەن تارتىپ-تارتىپ جىبەردى.
باسسىز دەنەسى ءتىرىلىپ كەتەدى دەدى مە ەكەن، بۇنىسى نەسى؟
ءولى دەنەنى سونشالىق شاپقىلايتىن الدە ەلباسمىشتا الا الماي جۇرگەن قاندى كەك، قايتپاعان ءوشى بار ما ەدى.
جوق، ونداي كەگى دە، ءوشى دە جوق. نەمەرە اعا، ءىنىسىنىڭ ىشىندە وزبەككە ەلباسمىش ەڭ كوڭىلدەس جاقىنى سانالاتىن.
ەلباسمىش پەن قاداقتىڭ دا قاپى قالعاندارى سودان ەدى.
كوڭىل ايتا كەلگەن بۇل ەكەۋى نەگە سونشا ەلباسمىش پەن قاداققا وشىكتى؟
وزبەك قۇر عانا ەلباسمىشتىڭ باسىن الىپ قويعان جوق قوي، نەگە ءولى دەنەسىن سونشا شاپقىلادى؟
الدە... الدە بالا كەزىندەگى ءبىر وقيعا ەسىنە ءتۇستى مە؟
ول كەزدە وزبەك پەن ەلباسمىش ولەردەي دوس ەدى. ءبىر جىلى موڭكە تەمىردىڭ ورتانشى ۇلى توقتاي مەن ەڭ كەنجەسى توعىرىلشا اۋىل جاز جايلاۋعا بىرگە شىققان. وندا توقتاي التىن وردا حانى ەمەس، توعىرىلشادا وعان دەگەن كۇنشىلدىكتىڭ قۇساسى بولمايتىن. ەكى اۋىل ەدىل بويىنا ارالاس-قۇرالاس كەلىپ قونعان. تۇيدەي قۇرداس، بەس-التى جاسار ەلباسمىش پەن وزبەك ۇيقىدان وزگە ۋاقىتتارىن ۇنەمى بىرگە وتكىزگەن. اسىق ويناپ الىسىپ، تاي ءمىنىپ جارىسىپ ابدەن قىزىققا باتقان. بۇلار اسىرەسە دۇزاق قۇرىپ، قۇس اۋلاپ، سولاردى ۇستاپ اۋرەلەپ ءولتىرۋدى قىزىق كورەتىن.
ءبىر كۇنى ەكەۋىنىڭ قۇرعان دۇزاعىنا كادىمگى ءۇي اراسىندا ۇشىپ جۇرەتىن جامان تورعاي ءتۇستى. دۇزاققا ءبىرىنشى بوپ جۇگىرىپ جەتكەن وزبەك تورعايدىڭ موينىن بۇراپ ءۇزىپ، باسىن ءبىر جاققا، دەنەسىن ەكىنشى جاققا لاقتىرىپ جىبەردى. ەنتىگە جەتكەن ەلباسمىش پەن ەكەۋى سوندا ءومىر باقي ەستەرىنەن شىقپايتىن كەرەمەتتى كورگەن! تورعايدىڭ لاقتىرعان دەنەسى، باسىنىڭ جوقتىعىنا قاراماي سول باسسىز قالپىندا، جەرگە تۇسپەي، ءارى قاراي ۇشا جونەلگەن. تورعاي دەنەسى وسىلاي كوز الدارىندا ءبىراز جەرگە دەيىن قونباي بارىپ، الدىنداعى قالىڭ شيگە جەتىپ جوق بولعان. بۇنى كورگەن ەكى جاس بالا تاڭ قالعان. جانە ءومىر بويى ۇمىتپاستاي بوپ قورىققان. قورىققاندىقتارى سونشالىق، سوڭىنان ەر جەتىپ، ۇرىستارعا قاتىناسىپ، ولىمگە ابدەن ەتەنە بوپ ۇيرەنگەن كەزدەرىندە دە، الدا-جالدا كىسى ولتىرە قالعاندارىندا، ولاردىڭ باسسىز دەنەلەرى تاعى ءتىرىلىپ كەتەتىندەي، قىلىشتارىمەن بىرنەشە رەت شاپقىلاۋدى ادەت ەتكەن.
وزبەكتىڭ بۇگىنگى قىلىعى سودان با؟
راسىمەنەن باسسىز دەنەنى ءتىرىلىپ كەتەدى دەپ ويلادى ما؟ الدە انا جىلعى وقيعا ەسىندە مە؟
وندا وزبەك جىگىت بولىپ قالعان ەدى. يران يلحانى گازان اسكەرى مەن التىن وردا قوسىندارى قاپ تاۋىنىڭ ءبىر شاحارى ءۇشىن قاتتى سوعىسقان. قالا شەتىن التىن وردا اسكەرى العان ەدى. ال شاھار بەكىنىستەرىندەگى يلحان قولى، ءىشى-سىرتى دەمەي قامال بۇزاتىن قۇرالدارىمەن ۇيدەي-ۇيدەي تاستاردى التىن وردا شەبىنە قارسى اتقىلاپ جاتقان. وزبەك بەس-التى جولداستارىمەن قالاعا تاياۋ ۇڭگىرگە كىرىپ، اس ءىشىپ ءسال كوزدەرىنىڭ شىرىمىن الماق بولعان. ۇڭگىر ءىشى كەڭ. توبەسىندەگى وشاق كولەمىندەي تەسىكتەن اسپان كورىنەدى. التىن وردا قوسىندارىنىڭ الدىڭعى شەبى قالا بەكىنىسىمەن جالعاسىپ جاتقان تاۋ دەڭگەيلەرىنىڭ ارا-اراسىندا، ۇستىندە قارسى جاق جاۋىنگەرلەرىمەن بەتپە-بەت كەلىپ، بەلدەسىپ تە قالعان. سويتسە دە يلحان اسكەرى قالاعا جاۋدى كىرگىزەر ەمەس. ءبىراق ولار قۇرالدارىمەن قازانداي-قازانداي تاستاردى قانشا جاۋدىرسا دا، ۇڭگىر ىشىندەگى جىگىتتەرگە شىبىن شاققان قۇرلى بىلىنەر ەمەس، تەك توبە ۇستىنە تۇسكەن اۋىر تاستار قۇر كۇمپ-كۇمپ ەتەدى. جىگىتتەردىڭ وندا شارۋالارى جوق، ۇڭگىردىڭ ءدال ورتاسىنداعى وشاقتا جاعىلعان وتتى قورشاي، موسىداعى شاينەكتىڭ قايناۋىن كۇتىپ القا قوتان وتىرعان. الدەنەلەردى اڭگىمە ەتىپ كۇلىسىپ تە قويادى. كەنەت سوناۋ كوگىلدىر اسپان كورىنگەن تەسىكتەن ءبىر دومالاق قاپ-قارا زات تومەن قاراي قۇلدىراپ قۇلاي ءتۇستى. جىگىتتەر قاشىپ تا ۇلگىرگەن جوق، ايتەۋىر، الگى قارا نارسە ۇڭگىردىڭ تومەنگى ەرنەۋىنە ءتيىپ، وشاققا سوقپاي، دومالاي ءتۇسىپ، ۇڭگىر ەسىگىنىڭ ارعى جاعىنا بارىپ توقتادى. ادامنىڭ باسى ەكەن. ەسىكتەن كورىنىپ تۇر.
ءبىر جىگىت ورنىنان تۇرەگەلىپ، باستىڭ جانىنا بارىپ كورىپ كەلدى.
— قاراساقال قارابايدىڭ باسى ەكەن،— دەدى ول. ءسىرا تاس يىق تۇسىنان تيگەن-اۋ دەيمىن، مويىن ومىرتقاسىن ءۇزىپ جىبەرىپتى. دەنەسىنەن ايىرىلعان باس ۇشىپ كەتكەن بويى انا تەسىكتەن بەرى قاراي قۇلاعان عوي — جىگىت جوعارعى جاقتاعى تەسىكتى كورسەتتى.— داليعان ادىر توبەسىنەن ويماقتاي تەسىكتى قالاي تاپتى دەسەڭدەرشى.
— جازمىش بۇيرىعى دا،— دەدى وزبەك.— بۇ دا قازا بولدى، ءبىر اسقان ەر ادام ەدى.
— ەرلىگى ءوز الدىنا، تىم قارا جۇرەك ەدى،— دەدى ءبىر موسقالداۋ كەلگەن جاۋىنگەر،— جازىعى جوق تالاي ادامدى ءوز قولىمەنەن باۋىزداعان.
سويتكەنشە بولعان جوق، ۇڭگىر ۇستىنە دۇڭك-دۇڭك ەتىپ ءتۇسىپ جاتقان تاستاردىڭ داۋىستارى تاعى ەستىلدى.
— قويار ەمەس قوي مىنالار،— دەدى وزبەك.— ءسىرا...— وزبەك ءسوزىن ايتىپ ۇلگىرگەن دە جوق، قازانداي قارا تاس، ۇڭگىردىڭ ءدال ەسىگىنىڭ ارعى جاعىندا جاتقان قارابايدىڭ باسىنىڭ ءدال ۇستىنەن كەلىپ ءتۇستى.
ۇڭگىردەگىلەر اڭ-تاڭ قالدى. سوناۋ ويلى-قىرلى توبە شاتقالداردىڭ قيلى، قيعاش اراسىنان، ءقۇز بيىكتەردەن اسىپ كەپ مىناۋ قازانداي قارا تاس قالاي قارابايدىڭ باسىنا ءدال ءتۇستى؟
— ياپىرماي، كۇناسى شىن كوپ ادام بولعانى ما؟ — دەگەن تاڭدانا وزبەك.— ەڭ بولماسا باسىن جەرلەيمىز بە دەپ وتىر ەدىم، كوردىڭدەر مە، ونى دا بۇيىرتپادى عوي...
سوندا قالاي، ەلباسمىش تا قارابايداي كۇنالى جان بولعانى ما؟ قارابايدىڭ باسىن بولشەكتەپ، جەرلەتپەگەن قارا تاستاي، وزبەكتىڭ ءوزى تاعدىر بوپ كەپ ونىڭ دەنەسىن شاپقىلادى ما؟
ءيا، ءيا! ەلباسمىشتىڭ كۇناسى قارابايدىڭ كۇناسىنەن دە ارتىق ەدى!
ويتكەنى ەلباسمىش اكەسى توقتايدىڭ تاعىنا وتىرعىسى كەلدى. التىن وردا حانى بولعىسى كەلدى.
جوق، ەلباسمىش التىن تاققا وتىردى دا، التىن وردا حانى بولدى دا. باس ءامىر قاداقتىڭ ارقاسىندا بۇل مۇراتىنىڭ بارىنە دە جەتكەن. تەك ءبىرجولاتا بۇكىل التىن وردا حانى اتالۋ ءۇشىن اكەسىنىڭ اسىن بەرىپ بولعاننان كەيىن، قۇرىلتاي شاقىرىلۋى عانا قالعان.
التىن تاققا ءبىر يە بولعان ادامعا قۇرىلتاي دەگەن نە؟ دوستارى تۇگىل قاستارى دا، قورىققاندارىنان باستارىنداعى بورىكتەرىن اسپانعا لاقتىرىپ، الاقايلاپ شىعا كەلەدى. ال قورىقپايتىندارى ول قۇرىلتايعا قاتىسا المايدى. بۇرىن ولتىرىلەدى.
مىنە سوندىقتان دا شىڭعىستىڭ بوتەن ۇرپاقتارى تۇرعاندا، بۇنىڭ التىن وردا حانى اتالۋى ب ا ق كۇندەستەرىنە ۇلكەن كۇنا! كەشىرىلمەس قىلمىس!
سول قىلمىسقا ۇكىم شىعارعالى، اكەسىنە كوڭىل ايتامىز دەپ الداپ، كۇنى بۇرىن كىسى سالىپ، سوناۋ ورگەنىشتەن وزبەك پەن قۇتلىق تەمىر كەلگەن. جانە ەكەۋدەن ەكەۋ ەمەس، كوپ قولمەن كەلگەن. ول قولدار وردالى اۋىلدى قورشاپ سىرتتا قالعان.
اق سەمسەر، الماس قىلىشتىڭ جۇزىمەنەن ايتىلعان ۇكىمنەن كەيىن التىن وردا حانى وزبەك بولۋعا ءتيىستى ەدى. قۇتلىق تەمىر وسىلاي ويلاعان. سولاي شەشىلگەن. ەلباسمىش پەن قاداق ولتىرىلىسىمەنەن، سىرتقا حابار بەرىلىپ، ورگەنىش جاۋىنگەرلەرى التىن وردا سارايىن باسىپ الدى. ارينە مۇسىلمان دىنىندەگى التىن ورداعا جاتاتىن ەل-جۇرت وزبەكتىڭ حان بولعانىن قالادى. سونىڭ ارقاسىندا ءۇش اپتاعا جەتپەي التىن وردا حانى ەتىلىپ اق كيگىزگە وزبەك كوتەرىلدى.
مىنە سودان بەرى جيىرما جىل ءوتىپتى! جيىرما جىل! ايتۋعا وڭاي! وسى التىن وردانى كوركەيتەم دەپ سول جيىرما جىلدىڭ ىشىندە وزبەك باسىنان نە كەشپەدى. قانداي قاندى قىرعىن، ۇرىستارعا بارمادى!
التىن وردا تاعىنا وتىرعاننان كەيىن، جەتى جىل وتكەن سوڭ، جىلقى، ياعني 1318 جىلى ەدى عوي قالىڭ قولمەن يرانعا اتتانعانى!
توسەك ۇستىندە كويلەكشەڭ وتىرعان وزبەك حان كەنەت توڭىپ كەتكەندەي ءدىر-دىر ەتتى. كەشە ساراي-بەركەدەن وسى قىرىمعا كەلگەن. جول سوعىپ قالعان ەكەن، جاستىققا باسى تيىسىمەنەن قاتتى ۇيىقتاپ كەتكەن. تاڭ سىز بەرە ءبىر جامان ءتۇس كورىپ سودان شوشىپ ويانعان. ءقازىر توسەكتە سول كورگەن تۇسىنەن ايىرىلا الماي وتىرعان ءتۇرى. ءتۇس دەگەننىڭ ءوزى قايدان شىعادى ەكەن؟ بۇگىنگى كورگەنى ءتۇسى ەمەس، ءوڭى ءتارىزدى. ءومىردىڭ اساۋ تولقىنىندا الىسىپ ءجۇرىپ، مۇلدەم ەسىنەن شىعىپ كەتكەن وتكەن كەزدەگى تىرشىلىگى، باسىنان وتكەن قاندى وقيعالارى. ەگەر بۇگىنگى كورگەن ۇرەيلى سۋرەتتەرى ءتۇسى بولسا، مۇنداي شوشىنباس ەدى-اۋ! ال تۇسىنە كىرگەندەرىنىڭ ءبارى ءوزىنىڭ ىستەگەندەرى: ءوزى توككەن قان، ءوزى جىلاتقان ەل ەدى. ادەيى زارەسىن العالى ءتۇس بوپ كورىنىپ تۇر. ءبارى وڭىندەگىدەي! ەگەر وسىنىڭ ءبارى ءوزى ىستەمەگەن، تەك ءتۇسى عانا بولسا، كورگەنىنە ءوزى دە سەنبەس ەدى. ءبىراق ءبارى دە شىندىق. ال سوندا وسىنىڭ ءبارىن نەگە ىستەدى؟ وسىنشاما قان نەگە توكتى؟ تەك قان قۇمارلىعى ءۇشىن بە؟ جوق، جوق، ءبارى التىن وردانى كوركەيتۋ ءۇشىن! سونى ۇلى مەملەكەتكە اينالدىرۋ ءۇشىن! سول ءۇشىن دە ول جىلقى جىلى يرانعا اتتانعان ەدى عوي.
مىنە سىڭسىعان قول، كوك نايزالارىن كۇنمەن شاعىلىستىرىپ، تاۋدان ارقىراپ قۇلاعان وزەن ءتارىزدى. ءداشتى قىپشاقتىڭ جازىق دالاسىنان كاۆكاز تاۋلارىنا. قاراي جۇيتكي توگىلىپ كەلەدى. ءار جاۋىنگەردىڭ جەتەگىندە ەكى اتتان. ۇستەرىندە كوبىنىڭ كوك تەمىر ساۋىت، باستارىندا سونداي دۋلىعا. قارۋ-جاراقتارىنىڭ ءبارى اسىل بولات... جاۋىنگەرلەرىنىڭ مىنگەندەرى كۇرەڭ مەن تورى، قارا قىلشىقتى قۇلا.
اسكەر باسى باتىر، بەكتەرىنىڭ جۇگەن-قۇيىسقانى، ەر-توقىم، ومىلدىرىگى كۇمىسپەنەن قاپتالعان. كۇن ساۋلەسىمەن ويناپ ءبارى جارق-جارق ەتەدى.
سولاردىڭ الدىندا التىن وردانىڭ التىن ساپتى قارا تۋىنىڭ استىندا، توقپاق جالدى تورى سايگۇلىك مىنگەن، قارا تورى، قىر مۇرىن، سىمباتتى، سۇڭعاق كەلگەن وتىز جاسار وزبەك حان.
قانداي كەرەمەت كۇندەر! ءار جورىعىنا ءبىر جاۋىنگەر ءۇش ات مىنگەن قانداي بايلىق!
ۇشى-قيىرىنا كوز جەتپەس سىڭسىعان قوسىندار جولدارىندا كىم تۇرسا دا، نە تۇرسا دا جوق ەتىپ جىبەرەتىن تاسىعان دولى دارياداي.
سولاردىڭ الدارىندا التىن وردا حانىنىڭ ءوزى، سۇلتان مۇحاممەد وزبەك حان!
ەدىلدىڭ تومەنگى شەنىنەن شىققان التىن وردا قوسىندارى ءداشتى قىپشاقتىڭ جازىق دالاسىنان، تان، ءۇزى، وزەندەرىنىڭ توعايلى، ورماندى جاعالارىنان، تەرىسكەي كاۆكازدىڭ قىرلى، قۇزدى بەلدەرىنەن ءوتىپ، دەربەنت شاتقالىنان ءبىر-اق شىقتى. دەربەنت وزەنىن بويلاي وتىرىپ تەمىر قاقپانىڭ تۇبىنە جەتتى. بۇل تاۋلى ءوڭىردى جايلاعان مۇسىلمان لەزگين حالقى التىن وردا اسكەرىن قۇشاعىن جايا قارسى الدى. ولار وسى دەربەنت ماڭىن قورعاۋعا قويىلعان، مىقتى قارۋلانعان مىڭداعان اسكەرى بار تارامتازۋ امىرگە «جاۋ كەلە جاتىر» دەپ ەش حابار بەرمەدى. حابار بەرمەك تۇگىل، لەزگيندەر يران امىرىنە «بۇل جاقتا ءبارى تىنىش» دەپ جالعان ايتتى. سونىڭ ارقاسىندا دەربەنت بەكىنىسىن العانعا دەيىن بۇل اراعا التىن وردا اسكەرىنىڭ كەلگەنىنەن ەشكىم حاباردار بولمادى. سوندىقتان دا وزبەك اسكەرى ءازىربايجاننىڭ تەرىسكەي جاعى — ارراندى وڭاي باسىپ الدى. شيرۆان ولكەسىن اياماي شاپتى. از كۇننىڭ ىشىندە قالىڭ اسكەر ءارى قاراي جىلجىپ كۋرا وزەنىنىڭ بويىنا جەتىپ، تەرىسكەي جاعاسىنا شاتىرلارىن تىكتى. ءوزىن ءىسلام ءدىنىنىڭ جالاۋى ساناعان وزبەك حان وسى جەردەن قۇتلىق تەمىر ءامىردىڭ ءىنىسى ساراي قۇتلىقتى باس ەتىپ، بىرنەشە يناقتارىن دەرۆيشتەر حاناكاسىنا6 ءتاجىم ەتۋگە جىبەردى. ءسۇفي داستۇرىمەن دەرۆيشتەر بۇلاردى قارسى الدى. تاعامدارىن الدىنا قويىپ، باستارىن ءيدى. حاناكا شەيحى ءىسلام ءدىنىنىڭ قامقورى وزبەك حانعا اللا تاعالادان ۇزاق جىل ءومىر سۇراپ، وزدەرىنىڭ ارىزىن ايتتى. التىن وردا اسكەرى وسى دەرۆيشتەر حاناكاسىنا جاتاتىن ەلدىڭ بىرنەشە ايەلدەرى مەن ەركەكتەرىن، وتىز مىڭداي قويىن، جيىرما مىڭداي قارا مالىن ايداپ اكەتكەن ەكەن، سولاردى قايتارىپ بەرۋىن سۇرادى. ونىمەن قاتار التىن وردا اسكەرلەرىنىڭ دەرۆيشتەر عيباداتحانالارىنا، نە كەيبىر ۇيلەرىنە كىرىپ دۇنيە-مۇلىكتەرىن تونايتىنىن ارىز ەتتى. مىسالعا، ءبىر ءۇيدىڭ تەرەزەگە ۇستاعان پارچا پەردەسىن ەكى جاۋىنگەردىڭ تارتىپ الماقشى بولعانىن ايتتى.
ساراي قۇتلىق ءامىر شاتىرىنا كەلگەن سوڭ وسىنىڭ ءبارىن وزبەككە باياندادى. مۇسىلمان دەرۆيشتەرىنە جانى اشىعان التىن وردا حانى قاتتى اشۋلاندى. اسكەرى توناعان مالدارىن، دۇنيە-مۇلىكتەرىن قايتارىپ بەرىپ، ايىبىنا شەيحكە ات باسىنداي كۇمىس جىبەردى. دەرۆيش ءۇيىنىڭ تەرەزە پەردەسىنە قىزىققان ەكى جاۋىنگەرىن تاپتىرىپ الىپ، بىرەۋىنىڭ بىردەن باسىن الدىرىپ، ەكىنشىسىن دۇرەلەپ، موينىنا جولداسىنىڭ باسىن بايلاپ، وزگەلەرگە ساباق بولسىن دەپ بۇكىل اسكەرىن ارالاپ شىعۋعا بۇيىردى. ول قوسىندار شاتىرلارىنىڭ و جاق شەتى مەن بۇ جاق شەتىنە دەيىن بارىپ كەلگەننەن كەيىن بۇنىڭ دا باسىن كەستىرىپ، ەكى ايىپكەردى بىرگە كومدىردى. «كىمدە-كىم شەيح مۇريتتەرىنىڭ مالىن، دۇنيە-مۇلكىن تونايتىن، نە ۇرلايتىن بولسا وسىلاي ولتىرىلەدى» دەدى. سول كۇنى وڭ قانات اسكەرىنىڭ باسشىسى قۇتلىق تەمىر مەن سول قانات اسكەرىنىڭ باسشىسى يسا امىرلەرگە جارلىق جىبەرىلدى. حان جارلىعىندا: «كىمدە-كىم ءىسلام دىنىندەگى دەرۆيشتەردىڭ مال-مۇلكىن تونايتىن، نە ۇرلايتىن بولسا، ونداي ادام ۇستاپ الىنىپ، جازا تارتۋعا شەيحتىڭ مۇريتتەرىنە تاپسىرىلسىن. ەشكىم حاناكا تۇرعىندارىنا وزبىرلىق ىستەمەسىن. ال كىمدە-كىم ىستەلگەن وزبىرلىققا شارا قولدانباسا، نە جاسىرىپ قالسا، ونداي ادامداردىڭ وزدەرى ءولتىرىلسىن» دەدى. بۇل جارلىق اسكەر باسشىلارىنان باستاپ ون باسىنا دەيىن جەتتى. ءىسلام دىنىندەگى دەرۆيشتەردى توناۋ، ءولتىرۋ دەرەۋ توقتاتىلدى.
بۇل جىل — يرانعا ءبىر اۋىر جىل ەدى. سۋ تاسىپ، نايزاعاي ويناپ مالعا جاسىل تۇسكەن. ونىڭ ۇستىنە يراننىڭ باتىس جاعىنا كرەسشىلەر تاعى ءتيىپ، سۇلۇدزۋ رۋىنان شىققان اتاقتى ءامىر چوپانبەك سولارمەن سوعىسىپ جاتقان. ەسەن قۇتلىق، حۋسەين امىرلەرىنىڭ دە ءبىرى ويدا ءبىرى قىردا، قۇلاعۋ يلحاندارىنىڭ بوتەن جاۋلارىمەن الىسۋدا بولاتىن. يراننىڭ وسى تۇستاعى يلحانى، گازانىڭ نەمەرەسى ابۋسەيت چوپانبەك پەن باسقا امىرلەرىنە حابار بەرىپ، قالىڭ قولمەن كۋرا وزەنىنىڭ جاعاسىنا جەتكەنىنشە سول-اق بولدى. اساۋ اعىستى، دولى وزەن كۋرانىڭ بەر جاعىندا، ماڭعىلاسى، كەشكەسىمەن تۇرعان التىن وردا اسكەرى العان جەرلەرىنىڭ مۇسىلماندارىمەن بىتىمگە كەلىپ، توي-تويلاپ جاتقاندارىندا وزەننىڭ ارعى بەتىنە ابۋسەيت يلحاننىڭ قالىڭ قولى كەلگەنىن، ال وزدەرىنىڭ ارت جاعىنان بۇلاردى شابۋعا جاۋدىڭ ون تۇما اسكەرى دايىندالىپ جاتقانىن وزبەك بىلمەي قالدى. يراننىڭ وسىنداي قوسىندارى كۋرانىڭ كۇنگەي تۇسىنان دا كورىنگەن. ەكى جاعىنان جابىلعالى تۇرعان قىشقاشتىڭ ورتاسىندا قالماس ءۇشىن، امال جوق، التىن وردا اسكەرىنە كەيىن شەگىنۋگە تۋرا كەلگەن. قاشقانعا قاتىن دا باتىر، بۇل شەگىنۋ وڭايعا تۇسپەگەن. جەدەل كەيىن قايتقاندا اسكەرىنىڭ باس-اياعىن جيناي الماي، كەشكەسىنىڭ ءبىراز جاۋىنگەرلەرىن وزبەك حان جاۋ قولىنا قالدىرعان. ارراندى شاۋىپ، شيرۆاندى توناپ ءبىراز مال مۇلىككە يەلەنگەنمەن وزبەك حاننىڭ بۇل جولعى اتتانىسى سىرتقى جۇرتقا التىن وردا اسكەرى يران قوسىندىلارىنان جەڭىلىپ قايتقانداي كورىنگەن. العاشقى ۇلكەن اتتانىسىنىڭ مۇنداي ساتسىزدىككە ۇشىراعانىنا وزبەك حان جامان قورلانعان. تەك «تۇرا تۇر، ابۋسەيت، چوپانبەك، قايتادان ورالارمىن» دەگەن تىلەگىن عانا كوڭىلىنە جۇبانىش ەتكەن. تۇسىندە سوناۋ ءوزىنىڭ التىن ورداعا حان بولعان كۇنىنەن باستاپ وسى ەڭ العاشقى شەگىنۋىنە دەيىن كورگەن. قۇر عانا شەگىنىپ كەلە جاتپاعان. اسكەردىڭ سوڭىندا، كەرتوبەل تورى سايگۇلىگىنىڭ جۇگەنىن ۇستاعان، موينىنا تۋعان اكەسىنەن دە كوپ جاقسىلىق ىستەگەن حورەزم ءامىرى قۇتلىق تەمىردىڭ باسىن سالبىراتىپ بايلاپ العان، قارا تەرگە مالىنىپ ازەر-ازەر ءجۇرىپ كەلە جاتقان. كەنەت الدىنان ءبىر تەرەڭ ور كەزدەسكەن. اتتىلى-جاياۋ شۇبىرعان اسكەرىنىڭ الدىڭعى شەبى ورعا قۇلاپ جاتىر. ورعا ءوزى دە تاياۋ قالدى... ەندى اياعىن بىرەر اتتاسا قۇلاپ كەتۋى حاق... وزبەك شىڭىراۋدىڭ ءدال جيەگىنە كەلىپ توقتادى. تومەن قاراسا، ور — تۇڭعيىق تەرەڭ، ادامنىڭ باسى اينالىپ كەتەردەي... جۇرەگى لوبلىپ كەتكەن وزبەك «بۇدان قالاي وتەمىن؟!» دەپ ايقايلاپ جىبەردى. سول ساتتە ءوز داۋسىنان ءوزى شوشىپ ويانىپ كەتكەن.
وزبەك حان سول كويلەكشەڭ قالپىندا ءدىر-دىر ەتىپ ءالى وتىر. ءتۇستى وزىنشە جورىعىسى كەلەدى... ءبىراق جوري الار ەمەس. بارلىق اسكەرى شىڭىراۋعا قۇلاپ، ءوزى ودان وتە الماستاي التىن ورداسىنىڭ ءىسى سونشالىق جامان با ەدى؟ قۇتلىق تەمىردىڭ قۋ باسىن موينىنا بايلاپ الاتىنداي بۇعان قانداي كۇن تۋعالى تۇر؟ وسىنىڭ ءبارى ءبىر جاماندىققا كورىندى مە؟
ال شىنىنا كەلسەك، توقتاي حاننىڭ اقىرعى جىلدارى مەن وزبەك حاننىڭ تۇسى، زامانداستارىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، قوي ۇستىنە بوز تورعاي جۇمىرتقالاعانداي، التىن وردانىڭ تىنىشتىققا بولەنگەن تاريحىندا ەڭ بيىك شىڭىنا شىققان شاعى ەدى. جاماندىقتىڭ، كۇيرەۋدىڭ كولەڭكەسى دە جوق، كوشپەلى ەلدەر قۇرعان مەملەكەتىنىڭ ۇستىندە ويماقتاي قارا بۇلت كورىنبەگەن، توبەسى ايناداي اشىق، التىن كۇن باقىت نۇر ساۋلەسىن مەيلىنشە توگىپ اسپانى كوك تورعىنداي ۇلبىرەپ تۇرعان.
جاماندىق تا، كۇيرەۋ دە سوڭىنان، كوپ سوڭىنان كەلگەن.
بۇل تۇستاعى التىن وردانىڭ جەرى قىرىم مەن بولعاردى قوسا ساناعاندا ءۇزى وزەنىنەن بىلاي قارايعى كۇنگەي شىعىس جاعروپادان، سوناۋ شىعىسقا دەيىن سوزىلىپ جاتقان بايتاق دالانى تەگىس الىپ جاتقان. ونىڭ ۇستىنە ەدىل وزەنىنىڭ ورتا جانە اياق تۇسى، كۇنگەي ورال، دەربەنت قاقپاسىنا دەيىنگى تەرىسكەي كاۆكاز، باتىس قوراسان، حورەزم، سەيحۇن-داريانىڭ اياق تۇسىنان ارال تەڭىزىنىڭ جاعالارىنان باستالاتىن، ەسىل، نۇرا، سارىسۋ وزەندەرىنە دەيىنگى cap دالا تەگىس كىرەتىن. ماۋارانناحر، يران، بۇزاۋ تەرىلەرى بولسا، بۇل وگىز تالىسى ەدى.
جان-جاعىنداعى مەملەكەتتەرمەن جەر ءۇشىن، سۋ ءۇشىن تالاسقان بىرەن-ساران سوعىستارىنا قاراماستان التىن وردا وسى كەزدەردە بەيبىتشىلىك ورناعان ەڭ باي مەملەكەتتىڭ ءبىرى ەدى. اسكەري كۇشى دە بۇل مەزگىلدەردە ايتا قالارلىقتاي ايبارلى جانە مول ەدى. كوشپەلى ەلدەر ازاماتتارىنىڭ ۇشتەن ءبىرى قولىنا سويىل الۋعا جارايتىن جاۋىنگەر دەپ تانىلاتىن. التىن وردانىڭ قۋاتىنىڭ وسىنداي مىقتىلىعىنىڭ ارقاسىندا ونىڭ ءومىرى قاراماعىنداعى باعىنىشتى ەلدەردىڭ بارىنە بىردەي جۇرگەن. ءتىپتى التىن ورداعا كىرمەيتىن كورشىلەس مەملەكەتتەردىڭ كوبى وعان الىم-سالىق تولەپ تۇرعان. ءبىر سەبەپتەردە وزدەرىن باعىنىشتى ساناعان، كونبەۋگە بۇلار التىن وردا قاھارىنان قورىققان. وسىنداي سەبەپپەن، يبن-ارابشاحتىڭ ايتۋىنشا، وزبەك حاننىڭ تۇسىندا ورگەنىشتەن شىققان كەرۋەن ءۇش ايدىڭ ىشىندە قىرىمعا جەتكەن. جولاي ەشكىم ولارعا تيمەگەن. كەرۋەنگە كەرەك ازىق-تۇلىك، كولىكتەرىنە دەگەن جەم، ءشوپتى تولەۋلەرىنە قاراي جەرگىلىكتى جۇرت قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان. مۇنداي تىنىشتىق التىن وردا دالاسىندا بۇرىندى-سوڭدى بولماعان.
التىن وردانىڭ باي مەملەكەتكە اينالۋ سەبەبى تەك قانا ونىڭ اسكەرى كۇشتىلىگىندە عانا ەمەس ەدى. مۇندا جاڭادان قالالار سالىنعان، ول قالالاردا قولونەر، ەگىن ەگۋ سەكىلدى پايدالى ىستەردىڭ وركەندەۋىمەنەن قاتار، ساۋدا-ساتتىق جۇمىسى دا قاتتى جۇرگىزىلگەن. ماشريق پەن ماگريبتىڭ ساۋداگەرلەرى وسى التىن وردا قالالارىنا كەلىپ تۇيىسكەن. وسى سەبەپتەن دە، وزبەك ءوزى التىن تاققا وتىرىسىمەن وردا استاناسىن ساراي باتۋدان، تەڭىزگە تاياۋ ساراي-بەركەگە كوشىرگەن.
قىپشاق دالاسىندا ساۋدا ساتتىقتىڭ، اسىرەسە، ونىڭ شەت مەمەلەكەتتەرمەنەن وركەندەۋىنە ەكى ۇلكەن سەبەپ بولعان. ءبىرىنشىسى، توقتاي التىن وردا حانى بولعاننان كەيىن قىرىمدى ءوزىنىڭ سىبايلاسى يانجى ومىرگە ۇلىس ەتۋمەن قاتار، كاففا، سۋداق قالالارىن يتاليا شاھارى گەنۋيادان كەلگەن كۋپەستەرىنە شىعىس ەلدەرىمەنەن ساۋدا-ساتتىق جۇرگىزەتىن كولونيا-ايماق ەتۋگە رۇقسات ەتكەن. بۇل گەنۋيالىقتار از ۋاقىتتا قىرىمدى باتىس پەن شىعىس اراسىنداعى كونە جىبەك جولىنىڭ ساۋدا-ساتتىعى وركەندەيتىن ءبىر كىندىگىنە اينالدىرعان.
بۇل جولمەن قىتايدان يرانعا تەك جىبەك، ءۇندىستاننان جاعروپاعا مەرۋەرت، مارجان، اسىل تاستار، ءىبىر-سىبىر مەن ورىس جەرىنەن قۇندىز، تۇلكى، بۇلعىن، اق ءتيىن تەرىلەرى عانا جەتكىزىلىپ قويماعان، بۇل اسىل زاتتارمەن قاتار ماشريقتان ماعريبقا ولاردان دا اسىل ارابتاردىڭ الگەبراسى، فەردوۋسيدىڭ «شاحناماسى»، توعىزىنشى عاسىردا وتىراردا تۋعان ۇلى عالىم — «اريستوتەل لوگيكاسىنىڭ كوممەنتارياسىن» — جازعان ابۋ ناسر ءال ءفارابيدىڭ ەڭبەكتەرى، ونىنشى عاسىردا بۇحاردا ءومىر سۇرگەن، دۇنيە ءجۇزىنىڭ ماقتانىشى اتاقتى «كىتاب ال-كانۋن في-ت-تيباتتى» جازعان. ءال-بيرۋنيدىڭ، شىعىستىڭ ۇلى عالىمدارى ار-رازي، الي-يبن ابباستىڭ دارىگەرلىك عىلىمدارىن جالعاستىرعان اتاقتى يبن سينانىڭ دارىگەرلىك كانوندارى وسى جىبەك جولى ارقىلى باتىسقا كەلگەن. ال ول جاقتان شىعىسقا، دەموكريت، سوكرات، پلاتون، اريستوتەل، پتولەمەيلەردىڭ ءپالساپالىق جانە عىلىمي تراكتاتتارى، ارحيمەدتىڭ، ەۆكليدتىڭ گەومەتريالارى جەتكەن.
ادام بالاسىنىڭ مادەني، رۋحاني دامۋلارىنداعى جاعرافيالىق قاتىناستاردىڭ قاسيەتتەرى، مىنە، وسىنداي. ال وسى كونە جىبەك جولى شىڭعىس حان شابۋىلىنان كەيىن دە ادام بالاسىنىڭ وركەندەۋىنە ۇلەس قوسا بەرگەن.
ون جەتى جىل قۇبىلاي حاننىڭ ورداسىندا قىزمەت ىستەگەن ۆەنەسيا كۋپەسى ماركو پولو، وسى جىبەك جولىمەن ءجۇرىپ شىعىس ەلدەرىنە جەتكەن. ماركو پولونىڭ «كىتابى» بويىنشا قوي، ياعني 1247 جىلى م. سانۋدو جاساعان دۇنيە جۇزىلىك كارتاعا گرۋزيا، دەربەنت، جۇڭگو تۇسىرىلگەن. ال بارىس، ياعني 1254 جىلى پ. مەديچي جاساعان كارتادا سۋماترا، بەنگاليا بار. ماركو پولودان ەكى ءجۇز جىل كەيىن ءومىر سۇرگەن حريستوفور كولۋمب امەريكانى اشاتىن ساپارىندا، يسپانيادان شىعىپ ءۇندىستاندى ىزدەپ بارا جاتقانىندا وسى ماركو پولونىڭ «كىتابىن» جول نۇسقاعىشى ەتكەن. وسى «كىتاپ» ازيانىڭ تەڭىزبەن بىتەتىنىڭ يسپانيادان شىققان كەمە تەڭىز قۋالاي جۇرە بەرسە ءۇندىستانعا جەتەتىنىن ايتىپ بەرگەن. سول «كىتاپتى» لاتىن تىلىنە پيپينو اۋدارعان. «كىتاپ» حريستوفور كولۋمبانىڭ ءوز قولىمەن قويعان جەتپىس بەلگىسىمەنەن وسى كۇنگە دەيىن يسپانياداعى سيەۆيلە قالاسىنداعى كولۋمبانىڭ ءوز اتىنداعى مۋزەيىندە ساقتاۋلى.
كولۋمباعا سۇيەنىش بولعان بۇل كارتالاردىڭ دۇنيە جۇزىنە كەلۋىنە ماركو پولو سەبەپ بولسا، ال ونىڭ «كىتابىن» تۋدىرعان ماركو پولونىڭ جىبەك جولىمەن شىعىسقا اتتانعان ساياحاتى ەدى.
قىتايدا — قۇبىلاي، يراندا — قۇلاعۋ، سارايدا — باتۋ وتىرڭان كەز، جىبەك جولىنىڭ كوركەيگەن كەزەڭدەرى ەدى. ويتكەنى شىعىس پەن باتىستىڭ قارىم-قاتىناسىنىڭ كۇشەيگەنى وسى كەز.
ال جىلان، ياعني 1353 جىلى، كۇشەيىپ قالعان وسمان پاتشانىڭ ۇرپاقتارى بيلەپ تۇرعان تۇركيا داردەنەلل بيلىگىن ءوز قولىنا الدى. وسىمەن بايلانىستى شىعىس ەلدەرىنىڭ زاتتارى قارا تەڭىزدەن ءارى وتە الماي قالدى. بۇنىمەن قاتار جەرورتا تەڭىزى ارقىلى ءجۇرىپ تۇرعان التىن وردانىڭ مىسىر مامليۋكتەرىمەن قارىم قاتىناسى مۇلدەم ءۇزىلدى. ال يت، ياعني 1394 جىلى اقساق، تەمىر التىن وردا حانى توقتامىستى جەڭىپ حادجى تارحان مەن ساراي-بەركەنى كۇيرەتتى.
اقساق تەمىر قۇر عانا التىن وردا استاناسىن كۇيرەتكەن جوق، بۇرىنعى كونە جىبەك جولىن ءبىرجولاتا جويدى. ەندى باتىس مەملەكەتتەرىنە شىعىس ەلدەرىنىڭ زاتتارىنىڭ باراتىن جولى مۇلدەم قۇرىدى.
سوندا بارىپ، يسپانيا، پورتۋگاليا ءتارىزدى سول تۇستاعى، تەڭىز مەملەكەتتەرى ازيانىڭ ءۇندى سەكىلدى باي ەلدەرىنە تەڭىزبەن باراتىن جول ىزدەدى. ول جولدى تاپتى. بۇل جاعرافيالىق ۇلكەن تابىس ادامزاتتىڭ عىلىم مادەني — جاڭا سيۆيليزاسيانىڭ جاڭا ءداۋىرىن اشتى.
ءبىراق بۇل كەرەمەت كەزەڭ ءبىز جازىپ وتىرعان ۋاقىتتان ەكى ءجۇز جىلعا تامان كەيىن كەلدى.
وسى كونە جىبەك جولىمەن شىعىس پەن باتىس اراسىنا كەرۋەن تارتقان ساۋداگەرلەر شىلعي بايىعان.
ال ولاردىڭ بايىعانى — التىن وردانىڭ بايىعانى ەدى. اسىرەسە وزبەك حان مۇسىلمان ساۋداگەرلەرىنىڭ كۇشەيگەنىن كوكسەگەن. ونىڭ بۇل تىلەگىندە تەك ساۋداگەرلەردەن تۇسەتىن الىم-سالىق قانا ەمەس، ءوز ورداسى — مۇسىلمان ورداسى بولعاندىقتان، بۇل ماسەلەدە مەملەكەتتىك ساياسات تا، ءوز باسىنىڭ قامى دا بار ەدى.
مۇسىلمان ساۋداگەرلەرى كەي جاعدايدا وزبەك حانعا ەل بيلەپ وتىرعان امىرلەرىنەن دە جاقىن تۇراتىن. ويتكەنى بۇل تۇستا «وزبەكيان» دەپ اتالا باستاعان وزبەك حان اسكەرىن، وزبەك ورداسى ادامدارىن قارۋ-جاراقپەن، كيىم كەشەك، ات-كولىكپەن قامتاماسىز ەتەتىن دە وسى مۇسىلمان ساۋداگەرلەرى بولاتىن.
سالىنىپ جاتقان جاڭا قالالاردى دا كەرەك قۇرىلىس زاتتارىمەن، تۇرعان جۇرتتى دۇنيە-مۇلىكپەن ءتىپتى حان سارايلارىن فارسى كىلەمدەرىمەنەن، ارابى التىن، كۇمىس، قولونەرى زاتتارى مەن جۇڭگو، ءۇندى شايى، جىبەك توسەك-ورىندارىمەن دە بەزەندىرەتىن تاعى وسىلار.
ءقازىر وسىنداي مۇسىلماننىڭ ەكى ساۋداگەرى، اعايىندى ساۋىت پەن ءداۋىت، وزبەك حاننىڭ ءوتىنىشى بويىنشا، ونىڭ كەي جازدا شىعاتىن جايلاۋى — وسى قىرىمدا مەشىت پەن حان سارايىن تۇرعىزدىرىپ، سولاردىڭ ءىشىن دۇنيە مۇلىكپەن ساندەندىرىپ جاتقان.
وزبەك قىرىمعا سول ەكى ساۋداگەردىڭ ءوتىنىشى بويىنشا حان سارايى مەن مەشىتتى كورۋگە كەلگەن.
تاڭ قۇلانيەكتەنىپ قالعان ەكەن وزبەك ءتۇس جورۋىن تابا المادى. ول كەنەت كوپتەن بەرى ويلاپ جۇرگەن ءىسىن اياقتاۋعا بەل بۋدى. جىلقى جىلى يراننىڭ سولتۇستىك جاعىن توناپ قايتقاننان كەيىن، التىن ورداعا ابدەن وشىككەن چوپانبەك، وسىدان ون ەكى جىل بۇرىن، تىشقان، ياعني 1324 جىلى قالىڭ قولمەنەن دەربەنتتەن ءوتىپ كەلىپ، التىن ورداعا جاتاتىن تەرىسكەي كاۆكازدى شاپقان. بۇ دا ارران مەن شيرۆاندى كۇيرەتكەن وزبەك حان ءتارىزدى، تەرەك وزەنىنىڭ بەرگى جاعاسىنان باستاپ، لەزگين، چەركەس، قاراچاي، وسەتين، شەشەن، الان جۇرتتارىن قىرعان. مال-مۇلىكتەرىن توناپ كەيىن شەگىنگەن. سودان بەرى ون ەكى جىل ءوتىپتى. وزبەك سول جىلى-اق يرانعا اتتانۋدى ويلاعان. ءبىراق ماۋارانناحر جەرىنەن باستالعان اقبەرەن دەگەن قىپشاق باتىرىنىڭ بۇلىنشىلىگى حورەزمگە قاراي ويىسىپ، التىن وردا حانى سول دۇربەلەندى باسامىن دەپ ءجۇرىپ، بىر-ەكى جىلىن وتكىزدىرىپ العان. ونىڭ بەر جاعىندا ورىس كنيازدەرىمەن قىرعي-قاباقتى جاعدايلار تۋىپ قالىپ، سونى رەتتەۋگە تاعى ءبىراز ۋاقىتى كەتىپ، يرانعا دەگەن جورىعىن كەيىنگە قالدىرعان. سودان بەرى ون ەكى جىل بولىپتى. شىركىن، ءوتىپ بارا جاتقان ءومىر! وزبەك اۋىر كۇرسىندى. ەگەر يراندى بارىپ شاپپاسا، ومىردەن ءوزىن بوس وتەتىندەي كورىپ، وزبەك وسى بۇگىنگى تۇسىنەن كەيىن، قايتكەنمەنەن دە يرانعا تاعى ءبىر اتتانۋعا بەل بۋدى. ارينە، يراننان التىن وردا ءقازىر كۇشتى. ءبىراق وعان تەك اسكەرىنىڭ كوپتىگىنە سەنىپ جورىققا شىعا المايسىڭ. جەڭەمىن دەسەڭ، قامسىز دايىندالۋ قاجەت. وسىنداي ويعا بەل بۋعان وزبەك ەندى بۇگىننەن باستاپ سول اتتانىسقا دايىندالۋعا كىرىسپەك بوپ بەكىندى. ەندى دارەت الۋعا سىرتقا شىقتى.
تاڭ قۇلانيەكتەنىپ اتىپ كەلە جاتىر. اسپاندا جۇلدىزدار دا سيرەك. دۇنيەنى وگەيسىنگەن جەتىم قىزداي سونۋگە اينالعان بيكەش پەن تارازى دا، اعارا باستاعان اسپان توسىندە كومەسكىلەنە قالعان. قالىڭ كورپە ءتۇننىڭ ىرگەسىن سوگىپ، كۇنشىعىستان كوكجيەكتى سارعايتىپ كەلە جاتقان كۇن نۇرىنىڭ مىسى جەڭىپ، اي ساۋلەسى تاۋسىلا تۇسكەن. تابيعات تىلسىم العانداي، ءالى دە الەم بىتكەن جىم-جىرت. تەك قىرقا باسىنان توپ بوز تورعايدىڭ سايراعانى ەستىلەدى. ءبىر ءسات تاڭعى سالقىن جەل تۇردى... وزبەك حاننىڭ دەنەسى كەنەت توڭازىپ كەتتى. ول قۇندىز جاعالى ماۋىتى شاپانىمەن ءسال قىمتانىپ جان-جاعىنا قارادى.
بۇل تۇرعان جەرى، ءبىزدىڭ تۇسىمىزدا ەسكى قىرىم دەپ تەڭىز بەن ادىر اراسىندا بىرنەشە كىشىگىرىم تاۋ، بەلەستىڭ ورتاسىنداعى جالپاق دوڭەستىڭ ءۇستى ەدى. ەگەر كۇنگەيىندەگى قاراداققا، شىعىسىنداعى كاففاعا وسى ەسكى قىرىمنان سىزىقتار جۇرگىزىلسە، سول سىزىقتاردان پايدا بولعان ءۇش بۇرىشتىڭ ءبىر بۇرىشىنداعى نۇكتە وسى وزبەك حان تۇرعان بيىكتەۋ ادىر دەر ەدىك. وسى ادىردىڭ وسىناۋ ەتەك تۇسىندا سالىنىپ بىتۋگە اينالعان مەشىت كوزگە تۇسەدى. بۇل ارادان قارا تەڭىز كوزگە كورىنبەيدى. تەڭىز بەن ادىر اراسىندا بىرنەشە كىشىگىرىم تاۋ، بەلەستەر بار. ءبىراق تەڭىزدىڭ تاڭعى دىمقىل ءيىسى كادىمگىدەي سەزىلىپ تۇر. جانە ونىڭ اساۋ تولقىندارى جان-جاعانى ۇرعان گۇرىلدەرى دە تاڭعى تىنىشتىققا اپ-ايقىن ەستىلەدى.
وزبەك حان قىرىمعا وسىدان ءبىر جەتى بۇرىن كەلگەن. ول كەشە ورداسىنا ساراي-بەركەگە قايتۋعا ءتيىستى ەدى. ءبىراق وسى قارا تەڭىز ارقىلى جەرورتالىق تەڭىزگە وتەتىن حانبالىقتان شىققان جىبەك تيەگەن ءداۋىت پەن ساۋىت ساۋداگەرلەر جۇرگىزگەن بىرنەشە كەرۋەن بۇگىن-ەرتەڭ قىرىمعا جەتۋى كەرەك ەدى. حان ساۋداگەرلەر دۇنيەسىن ءوز كوزىمەنەن كورمەك بولدى. بۇل كوشتەردىڭ حورەزمنەن وتكەنىن قۇتلىق تەمىر وسىدان ءۇش اي بۇرىن حابارلاعان. قىرىمعا وزبەك تەك سالىنىپ جاتقان مەشىت پەن حان سارايىن كورۋگە عانا كەلمەگەن. وسى جىبەك تيەگەن كەرۋەندەر ارقىلى باتىس جاعروپا ەلدەرىمەن، اسىرەسە بەيبارىس ەگيپەتىمەنەن بايلانىسۋدى ويلاعان. التىن وردانىڭ ساۋدا ساتتىق جۇمىسىن كەڭەيتە ءتۇسۋدى كوكسەگەن. بۇل تۇستا شىڭعىس ۇرپاعىنان شىققان جالعىز وزبەك قانا ەمەس، ورتا ازيا، يران، جۇڭگو ۇلى حاندارى دا، ساۋدا-ساتتىق جۇمىستارىنا كوڭىلدەرىن قاتتى بولە باستاعان.
ال التىن وردا حانىنىڭ جاعروپا ەلدەرىمەن، اسىرەسە، ەگيپەت مەملەكەتىمەنەن ساۋدا-ساتتىعىن كۇشەيتۋدە، بۇدان دا ءارى، ءبىر جاعى ءىسلام ءدىنىنىڭ وركەندەۋىمەن بايلانىستى. ءداشتى قىپشاق ورداسىن ۇلى مەملەكەتكە اينالدىرۋدى ارمان ەتكەن بوتەن دە سىرلارى بار ەدى. سول سەبەپتەن دە كەرۋەندەردى كۇتىپ قالعان.
التىن وردانىڭ وزگە حاندارىنداي ەمەس، ءداشتى قىپشاقتىڭ ۇلى مەملەكەتكە اينالۋى ءۇشىن دۇنيە جۇزىلىك تەڭىز جولدارىنا شىقپاي ەشتەڭە بولمايتىنىن وزبەك جاقسى تۇسىنگەن. سوندىقتان دا ول وزگە مەملەكەتتەرمەن ەمەس، تەك يرانمەن عانا سوعىسۋدى ويلاعان. فارسى ەلىنەن وسى جىبەك جولىنىڭ ءارى قاراي جالعاسى سانالعان — تەڭىز جاعالارىن تارتىپ الماق بولعان. ءسويتىپ كەمە توقتايتىن يران شاھارلارى ارقىلى شىعىس دۇنيە-مۇلكىن تىكەلەي باتىس جاعروپاعا جەتكىزۋدى كوكسەگەن. سودان كەيىن بەيبارىس ەگيپەتىمەنەن بايلانىسىن كۇشەيتىپ، ەكى ۇلى مۇسىلمان مەملەكەتى بىرىگىپ دۇنيە جۇزىنە ۇستەمدىكتەرىن جۇرگىزۋدى كوزدەگەن. ارينە تاريحىندا تەڭىزبەن شارۋاسى بولماعان، كوشپەلى ەل حانىنا مۇنداي ارمان — اسپانداعى جۇلدىزدى الۋمەن بىردەي ەدى، ءبىراق كوڭىل جۇيرىك پە، كوك دونەن جۇيرىك پە دەگەندەي ويلاعانىن سان رەت ىسكە اسىرعان حانعا بۇل قيال دا جەڭىل كورىندى.
وزبەك جونە ءبىر قاعيدانى جاقسى ۇقتى. اتا-بابالارىنداي باتىستى شاۋىپ، سول ارقىلى ورداسىن كۇشەيتۋدىڭ ەندى قيسىنسىز دۇنيە ەكەنىنە كوزى جەتكەن. سول سەبەپتەن دە جاڭا ساياساتى باعىتىنا كەرەك، سوناۋ حانبالىقتان كەلە جاتقان كەرۋەندەردى كۇتىپ قالعان.
حاننىڭ قىرىمدا ايالداۋىنا تاعى ءبىر سەبەپ بار ەدى.
وزبەك التىن وردا تاعىنا وتىرعان كەزدە بۇل ءدونىتى قىپشاقتىڭ وننان سەگىز بولەگى مۇسىلمان ەلى ەدى. ءوزى بوتەن دىندە بولا تۇرىپ، مۇسىلمان دىنىندەگى جۇرتتى باسقارۋدىڭ قيىن ەكەنىن دە ول تۇسىنەتىن. جاسىنان حالىق اراسىندا جۇرگەندىكتەن وعان بۇل جاعداي كوپتەن ءمالىم ەدى. ەل باسقارۋ ءۇشىن ونىڭ ءدىنىن دە باسقارا ءبىلۋ كەرەك. سول ءۇشىن ول اتا-بالالارى ۇستاپ كەلە جاتقان — دىنگە نەمقۇرايلى قاراۋ جولىنان مۇلدەم باس تارتقان. ءوزى ءبىرجولاتا مۇسىلمان بولعان.
ۇلكەن بالالارى تىنىبەك پەن جانىبەكتەن باستاپ، بەردىبەك-سىندى نەمەرەلەرىنە دەيىن مۇسىلمان ءدىن رۋحىندا تاربيەلەگەن. سولارعا ارناپ مەدرەسە اشىپ، ارابشا وقىتقان. بارىنە بىردەي قۇران سۇرەلەرىن جاتتاتىپ، وزدەرىن تەگىس سۇندەتتەندىرگەن. ون بەسكە تولعاندارىنا بەس مارتەبە نامازى مەن ورازا ۇستاۋىن مىندەتتەگەن.
وردا ماڭايىنداعى بەكزادالاردان دا، نوكەرلەرىنەن دە وسىنى تالاپ ەتكەن. قاراماعىنداعى جۇرتتارىنا دا مۇسىلمان دىنىنە كىرۋدى بۇيىرعان. كىمدە-كىم مۇحاممەد پايعامباردىڭ ەرەجەلەرىن بۇزسا، ونداي ادامدى كۇناكار دەپ ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ جاۋى ساناعان.
سول ءۇشىن دە مۇسىلمان ءدىنىنىڭ ايقايشىلارى، جوقتاۋشىلارى يمام، ءمۇفتي، كاري، مۇريتتەر، مۇسىلمان ساۋداگەرلەرى وزبەكتى وراسان دارىپتەگەن، دارەجەسىنىڭ جوعارىلاي بەرۋىن تىلەگەن.
وسىنداي قوشامەتتەردىڭ ارقاسىندا ول بۇكىل التىن وردا ەلىنە مۇحاممەد پايعامباردىڭ ادال ۇمبەتى سانالىپ، ءقادىرى اسا تۇسكەن.
ال ءىسلام ءدىنىنىڭ التىن وردادا وركەيۋى — ءداشتى قىپشاقتاعى مونعول بەكزادالارىنىڭ ۇستەمدىگىنىڭ، ادەت-عۇرپىنىڭ كەڭي ءتۇسۋىنىڭ ءبىر جولى ەدى. سونىمەن قاتار كوشپەلى ەلدەر ومىرىندە ءدىن ماسەلەسى ەجەلدەن ەكىنشى ساتىدا تۇرعاندىقتان، مونعولداردىڭ مەملەكەتتىك جانە داستۇرلىك زاڭدارىنىڭ السىرەۋى — ءىسلام ءدىنىنىڭ جەڭىسى بولىپ سانالدى.
سوندىقتان دا ءىسلام ءدىنى التىن وردانىڭ باس كۇشىنىڭ بىرىنە اينالدى.
دىنمەن بىرگە ءداشتى قىپشاق ەلىنە وسى ءدىندى مىقتاپ ۇستاعان اراب، فارسى ەلدەرىنىڭ عۇرپى، مادەنيەتى كەلدى. بۇدان مىڭ جىل بۇرىن قىپشاق قاۋىمىنىڭ اتا-بابالارى جايلاعان جازيرا دالاسىنا، ۇشى-قيىرى جوق بايتاق ولكەسىنە، ماساعاتتاردىڭ اشەكەيلى قول ونەرىنە، كونە قىپشاقتىڭ تاس ءمۇسىن — وباتاس، بال-بالارىنا، قوشقار ءمۇيىز، ورتەكە ورنەكتەرىنە، ءىسلام ءدىنى اكەلگەن قۇرانى، سالدەسى، تاسپىسىمەن بىرگە اراب، فارسى حالىقتارىنىڭ شىتىرمان اشەكەيلى كىلەمى، اسىل قارۋ-جاراعى، دۇنيە مۇلىكتەرىنە قوسىلا «مىڭ ءبىر ءتۇن»، «ءتورت ءدارۋىش»، «زارقۇم»، «سال-سال» ءتارىزدى قيسسا، ەرتەگى، اڭىزى جەتتى. بۇل كىتاپتاردىڭ كوبى ءدىني تۇرعىدان جازىلعانمەن جاۋىنگەرشىلىك پەن مال باعۋدى عانا بىلگەن قىپشاقتىڭ مىلقاۋ دالاسىنا كەلگەن جاڭا وزگەرىس، جاڭا قۇبىلىس ەدى. ءبىراق ءداشتى قىپشاق جۇرتى ەندى نەكەسىن قيماي ايەل المايتىن بولدى. بالا بىتكەن سۇندەتكە وتىرعىزىلاتىن سالت قالىپتاستى.
ءىسلام ءدىنى ءداشتى قىپشاققا ءوزىنىڭ مەدرەسە، مەشىتىمەنەن بىرگە التىن وردانىڭ جاڭا قالالارىنا، كۇمبەزدى، مينارەتتى جاڭا بەينەلەرىن دە الا كەلدى.
ال ءىسلام ءدىنىنىڭ ءداشتى قىپشاققا ەڭ كۇشتى شابۋىلى دا جانە ەڭ مىقتى جەڭىسى دە وسى وزبەك حان تۇسىندا بولدى.
سول سەبەپتەن التىن وردانىڭ شىن ماعىناسىندا مۇسىلمان مەملەكەتى سانالۋى دا وسى وزبەك حاننان باستالدى. سوندىقتان دا ول ءوزىن مۇسىلمان حانى ساناعان، ءوزىن مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ باسىنا كوتەرگەن ءدىني جالاۋى كورگەن.
ال كىمدە-كىم وسى ءوزى تاڭداعان ءدىن جولىن بۇزسا، وعان ايانباي جازا قولدانعان.
وزبەك حاندى قىرىمدا ۇستاپ قالعان تاعى ءبىر سەبەپ، وسىنداي ءىسلام شاريعاتىن بۇزعان ءبىر جاس ادامنىڭ كىناسىن قاراۋ ەدى.
مۇحاممەد پايعامباردىڭ ءتورت شارىنىڭ ءبىرى وسپان حاليف جازعان «قۇران تۇسىنىگىندە»: «ەل بيلەۋشى ادام قانداي مىقتى بولماسىن، ءوزى قۇران ەرەجەلەرىن بۇلجىتپاي ورىنداۋدى بىلمەسە، ونداي ەل بيلەۋشى قاراماعىنداعى ەلدەرىنە قۇران ەرەجەلەرىن ورىنداتا المايدى» دەگەن.
ال وزبەك حان قۇران ەرەجەلەرىن بۇلجىتپاي ورىنداعان. سونىڭ ءبىرى مۇحاممەد پايعامبار ءدىنىنىڭ رۇقساتىمەن نەكەلى ءتورت قاتىن دا العان.
سول ءدىن ەرەجەگە سايكەس گارەم سالدىرعان. وعان نەكەلى ايەلدەرىنەن بوتەن، امانات-قۇما جۇبايلارىن دا ۇستاعان.
بەس مارتەبە نامازىن بۇزىپ كورمەگەن. ناماز كەزى كەلگەندە، ءتىپتى جۇرگىزىپ جاتقان ۇرىستارىن دا توقتاتقان.
ناۋرىز تۋا، بار مۇسىلماندارشا ءبىر اي ورازاسىن ۇستاعان.
ءوزى ءدىنشىل وزبەك حان، وزگەلەردەن دە ءدىن شارتتارىن بۇلجىتپاي ورىنداۋدى ءاردايىم تالاپ ەتكەن.
وسىنداي ءدىني تالاپتى بۇزعان ەكى جاس ءدىنشىل حاننىڭ قىرىمعا كەلۋىنە تاپ بولعان.
ءقازىر ەكەۋى دە زىنداندا جاتقان.
بۇگىن سولاردىڭ كىناسى انىقتالىپ، ۇكىم ايتىلماق.
ارينە، ۇكىمدى التىن وردا حانى وزبەك ەمەس، شاريعات قورعانى يمام ايتادى. تەك التىن وردا حانى سول ۇكىمدى دۇرىس دەپ ماقۇلداۋى كەرەك.
دۇنيەدە ورىندالسا ماحابباتتان اسقان قۋانىش، ورىندالماسا ودان وتكەن قايعى جوق.
توق بۇقانىڭ ورتانشى بالاسى جادىگەر سۇلتان اجاردى توقالدىققا الار كەزىندە ءوزى قاتتى ناۋقاس بولىپ، ۇرىن بارا الماعان. ال اجار ون بەسكە جاڭا شىققان بوي جەتە باستاعان، ۋىلجىعان جاس ءوسپىرىم قىز ەدى. جاس جانىنا ارمان ەتەر ءلاززات قۇمار پاك سەزىمى ءالى ويانا قويماعان. دۇنيەگە تاڭدانا قاراعان قۇرالايدىڭ لاعىنداي، ءالى قايعى-قاسىرەتتى كورمەگەن جاۋدىر كوزدەرىمەن بار الەمگە شاتتانا، سەنە كوز تاستايتىن. ادام بىتكەننىڭ ءبارى وعان كىلەڭ پاراساتتى، اياۋلى كورىنەتىن. ولاردىڭ ىشىندە سەنىڭ نازىك سەزىمىڭدى تۇسىنبەيتىن قاندى اۋىز قاسقىرى، قاباعان توبەتى بار ەكەنىن بىلمەيتىن. ال قىزعا سىرتتاي قىزىعىپ قۇمار بولىپ ايتتىرعان جادىگەر توقال-قالىندىعىن الار كەزدە دە قاتتى سىرقات ەدى. ءبىراق قۇمار كوڭىل مازا بەرمەي، ءوزىنىڭ سىرقاتتىعىنا قاراماي قىزدى الىپ كەلۋگە كىشى بالاسى ەركە قۇلاندى باس ەتىپ توپ جىگىتتەردى جىبەرگەن. توق بۇقا بالالارىنىڭ كارىنەن سەسكەنگەن تان بويىن جايلاعان قۇدا جاعى، قورلانسا دا، امال جوق، قىزدارىن كەلگەن جىگىتتەرگە قوسىپ ۇزاتىپ جىبەرگەن. ءبىراق ءدام بۇيىرماسا ەشتەڭە ىستەي المايسىڭ، جىگىتتەر قىزدى اق وتاۋعا كىرگىزە بەرگەندە، اڭساي كۇتىپ جاتقان جادىگەردىڭ جۇرەگى كەنەت قابىنىپ كەتىپ، ول دۇنيە سالعان.
وسىلاي كەلىن بولىپ وڭ جاقتاعى شىمىلدىققا كىرگەن، ءبىراق، جار توسەگىنە جاتپاعان اجار، ايەل بولماي جاتىپ جەسىر بولدى. قالىڭ مالى تولەنگەن دەپ توق بۇقا تۇقىمدارى ونى ەلىنە قايتارىپ جىبەرمەدى. ەندى امال جوق، جاس قىز بالاعا جەسىر اتانىپ قارا جامىلۋعا تۋرا كەلدى. ارينە، سۇلتاننىڭ اسىن بەرگەنشە جاس جەسىرگە ەشكىم تيمەدى. قارا جامىلعان كۇنى ءبىتىپ، بىرتە-بىرتە ەسىن ءجيىپ، جاز شىعا اجار جاڭادان تۇلەگەن قىردىڭ قىزىل تۇلكىسىندەي بۇلاڭداپ قۇلپىرىپ شىعا كەلدى. بۇل بۇرىنعى اجار ەمەس ەدى. بۇرىنعى ۇياڭ تارتقان جاۋدىر كوزدەرىندە ءقازىر ويناقشىعان ءۇمىت بار. بۇرىنعى تال شىبىقتاي بۇرالعان نازىك دەنەسى دە ءقازىر جارىسقا تۇسۋگە جارالعان بەدەۋدەي ىسىلىپ سىمباتتانا قالعان. اجار ەڭ الدىمەنەن قايناعاسى ادىلكەرەيدىڭ كوزىنە ءتۇستى. مىقىن تۇسى بۇرالىپ، اياعىن بىلق-سىلق باسقان جەسىر كەلىنى الپىسقا تاياپ قالعان قايناعاسىنىڭ كوزىنىڭ جاۋىن الدى، ۇيقىسىن ءبولدى. قولامتاداي سونۋگە اينالعان كوڭىلىنە كەنەت شوق ءتۇستى. مۇسىلمان دىنىندەگى ادىلكەرەي قىرىم يمامىنىڭ الدىنا شاريعات زاڭىن كەسە-كولدەنەڭ تارتىپ، «امەڭگەرلىك» قاقىمەن ءىنىسىنىڭ توقالىن ءوزى يەلەنبەك بولدى.
يمام، ادىلكەرەي جاپقان قۇندىز ىشىكتىڭ جاعاسىن ءبىر قولىمەن اقىرىن عانا سيپاي وتىرىپ، قۇران بەتىنە قارادى.
— ءيا،— دەدى ول،— كەلىندى الۋعا شاريعات قوسادى. نەكەلەرىڭدى قيۋعا مەن دايىن. تەك كەلىنىڭنىڭ «جارايدى» دەگەن ءسوزى كەرەك. قۇراننىڭ مىنا ءبىر سۇرەسىندە كۇيەۋىنىڭ سوڭىندا قالعان ميراسقورلارىنان كىمدى قالايتىنى جەسىردىڭ ءوز ەركىنە بەرىلگەن. كەلىنىڭىز بوتەن قايىندارىنىڭ بىرەۋىن تىلەمەيتىن بولسا، وندا جول سىزدىكى...
— جوق، ونىڭ مەنەن بوتەن ەشكىمدى تىلەۋگە قاقى جوق،— دەدى سازارا قالعان ادىلكەرەي،— جادىگەردىڭ جالعىز اعاسى مەنمىن. توق بۇقانىڭ شاڭىراعىندا مەنەن ۇلكەنى جوق. امەنگەرلىك جولى مەنىكى.
— جادىگەردىڭ بەس ءىنىسى بار ەمەس پە؟— دەدى قاتىگەزدىگىمەن بۇكىل قىرىمعا ايان ادىلكەرەيدىڭ شىمبايىنا ءتيىپ كەتپەيىن دەپ ابايلاي سويلەي يمام.— ارينە، ولار ءسىز تۇرعاندا اعاسىنىڭ جەسىرىنەن ۇمىتتەنبەسە كەرەك-تى...
— ۇمىتتەنىپ كورسىن!— دەدى قانىن ىشىنە تارتىپ العان الپامساداي ادىلكەرەي.— ءبىرىن قالدىرماي ءوز قولىممەن باۋىزدايمىن!
يمام ادىلكەرەيدىڭ اجاردى تىم ۇناتىپ قالعانىن ءتۇسىندى. سويتسە دە شاريعات جولىن بۇزا المادى.
— مەن ءسىزدى وتە قۇرمەتتەيمىن، سۇلتان،— دەدى يمام.— ءبىراق، سىزدەن گورى ماعان شاريعات جولى قىمبات. ءبارىمىز دە پەندەمىز، اللا تاعالانىڭ حاق جولىنان تايۋىمىزعا حاقىمىز جوق. سول سەبەپتەن جەسىردىڭ وزىنەن سۇرالىق...
— ال ەگەر ول كونبەسە شە؟ — دەدى الدەنەدەن سەزىكتەنگەن ادىلكەرەي.
— نەگە كونبەيدى؟ سىزدەي ادامعا...— يمام ءسال كۇمىلجىدى.— الدە كۇمانىڭىز بار ما؟..
ادىلكەرەيدىڭ شىنىندا كۇمانى دە بار ەدى. ءبىراق، ول يمامعا بىردەن اقتارىلا قالمادى.
— جارايدى، كىسىڭىزدى جىبەرىڭىز...— دەدى ول.
يمام جىبەرگەن ابىستايلار اجاردى تابا-الماي كەلدى.
ال بۇل كەزدە قىرىمنىڭ قالىڭ باۋ-باقشاسىنىڭ اراسىندا ەكى جاس وتىردى. ءبىرى اجار ەدى دە، ەكىنشىسى جادىگەردىڭ تۋعان بالاسى — كەنجەسى ەركە قۇلان بولاتىن.
ەركە قۇلان ات جاقتى اققۇبا كەلگەن سىمباتتى جىگىت، بيىل جيىرما بەسكە شىققان. ماحاببات دەگەن ءبىر اققۋ قۇس قوي. ونىڭ ۇشار كوگى، قونار كولى تەك ءوز جۇرەگىنىڭ سوعۋى. وسى جۇرەك ەركە قۇلاننىڭ دا كەۋدەسىندە ءوز بەتىنشە سوققان، ءوز بەتىنشە قۋانىش تىلەگەن. ال ەركە قۇلاننىڭ سول جۇرەگى قالاعان قۋانىشى دا، سول سوققان جۇرەكتىڭ تىنىسى دا تەك اجار ەدى. ماحاببات دەگەن ۇلى ءدىن. ونىڭ ءوز ەرەجەسى، ءوز شارتى بار. ول بوتەن دىندەردىڭ جولىن، شاريعاتىن قابىلدامايدى. تەك ءوز شاريعاتى عانا وعان زاڭ. مىنە وسى ۇلى ءدىن — ماحاببات، اقىل-سەزىمدەرى، لاۋلاي جانعان ەكى جاستى، ءوز زاڭىنا، ءوز شاريعاتىنا كوندىرگەن. سول سەبەپتى كوپتەن بەرى عاشىق بولعان ەكى جاس يمام ابىستايلار جىبەرگەن كۇنگى تۇندە قالىڭ توعاي اراسىندا كەزدەسكەن. بۇلاردىڭ ەكەۋىنىڭ دە جۇرەكتەرىندە، كەۋدەلەرىندە تەك قۇمارلىق دەگەن جالعىز عانا وت وربىگەن. سول كۇنى ءتۇنى ەكى جاستىڭ بۇدان بىلاي قارايعى ارمانى — ماڭگى-باقي ەكەۋى بىرگە بولۋ عانا ەدى.
ءبىرىن-بىرى شىن جاقسى كورگەن ەكى جاستىڭ بۇنداي ارمانىنا نە جەتسىن! بۇدان ارتىق ەكى جاسقا قۋانىش بار ما؟ ارينە، جوق! جوق!
ءبىراق بۇل ەكەۋىنىڭ قۋانىشى وزگەلەرگە دە قۋانىش بولا الار ما؟
ارينە، جۇرتتىڭ بارىنە بىردەي بولا المايدى، بولا المايدى!
اسىرەسە، بۇل قۋانىش اجارعا قۇمارتا قالعان ادىلكەرەيگە ايازداي باتتى.
جوق، ايازداي ەمەس، بىرەۋ جۇرەگىنە قانجار سۇققالى تۇرعانداي قالش-قالش ەتتى.
سول ساتتە-اق ول نوكەرلەرىن جىبەرىپ، ورمان اراسىندا قاننەن-قاپەرسىز قۇشاقتاسىپ وتىرعان ەكى جاستى ۇستاتىپ ارقانمەن ماتاپ يمامنىڭ الدىنا الىپ كەلدى.
— شەشەسى مەن بالاسى ويناس ەكەن، قىلمىس ۇستىندە قولعا ءتۇستى،— دەدى،— شاريعات زاڭىن بۇزدى، ەكەۋىن ات قۇيرىعىنا بايلاپ، ولتىرۋگە رۇقسات ەت!
ەركە قۇلاننىڭ شىڭعىس ۇرپاعى ەكەنىن بىلەتىن يمام ساسىپ قالدى.
— ەركە قۇلان شىڭعىس ۇرپاعى، ونداي ۇكىم شىعارۋعا مەنىڭ قاقىم جوق،— دەدى يمام،— قىرىمعا التىن وردانىڭ مارتەبەلى حانى وزبەكتىڭ ءوزى كەلە جاتىر، سول شەشسىن. ال وعان دەيىن بۇل ەكەۋىن بولەك ۇستاڭدار.
ادىلكەرەيدىڭ نوكەرلەرى ەكى جاستى ارقاندارىمەن سۇيرەتە جونەلدى.
ءبۇل كەزەڭ بەركە مەن قانىكەيدىڭ، ۇلجاتاي مەن اباشىنىڭ زامانى ەمەس، التىن ورداداعى مونعول بەكزادالارىن دا ءىسلام ءدىنى ءوزىنىڭ قىل ارقاندى تورىمەن شىرماپ العان شاق، توقال شەشەسى مەن بالاسىنىڭ جاقىن بولۋى كەشىرىلمەيتىن كۇنا، ءولىم جازاسىنان كەم ۇكىم جوق.
سويتسە دە، التىن وردا حانى كەلە جاتقاندا قىرىمداعى سۇلتان سارايىندا مۇنداي قاندى وقيعانىڭ بولعالى تۇرعانىن ۇناتپاعان يمام اجارعا كىسى سالدى.
— ەگەر ءتىرى قالعىسى كەلسە امەڭگەرلىك سالتىمەنەن قايناعاسى ادىلكەرەيگە كۇيەۋگە شىقسىن،— دەدى.—قوي دا امان، قاسقىر دا توق بولادى سويتسەك. ال ەركە قۇلانمەن ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى بوزبالاشىلىق كۇنالارىن كەشىرۋ جولىن ءوزىم تابام. ەشكىم ەكەۋىنىڭ اياقتارىنان ۇستاپ العان جوق قوي.
ءبىراق، اجار قىسقا عانا جاۋاپ قايىرعان:
— ەركە قۇلان ەكەۋمىز ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز ولەردەي جاقسى كورەمىز، ونى تاستاپ مەن ەشكىمگە ەرگە شىقپايمىن،— دەگەن.— قولىممەن ىستەگەنىمدى موينىممەن كوتەرۋگە بارمىن، نە ىستەسەڭدەر دە مەيىلدەرىڭ!
اجاردىڭ كونبەيتىنىنە كوزى جەتكەن يمام وزبەك قىرىمعا كەلگەننەن كەيىن وعان بولعان وقيعانى جىر ەتكەن.
سول وقيعانىڭ شەشىمى بۇگىن ايتىلماق. جانە حاننىڭ ءوزى ايتپاق.
تاڭ سارعايىپ اتىپ كەلەدى.
بۇگىن ەكى ادام بىردەي ولمەك.
جوق، ەكى ادام ەمەس، تەك ەركە قۇلان عانا ولۋگە ءتيىستى. ەگەر ادىلكەرەي ەركە قۇلاندى ولتىرسە، اجار ادىلكەرەيگە قالادى. ايەلدىڭ كونگەنى كونبەگەنى شارت ەمەس.
ءبىراق اجارعا بۇ دا ءولىم عوي.
ءيا، ءولىم! اجارعا ءبارى ءبىر ءولىم...
وزبەك حان قوزعالار ەمەس. ول قالىڭ ويدا. جوق، ول الگى ەكى جاس جايىندا ەمەس، حان ادام تاعدىرى تۋرالى قاجىماسا كەرەك-تى. وزبەك ءقازىر تەك التىن ورداسىنىڭ قامىن ويلاپ تۇر.
دەمەك ويلاعانىڭدى ورىنداپ وتۋگە، ادامعا تاعى ءبىر ءومىر بەرسە! جالعىز رەت سۇرگەن ءومىرىڭ ەشتەڭەگە دە جەتپەيدى ەكەن! التىن تاققا كەشە عانا وتىرعان ءتارىزدى ەدى، ال بۇگىن... قاراپ تۇرساڭ، ءبىر كۇنگىدەي بولماي ءوتىپ كەتكەن ءتارىزدى. نە ىستەپ ۇلگىردى؟ راس، التىن وردا حاندىعىن ءبىراز بەكىتتى. تەك بەكىتتى! جەرىنە جەر قوسىپ، ەلىنە ەل قوسىپ كۇشەيتە العان جوق قوي! شىڭعىس باباسىن، باتۋ اتاسىن بىلاي قويعاندا، بەركە حاننىڭ ىستەگەنىنە جەتە الماعانى قالاي؟ ەلباسمىشتى ءوز قولىمەن ءولتىرىپ التىن تاققا وتىرعاندا بار قولىنان كەلگەنى التىن وردا مەملەكەتىنە تەك قوي ۇستىنە بوز تورعاي جۇمىرتقالاعان تىنىشتىق ورناتتىرعانى عانا ما؟ جوق، ءبىر شەتى سوناۋ ماۋارانناحر شاھارلارىنان باستالعان، ەكىنشى شەتى باعدات، شامعا جەتكەن ۇلى التىن وردا مەملەكەتىن قۇرماق ەمەس پە ەدى؟ ءيا، سولاي بولاتىن. ودان نە شىقتى؟ راس، ورتا ازيا باياعى قايدۋدىڭ كەزىندەگىدەي ءبىر ۇلى مەملەكەت ەمەس، التىن وردا ءدۇمپۋىنىڭ ارقاسىندا بىرنەشە مۇسىلمان حاندىقتارىنا ءبولىندى. ماۋارانناحر جەكە مەملەكەت، وندا حان بوپ كەبەك وتىر. حورەزمدە قۇتلىق تەمىر... حان ەمەس، ءامىرشى. ءبىراق حانعا بەرگىسىز... قوراساننىڭ كىندىگى ءقازىر گەرات... ءازىر بۇندا جاعاتاي ۇرپاقتارى. ءتۇبى اۋعانستاندا جەكە مەملەكەت بولاتىن ءتۇرى بار. ال كاۆكاز، ارران، يران، يراك، سيريا، ءبارى ءوز بەتتەرىنە كەتكەن. بۇنىڭ ءبارىن ءبىر التىن وردانىڭ قاراماعىنا كىرگىزۋ ءۇشىن، ارينە ءبىر ءومىر جەتكىلىكسىز.
جوق، مەنىڭ مۇنىم كۇپىرلىك بولار. قۇداي مەنى وسى جاسىما دەيىن سان قاۋىپتەن قۇتقارىپ كەلدى عوي. الپىسىما جەتپەي ءوزىمدى كارى ساناسام، وعان اللا تاعالا: ايىپتى ما؟.. جوق ءوزىم ايىپتىمىن، ۇلان-اسىر ايقاستى، وسى التىن وردانى كۇشەيتەم دەپ باسىمنان وتكەن قيىن-قيىن كەزەڭدى كۇندەر ايىپتى. ايتسەدە ارمانىمنىڭ ءبىرازىنا جەتكەن ءتارىزدىمىن. ءالى دە التىن وردانى كۇشەيتە تۇسسەم دەيمىن. ول ءۇشىن بۇكىل الەمدى جاۋلاپ الۋدىڭ ەش قاجەتى جوق. التىن وردانىڭ قولىنان ونداي ءىس كەلمەيدى دە. بۇنى كۇشەيتەتىن جالعىز عانا جول بار. ول جول جىبەك جولىنا مۇلدەم ءوزىم يە بولۋ. وسى جول ارقىلى مىسىرمەن تىكەلەي بايلانىس جاساپ مۇسىلماندار مەملەكەتتەرى قاۋىمداسىپ، قارا تەڭىز، ازاق، جەرورتا تەڭىزدەرىنىڭ بويىنا ءىسلام ءدىنىنىڭ ۇستەمدىگىن جۇرگىزۋ كەرەك. ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن يران مەملەكەتىن وزىڭە باعىندىرۋ قاجەت...
بۇل كەزدە تاڭ ابدەن اتىپ، كۇن شىعا باستادى.
دۇنيە شىركىن، قانداي تاماشا ەدىڭ! اتتەڭ، اتتەڭ، وسىنىڭ ءبارى ەرتەڭ سەنىڭ سوڭىڭدا قالادى! كوزىڭدى جۇمعان كۇنى ءبارى دە عايىپ بولادى.
بەۋ، ادامزات، نەگە وسىنشاما بيشارا بوپ جاراتىلعانسىڭ!
دۇنيە كەلگەن از جاسىندا الىساسىڭ، كۇرەسەسىڭ، بىرەۋدى سەن ولتىرەسىڭ، بىرەۋ سەنى ولتىرەدى، بىرىڭە-بىرىڭ قاسقىرسىڭدى جارماساسىڭ، ال سونىڭ ءبارى كوزىڭدى جۇمعان كۇنى ءبىر مەزەتتەي بولمايدى، ءبارى قاراڭ قالادى.
سوندا سەنىڭ دۇنيەگە كەلگەنىڭنەن قانداي ماڭىز بار؟ بار بولعانى از ۋاقىت جەر باسىپ، ءومىر ءسۇرىپ وتۋىڭدە عانا ما؟
ءيا سوندا. تەك سوندا!
وزبەك قۇلاش بويى كوتەرىلىپ قالعان كۇنگە قارادى. دەگەنمەن قانداي كەرەمەت! الەم بۇرىنعىسىنان دا ساندەنە تۇسكەن. دۇنيەنى تەك كوكپەڭبەك اسپان مەن كۇن كوزىنىڭ التىن نۇرى بيلەگەن. بار الەمدى وسى ەكى بوياۋ عانا قۇشاعىنا الىپ الديلەپ جاتقانداي.
وزبەك تاعى كۇرسىندى.
وسىنىڭ ءبارىن ەرتەڭ قالاي قيىپ كەتەرسىڭ!
قانداي اۋىر! قانداي اۋىر قايعى!
ەگەر حان بولماساڭ، جۇرتتىڭ تاعدىرىن شەشەتىن حان بولماساڭ، مىنانداي قايعىمەنەن بۇل دۇنيەدە ءبىر كۇن ءومىر ءسۇرۋدىڭ ەش قاجەتى جوق دەپ بىلەر ەدى وزبەك حان.
وزگەنىڭ تاعدىرىن شەشۋ قانداي باقىت!
وزبەك حان ەندى ءوزىن شىن باقىتتى ادام سانادى.
وزگەلەردىڭ تاعدىرلارىن شەشۋ ءۇشىن ءومىر سۇرۋگە بولادى، ءالى دە ءومىر سۇرەدى.
جوق، وزبەك حان ءومىر سۇرەدى. تەك وزگەلەر ءومىر سۇرمەيدى. كىمدە-كىم وزبەك حانعا قارسى كەلسە، كىمدە-كىم وزبەك حان ۇستاعان ءىسلام جولىنان بۇرىس كەتسە، سولار ءومىر سۇرۋگە ءتيىستى ەمەس!
سول سەبەپتەن بۇگىن حان مەن يمام الدىنا اكەلگەلى تۇرعان اجار مەن ەركە قۇلان دا ءومىر سۇرمەۋلەرى كەرەك.
وزبەك حان دەرەۋ ورداسىنا قاراي اياندادى. وپاسىز دۇنيەنىڭ وتكىنشەك ويلارىنا بەرىلەمىن دەپ تاڭعى نامازىن وتكىزىپ العانىن ءبىلدى ول. حان وردادان شىققاننان بەرى، تاۋدىڭ توبەسىن قورشاي، جاتقان سيىرلاردىڭ مۇيىزدەرىندەي، نايزالارى شوشايىپ-شوشايىپ تۇرعان كۇزەتشىلەرى دە حاننىڭ سوڭىنان ەرە جونەلدى.
جاڭادان سالىنعان مەشىت الدىنداعى كەڭ الاڭدا ءيىن تىرەسكەن جۇرت. بۇگىن شاريعاتتى بۇزعان ەكى بۇزىق جاسقا — مارقۇم جادىگەر سۇلتاننىڭ توقالى اجار مەن جادىگەردىڭ كەنجەسى ەركە قۇلانعا ۇكىم ايتىلماق. مۇحاممەد پايعامباردىڭ ۇمبەتىنە ىلايىق ەمەس قىلمىس ىستەگەندەرى ءۇشىن ەكى قىرشىن جاس ولتىرىلمەك. سول ءۇشىن بۇل اراعا اناۋ ۇزىن دار ورناتىلعان. سول ءۇشىن اناۋ ۇزىن مۇرتتى جانالعىش ەكى بىلەگىن سىبانىپ ۇكىمدى كۇتىپ تۇر. ول دار ارقاندارى مىقتى ما ەكەن دەگەندەي ىلمەشەگىنەن ۇستاپ تومەن قاراي تارتىپ-تارتىپ قويادى. سودان كەيىن «كۇناكارلاردىڭ باستارى سىيار ما ەكەن؟» دەگەندەي ءبىر مەزەت قوس ىلمەشەكتەردىڭ ىشىنە قولىن كىرگىزىپ ءوزى عانا بىلەتىن بىردەمەلەردى ولشەگەندەي بولادى.
مەشىت الدىنداعى ساكى ۇستىنە قويىلعان التىن تاقتا التىن وردا بيلەۋشىسى وزبەك حاننىڭ ءوزى وتىر. وڭ جاعىندا اقىلشى، نوكەرلەرى، سول جاعىندا قىرىم يمامى باستاعان يشان، مولدا، كاري، مۇريتتەر. يمام ۇزىن بويلى كوگىلدىر كوزدى، ات جاقتى قارا سۇر ادام. فارسى شەيحتەرىنە ۇقسايدى. تۇتاسا شىققان ساقالىن بىركەلكى ەتىپ دوڭگەلەتە كۇزەگەن. تۇر، كەلبەتى اقىلدى، ءبىراق وتە قاتىگەز كىسى ەكەنىن كورسەتەدى.
بۇلاردىڭ الدارىندا قول-اياقتارى قىل ارقانمەن بايلاۋلى، تىزەرلەپ اجار مەن ەركە قۇلان وتىر. حالدەرىنىڭ قيىندىقتارىنا قاراماي ەكەۋىنىڭ جۇزىندە ابىرجىعاندىق، قورىققاندىق بەلگى جوق. كەرىسىنشە، ماحاببات جان-تاندەرىن ەلجىرەتە كوزدەرىنە ءبىر وراسان شۇعىلا ۇيالاتقانداي. جۇزدەرىندە دە عاجايىپ ءبىر قۋانىشتىڭ ساۋلەلەرى ويناپ تۇرعانداي. وسىدان كوپ بولسا ءبىر بيە ساۋىمىنداي ۋاقىت وتكەن كەزدە دارعا اسىلعالى تۇرعان بۇل ەكى جاستىڭ، وزدەرىن وسىلاي ولىمنەن قاننەن-قاپەرسىز ۇستاپ وتىرعاندارىنا جۇرت اڭ-تاڭ. ەكى جاستىڭ قىلىعىنا التىن وردا حانى دا قايران قالۋدا. بۇلارى قالاي، دەيدى ول ىشىنەن، ءقازىر ولەتىندەرىن بىلەدى عوي بۇل ەكەۋى دە، سويتە تۇرىپ... الدە ماحاببات بۇلارعا ولىمنەن دە قورىقپايتىن قۇدىرەت بەرىپ تۇر ما؟ نە بولماسا ومىردەن وسىلاي ءبىرىن-بىرى ءسۇيىپ وتكەنىن بۇل ەكەۋىنىڭ جوعارى ساناعان تۇرلەرى مە؟ ەگەر شىن سونداي جاستار بولسا، بۇلار قانداي باقىتتى جاستار!.. راسىندا دا بۇل ءفاني تىرشىلىكتىڭ ءقادىرى ۇزاق قىسقالىعىندا ما، ويلاعان ارمانىنا جەتۋدە عوي... ءيا، سوندا. بۇلارعا ءقازىر ومىرلەرىنىڭ ۇزاق-قىسقالىعى ەمەس، ەكەۋىنىڭ بىرگە، ءبىر مولادا ءولۋى قىمبات... ال مەن بولسام، بۇكىل التىن وردانى بيلەپ تۇرعان حان بولا تۇرىپ، وسىلاردىڭ باقىتىنداي، اجالعا كەۋدەمدى اشا ۇمتىلاتىن باقىتقا جەتە الماي ءوتىپ بارامىن. سوندا قايسىمىز باقىتتىمىز؟ ماحابباتتارى ءۇشىن ولگەلى تۇرعان مىنا ەكەۋى مە، الدە وسىلاردىڭ ماحابباتىنداي دۇنيەدەن شىن ماحاببات كورمەي وتكەلى تۇرعان جارتى الەمنىڭ بيلەۋشىسى مەن، وزبەك حان با؟
التىن وردا حانىنىڭ قۇلاعىنا باس ءۋازىردىڭ:
— ءبارى دايىن الديار حان،— دەگەن ءسوزى ەستىلدى.
وزبەك «حوش، باستاڭدار!» دەگەندەي يشارات كورسەتىپ باسىن يزەدى. ءبىراق وي شۋماعىن ۇزبەدى، قايتادان بەرىلە ءتۇستى. «باسىنان وتكەن قۋانىش ادامدى جاسارتادى، ءومىرىڭدى ۇزارتادى، ال جانىڭا باتقان قاسىرەت جانىڭدى قارتايتادى، تىرشىلىگىڭدى قىسقارتادى» دەيدى ءبىر ارابتىڭ اقىلدى كىتابىندا. ال مەن جارالعالى ۇنەمى قىزىق كورىپ كەلەمىن (وزگەلەردىڭ ولگەنىن، باسقالاردىڭ قاسىرەتتەرىن وزىنە وزبەك قايعى ساناعان ەمەس). قالاعان قىزىمدى قۇشتىم، جەك كورگەن ادامدارىمدى ءولتىردىم، جاۋىمدى قىردىم، سۇڭقار سالىپ — تۇلكى الدىم، جورعا ءمىنىپ جۇرتتىڭ الدىندا ءجۇردىم. جيىرما بەسىمە جەتە التىن تاققا وتىردىم، حالىققا بيلىك ەتتىم، سان ءتۇرلى جەڭىسكە جەتتىم. راس، جاۋىمنان جەڭىلگەن كەزدەرىم دە بولدى، ءبىراق ول جەڭىلۋىمنىڭ ارتىنان جەڭۋىم كەلدى. قىسقاسى ومىرىمدە قايعىمنان، قاسىرەتىمنەن — باقىتتى، قۋانىشتى كۇندەرىم كوپ بولدى. سوعان قاراماي، مەن نەگە ەرتە قارتايدىم؟ الپىسقا جەتپەي جاتىپ، سەكسەندەگى شالدايمىن. جوق، دەنەم كارى ەمەس، كوڭىلىم كارى... بۇل نەلىكتەن؟ ءالى دە مەنىڭ كورگەن قۋانىشتارىم جانىما قانات بەرەتىن قۋانىشتار ەمەس پە ەدى؟
وزبەك حاننىڭ قۇلاعىنا يمام ءسوزى ەمىس-ەمىس ەستىلدى.
— ...مىنە سول سەبەپتەن دە،— دەدى ۇزىن بويلى، ايبارلى ءتۇستى يمام،— مۇحاممەد پايعامباردىڭ شاريعات جولىن بۇزعان اجار مەن ەركە قۇلان فانيلەر، وزگە ۇرپاققا ۇلگى بولۋ ءۇشىن ءولىم جازاسىنا بۇيىرىلىپ دارعا اسىلسىن. مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ وسى ادىلەتتى ۇكىمىن، الديار تاقسىر، حان يەم، ءسىزدىڭ بەكىتۋىڭىزدى سۇرايمىز.
«ءيا، ءيا، دۇرىس ۇكىم،— دەدى وزبەك حان ىشىنەن، كىمدە كىم شاريعات جولىن بۇزسا وسىلاي اياماي جازالانۋعا ءتيىستى. سوندا عانا حالىق بۇزىلمايدى، ءىسلام ءدىنىنىڭ تەگەۋرىنىنەن شىقپايدى».
كەنەت وزبەك حاننىڭ ەسىنە حاسان يبن سابباح ءتۇستى.
بۇل ءىسلام ءدىنىنىڭ بار تارماعى مۇليت-اسساسيندەر وداعىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، اقسۇيەكتەر تۇقىمىنان شىققان ساحابا ەدى. ءىسمايل حاليفتىڭ جولىن ۇستاعان بۇل وداق، تۇرىك-سەلجۇكتەردەن جەڭىلگەن يران الپاۋىتتارى توعىزىنشى عاسىردا قۇرعان ءدىني قوعام بولاتىن. ءدىننىڭ نەگىزى — بۇل دۇنيەنىڭ قىزىعى جوق، كىمدە-كىم جاۋىن ءولتىرىپ و دۇنيەگە بارسا سول جۇماققا كىرەدى دەگەن. بۇل قوعامعا كىرگەن ادام اراق-شاراپ ىشپەگەن، جوقشىلىق ومىردە وتكەن.
قاستارىن بىلدىرمەي بارىپ باۋىزداپ نە پىشاقتاپ ولتىرگەن. سول ءۇشىن ول قانداي جازا بولسا دا كوتەرۋگە كونگەن. ەگەر وعان ءولىم ۇكىمى ايتىلسا، ول قۋانا-قۋانا باسىن ۇسىنعان، ويتكەنى و دۇنيەدە جۇماقتا جۇرەمىن دەگەن سەنىم ونىڭ قيمىلىنىڭ نەگىزى بولعان. بۇل ۇيىمنىڭ باسىندا تۇرعان ادامداردىڭ ءامىرىن جاستارى بۇلجىتپاي ورىنداعان. بىرەۋدى ءولتىر دەسە ولتىرگەن، ال ءوزىڭ ءول دەسە ولگەن. ونداي جاستاردى فيداي دەپ اتاعان. وسى فيدايدىڭ ىشىنەن ءوزىن ولىمگە ارناپ، كوسەمى ايتقان كىسىنى اڭدىپ ءجۇرىپ ولتىرۋگە دايىن ادامدار مۇليتتەر شىققان. بۇل مۇليتتەر ءىسلام دىنىندەگى پارسىلاردىڭ زارەقۇتىن العان. وسىنداي ءبىر ءمۇليتتىڭ قولىنان، كاۆكازداعى الامۋت بەكىنىسىن الاتىن جورىعىندا، شاتىرىندا ۇيىقتاپ جاتقان جەرىندە شىڭعىس حاننىڭ ءۇشىنشى بالاسى اتاقتى جاعاتايدىڭ ءوزى ولگەن. قىسقاسى بۇل ۇيىم، وسى كۇنگى ەۆروپانىڭ زارە-قۇتىن الىپ جۇرگەن تەرروريستەر وداقتارى ءتارىزدى كىسى ولتىرگىش ۇيىم بولعان. بۇلاردىڭ ادام جەتە الماس تاۋ باسىنداعى شاتقال اراسىنداعى بەكىنىستەرىن قيراتىپ، وزدەرىن تەگىس قىرعان شارماعان نويان باسقارعان مونعولدار.
وسى قوعامنىڭ نەگىزىن سالۋشى حاسان يبن سابباح ساحابا سوڭىنا ەرگەن مۇريتتەرى، مۇليتتەرى ءدىني جولىن بەرىك ۇستاۋ ءۇشىن وزگەلەرگە ۇلگى ەتىپ تۋعان ەكى بالاسىن ءوز قولىمەنەن باۋىزداعان. بىرەۋىن ۇزەڭگىلەس جولداسىمدى ءولتىردىڭ دەپ، ال ەكىنشىسىن جاسىرىن شاراپ ىشكەنى ءۇشىن.
«ۇستاعان جولىڭ، ءدىنىڭ ءۇشىن كۇرەسەر بولساڭ وسى حاسان يبن سابباحتاي كۇرەسە ال،— دەدى وزبەك حان ىشىنەن،— سوندا عانا جۇرتتى ايتقانىڭا كوندىرە الاسىڭ».
ءبىراق حان ويىن ءبىر كۇجىلدەگەن داۋىس بۇزىپ جىبەردى. بۇل ادىلكەرەي سۇلتان ەدى.
— جوق، بۇل ۇكىمگە مەن قارسىمىن، دەدى ول تۇنەرە سويلەپ.— انا قانشىقتا مەنىڭ امەنگەرلىك قاقىم بار. قىرىق جەتىسى باياعىدا تولەنگەن. قاتىندى اداستىرعان ەركە قۇلان دارعا اسىلسىن دا، توقال شاريعات زاڭى بويىنشا ماعان بەرىلسىن.
ادىلكەرەي سوزىنەن وزبەك حان بار ويىنان سەرپىلە قالدى. «ءبىز شىڭعىس ۇرپاعى ۇنەمى وسىندايمىز. تۋعان ءىنىسىنىڭ بالاسىن ولىمگە قيىپ تۇرسا دا، ءىنىسىنىڭ توقالىن وزىنە قالدىرعىسى كەلەدى... شىركىن ءناپسى، قالاي كۇشتى جارالعانسىڭ؟ الدە مىنا سۇلتان انا جاس كەلىنشەكتى ولىمنەن الىپ قالىپ، وزىنە قاراماعانى ءۇشىن بيشارانى ءومىر بويى قورلاپ وتپەك پە؟ ال بۇعان جەسىردىڭ ءوزى قالاي قارايدى ەكەن؟ مۇمكىن ءتىرى قالعانىنا قۋانار...»
حان كەنەت اجارعا كوز تاستادى.
— ەستىپ تۇرسىڭ با قايناعاڭنىڭ ءسوزىن،— دەدى وزبەك. تاڭداعانىڭ بولسىن، ءتىرى قالىپ، قايناعاڭ ادىلكەرەي سۇلتانعا تيەسىڭ، نە مىنا كۇناكار نەكەسىز جارىڭمەن بىرگە دارعا اسىلاسىڭ!
حان اجار توقالدىڭ ءتىرى قالۋعا جارماساتىنىنا كۇمان كەلتىرگەن جوق.
ءبىراق اجار:
— نەكەمىزدى مولدا قيماعانمەن، ءوزىمىز قيعانبىز،— دەدى ول ەش قايمىقپاي،— ەركە قۇلانعا ماڭگىلىك بىرگە بولامىن دەپ انت ەتكەنمىن. سول انتىمدى بۇزبايمىن. جانە ءتىرى تۇرعانىمدا مىنا قايناعاما ەرگە شىقپايمىن. تەك، تاقسىر حان، سىزدەن جالعىز ءوتىنىشىم بار. ءبىز ولگەننەن كەيىن، ەركە قۇلانمەن ەكەۋمىزدىڭ دەنەمىزدى ءبىر مولاعا كومدىرىڭىز. بۇل دۇنيەدە ماڭگى بىرگە بولا الماساق تا، و دۇنيەدە ءبىزدى ەشكىم ايىرا الماسىن.
بۇل حاننىڭ دا، جۇرتتىڭ دا كۇتپەگەن ءسوزى ەدى.
— جوق، وعان مەن قارسىمىن،— دەدى دۇرلىگە داۋىستاپ ادىلكەرەي.— بۇل توقالدىڭ جولى ۇلكەن امەڭگەرى جالعىز مەنمىن، توقال مەنىكى. ءوز ەركىمەن كونبەيدى ەكەن، وزىمە بەرىڭدەر. كونبەي كورسىن!
— ال ءىنىڭىزدىڭ بالاسى ەركە قۇلاندى قايتەسىز؟ — دەدى وزبەك وعان تۇكسيە قاراپ،— مۇمكىن ونى دا ءتىرى قالدىرۋدى تىلەيتىن شىعارسىز؟
ادىلكەرەي كۇپ-كۇرەڭ بوپ كەتتى.
— جوق،— دەدى ول،— ەركە قۇلان شاريعات جولىن بۇزدى. ءوز اكەسىنىڭ توقالىنا باردى. ول ولتىرىلۋگە ءتيىستى. جانە مەنى مىنا توقالعا وسىنشاما قورلاتقانى ءۇشىن، جالعىز ءىنىمنىڭ ابىرويىن جەرگە تاپتاعانى ءۇشىن مىنا مەنىڭ قولىمنان ولۋگە ءتيىستى.
وزبەك حان يمامعا بۇرىلدى.
— ادىلكەرەي سۇلتاننىڭ ءوتىنىشى شاريعاتقا سىيادى،— دەدى يمام.
وزبەك حان ەندى حالىققا قارادى. بىردە-بىر ادام يمام ءسوزى دۇرىس دەگەن يشارات بىلدىرمەدى. كەيبىرەۋلەرى حان جۇزىنەن كوزدەرىن اۋدارىپ اكەتتى، ال باسقا بىرەۋلەرى تومەن قارادى.
وزبەك مۇنداي قاتتى شەشىمدى حالىقتىڭ جاقتاماي تۇرعانىن ءتۇسىندى. ال التىن وردا حانى حالىقتىڭ ۇلى سىنشى ەكەنىن جاقسى بىلەتىن. حاننىڭ ءقازىر شىعارعالى تۇرعان قاتىگەز شەشىمنىڭ دۇرىس ەمەس ەكەنىن بۇگىن بەتىنە ايتپاسا دا، ەرتەڭ ول ءۇرىم بۇتاعىنان ءۇرىم بۇتاعىنا اڭىز ەتىپ قالدىراتىنىن دا ۇمىتقان جوق. جارتى الەمدى بيلەپ وتىرعانىمەن، كەيدە قاراماعىنداعى ەلدىڭ ۋاق-تۇيەك تىلەگىمەن ساناسۋدىڭ قاجەت ەكەنىن وزبەك كەي جاعدايدا ەسىنەن شىعارمايتىن. ال مۇنداي ۇلى حانعا ەكى جاستىڭ تاعدىرىنان ۋاق قانداي ماسەلە بار؟ — شەشىم وزىنەن-وزى كەلدى.
— جارايدى، ءسىزدىڭ ۇكىمىڭىز دە ورىندالسىن،— دەدى ول يمامعا قاراپ.— ال ءسىزدىڭ دە تىلەگىڭىز بەرىلسىن،— دەدى سودان كەيىن ادىلكەرەيگە بۇرىلىپ.— ءبىراق ءولىم جازاسى باسقا تۇردە ورىندالاتىن بولسىن. ادىلكەرەي سۇلتاننىڭ الدىنان كۇناكار ەركە قۇلان اتپەن ءۇش رەت شاۋىپ وتەدى. سۇلتان ساداعىمەن جىگىتتى اتادى. سول ءۇش رەتتىڭ بىرىندە سۇلتان كۇناكاردى ولتىرسە امەنگەرلىك قاقىمەنەن اجار توقالدى الادى. سۇيگەن ادامىنىڭ قازا بولعانىن ءوز كوزىمەن كورگەن اجار توقال، جازمىشتان مىقتى ەمەس، ادىلكەرەي سۇلتانعا بەرىلسىن. ەركە قۇلاننىڭ اجال تاپقانىنا ول ايىپتى ەمەس. انتىن ءوزى ەمەس، تاعدىر بۇزادى. ال ەگەر ادىلكەرەيدىڭ ءۇش رەت اتقانىنان ەركە قۇلان ءتىرى قالسا...
جۇرت دەمىن ىشىنەن الىپ تىنا ءتۇستى.
— ءيا، وندا شە؟ — دەدى ارت جاقتاعى ءبىر جاس داۋىس.
— ونىڭ ءتىرى قالۋى ءتىپتى مۇمكىن ەمەس،— دەدى تاعى ءبىر داۋىس،— ادىلكەرەيدىڭ، قۇرالايدى كوزىنەن تيگىزەتىن اسقان مەرگەن ەكەنىن بىلمەيسىڭدەر مە، ول ءبىر اتقاننان-اق ەركە قۇلاندى جايراتادى.
— سوندا دا؟ — دەدى تاعى ءبىر داۋىس،— قاق تاعالا ءوزى اراشا ءتۇسىپ، ەركە قۇلان ءتىرى قالسا، قانداي ۇكىم بولماق؟
جۇرت جاۋاپ كۇتىپ العا قاراي ىنتىعا قوزعالدى.
— ون دا ما؟.. وندا...— وزبەك حان تاعى جۇرتقا قارادى،— وندا، اللا تاعالانىڭ جازمىشىنان كۇشتى ەشتەڭە جوق. ەركە قۇلان ءتىرى قالار بولسا،— حان ويلانعانداي ءسال كىدىردى.— اجار مەن ەركە قۇلان ەرلى زايىپتى بولىپ قوسىلسىن — دەدى. جۇرت جاردى ۇرعان تەڭىز تولقىنىنداي دۇڭك ەتە قالدى.
— دۇرىس!
بۇل شەشىمگە ادىلكەرەي دە، جۇرت تا كوندى. تەك ەركە قۇلان عانا ءبىر ءوتىنىشىن ايتتى.
— جەتەر ءۇمىتىم سانايىن، كوز الدىما سۇيگەن جارىم اجاردى تۇرعىزىڭىزدار،— دەدى.
«ءولىپ كەتسەم، ەڭ سوڭعى كورەرىم اجارىم بولسىن دەگەنى ەدى، بۇل عاشىق جىگىتتىڭ.
قالىڭ جۇرت الاڭنىڭ ءبىر جاعىنا ويىستى. حالىقتىڭ الدىنا قايىڭ ساداعىن ۇستاپ ادىلكەرەي شىقتى. حاننىڭ رۇقساتىمەن ەركە قۇلان شاۋىپ وتەر الاڭنىڭ قۇبىلا جاعىنا جەندەتتەر قول-اياعى بايلاۋلى اجاردى اپارىپ قويدى. ەركە قۇلاننىڭ ارقاندارىن شەشتى. وعان جانى اشىعان ءبىر زامانداس جاۋىنگەرى ايگىلى جۇيرىك اق بوز سايگۇلىگىن بەردى.
— جولىڭ بولسىن،— دەدى جىگىت.— ەگەر امان قۇتىلساڭ، وسى جۇيرىگىم ساعان تارتقان سىيلىعىم دە...
— كۇناكار مەرگەن الدىنان ءجۇز قادامداي جەردەن شاۋىپ ءوتسىن! — دەدى حان.
دايەكشىلەر بارىپ ات شاۋىپ وتەتىن جەردى بەلگىلەدى.
— ال، كىرىسىڭدەر! — دەدى حان.
ەركە قۇلان جولداسى بەرگەن اق بوز اتقا ءمىندى. ول الاڭنىڭ تەرىسكەي جاعىنا ءبىر شاقىرىمداي جەرگە بارىپ كەيىن بۇرىلدى.
دايەكشىنىڭ «ال شاپ!» دەگەن بەلگىسى ەتىپ، باسىنداعى بوركىن الىپ، تومەن قاراي سەرمەگەنىن كورىپ، ەركە قۇلان سايگۇلىگىن تەبىنىپ قالدى.
اۋىزىمەنەن قۇس تىستەيتىن ايگىلى جۇيرىك، شۋ دەگەننەن-اق ارقىراي ىرعي جونەلدى. ات جەر باۋىرلاپ، زىمىراي ۇشقان اق تۇيعىن قۇس ءتارىزدى، تەك اعاراڭداعان بەينەسى عانا كورىنەدى، كوز ىلىگەر ەمەس. ات جالىن قۇشا، جۇلدىزداي اققان جىگىت توپ الدىنان وتە بەرگەندە، تۇكتى قاباعىن ءسال شىتىناتتى دا، ادىلكەرەي، سەگىز قىرلى جەبەلى قايىڭ ساداعىن شىرەنە تارتىپ قالدى.
جۇرت جاردى ۇرعان تولقىنداي، تاعى «ۋا!» دەپ دۇڭك ەتتى.
الدەكىم:
— ءتيدى! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى.
ءبىراق جىگىت قۇلامادى. سول شاپقان قالپىمەن سۇيگەن جارىنىڭ جانىنا بارىپ، ەڭكەيىپ بەتىنەن ءبىر ءسۇيدى دە، كەيىن بۇرىلدى. قايتادان بۇرىنعى شاباتىن جەرىنە بارىپ تۇردى. «مەن مۇڭدالاپ!» شاپقان اق بوز ات ادىلكەرەيدىڭ كوڭىلىن اتقا اۋدارىپ جىبەرىپ، جەبە بۇل جولى جىگىتكە ەمەس، ەردىڭ الدىڭعى قاسىنا تيگەن ەدى.
دايەكشى «شاپ!» دەگەن تاعى بەلگى بەردى. ەركە قۇلان تاعى جۇلدىزداي اعا جونەلدى. ادىلكەرەي تاعى شىرەنە ساداعىن تارتتى. ءبىراق اعاراڭداعان اقبوز ات تاعى ونىڭ كوڭىلىن وزىنە اۋدارىپ اكەتتى. جەبە بۇل جولى ەندى ەردىڭ سوڭعى قاسىنا بارىپ سارت ەتتى. جىگىت شاپقان بويى تاعى سۇيگەن جارىنىڭ بەتىنەن ءبىر ءسۇيىپ كەيىن ورالدى. تاعى شاباتىن جەرىنە بارىپ تۇردى. جۇرت «نە بولار ەكەن؟» دەپ دەمىن ىشىنە تارتىپ تىنا قالعان. العاشقى جەبە ەردىڭ الدىڭعى قاسىنا، ەكىنشى جەبە ەردىڭ سوڭعى قاسىنا ءتيدى عوي، ەندى ءۇشىنشى جەبەنىڭ ەردىڭ ەكى قاسىنىڭ ورتاسىندا وتىرعان جىگىتكە بارىپ، قادالاتىنىنا ەشكىم دە كۇماندانعان جوق. حان دا بۇعان سەندى. ادىلكەرەي ءوزىنىڭ مەرگەندىگىن كورسەتكىسى كەلگەندەي مۇنى ادەيى ىستەپ تۇرعان ءتارىزدى. ءۇشىنشى رەت اتۋعا كەلگەندە، ول ىقشامدالا ءتۇستى. ەندى اقبوز اتقا ەمەس، كوزىن قۇندىز بورىكتى جىگىتكە تىكتى. جانە بۇل جولى قورامساسىنان ەڭ وتكىر ۇشتى كوكقۇتاننىڭ قاۋىرسىنى بايلانعان جەبەسىن الدى. بۇرىنعىسىنان دا بەتەر قاباعىن ءتۇيىپ، ساداق تارتار جەرىن مولشەرلەپ، ۇزەنگىسىنەن شىرەنە كوتەرىلىپ، دايىندالا ءتۇستى.
دايەكشى «ال شاپ!» دەپ بەلگى بەردى. ەركە قۇلان تەبىنىپ قالدى. اق بوز ات كوكتەن سورعالاعان جۇلدىزداي قۇيقىلجىتىپ اعا جونەلدى. كوزدى اشىپ-جۇمعانشا توپ الدىنا جەتىپ قالدى. ادىلكەرەي جىگىتتىڭ باسىن كوزدەپ، ءسال العا قاراي قوزعالىپ، ساداعىن شىرەنە تارتا بەردى.
ءدال سول ساتتە اش تۇلكىنىڭ تىرناعىنا ىلىككەن بەيباق قۇستاي، قايعى، زارعا، وكىنىش، ارمانعا تولى اششى داۋىس شار ەتتى دە، بار الەمدى سۇمدىق ۇنگە تولتىرا بوزداي جونەلدى. داۋىس سونداي قاسىرەتتى، اشۋلى شىقتى، قۇلاققا جەتكەن ساتتە ەستىگەن كىسىنىڭ جۇرەگى-جارىلعالى تۇرعانداي، ءون بويى شىمىرلاپ كەتتى. ءزابىرلى، قايعىلى داۋىس بۇكىل الەمدى، اسپان-كوكتى، ادامزات بىتكەندى قارعاپ جاتقانداي جۇرتتىڭ ۇرەيىن ۇشىردى. كوزىن جاسقا تولتىردى. تامىرىندا ىزا، كەك قانىن ويناتتى،— بۇل سارناعان، بوزداعان، قۇدايعا جالبارىنعان اجار ەدى.
كوز جاسىنا بۋلىعا شىققان قانجاردىڭ جۇزىندەي وتكىر، اسقاقتاعان اششى داۋىس زاماتتا بۇكىل دۇنيەنى الىپ كەتتى.
تاستى بالقىتىپ، تەڭىزدى تۋلاتىپ جىبەرەردەي بوپ شىققان جالىنىشتى ءان تىڭداپ تۇرعان جۇرتتىڭ ۇستىنەن سويىلمەن ۇرعىلاپ جاتقانداي ەشكىمنىڭ باسىن كوتەرتپەدى. ءان ءبىتىپ، ەستەرىن جيناپ جۇرت ەندى الاڭعا قاراعاندا، اق بوز اتتى جىگىت تە، قول-اياعى قىل ارقانمەن بايلاۋلى جاس ايەل دە كوزدەرىنە كورىنبەدى. تەك الىستا، ساعىممەن ويناپ شاۋىپ بارا جاتقان اق بوز اتتى جىگىتتىڭ الدىنا وڭگەرىلگەن ايەلدىڭ اق جاۋلىعى عانا اعاراڭداي ەلەستەدى.
ساداعىن تارتا بەرگەن ادىلكەرەي اجاردىڭ العاشقى شار ەتە قالعان ءۇنى شىققاندا سەلك ەتكەن. ساداعى ءسال قوزعالىپ كەتىپ، ءدال العان نىساناسىنا — الدىنان ءوتىپ بارا جاتقان جىگىتكە تيگىزە الماي قالعان. ال ەركە قۇلان سول شاپقان بەتىندە جولىندا وتىرعان اجارىن جەردەن كوتەرىپ الىپ، الدىنا ەڭگەرىپ ءارى قاراي شابا بەرگەن.
جاڭا عانا ەسىن جيعان ادىلكەرەي:
— قاپ! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى.
استىنداعى اتىن تاستاي بەرىپ، انانداي جەردە بالا جىگىت ۇستاپ تۇرعان، اتاقتى كۇرەڭ قاسقاسىنا مىنبەك بوپ، جۇگىرە جونەلدى. اقبوز اتى كۇرەڭ قاسقادان بوتەن جىلقى قۋىپ جەتە المايتىنى وعان ايان ەدى.
— توقتاتىڭدار!—دەدى وزبەك حان زەكىپ.— اللانىڭ جازمىشى سولاي بولعان ەكەن، ەندى ونى سۇلتان بۇزا المايدى! قۇماسىن كۇناكارلار كەتە بەرسىن!
— دۇرىس! — دەدى تاعى حالىق شاتتانا، كۇندەي كۇركىرەپ.
ءبىر نوكەر كۇرەڭ قاسقاعا ءمىنىپ جاتقان ادىلكەرەيگە قاراي شابا جونەلدى.
ال ەركە قۇلان مەن اجار سول كەتكەن بەتتەرىنەن قايتا بۇرىلمادى. تەك ون جىل وتكەن سوڭ بارىپ تۋعان ولكەلەرىن كوردى.
ال وسى ەكەۋىنىڭ تاعدىرى شەشىلگەن وقيعا بولعان كۇننىڭ ەرتەڭىنە حان سارايىنىڭ الدىنا، وزبەك حان كۇتىپ قالعان، ءۇش كەرۋەننىڭ باسى كەلىپ توقتادى.
حورەزم.
التىن وردا مادەنيەتىندە، ادەت-داستۇرىندە، ساياسي ومىرىندە حورەزمنىڭ ورنى بولەك. ءداشتى قىپشاققا حورەزم اسەرى اسىرەسە وزبەك حان تۇسىندا قاتتى تيگەن. بۇدان ارينە، التىن وردا مادەنيەتى، ادەت-عۇرپى حورەزم ىقپالىندا عانا بولدى دەگەن وي تۋماسا كەرەك-تى. كوشپەندىلەردىڭ بۇل مەملەكەتى ءوزىنىڭ وركەندەۋىندە كوپ ونەگەنى التىن وردا جەڭگەن جۇرتتاردان جانە كورشىلەس فارسى، رۋم ءتارىزدى مادەنيەتتى ەلدەردەن العان. سولاردىڭ ىقپالىمەن وزىنە ءتان، تەك التىن ورداعا عانا ءتان، مادەنيەت، ونەر، عۇرىپ قۇرا بىلگەن. كۇمبەزدى مەشىت، اشەكەيدى ساراي، قالالار سالعان.
ايتسە دە، التىن ورداعا اسىرەسە قىرىم مەن حورەزم مادەني ۇلگىلەرى اسەر ەتكەن.
قىرىم مادەنيەتى ەجەلدەن رۋم، باعدات، مىسىر، شامدارمەن بايلانىستى بولسا، حورەزم ونەر تابىسى اتام زاماننان جۇڭگو، ءۇندى، يران، ماۋارانناحرمەن ۇشتاسىپ جاتقان. ونىڭ ۇستىنە حورەزمنىڭ ءوزىنىڭ ارنايى كونە مادەنيەتىن الاتىن بولساق بۇل ولكەنىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان مادەنيەت وشاعى ەكەنى دە بەلگىلى.
دەمەك وزگەدەن گورى حورەزمنىڭ التىن وردانىڭ ارنايى مادەنيەتىنىڭ تۋۋىنا ەرەكشە اسەرى تيگەن. راس، ساراي-باتۋ، اسىرەسە ساراي-بەركە شاھارىن رۋمنان، كاۆكازدان، مىسىردان، رۋس جەرىنەن كەلگەن شەبەرلەر تۇرعىزعان. ءبىراق شاھاردىڭ سىرت بەينەسىن ورگەنىشتەن كەلگەن عالىمدار، شەبەرلەر، سۋرەتكەرلەر دارالاعان.
وزبەك كەزىندە التىن وردا استاناسى ساراي-بەركەگە مۇلدەم كوشكەن بولاتىن. ال بۇل جاڭا استانانىڭ وركەندەۋىنە حان ەرەكشە ەڭبەك سىڭىرگەن. بەركەگە ەلىكتەپ ول جاڭادان حان سارايلارىن، مەشىت، مەدرەسە، كەرۋەن راباتتارىن تۇرعىزدىرعان. بۇلاردىڭ ءبارىنىڭ ۇلگىسى سىرت اشەكەيلەرى، ءبارى-بارى ورگەنىش شاھارىنىكىندەي بولاتىن. مادينەدەگى اتاقتى تۇرەبەكحانۋمنىڭ مازارحاناسىنىڭ عاجايىپ بوياۋ-ورنەكتەرى، ايگىلى مەشىتتەرىنىڭ كوگىلدىر كۇمبەز ۇلگىلەرى ساراي-بەركەگە اكەلىنگەن. سونداي-اق ساراي-بەركەدەگى مەشىت، مەدرەسە، حاناقالارىندا حورەزمنەن كەلگەن كوپتەگەن ءدىني ادامدار، عالىمدار، مەملەكەت قايراتكەرلەرى ەڭبەك ەتەتىن. مىسالى، وزبەك حان كەزىندەگى ازاق-تانا قالاسىنىڭ ءامىرى مۇحاممەد حوجا ءال حورەزمي وسى حورەزمدە تۋعان. بۇلار التىن وردا مەن حورەزمنىڭ اراسىنداعى بايلانىستىڭ كۇشەيە تۇسۋىنە كوپ جاردەمىن تيگىزگەن. سونداي-اق التىن وردا بەكزادالارى دا ساراي-بەركەدەگى حورەزم ءدىني ادامدارىنىڭ شەبەرحانا، مەدرەسە، حاناكالارىنا دا ءجيى باراتىن. ۇزاق وتىرىپ اڭگىمەلەسەتىن، دۇنيەنىڭ قىزىق-قىزىق وقيعالارىن ەستيتىن. وسىنداي حاناكانىڭ ءبىرى، وزبەك حاننىڭ ءوزىنىڭ دە كوپ باراتىن ورنى — نومادان ال-حورەزمي شەيحتىڭ حاناكاسى بولاتىن.
التىن وردا مەن حورەزمنىڭ اراسىنىڭ جاقىنداۋىنا وزبەك حاننىڭ حورەزمدەگى نايبى قۇتلىق تەمىر ءامىر كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن. بۇل اۋزىنان جالىنى اتقان اتاقتى ءامىر وزبەك حانعا التىن وردا تاعىنا وتىرۋىنا عانا جاردەمدەسىپ قويماعان. سوڭىنان، بۇل تاقتان دامەسى بار شىڭعىستىڭ بوتەن ۇرپاقتارىنىڭ تالاسىندا، ون ەكى ءومىر، سۇلتانداردىڭ كوزدەرىن بىردەن جويىپ، وزبەكتىڭ ساياسي كۇرەسىنىڭ ناتيجەلى بولۋىنا كوپ جاردەمدەسكەن. بۇل حاننىڭ مۇسىلمان ءدىنىن ءوزىنىڭ ساياسي باعىتى ەتۋىنە دە وسى قۇتلىق تەمىر سەبەپكەر ەدى. شىڭعىس حان شابۋىلىنان كوپ كەشىكپەي-اق شارۋاشىلىعى، مادەنيەتى قايتادان وركەندەي العان حورەزمنىڭ ءومىرى وسى قۇتلىق-تەمىر، سوڭىنان دا وزبەكتىڭ ەڭ مىقتى ارقا سۇيەنەرى بولعان. قۇتلىق تەمىر التىن ورداعا تەك شارۋاشىلىق، نە اسكەري جاردەمىن عانا بەرىپ قويعان جوق، ول بۇل حاندىقتىڭ دارەجەسىنىڭ شارىقتاۋىنا دا ايانباي كومەكتەستى. حورەزمدە پايدا بولعان رۋحاني تابىستاردىڭ، ونەر-بىلىم جاڭالىقتارىن، ادەبي، كوركەمونەر تۋىندىلارىن ءبارىن-بارىن التىن ورداعا ۇنەمى جەتكىزىپ تۇرادى. ال قۇتلىق تەمىر ءتارىزدى ءوزى حات تانىمايتىن ادامنىڭ، ءتىپتى كەيبىر كوزى اشىق وقىعان كىسىنىڭ قولىنان كەلمەس مۇنداي كورەگەندىگى، شىنىندا دا تاڭ قالارلىق ءىس ەدى.
وسىنداي كەڭ تولعايتىن قاسيەتى ءۇشىن وزبەك حان دا ونى شىن جاقسى كورەتىن. ءوزىنىڭ ەڭ سەنەر سەرىگى سانايتىن. ءار جىلدا قۇتلىق تەمىردىڭ حان ورداسىنا كەلۋىن اڭساپ كۇتىپ وتىراتىن. ءوزى كەلە الماعان جىلدارى، ودان ارناۋلى كىسى ارقىلى جولداعان حات حابارلارىن كۇتەتىن.
بىلتىردان بەرى وسى قۇتلىق اۋرۋعا شالدىعىپ وزبەكپەن جۇزبە-جۇز كەزدەسە الماي قويعان. جانە وزبەك سوڭعى كەزدە «حورەزمدە جۇرت بۇرىنعىسىنداي تىنىش ەمەس ەكەن، قۇتلىق تەمىر امىرگە قارسى ادامدار پايدا بولىپتى» دەگەن قاۋەسەت-حابار دا ەستىگەن. بۇعان ءبىراق حان بالەندەي ءمان دە بەرە قويماعان. ويتكەنى قۇتلىق تەمىردىڭ سارايى ماڭىندا ونداي قىرعي قاباقتىق الا اۋىزدىق تۋا قالعان بولسا، قۇتلىق تەمىردىڭ ونى شۋ شىعارتپاي دەرەۋ باسا الاتىنىنا شەك كەلتىرمەگەن. وعان ءامىردىڭ اقىلى دا، ايلاسى دا جەتەدى دەپ ويلاعان. دەگەنمەن دە، الىستاعى حورەزمنەن «قانداي حابار كەلەدى؟» دەپ وزبەك كوپتەن بەرى سول جاققا قاراي قۇلاعىن توسا، الاڭداي بەرەتىن. ارينە، حابار دەگەن كۇن ارا كەلمەسە دە اراعا اي سالىپ جەتىپ جاتاتىن. ءبىراق حاباردىڭ دا حابارى بار عوي، جانە ونى جەتكىزەتىن ادام قانداي جان؟ كورەگەن، ءىستىڭ تۇپكى ءمان-جايىن تەرەڭ، تۇسىنەتىن ادام بولسا ءبىر ءسارى. ال قۇر شابارمانداردان، بولىپ جاتقان وقيعالاردىڭ ءمان-جايىن تەك سىرت تۇسىنەتىن تايىز كىسىلەردىڭ اكەلگەن حابارلارىنان ءجوندى تۇجىرىم ىستەي دە المايسىڭ. حات ءسوزىنىڭ ءبارىن بىردەي شىندىققا جورۋ دا قيىن. سول سەبەپتەن وسى كەلە جاتقان كەرۋەندەر ارقىلى جەتەتىن حاباردى وزبەك اسىعا كۇتكەن. ويتكەنى بۇل حابارلاردى اكەلەتىن كەرۋەن باسى جاقىپ وتە قىراعى كوز، ادال كىسى... بۇنىڭ حابارىنىڭ ءدال جانە تولىق بولاتىنىنا وزبەكتىڭ كۇمانى جوق ەدى.
التىن وردا حانىنىڭ بۇل كەرۋەندى اسىعا كۇتەتىن تاعى ءبىر سەبەبى بار ەدى. ول سەبەپ ءوز باسىمەن بايلانىستى بولاتىن.
وزبەك التىن وردا تاعىنا وتىرعاننان كەيىن ورگەنىشكە بارعان. ەل ارالاپ، اڭ اۋلاپ، سان ءتۇرلى قىزىققا باتقان. ءالى بوزبالاشىلىعى باسىلماعان شاعى، جەيحۋنداريانىڭ جاعاسىنان جولبارىس اتىپ كەلە جاتىپ، جولاي بەرگى بەتتەگى ءبىر قاڭلى رۋىنىڭ اۋىلىنا قونعان. تۇندە اۋىل اقساقالىنىڭ بوي جەتىپ وتىرعان ءبىر كەرەمەت اجارلى قىزىنىڭ قوينىنا بارعان. قىز قانشا اقىلدى، ۇستامدى بولعانىمەن، بۇكىل التىن وردانىڭ بيلەۋشىسى، قىلىشىنان قان تامعان جانە قىز قىزىعارلىقتاي كەلبەتتى، ادۋىندى حاننىڭ تىلەگىنە قارسى شىعا الماعان، دەگەنىنە كونگەن. قىز سىمباتىنا، قىلىعىنا ريزا بولعان بوزبالا حان، كوپ كەشىكپەي قۇدا ءتۇسىپ، بيكەشتى توقالدىققا الۋعا ۋادەلەسكەن. ءبىراق دۇربەلەڭ زامان، جاڭا عانا تاققا وتىرعان حان، التىن وردا ءتارىزدى ۇلى حاندىقتىڭ تولىپ جاتقان تالاس-تارتىس، قاۋىرت جورىق، شارۋالارىنان قولى بوساماي قىزعا بەرگەن ۋادەسىن ۇمىتىپ كەتكەن. ال بيكەش حاننىڭ سول ءبىر كۇنگى تۇنەگەنىنەن ەكىقابات بولىپ قالعان. ءبىراق وزبەكتىڭ ەشكىم زورلاماي ءوزى ايتقان ۋادەسىنە سەنىپ، قۇدا تۇسۋگە كىسىلەر انە كەلەدى، مىنە كەلەدى دەپ جۇرە بەرگەن. قىز شىداعانمەن، ۋاقىت شىدامادى، ءبىر كۇنى ءىشى تومپايىپ شىعا كەلگەن. بۇنى الدىمەنەن جەڭگەلەرى، سوسىن شەشەسى، اقىرى بارىپ اكەسى بىلگەن. ءبىر اۋىلدى بيلەپ وتىرعان قاتىگەز اكە جانىنداي جاقسى كورگەن جالعىز قىزىنىڭ مۇنداي كۇيگە جەتكەنىنە جامان قورلانعان، اشۋ دا شاقىرعان. ءبىراق بالا دەگەن ىشتەن شىققان شۇبار جىلان ەمەس پە، كوزىن قۇرتا قويۋعا قيماي، قىزىن ناعاشىسىنىڭ اۋلىنا اپارتتىرىپ تاستاعان. قىز ناعاشىسىنىڭ اۋىلىنا بارعاننان كەيىن ءۇش اي وتپەي، ءۇش كۇن تولعاتىپ اق سازانداي ۇل تاپقان. نارەستەنىڭ حان ۇرپاعى ەكەنىن ەستىگەن ناعاشى ەلى بالانى ءولتىرتىپ تاستاۋعا باتىلدارى بارماعان. جانە قيماعان. ونىڭ ۇستىنە بالادان ايىرىلۋعا اناسى دا كونبەگەن. ۋ ىشسەڭ، اياعىنا دەيىن ءىش دەگەندەي، بيشارا انا ىشتەن شىققان نارەستەسى ءۇشىن قانداي قورلىق بولسا دا كونۋگە بەل بۋعان. امال جوق، ناعاشىلارى، وزگەلەردىڭ تابالاعانىنا، كۇلكىسىنە قاراماي، جيەن قىزدارىنا وتاۋ تىگىپ، ونى بالاسىمەنەن جەكە شاڭىراق ەتىپ بولەك شىعارعان. بايسىز بالا تاپقان قىز ءوزىنىڭ سۇلۋلىعىنا، سىمباتتىلىعىنا جانە بۇعان ۇيلەنگىسى كەلگەن تالاي كىسىلەردىڭ تابالاعانىنا قاراماي، جالعىز بالاسىن باعىپ، ەشكىمگە ەرگە شىقپاي وتىرىپ قالعان. ەندى ونىڭ ومىردەگى بار قۋانىشى قىزىعى وسى جاس نارەستەسى بولعان. بالاسى دا اناسىن جانىنداي جاقسى كورىپ ءوسىپ كەلە جاتقان. دۇنيەنىڭ بار قورلىعىن، جۇرتتىڭ كۇلكى، سىقاعىن، تاباسىن اناسى بالاسىنا دەگەن ماحابباتىنا جەڭگىزىپ، بۇلاردىڭ كۇندەرى وسىلاي بىركەلكى وتە بەرگەن.
وزبەك بۇل وقيعانىڭ ءبارىن ءۇش جىل وتكەن سوڭ بارىپ بىلگەن. ءوزىنىڭ ۋادەسىن ۇمىتىپ كەتكەنىنە جامان وكىنگەن. ال بالالى ايەلدى الۋعا التىن وردا حانى وزىنە لايىق كورمەگەن. سول سەبەپتەن حان بولعان وقيعانى تەگىس ايتىپ، ايەل مەن بالاعا كوز قىرىن سالىپ ءجۇرۋدى قۇتلىق تەمىرگە تاپسىرعان. سوڭىنان وزبەك ءوزى بالانى سىرتىنان بارىپ كورگەن. اينىماعان ءوزى ەكەن، ءتۇرى دە، سالماقتىلىعى دا. بالاعا ابدەن كوڭىلى تولعان اكە، اناسىنا «بالا ەر جەتىسىمەنەن ءوزىمنىڭ ورداما الدىرىپ، ونىڭ دۇرىس ادام بولۋىنا باس كوز بولام» دەپ تاعى ۋادەسىن بەرگەن. ايەل بۇل سوزگە بالەندەي سەنە قويماعانمەن دە، جاقسى ءسوز — جارىم ىرىس دەپ ۇعىپ، حان ۋادەسىن تىلگە تيەك ەتىپ قالا بەرگەن. ايتسە دە سودان بەرى قۇتلىق تەمىردىڭ ارقاسىندا ايەل مەن بالا جوقشىلىقسىز ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان. بالانىڭ جاقسى جىگىت بولىپ ءوسىپ كەلە جاتقانىن وزبەك سىرتتاي ءبىلىپ وتىراتىن. بيىل كۇز سول بالانى حان ءوز ورداسىنا الدىرماقشى ويدا ەدى. بۇنى بالا مەن اناسىنا دا حابارلاندىرعان. ءسويتىپ جۇرگەنىندە جاقىندا سول بالانىڭ كەنەت قايتىس بولعانىن ەستىگەن. نەگە؟ قالاي؟ — وزبەك انىعىن بىلمەگەن. بالا دەگەن كىمنىڭ قولىندا وسسە سونىكى. وزىنەن الىس جۇرگەندىكتەن بۇل ۇلىنىڭ ءولىمى وعان بالەندەي باتقان جوق. سويتسە دە، وزبەك بۇرىن وسى بالاسىن ورداسىنا الىپ، ەل بيلەۋگە جاراپ قالعان ۇلدارى جانىبەگى مەن تىنىبەگىنە كومەكشى جىگىت ەتەمىن دەپ ويلايتىن-دى. مىنە، سول ءۇمىتىنىڭ كۇيرەگەنىنە كۇيىندى. جانە بۇل بالاسىنىڭ وزىنە تىم ۇقساس ەكەندىگىنە كوزى جەتكەننەن كەيىن، بۇدان ءتۇبى ەل باسقاراتىن ۇلكەن ادام شىعىپ قالار ما دەگەن سەنىمنەن دە ادا ەمەس ەدى. سويتكەن ۇلى، ەر جەتىپ قالعان كەزىندە بەلگىسىز جاعدايدا قايتىس بولدى. وزبەك ەندى ونى ەرتەرەك ءوز ورداسىنا الماعانىنا وكىندى. دەمەك، ول قانداي جاعدايدا قايتىس بولدى، انىعىن بىلگىسى كەلدى. قۇتلىق تەمىردىڭ «سىرقاتتان دۇنيە سالدى» دەگەن حاتىنا، نەلىكتەن ەكەنىن ءوزى دە بىلمەيدى، سەنە قويماعان. سول سەبەپتەن حورەزمدەگى جاقىپقا «بار جاعدايىن ءبىلىپ كەل» دەپ قۇپيا كىسى سالعان. ورداسىنا قايتىپ كەتپەي، كەرۋەندى كۇتىپ قالۋى دا وسىدان ەدى.
ەرتەڭىنە تاڭ اتا جۇڭگو جىبەگى، ءۇندى شايى، حورەزم ورىك، مەيىزى، قاعى تيەلگەن كەرۋەننىڭ ءۇش ءجۇز تۇيەدەن قۇرىلعان باستاپقى كوشى كاففا قالاسىنان باسىپ، جۇكتەرىن كەمەگە تيەۋگە سۋداققا قاراي ءوتتى. كەرۋەن باسى جاقىپ ءتورت سەرىگىمەن كاففادان وزبەك جاتقان ەسكى قىرىمداعى حان سارايىنا بۇرىلدى.
كەرۋەنشىلەر ورداعا كەلىپ حانعا سالەم بەرىپ، قوناق استارىن جەگەننەن كەيىن وزبەك پەن جاقىپ وڭاشا قالىپ اڭگىمەگە كىرىستى.
ەل كۇيىن كورگەن جانە بولىپ جاتقان وقيعالارعا سىن كوزىمەنەن قاراي بىلەتىن تاجىريبەلى قارت، حورەزمنىڭ باي ولكە بولۋىنا قاراماي، تۇرعىن ديقان، ماقتاشى، قولونەرى ادامدارىنىڭ قۇتلىق تەمىر ءامىردىڭ ەل باسقارۋ تارتىبىنە نارازى ەكەنىن، مەشىت، مەدرەسە، ءامىر، بەكزادا سارايلارىنا قىش يلەپ، تاس قوپارىپ جاتقان كوپ قۇلداردىڭ اۋىر بەينەتكە شىداي الماي اقبەرەن دەگەن ۇلەمنىڭ دەم بەرۋىمەن جاقىندا باس كوتەرگەندەرىن، ورگەنىشتە ۇلكەن ۇرىس بولىپ، قۇتلىق تەمىر ادامدارىنىڭ بۇل ەرەۋىلدى ازەر باسقانىن ايتتى. حان ءۇن-تۇنسىز تىڭداپ وتىردى دا:
— ال ولارعا دەم بەرىپ جۇرگەن الگى ۇلەمدى ۇستادى ما قۇتلىق تەمىردىڭ ادامدارى؟ — دەپ سۇرادى. جاقىپ بايسالدى جاۋاپ بەردى.
— جوق،— دەدى ول،— قۇلدار وزدەرى قىرىلىپ جاتقانىنا قاراماي ۇلەمدى قاشىرىپ ۇلگىرىپتى.
— اتتەگەنە-اي!
— قۇتلىق تەمىردىڭ ءوزى كوپتەن بەرى سىرقات قوي. ايتپەسە...
— ءيا، ءيا.
— سويتسە دە... يرانعا اتتانۋىڭىزعا اسكەرلەرىن جىبەرۋگە دايىندالىپ جاتىر.
— اسكەرىن قاشان جىبەرمەك؟
— سىزدەن حابار كۇتىپ وتىرعانداي.
وزبەك ويلانىپ قالدى.
— بۇل جولى بىرگە اتتانا المايدى ەكەن، ءا؟
ارينە عوي. سىرقات ادام جورىققا شىعا الا ما؟ جانە قاراماعىنداعى ەلى دە سەنىمسىزدەۋ عوي... داۋىل الدىنداعى تەڭىز ءتارىزدى تىنا قالعان. مۇنداي جاعدايلاردا وعان الىسقا كەتۋگە بولماس...
وزبەك كەنەت اڭگىمە بەتىن بۇرىپ كەتتى.
— الگى بالا نەدەن ءولىپتى؟— دەدى حان تومەن قاراپ.
جاقىپ ۇندەي الماي قالدى.
— نەگە ايتپايسىڭ؟!
— بىلمەيمىن، سوسىن ايتا الماي وتىرمىن. ءبىراق بالا ءولىمى تەگىن ءولىم ەمەس. حالىق ءقادىرلى ادامى قايتىس بولعاندا، نە ءبىر ەلگە باتقان وقيعامەن بايلانىستى دۇنيە سالعان ۇلدارىنا عانا ارناپ جىر، جوقتاۋ شىعارادى عوي... ال ون التى جاسار بالاعا جايدان-جاي سونداي كۇيىنىشتى ماقام شىعارماسا كەرەك-تى.
— قانداي ماقام؟
— تاماشا ماقام!
— ايت!
— باس جاعى عانا ەسىمدە. تەگىس ءبىزدىڭ ءبىر جاس كەرۋەنشى بىلەدى. كاففاداعى ءبىر ۇلەم كەشەدەن بەرى سول جىگىتتىڭ ايتۋىمەن ونى قاعازعا ءتۇسىرىپ جاتقان كورىنەدى.
— باس جاعىن ايت!
— جارايدى. ماقام ولگەن بالاسى مەن اناسىنىڭ اڭگىمەسىنەن باستالادى...
اناسى:
قۇلىنىم-اۋ ايتشى ءوزىڭ، نە قىلام؟
قالاي بۇزام قۇدىرەتتىڭ ءومىرىن؟
كەرەك دەيدى سەنىڭ جالعىز ۇل بالاڭ،
كەرەك دەيدى قىزمەتىمە ءتاڭىرىم.
بالاسى:
العانى از با تاڭداپ ءوزى ءتاڭىردىڭ،
سولارىن-اق نەگە جۇمساي بەرمەيدى؟
قۇربى-قۇرداس، تاستاپ ءبارىن باۋىردىڭ
و دۇنيەگە بارعىم مەنىڭ كەلمەيدى.
اناسى:
رەنجىمەشى، اينالايىن، جالعىزىم،
قۇداي ءوزى تاڭداپ سەنى العان سوڭ.
ايداي سۇلۋ بەرەر ساعان حور قىزىن،
قاراۋىنا كۇناسىز بوپ بارعان سوڭ.
بالاسى:
كۇناسىزگە جەر بەتى دە قىزىق-تى.
قولدا باردا كوڭىل شىركىن تولار ما،
ايداي سۇلۋ دەسەڭىز دە حور قىزى
بىرگە وسكەن قۇربى جانداي بولا ما؟
اناسى:
قاق تاعالا دانىشپان عوي، دانا عوي،
جالعىزىما تيگىزدىرمەس كەسىرىن.
اشۋلانتپاي، قالقاتايىم، بارا عوي،
ۇجماعىنىڭ، اشار ساعان ەسىگىن.
بالاسى:
قالاي كەتەم، اناجانىم، و جاققا،
قيماستارىم ءبارىڭ قالىپ باراسىڭ...
كەرەگى جوق ماعان ءتىپتى ۇجماق تا
ايىرعان سوڭ اناسىنان بالاسىن.
اناسى:
قۇلىنىم-اي، قايتەيىن-اي، نەتەيىن،
سونگەننەن سوڭ اسپانداعى جۇلدىزىم،
ودانداعى، بىرگە وزىڭمەن كەتەيىن،
جالعىزسىراپ جۇرمەسىن دەپ جالعىزىم.
بالاسى:
ولاي دەمە، اينالايىن اناجان،
وسىندا بول تاۋىپ ەبىن، ورايىن...
قيسا بىزگە جاقسىلىعىن جاساعان،
ودان-داعى مەن جانىندا قالايىن...
ولەڭ الدەقاشان بىتكەن. وزبەك حاندا ءۇن جوق، جۇدەي قالعان. وزبەك حان ناسيحاتتاپ جۇرگەن ءىسلام ءدىنىنىڭ نەگىزگى باعىتى — بۇ دۇنيەدەن باسقا و دۇنيە بار ەكەنى، بۇل دۇنيەدە قىزىق كورە الماعاندار، ولگەننەن كەيىن، كۇناسىز بولسا ۇجماققا كىرىپ، ماڭگى بىتپەس راحاتتا وتەتىنى بولسا، مىنا جىردىڭ بار ءپالساپاسى و دۇنيەنىڭ ۇجماعىنان بۇل دۇنيەنىڭ قىزىعى ارتىقتىعى ەكەنى عوي. سوندىقتان دا بالاسى اناسىنا و دۇنيەنىڭ ۇجماعىنا بارعانشا، بۇل دۇنيەدە جۇرە تۇرايىق دەيدى. بۇل ءىسلام ءدىنىنىڭ تىلەگىنە، ساياسي باعىتىنا قاراما-قارسى پىكىر. جانە جىرشى وسىنىڭ ءبارىن ايانىشتى تۇردە، ورتاعا انا مەن بالانىڭ ماحابباتىن سالىپ ايتىپ وتىر. قارسىلىق بىلدىرەر جول قالدىرماعانداي...
— بۇل ماقامدى شىعارعان كىم ەكەن؟ — دەدى وزبەك حان الدەن ۋاقىتتا.
— حالىق.
— حالىق! — وزبەك حان تۇنجىراي ءتۇستى. ول ءىسلام ءدىنىنىڭ نەگىزگى ءپالساپاسىن حالىقتىڭ قابىلداماي جاتقانىن ۇققانداي بولدى. حان بۇرىنعىسىنان دا جامان تۇكسيە قالدى.
— بۇل ماقامدى حالىق بىتكەن جينالىپ شىعارعان جوق قوي، ءبىر يەسى بار شىعار.
— ارينە عوي،— دەدى جاقىپ.— ەل اراسىنا تاراپ كەتكەن سوڭ حالىق وزىنىكى كورەدى... ال بۇل جىردى ەڭ العاشقى شىعارعان...
— ءيا، ءيا، ول كىم؟
— جاڭاعى ورگەنىش ەرەۋىلىن باسقارعان اقبەرەن ۇلەم كورىنەدى.
وزبەك كەنەت سۇرلانا قالدى.
— تەزىرەك ونى ۇستاپ الىپ دارعا اسۋ كەرەك!
— نەگە؟ — دەدى جاقىپ.— جاقسى ولەڭ شىعارعانى ءۇشىن بە، الدە ەرەۋىل باسقارعانى ءۇشىن بە؟
— ەكەۋى دە ءۇشىن. اسىرەسە مىنا ولەڭى ءۇشىن.
— سولاي ەكەن-اۋ — دەدى جاقىپ، بۇل جىردىڭ ءقاۋىپتى ەكەنىن حان ايتپاي-اق ءوزى دە ءتۇسىنىپ جۇرسە دە، جاڭا ۇققانداي. ول ەندى ءسوزدىڭ بەتىن باسقاعا بۇردى،— قۇتلىق تەمىر ءامىردىڭ قۇرىعى ۇزىن عوي، قايدا كەتەر دەيسىڭ ول بەيباق. ال ەندى ءوزىڭىز ءبىزدىڭ كەرۋەندەرگە سوقپايسىز با؟ اكەلە جاتقان تارتۋ-تارالعىمىز بار.
— جوق،— دەدى وزبەك حان،— بۇگىن ورداما جۇرەمىن. قىزىلباستارمەن سوعىسۋعا دايىندالۋ كەرەك.
— ءيا،— دەدى جاقىپ،— كەمە توقتايتىن جاعالاردى وزىمىزگە قاراتقانىمىز ءجون بولار ەدى. وزگە جەگەنشە قوڭدىباي جەسىن دەگەن ەكەن ءبىر بايدىڭ تۋىسى. سول ايتقانداي يرانعا، تۇرىككە كەتكەن قىرۋار سالىقتى التىن وردا قازىناسىنا تۇسىرگەن ابزال عوي. جانە ولار كەي كەمەلەردى جەرورتا تەڭىزىنە وتكىزبەي ۇستاپ تا قالاتىن كەزدەرى بولادى.
وزبەك حان كۇلدى.
— جىبەك پەن مەرۋەرت، مارجان تيەلگەن كەمە وتە المايتىن دا بوگەت بولادى، ەكەن-اۋ،— دەدى ول،— «اسكەرىم وتە الماعان جەردەن التىن تيەگەن ەسەكتەرىم وتە الادى» دەمەپ پە ەدى ەسكەندىر زۇلحارنايىن؟..
— ول سولاي عوي. ءبىراق تىم قىمباتقا تۇسەدى.
— مۇمكىن،— دەدى ويلانا وزبەك،— يرانمەن بۇل جولعى سوعىسىمىزدا سەندەردىڭ دە قامدارىڭ بار...
— وندا جولىڭ بولسىن! — دەدى جاقىپ.
— سوعىستى دا سوعان سەنىپ باستاماقپىز.
— ال وزىڭىزگە دەگەن تارتۋ-تارالعىمىزدى كوپ كەشىكپەي ورداعا قاراي كوش ەتىپ جۇرگىزەرمىز.
وسى اڭگىمەدەن ءبىر اي وتكەننەن كەيىن بەس ءجۇز تۇيەدەن قۇرىلعان ءۇش كەرۋەنگە تيەلگەن شىعىس ەلدەرىنىڭ دۇنيە مۇلكىن ارتقان ون بەس ۇلكەن جەلكەندى كەمە سۋداق شاھارىنان قارا تەڭىز مويىنى داردەنەلل ارقىلى جەرورتا تەڭىزىنە بەتتەدى. سول كۇندەرى جاقىپ، جىبەك، مەرۋەرت مارجان، التىن، كۇمىس، شاي تيەلگەن وتىز تۇيەمەن التىن وردا استاناسى ساراي بەركەگە قاراي ساپار شەكتى.
ال تاعى ەكى ايدان كەيىن، قاڭتاردىڭ ساقىلداعان قىزىل شۇناق قاتتى ايازىندا، شيرۆان ولكەسىنە جاتاتىن دەربەنت وزەنىنىڭ قاتىپ قالعانىن پايدالانىپ وزبەك، يت، ياعني 1335 جىلى يرانعا اتتاندى. ءار جاۋىنگەردىڭ تىزگىنىندە ەرتتەۋلى ەكى اتتان. لەك-لەك جورتقان تۇياقتارىنا كيىز بايلاپ العان، توعىز ءجۇز مىڭ جىلقىنىڭ ءبىر دە ءبىرى وزەن ۇستىندەگى كوك مۇزعا تايىپ قۇلامادى. بۇل جىلى قىس وتە قاتتى بولعان. يراننىڭ شەكاراداعى اسكەرى ايازدان قورقىپ، قىراعىلىق كورسەتە الماي قالدى. ونىڭ ۇستىنە وسى جىلدىڭ تامىز ايىندا ابۋسەيت شاح دۇنيە سالعان. وسىنداي جاعدايمەن بايلانىستى يلحان ورداسىندا دا بالەندەي ءتارتىپ جوق ەدى. وزبەك حان ءدال وسى تۇستا اتتانىسقا شىققان. قاڭتار مەن اقپاننىڭ ايازىن پايدالانىپ ول اسپاي-ساسپاي ناۋرىز ايىنىڭ باسىندا دەربەنت قاقپاسىنان ءوتتى. ەندى ءبىر ايدىڭ ىشىندە شيرۆان ولكەسىنىڭ ءبىراز جەرىن الىپ كۋرا وزەنىنىڭ بەر جاعىنان كەلىپ توقتاعان. ار جاعىنان قالىڭ اسكەرمەن بۇل كەزدەگى يراننىڭ لاشقارقاشي بۇزىرىعى ارپاقاۋىن كەپ شەپ ۇستادى. بۇل كەزدە كوكتەم ابدەن كەلىپ، جەر بەتى كوگەرىپ قالعان. قوسىنداردىڭ ايقاسا كەتۋىنە بيىلعى جىلى قاتتىراق تاسىعان كۋرا وزەنى مۇمكىندىك بەرمەدى. بورىكتەي-بورىكتەي تاستاردى تۇيىرشىك قۇرلى كورمەيتىن اعىستى كۋرا بۋىرقانىپ بۇرسانىپ كوپىر بەرمەدى. ەكى جاق وزەننىڭ تولاستايتىن كەزىن كۇتىپ، الىستان عانا بىر-بىرىنە شوقپارلارىن بىلەپ، اندا-ساندا، قىلت ەتە قالعان جاۋىنگەرلەرىنە ساداق وعىن جىبەرىپ، بولاشاق ۇلكەن ايقاسقا دايىندالا ءتۇستى.
قىپشاقتىڭ ايگىلى اتتى اسكەرىنە ەڭ كەرەگى، ات باۋىرىن جازدىرىپ سالاتىن جازىق دالا. وندا بۇلارعا ەشكىم شىداي المايدى. سوندىقتان التىن وردا اسكەرىنىڭ كوكەيكەستى تىلەگى سونداي ۇرىسقا ىڭعايلى جازىقتارى بار يران ولكەسىنىڭ ورتا شەنىنە جەتۋ. ال يران جاۋىنگەرلەرى كوبىنە تاۋلى، شاتقالدى جەرلەردە ۇرىسۋعا ماشىقتانعان، اتتارى دا بۇنداي جاعدايدا تاۋتەكەدەي سەكىرەدى. ونىڭ ۇستىنە ارپاكاۋىن يراننىڭ سولتۇستىك جاقتاعى بەلگىلى امىرلەرىنە وزبەك قوسىندارىنىڭ ارعى جاعىنان شىعىپ شەگىنۋلەرىنە مۇمكىندىك بەرمەۋلەرىن بۇيىرعان.
بۇنداي جاعدايدى كۇتپەگەن وزبەك قوسىندارى جاۋ اسكەرىنىڭ ار جاقتارىنان پايدا بولعانىن كەش ءبىلدى. وزبەك امال جوق، ەندى كەيبىر بۇلىقتارىن وسى جاۋ اسكەرلەرىمەن سوعىسۋعا ءبولدى. دەمەك، التىن وردا حانىنىڭ ءدال وسى جولى ارراندى ءبىرجولاتا باسىپ الۋعا مۇمكىندىگى جەتەتىن ەدى. ءبىراق قاتتى تاسىعان كۋرا تەز قايتپاي يران امىرلەرىنىڭ بۇلارعا قارسى مىقتاپ دايىندالۋلارىنا مۇمكىندىك تۋدىردى... ەندى وزبەك كۋرا وزەنىنەن ءارى قاراي ءوتۋ كەرەك پە، كەرەك ەمەس پە، ويلانا قالدى. باسىپ الار ەلىن قاننەن-قاپەرسىز كەزىندە شاباتىن ۋاقىتىن وتكىزىپ الدى. مىنە وسىنداي شاقتا حورەزمنەن قۇتلىق تەمىر قايتىس بولدى دەگەن حابار كەلدى. سىنىققا سىلتاۋ تابىلدى. قۇتلىق تەمىردىڭ دۇنيە سالعانىن تىلگە تيەك ەتىپ وزبەك كەيىن شەگىندى. راسىندا دا وزبەك حاننىڭ التىن ورداعا قاراي شەگىنبەسكە امالى جوق ەدى. ءبىر جاعىنان ءوزىنىڭ اسكەرىن قورشاتىپ الۋ ءقاۋپى تۋسا، ەكىنشى جاعىنان التىن وردادان ءبىرجولاتا تىزگىنىن ۇزبەكشى بولىپ جۇرگەن حورەزمدە دە امىرلەر از ەمەستى. سوڭعى كەزدە بۇلاردىڭ بىرلىگى دە كۇشەيە تۇسكەن. ءبىراق تەگەۋىرىندى قۇتلىق تەمىر ولاردى تىرپ ەتكىزبەي كەلگەن. سويتكەن حورەزم ءامىرى دۇنيە سالدى. مۇنداي دۇربەلەڭ جاعدايدا قارسى جاق تاعى باس كوتەرۋى مۇمكىن. يراندى جاۋلاپ الامىن دەپ جۇرگەندە حورەزمنەن ايىرىلىپ قالسا، التىن ورداعا بۇدان ارتىق سوققى بولار ما؟ جوق، جوق، قان توگىپ، شىعىنعا باتىپ، بوتەن ەلدى جاۋلاپ العانشا، التىن وردا حاندىعىنىڭ نەگىزگى تىرەگىنىڭ ءبىرى — حورەزمنەن ايىرىلماۋ كەرەك. دالاداعى قۇلاننان، جەلىدەگى قۇلىن ارتىق. وزبەك حان ەندى اسىعا كەيىن شەگىندى. مۇندايدا سوڭىڭنان تۇرە تيگەن جاۋ دا جامان، يران اسكەرلەرىنىڭ ارت جاعىنان تارپا باس سالعانىنا قاراماي، ارس ەتىپ كەيىن بۇرىلىپ بۇرالقى يتتەردىڭ بەتتەرىن قايتارىپ تاستاپ، العا قاراي بۇلكىلدەي جونەلگەن ارلان كوكجالدارداي، التىن وردانىڭ ايگىلى اتتى قوسىندارى جاز شىعا باستاعان شاقتا، دەربەنت قاقپاسىنان ءوتتى. بۇل تۇستان ءارى قاراي يران اسكەرى دە سوڭدارىنان جابىسۋلارىن قويدى.
ەكىنشى تاراۋ
وزبەك حاننىڭ ءار ون جىلدا يرانعا اتتانۋىنا ەكى جاعداي مۇمكىندىك بەرىپ كەلگەن. ءبىرى — التىن وردانىڭ باتىس، جاعىنداعى ورىس ەلى مەن شىعىس جاعىنداعى ماۋارانناحر، حورەزمنىڭ تىنىش جاتقاندىقتارى ەدى. بۇل تۇستا التىن ورداعا باتىسىنان دا، شىعىسىنان دا كەلە قالار ءقاۋىپ بىلىنە قويماعان. سوندىقتان مىسىرداعى بەيبارىستىڭ مۇسىلمان مەملەكەتىمەنەن وداقتاسام دەگەن التىن وردا حانى ورتالارىنداعى يران يلحاندىعىن بۇتىندەي جاۋلاپ الا الماعانمەن، جارتىلاي ەڭ بولماعاندا شيرۆان مەن ارراندى باسىپ قالۋعا مۇمكىندىك بار دەپ ويلاعان. ءداشتى قىپشاقتىڭ بۇل تۇستا ەگەر اسكەري دارىندارى باتۋ مەن نوعايعا پارا-پار سوعىسكەر قولباسشىسى بولعاندا وعان التىن وردانىڭ كۇشى دە، اسكەرى دە جەتەتىن ەدى.
ال باتىسىنداعى ورىس جەرىنە كەلسەك، وزبەك حان كەزىندەگى مۇنداعى تىنىشتىق وزگەشە تىنىشتىق ەدى. باستارىن قوسىپ، كۇش جيناپ، التىن وردانىڭ ۇستەمدىگىنە قارسى تۇرۋعا مۇمكىندىگى بولماعان ەلدىڭ ۋاقىتشا امالسىز ءۇنسىز جاتقانى ەدى. ءبىراق ەجەلدەن تاۋەلسىزدىك سۇيگەن بۇل جۇرتتا دا بوستاندىققا ۇمتىلعان جاڭا قيمىل بوي كوتەرىپ قالعان. وزبەك التىن وردا تاعىنا وتىرعان كەزدە ءۆلاديميردىڭ ۇلى كنيازى —تۆەر كنيازى الەكساندر ميحايلوۆيچ بولاتىن. وسى كنياز ەلىنىڭ ىقپالىنا التىن ورداعا باعىنباۋ ساياساتىن ۇستاعان-دى. بارىس، ياعني 1327 جىلى اۋىر الىم-سالىققا شىداي الماعان تۆەر حالقى تايلى-تاياعىنا دەيىن قالماي التىن ورداگا قارسى كوتەرىلىسكە شىقتى. مىنە وسى كەزدە يرانعا اتتانعالى تۇرعان وزبەك حان جورىعىنان باس تارتتى. بۇعان وراي وسىدان ەكى جىل بۇرىن ماسكەۋ كنيازى بولعان، سوڭىنان يۆان كاليتا دەپ اتالعان يۆان دانيلوۆيچ التىن ورداعا قىزمەت ىستەۋگە كوڭىل ءبىلدىردى. وسى يۆان كاليتا وزبەك قوسىندارىمەن تىزە قوسا وتىرىپ، تۆەر ەرەۋىلدەرىن اياماي باستى. كەلەسى، قويان جىلى، وزبەك حان ونى ءۆلاديميردىڭ ۇلى كنيازى ەتتى. جانە ورىس جەرىنەن تۇسەتىن الىم-سالىقتى جيناۋ سوعان تاپسىرىلدى. سول كۇننەن باستاپ التىن وردا مەن ورىس جەرىنىڭ اراسىنداعى اندا-ساندا بولىپ تۇراتىن كيكىلجىڭ مۇلدەم باسىلۋعا اينالدى.
ال يۆان كاليتا ورىس حالقى ابدەن بىرىگىپ كۇشتى مەملەكەتكە اينالماي، التىن ورداعا قارسى تۇرا المايتىنىن وزگە كنيازدەردەن گورى جاقسى تۇسىنگەن. سوندىقتان ول وزبەك حاننىڭ سەنىمىن جانە وزىنە بەرگەن ۇلى كنياز دارەجەسىن پايدالانىپ، رۋس كنيازدىكتەرىنىڭ باسىن بىرىكتىرۋگە جۇمسادى. ول ەڭ الدىمەن ماسكەۋ كنيازدىگىن كۇشەيتۋگە كىرىستى. ماسكەۋ كنيازدىگىن باس ەتىپ، وزگە كنيازدىكتەردى وعان باعىنىشتى ەتۋگە تىرىستى. ءسويتىپ ورىستىڭ ماسكەۋ مەملەكەتىن جاساماق بولدى. يۆان كاليتا التىن ورداعا دەپ جيناعان الىم-سالىعىنىڭ ءبىرازىن ءوزىنىڭ قازىناسىنا قالدىرىپ وتىردى. سول ءۇشىن، يۆان ءدانيلوۆيچتىڭ وسىنداي «دۇنيەقوڭىزدىعى» ءۇشىن، ونى كاليتا دەپ اتادى جۇرت. ءبىراق قاليتانىڭ وسى ساياساتى ارقىلى ماسكەۋ كنيازدىگى بايي ءتۇستى. بايىعان كنيازدىككە وزگە ورىس كنيازدىكتەرى امالسىز باعىنۋعا ءماجبۇر بولدى. وسىلاي يۆان كاليتا ورىس بىرلەستىگىن ۇيىمداستىرۋشى «ورىس جەرىن جيناۋشى» اتالدى. سول كەزدەگى شەجىرە يۆان ءدانيلوۆيچتىڭ بۇل ەڭبەگىن جوعارى باعالادى. جانە تاريحتا: «يۆان كاليتا كەزىندە تاتارلار (التىن وردا) ورىس جەرىن جاۋلاپ الۋدى جانە حريستيانداردى ءولتىرۋدى قويدى، ەندى حريستياندار كوپ قيانات، ميحناتتاردان قۇتىلدى. وسى كەزدەن بۇكىل ورىس جەرىندە ۇلى تىنىشتىق ورنادى» دەگەن جازۋ قالدىردى. ءبىراق بۇل تىنىشتىق وڭايعا تۇسپەگەن تىنىشتىق ەدى.
دەمەك، مۇنداي جاعداي التىن ورداعا باتىس-تەرىسكەي جاعىنا ەمەس كۇنگەي-شىعىس جاعىنا عانا تەسىلە قاراۋىنا مۇمكىندىك بەرگەن. ال بۇل تۇستا شىعىس جاعىنان دا التىن ورداعا ءتونىپ تۇرعان ءقاۋىپ جوق ەدى. قايدۋ، تۋبا دۇنيە سالعاننان كەيىن، ورتا ازياداعى جاعاتاي ۇلىسىنىڭ دا بەرەكەسى كەتە باستاعان. بۇرىنعى قايدۋعا باعىنعان ءبىر مەملەكەت بولعان تۇركىستان — ەندى ماۋارانناحر، جەتىسۋ، شىعىس تۇركىستان دەلىنىپ بولشەكتەنە تۇسكەن. بالىق باسىنان ءشىريدى، بۇل وردانىڭ دا مۇنداي حالگە جەتۋىنە تاعى سول ب ا ق قۇمار شىڭعىس ۇرپاقتارى سەبەپكەر ەدى. بۇل جولعى تارتىس تا قايدۋ مەن تۋبا بالالارىنىڭ اراسىنداعى ب ا ق تالاستىقتان تۋعان. قايدۋ ولگەننەن كەيىن، تۋبانىڭ ارقاسىندا، جاعاتاي ۇلىسىنىڭ حانى بوپ اق كيىزگە، قويان، ياعني 1303 جىلى، قايدۋدىڭ ۇلكەن بالاسى شاپار كوتەرىلگەن. سويتە تۇرىپ، سول تۋبانىڭ دەم بەرۋىمەنەن جاعاتاي مەن ۇگەدەي ۇرپاقتارىنىڭ ىشىندە كەنەت قىرعىن الىس-جۇلىس وربىگەن. اقىرىندا جىل وتە جاعاتاي ۇلىسىنىڭ حانى تۋبانىڭ ءوزى بولعان. ءبىراق تۋبا ۇزاققا بارماي، قوي ياعني 1307 جىلى دۇنيە سالعان. سول جىلى ونىڭ ورنىنا بالاسى كۇنجەك المالىك، جانىندا سەبكىل-بالا دەگەن جەردە حان كوتەرىلگەن. ءبىراق حان ۇرپاقتارى بۇعان دا تاعى قارسى شىققان. سەيحۇنداريانىڭ شىعىس جاعى مەن قويالىقتىڭ باتىسى تۇيىسكەن ءبورىباسى دەگەن جەردە ەكى جاقتىڭ اسكەرى كەزدەسىپ ۇلكەن ۇرىس بولعان. كۇنجەك جاعى جەڭىپ، بۇلىنشىلىكتى باسقارعان حان ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى ۇگەدەي شوبەرەسى كۇرسەبە اجال تاپقان. سوندا دا وشتەسكەن شىڭعىس ۇرپاقتارىنىڭ ايقاسى بۇنىمەنەن بىتە قويماعان. وسى تالاس-تارتىستىڭ ءبىر قىرى بولۋى كەرەك، جۇلدىز دەگەن جەردە كەنەت جەتى-اق كۇن اۋىرىپ كۇنجەك تە دۇنيەدەن وتكەن. جاعاتاي ۇلىسىنىڭ تاعىنا ەندى جاسى كەلىپ قالعان. جاعاتايدىڭ موڭكە حان ولتىرگەن بالاسى ءبورىنىڭ نەمەرەسى ءتولىنۋ وتىرعان. بۇنىڭ دا ءومىرى ۇزاققا بارمادى، ەكى جىل تولماي، يت، ياعني 1310 جىلى تۋبانىڭ بالاسى كەبەكتىڭ قولىنان ءولدى. جاعاتاي ۇلىسىنداعى وسى تۇستاعى بۇلىنشىلىكتى پايدالانىپ شاپار قايتادان حان تاعىنا وتىرماق بولدى. ەندى ول بار ۇرپاعىن جيناپ، حان تاعىنىڭ دامەلى كەبەككە قارسى اتتانعان. ءبىراق ىلەنىڭ كۇنگەي جاعىندا كەبەك اسكەرىنەن مىقتاپ جەڭىلگەن. مىنە، وسى تالاس-ايقاستار، ۇشى-قيىرى جوق قىرعىن ۇرىستار ءبارى-بارى ماۋارانناحر، لاباسى، شىعىس تۇركىستان حالىقتارىنىڭ كۇيىن، شارۋاشىلىعىن تومەندەتە ءتۇستى. جەرگىلىكتى جۇرتشىلىقتىڭ اراسىندا مونعول تورە-بەكزادالارىنا دەگەن نارازىلىق كۇشەيە باستادى.
دەمەك، وسى جىلى كەبەك قۇرىلتاي شاقىردى. بۇعان جاعاتاي مەن ۇگەدەي ۇرپاقتارى تەگىس قاتىستى. كەبەكتىڭ ارقاسىندا بۇل ۇلىستىڭ حانى بوپ تۋبانىڭ ۇلكەن بالاسى ەسەن بۇعى سايلاندى. ءسويتىپ ۇلىس بيلىگى ەندى تۇگەلدەي جاعاتاي ۇرپاعىنا كوشتى. بۇرىن قايدۋعا جاتقان جەرلەردىڭ ءبارى ەندى تەگىس وسى جاعاتاي ۇرپاقتارىنا اۋىستى. قايدۋدىڭ بالالارىن تەك ورتانشى ۇلى شاح قانا مىڭ اتتى اسكەرىمەنەن ءوز ايماعىنا نە بولىپ قالدى.
ەسەن بۇعى ءوز قاراماعىنداعى جۇرتتىڭ اراسىنداعى الاۋىزدىقتى جويا ءبىلدى. حالىقتىڭ شارۋاشىلىعى دا بىركەلكى جوندەلۋگە اينالادى. ەگىن پەن ساۋدا جۇمىستارى دا ءبىرتالاي تارتىپكە كەلتىرىلدى. ءبىراق قۇبىلاي حاندىعىمەن شەكاراداعى سوعىستارى وردانىڭ شارۋاسىن تاعى كۇيزەلتىپ تاستادى. قۇبىلاي اسكەرى شەكاراداعى ايقاستاردا ەكى رەت جەڭىپ، جاعاتاي ۇلىسىنىڭ شىعىس جاعىنىڭ ءبىراز جەرىن ويسىراتىپ شاپتى. ءتىپتى ەسەن بۇعىنىڭ ىستىق كول جاعاسىنداعى قىسقى وردا قىستاۋى مەن تالاس وزەنىنىڭ بويىنداعى جازعى جايلاۋىنا دەيىن كەلىپ، قۇبىلاي نەمەرەلەرى جاعاتاي ۇلىسىنا كوپ زيان كەلتىردى.
ەسەن بۇعى ەندى يۋنان پاتشالىعىنا قارسى شىعاتىن وداقتاس ىزدەي باستادى. وسى كەزدە جاڭا عانا التىن وردا حانى بولعان وزبەككە كىسى سالدى. سوناۋ قيىر شىعىس پەن كۇنگەي شىعىستاعى جۇڭگو پاتشالىعىمەنەن سوعىسقىسى كەلمەگەن وزبەك، بۇعان بالەندەي كونە قالعان جوق. تەك قويان، ياعني 1335 جىلى عانا ول ەسەن بۇعىمەن بىرىگىپ قۇلاعۋ يلحاندىعىنا قارسى شىعۋعا ەكەۋى ءتىل تابىستى. قۇلاعۋعا قارسى شىعۋ ول قۇبىلايعا قارسى شىعۋمەن بىردەي ەدى. ءبىراق بۇلارىنان ەشتەڭە ونبەگەن. قۇلاعۋ حاندىعىنا اتتانعان جاعاتاي ۇلىسىنىڭ اسكەرى، قولباسشىلارى ياسۋاردىڭ وپاسىزدىعىنىڭ ارقاسىندا ەش جەڭىسكە جەتە الماعان. وسىدان التىن وردا حانى وزبەك پەن ەسەن بۇعىنىڭ اراسىنداعى بايلانىس بىردەن ۇزىلگەن.
ەسەن بۇعى جىلقى، ياعني 1338 جىلى قايتىس بولدى. ونىڭ ورنىنا سول جىلى جاعاتاي ۇلىسىنىڭ تاعىنا تۋبانىڭ ەكىنشى بالاسى كەبەك قايتادان وتىردى. بۇرىن جاعاتاي ۇرپاعىنان ەڭ ءبىرىنشى بوپ مۇسىلمان دىنىنە اشىق كىرگەن مۇباراك شاح ەدى. ال تۋبانىڭ بالالارى بۇل دىنگە تىكەلەي قارسى-تىن. كەبەك ولارداي بولماي شىقتى. بىردەن ول ورداسىن تيان-شان تاۋىنىڭ بوكتەرىنەن ماۋارانناحرعا كوشىردى. ونىڭ بار ىنتاسى ەندى ماۋارانناحر مەن اۋعانستانعا اۋدى. جەتىسۋ شىعىس تۇركىستان جاعاتاي مەن ۇگەدەيدىڭ بوتەن ۇرپاقتارىنىڭ ارەكەتتەرىنىڭ ارقاسىندا جەكە حاندىققا اينالا باستادى. كەبەك ءوزىنىڭ ورداسىن ناحيشاب قالاسىنىڭ جانىنا اپارىپ تىكتى. سول كۇننەن باستاپ ناحيشاب قالاسى — حان استاناسى، حان ورداسى — قارشي دەپ اتالدى. كەبەك قاراماعىنداعى ەلدىڭ كوپشىلىگىنىڭ ىڭعايىنا قاراي، ءوزى مونعول قالپىندا قالعانمەن، مۇسىلمان دىنىندەگى جۇرتقا قىسىم كورسەتپەدى. ول شاماسى كەلگەنشە ابدەن جۇدەپ بىتكەن ماۋارانناحر جۇرتىنىڭ ءحالىن جوندەۋگە كىرىستى. قاراماعىنداعى حالىققا ادىلەتتى بولۋعا تىرىستى. مىنە وسى تۇستا ماۋارانناحر جەرىندە كەبەكتىڭ ناتيجەلى ىسىنە جاتاتىن تاعى ءبىر ۇلكەن وقيعا بولدى.
وزبەك حان التىن وردا تاعىنا وتىرعانىنا سەگىز جىل وتكەننەن كەيىن، بۇرىننان مۇسىلمان ءدىنىن سىرتتاي قۋاتتاپ جۇرگەنىن مىسە تۇتپاي ول وسى ءدىننىڭ شىعىستاعى قورعانىشى، شەيحتەردىڭ شەيحۋى — ۇلى زەڭگى-اتانىڭ ورنىن باسقان سەيد-اتانىڭ ۇگىتتەۋىمەن جانە قۇتلىق تەمىر ءامىردىڭ قوشتاۋىمەن ءبىرجولاتا مۇسىلمان دىنىنە كىرگەن. بۇل تاۋىق، ياعني 1321 جىلى بولعان. وزبەككە مەشىت ەندى سۇلتان-مۇحاممەد-وزبەك حان دەگەن جاڭادان مۇسىلمانشا ات بەرگەن. التىن وردا حانىنىڭ ءوزى وسىلاي مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداعاننان كەيىن، وردا ماڭايىنداعى مونعول بەكزادالارى دا امالسىزدان وسى دىنگە ەنۋگە ءماجبۇر بولعان. ال التىن وردا قاراماعىنداعى تۇركى تۇقىمداس ەلدەردىڭ ءبارى ءوزىن مۇسىلمان ساناعاندىقتان، التىن وردا ەندى بۇتىندەي مۇسىلمان حاندىعىنا اينالعان. بۇنىمەن قويماي سۇلتان-مۇحاممەد-وزبەك حان، ۇلى شەيح سەيد-اتامەن بىرگە تۇركى تۇقىمداس ءبىراق ءالى ءناسىراني دىنىندە جۇرگەن بىرەن-ساران ۋاق ەلدەردى ءبىرجولاتا ءىسلام دىنىنە كىرگىزۋگە ماۋارانناحرعا اتتانعان. وزبەك حانعا توقتا دەۋگە ماۋارانناحر حانى كەبەكتە وعان قارسى تۇرار ۇلكەن قارۋلى كۇش جوق-تى. ول وزبەك حاندى تىزە بۇگىپ قارسى الدى. بۇدان بۇرىن يران جەرىنە بارعان. التىن وردا اسكەرىن، قولباسشىلارىن حاندارىنىڭ اتىنا قاراي يراندىقتار وزبەكيان دەپ اتاسا، ەندى ماۋارانناحر جەرىن باسىپ كەتكەن وسى التىن وردادان كەلگەن قالىڭ اسكەردى تۇرعىن جۇرت تانىماي «كىمسىڭدەر؟ قايدان كەلدىڭدەر؟» دەدى. التىن وردا اسكەرلەرى: «ءبىز وزبەك ادامدارى — وزبەكيانبىز» دەدى. ال وزبەك حاننىڭ ماۋارانناحرعا كەلگەن سەبەبى بەلگىلى، دەمەك، ول كەبەكتىڭ ەل جۇرتىن تارتىپ الام دەگەن ويدان اۋلاق ەدى. شىنىندا دا وزبەك حان مەن سەيد-اتانىڭ بۇل اتتانىسى جۇرتتى مۇسىلمان دىنىنە كىرگىزەمىز دەگەن ءدىني اتتانىس بولاتىن. التىن وردا حانى ماۋارانناحر ەلىنەن تەك ءبىرجولاتا ءىسلام دىنىنە كىرۋلەرىن تالاپ ەتتى. ماۋارانناحر حانى كەبەكتەن باستاپ، بۇرىن بوتەن دىندەردە جۇرگەن جەرگىلىكتى سوعدياندار مەن سارتتاردىڭ قورىققانى بار، قورىقپاعانى بار، ءبارى ءىسلام دىنىنە كىردى. ال وسىلاي بولعاندار وزدەرىن وزبەك ادامى وزبەكپىز دەدى. ال مۇسىلمان دىنىنە كىرمەگەندەرىن ءوز دىندەرىندە قالعاندارىن سەيد-اتا «قالماق» دەپ اتادى. وسىلاي ماۋارانناحر جەرىندە وسى وزبەك حان ءدىنى اتتانىسىنان كەيىن وزبەك دەگەن ءسوز پايدا بولدى. سوڭىنان تۇركى تۇقىمداس بارلاس سەكىلدى رۋدان شىققان اقساق تەمىر ءتارىزدى مۇسىلمان دىنىندەگى تەگەۋىرىندى امىرلەردىڭ جەرگىلىكتى سوعدياندار مەن سارت جۇرتىنا بىرتە-بىرتە تۇركى ءتىلىن، ءداستۇرىن ادەت-عۇرپىن كۇشپەنەن ەنگىزۋ ناتيجەسىندە وسى ون ءتورتىنشى عاسىردىڭ باسىنان باستاپ ماۋارانناحر جەرىندە وزبەك دەگەن ەل تۋدى. سوندىقتان دا قىپشاقتىڭ «وزبەك ءوز اعام، سارت ساداعام» دەگەن ماتەلى تۋعان.
مىنە كەبەكتىڭ ەكىنشى ىستەگەنى ماۋارانناحر جەرىندە ءىسلام ءدىنىنىڭ كۇشەيە تۇسۋىنە قارسى بولماي، جەرگىلىكتى تۇرعىن جۇرتتىڭ وزبەككە اينالۋىنا جول بەردى.
وسىلاي ول التىن ورداعا تىكەلەي باعىنبايتىن ماۋارانناحردىڭ وزبەك حاندىعىنا اينالۋىنا قارسىلىق بىلدىرمەدى.
ال كەبەكتىڭ بۇل قىلىعىنا تۋبانىڭ وزگە بالالارى قارسى شىقتى. اقىرى كىشى ءىنىسى تارمارشين اعاسىن ءوز قولىمەن تۇندە تۇنشىقتىرىپ ءولتىردى. تامارشين حان بولىپ اق كيگىزگە كوتەرىلگەنشە حاندىقتى تۋبانىڭ وزگە بالالارى — ەلشىگەتاي مەن دۋررا-تەمىر بىرىگىپ باسقاردى.
ەلشىگەتاي كەزىندە حريستيان ءدىنى اسىرەسە ريم پاپاسى كاتوليكتەرىنىڭ ىقپالى وتە كۇشەيدى.
جالپى شىعىس ەلىنىڭ جايى، جاعرافيالىق ورىندارى، شىعىس پەن باتىستىڭ ساۋدا ساتتىق، جول بايلانىستارىنىڭ وركەندەۋىنە حريستيان ءدىنىنىڭ ريم، ۆەنەسيا، اۆينوننان جىبەرىلگەن ءدىني ۇگىتشىلەرى — ميسسيونەرلەرى ەرەكشە ورىن العان.
وسى ەلشىگەتاي جاعاتاي ۇلىسىنىڭ بيلەۋشىسى بولار الدىندا تابريزداعى ۆەنەسيا ەلشىسى ماركو دا مولين دوجعا شىعىسپەن ساۋدا-ساتتىقتىڭ قازىرگى كۇندە بۇرىنعىداي ەمەس ەكەنىن، يراننان وتەتىن ساۋدا جولىنىڭ ءقاۋىپتى بولا باستاعانىن ايتىپ حات جازعان.
وسىمەن بايلانىستى التىن وردا مەن جاعاتاي ۇلىسىندا ءدىني ميسسيونەرلىك جۇمىستى قايتادان قولعا الۋ تۋرالى پاپا كۋرياسى ارناۋلى شەشىم العان.
ءبۇل تۇستا جەتىسۋ مەن شىعىس تۇركىستان ماۋارانناحردان ءبولىنىپ تە قالعان. دەگەنمەن بۇلاردىڭ بيلەۋشىسى دۋررا-تەمىر ەلشىگەتايعا باعىناتىن. ماۋارانناحر جاعاتاي ۇلىسىنىڭ كىندىك مەملەكەتىنە اينالعان. توممازو مانگازولو سامارقانت ەپيسكوپى بولىپ بەلگىلەنگەننەن كەيىن، ەلشىگەتاي ، حاننىڭ ارقاسىندا حريستيان ءدىنى ماۋارانناحردا باس دىنگە اينالعان. مۇسىلمان ءدىنى مىقتى قۋعىنعا ۇشىراي باستاعان. بۇل كەزدەگى التىن وردا شەيحى اتاقتى سەيد-اتا ەندى ەلشىگەتايعا قارسى شارا قولدانباق بولعان. ءبىراق ەلشىگەتاي حان دۇنيە سالىپ، جاعاتاي ۇلىسىنىڭ تاعىنا، ءوز اعاسى كەبەكتى ۇيىقتاپ جاتقان جەرىندە تۇنشىقتىرىپ ولتىرگەن تارمارشين كوتەرىلگەن. بۇ دا ءوز باۋىرىن ءوزى ءولتىرىپ، ارتىنان مۇسىلمان دىنىنە كىرىپ، حالىق الدىندا، قۇداي الدىندا كۇناسىنە كەشىرىم سۇراعان وزبەك حان ءتارىزدى، دەرەۋ مۇسىلمان دىنىنە كىرگەن. اعاسىن ولتىرگەنىن مەشىت تە كەشىرگەن، سونىڭ بەلگىسى ەتىپ، بۇعان اللادين دەپ مۇسىلمانشا ات قويىلعان. وسى اللادين ەلشىگەتايداي ەمەس ەندى مۇسىلمان ءدىنىنىڭ وركەندەۋىنە كوپ كوڭىل قويدى. مۇسىلمان ساۋداگەرلەرىنىڭ كۇنى تۋدى. ماۋارانناحر باتىس ازيانىڭ ساۋدا ساتتىعى كۇشەيە ءتۇستى. ال ءوزى اۋعانستان ارقىلى ءۇندىستانعا اتتاندى. مەملەكەتىنىڭ شىعىس جاعىنا — جەتىسۋ مەن شىعىس تۇركىستانعا ءتىپتى كوڭىل بولمەدى. ولەرىنىڭ الدىنداعى ءتورت جىلىنىڭ ىشىندە جاعاتاي ۇلىسىنىڭ بۇل جاقتاعى بولەگىنە بىردە-بىر رەت بارمادى. بۇنىڭ ءبارى ءاللاديننىڭ مونعول ادەت عۇرپىنان، شىعىس جاسىسىنان الىستاپ بارا جاتقانىن كورسەتەتىن ەدى. وسىنداي جاعداي جەتىسۋ مەن شىعىس تۇركىستانداعى مونعولداردىڭ وعان قارسى شىعۋىنا سەبەپ بولدى. اقىرىندا جەتىسۋ مەن شىعىس تۇركىستاننىڭ بيلەۋشىسى دۋررا-تەمىردىڭ بالاسى بوزان اللادينعا قارسى كوتەرىلىس ۇيىمداستىردى. ونى ماۋارانناحر جەرىندەگى مونعولدار دا قوشتادى. اللادين مۇسىلماندارى ،ءوز ۇلىسىنىڭ ەڭ شەتىندە تۇرعان گازان قالاسىنا قاشۋعا ءماجبۇر بولدى. ءبىراق ونى جولاي بالحى ءامىرشىسى كەبەكتىڭ بالاسى جاڭعى ۇستاپ الىپ، بوزاننىڭ ورداسىنا اكەپ بەردى. بوزان سول كۇنى ءاللاديندى شاۋىپ ءولتىرىپ، ەرتەڭىنە ءوزىن جاعاتاي حانىمىن دەپ جاريالادى.
بوزان دا مۇسىلمان دىنىندەگى حان ەدى، ءبىراق ول مىنەز-قۇلقىندا، ۇستاعان جولىندا شىڭعىس جاسىسىن ءپىر ەتكەن، شىن ماعىناسىنداعى مونعول بولاتىن. بۇ دا اتالارى ءتارىزدى، قاتىگەز، قانقۇمار، كوبىنە تەك ءوزىنىڭ عانا ايتقانىن دۇرىس دەيتىن، وركوكىرەك ەل بيلەۋشى بوپ شىقتى. وزىمە قارسى شىعادى-اۋ دەگەن، نە بولماسا ايتقانىنا كونە قويماعان ءامىر، حان ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرازىن بۇدا قىرىپ سالدى. ايتەۋىر، حالىقتىڭ كوز جاسى جىبەرمەدى مە، ول ۇزاق ءومىر سۇرمەدى، يت، ياعني 1334 جىلى تاسىپ جاتقان ىلە سۋىنا كەتىپ ءولدى. سول جىلى تۋبانىڭ ەسۋگەن اتتى بالاسىنان تۋعان نەمەرەسى جەكەنشى جاعاتاي تاعىنا وتىردى. ول جاعاتاي ۇلىسىنىڭ ورداسىن المالىققا كوشىردى.
جەكەنشى حان بولماي تۇرىپ قىتايمەنەن بايلانىستا ەدى. بۇنىڭ دا مۇسىلمان دىنىنە جانى قاس بوپ شىقتى. ءوزى بۋددا دىنىندە بولعانمەنەن، حريستيان ءدىنىن قاتتى قولدادى. ءسويتىپ المالىق جەكەنشى حان تۇسىندا بۇكىل ورتا ءازيانىڭ كاتوليكتەر ءدىنىن ۇگىتتەيتىن كىندىگىنە اينالدى. مىنە وسى المالىقتا ۇلۋ، ياعني 1340 جىلى بولعان بازينيان ەپيسكوپى دجوۆاني مارينوللي ءوزىنىڭ حرونيكاسىندا: «ءبىز سودان كەيىن يمپەريانىڭ ورتالىعى المالىققا كەلدىك. جەر ساتىپ الىپ، قۇدىق قازىپ، شىركەۋ سالدىق. بىزدەن ءبىر جىل بۇرىن ييسۋس حريستوس ءۇشىن وسى ارادا ازاپپەنەن جان بەرگەن ءبىر ەپيسكوپ پەن ونىڭ التى سەرىگىنە ارناپ اشىقتان-اشىق، ەشكىمنەن جاسقانباي، مەسسا وتكىزدىك» — دەپ جازعان. المالىق كاتوليك ەميسسيونەرلەرىنىڭ كىندىگىنە اينالعانمەن، مۇسىلمان شەيحتەرى دە بوس جاتپاعان. ويتكەنى بۇل كەزدەگى حريستيان مەن ءىسلام دىندەرىنىڭ تالاستارى، قۇر عانا ءدىني تالاس ەمەس، اقىل-وي، ساياسي ماقسات تالاسى ەدى. ءبىرىن-بىرى ايامايتىن. سوندىقتان ەپيسكوپ ريچارد پەن ونىڭ قۇداي ۇمبەتى سانالعان التى سەرىكتەرى، مۇسىلمان شەيحتەرىنىڭ ازعىرۋىمەن مۇحاممەد پايعامبارىنىڭ ءدىنىن مىقتى ۇستاعان جۇرتتىڭ قولىنان ولگەن. دەگەنمەن، جەكەنشى حاننىڭ ارقاسىندا المالىقتا كاتوليك ەميسسيونەرلەرى بەل العان. مۇندا قىتايعا بارا جاتقان ارحيەپيسكوپ نيكولاي توقتاعان حان وعان ۇلكەن قۇرمەت كورسەتكەن. مۇندا باسقا دا پاپا ەميسسيونەرلەرى بولعان. الەكساندريادان فرانسيسكو رايموند رۋف جانە لاۆرەنتيي كەلگەن. بۇلار جەكەنشى حاندى سىرقاتىنان جازعان. سول ءۇشىن حاننىڭ جاس بالاسىن شوقىندىرىپ، اتىن يوان قويۋعا رۇقسات العان.
المالىقتا ءدىني تالاس قانداي كۇشتى بولسا، حان تاعىنا دەگەن تالاستا ودان كەم ەمەس ەدى. جوعارىدا ايتقانداي، ۇگەدەي مەن جاعاتاي ۇرپاقتارى ءبىرىن-بىرى ءولتىرىپ، جاعاتاي، ۇلىسىنان مۇلدەم بەرەكە كەتكەن. بۇل قىرعىننىڭ بار اۋىرتپالىعى حالىققا تۇسكەن. قاي دىنگە، قاي حانعا باعىنارىن بىلمەي، ماۋارانناحر، جەتىسۋ، شىعىس تۇركىستان ەلدەرى تالان-تاراجعا تۇسكەن. تەك بۇل سويقانداردىڭ اياعى جاعاتاي ۇلىسىنىڭ بيلىگى اتاقتى اقساق تەمىرگە كوشكەندە عانا بىتكەن. ءبىراق بۇل كوپ كەيىنىرەك بولعان. بۇل تۇستا اقساق تەمىر دۇنيەگە جاڭا عانا كەلگەن. ال اتاقتى جيھانگەر كەلىپ، بيلىكتى الىپ، دۇنيەنى قىزىل قانعا مالعانىنشا، وعان دەيىن جاعاتاي ۇلىسىندا باققۇمارلىق، ءدىني تالاستاردىڭ سان ءتۇرلى قاندى قىرعىندارى جان تۇرشىكتىرەر ۋاقيعالارى بولىپ جاتتى. ءبىرىن-بىرى ولتىرگەن فاندار، ءبىرىن-بىرى اڭدىعان سۇمپايى-سۇمىراي بەكزادالار.
سونىڭ بارىنە دە شىداعان سورلى حالىق!...
جوق، حالىقتىڭ دا شىداماعان كەزى بولعان. تۋلاعاندا كۇدەرىدەن تاققان تىزگىنىن ءۇزىپ كەتكەن جىلقىداي، استان-كەستەن بۇلقىنعان شاقتارى كوپ كەزدەسكەن.
وندايدا توسكەيدە وردا تىككەن حان دا، تەرەڭنەن تولعاي سويلەگەن بي دە، ۇلدىر-كۇلدىر كىسىنەگەن تۇلپار مىنگەن باتىر دا بۇلارعا ەشتەڭە ىستەي المايتىن. ال كۇشتىلەر مۇندايدا ولاردى ەبىن تاۋىپ، ساۋىرىنان سيپاپ جۋاسىتاتىن، نە اقكوز قانىشەر جەندەتتەرىن توگىپ، قان-جوسا ەتىپ قىراتىن. ءبىراق حالىق بۇدان قورىقپايتىن. جالىندى جۇرەكتەرىندە قاندارى قايناپ، ولىمگە باس بايلاي جالعىز جاڭقاسى قالعانشا الىسىپ باعاتىن.
مىنە وسىنداي قياناتشىلارىنا قارسى تۋ بايلاپ، قۇلدار بوپ كوتەرىلگەن ۇلكەن ەرەۋىل، حورەزمدە دوڭىز، ياعني 1335 جىلى بولعان.
حورەزم؟ حورەزم ماۋارانناحرداي ەمەس، بۇل كەزدە قوي ۇستىنە بوز تورعاي جۇمىرتقالاعان، تىنىش جاتقان ەل سانالعان. ءبىراق بۇنداعى تىنىشتىق تا قۇتلىق تەمىردىڭ اسكەرىنىڭ كۇشىمەنەن ورناتىلعان تىنىشتىق ەدى. ال بۇقارا اراسى، قاقپاعىمەن ۇستىنەن تۇنشىقتىرا جابىلعان قازان ءتارىزدى بولاتىن. ءىشى بۇرق-سارق قايناپ جاتقان. دۇنيەنىڭ باسى سايران، استى ويران دەگەندەي...
حورەزم قۇلدار ساۋداسىنىڭ كىندىگى سانالاتىن. كونە ورگەنىشتىڭ كەڭ الاڭىندا ورىستىڭ سارى ساقالدى ەسىرەيلەرى دە، قىپشاقتىڭ قارا ساقال قۇلدارى دا، ماۋارانناحردىڭ الا تاقيالى ديقاندارى دا، تۇرىكمەننىڭ سەڭسەڭ بورىكتى الاماندارى دا، ءتۇرلى جاداعايلارمەن ساۋداگەرلەردىڭ قولدارىنا ءتۇسىپ، وسى ارادان قۇل بولىپ ساتىلىپ، جۇڭگو، مىسىر، ءۇندى، اۋعانستان، الجير، ساراي رۋمدارعا اكەتىلەتىن.
سول دوڭىز جىلى حورەزم بازارىندا ساتىلۋعا اكەلىنگەن قۇلدار وراسان كوپ بولدى. مىسىر، يران، رۋمداردان، بۇلىنشىلىك كەزەڭنىڭ قىرسىعىنان الۋشىلار كەلمەدى. ال جۇڭگو، ءۇندى، ساراي ساۋداگەرلەرى تاڭداپ تەك جاس جىگىتتەر مەن سۇلۋ ايەلدەردى عانا الدى. وتپەگەن ادامدارىن ماۋارانناحر، قوراسان ساۋداگەرلەرى باپتاي ۇستاۋدى ارتىق شىعىن كورىپ، تاماق-اسىن، كيەر كيىمىن بۇرىنعىلارىنان دا كەمىتە ءتۇستى. باسىبايلى قۇلدىققا ىلىككەن زەرگەر، ۇستا، ديقان ەسىرەي جاۋىنگەرلەر اش-جالاڭاشتىقتان، ايدالادا قالىپ قۋراعان سۇيەكتەي، ەندى قۇپ-قۋ بولىپ سەمە باستادى.
الدى كوتەرەم مال ءتارىزدى، ورىندارىنان تۋرا الماستاي كۇيتە جەتتى.
حورەزم بازارىندا مۇنداي وتپەگەن قۇلداردىڭ سانى ون مىڭعا جاقىنداپ قالدى.
مىنە، وسى كەزدە كونە ورگەنىشتەگى قۇلدار بازارىندا الا شاپاندى، اشىق كەۋدەسى تۇكتى، ءجۇندى قىپشاقتان گورى فارسىعا ۇقساس، كوكشىل كوز، ۇزىن بويلى، كوك سالدەلى، قاراتورى ۇلەم پايدا بولدى.
بۇل باياعى جاس بالا اقبەرەن ەدى.
شەشەسى قۇندىز سول بۇحارعا كەلگەن جىلى كوتەرىلىسكە قاتىسىپ، ايقاستا حان جاۋىنگەرىنىڭ قىلىشىنان قازا تاپقان.
امان قالعان تامدام، بۇقارا كوتەرىلىسى قان-جوسا بوپ بىتەر شاعىندا، سەگىز جاسار اقبەرەندى الىپ باعداتقا قاشقان.
باعداتتا تامدام جاسىرىن اتپەنەن ءبىر مەدرەسەدە اراب بالالارىن وقىتقان. ءوز ۇلىم دەپ اقبەرەندى دە سولارمەن بىرگە ۇستاعان. حات تانىتىپ، ودان دا ءارى وقىتىپ، ۇلەم دارەجەسىنە جەتكىزگەن.
قارتايىپ، ءوزى ءبىر كۇنى دۇنيە سالعان.
ولەر الدىندا ول اقبەرەنگە:
— يت تويعان جەرىنە، ادام تۋعان جەرىنە، مەن ولگەن سوڭ ەلىڭە قايت،— دەگەن.— سەن ءقازىر كوزىڭ اشىق ازاماتسىڭ، باعدات جەرىنەن گورى، قىپشاق دالاسىنا كەرەكسىڭ.
سودان بەرى ءۇش جىل وتكەن. اقبەرەننىڭ، مىنە، ءوز ەلىنىڭ شەتىنە كەلىپ تۇرعان بەتى.
تۋىپ وسكەن دالاسى مۇنى تۋعان اناسىنداي ەمەس، وگەي شەشەسىندەي قاباعىن قارس جاۋىپ قارسى الدى.
ول باياعى سۇر دالانى، سورلاعان حالقىن كوردى.
حورەزم بازارىن ارالادى.
ءولىپ جاتقان، ولمەگەنى ءتىرى ارۋاققا اينالعان قۇلدارعا جانى اشىدى. ءبىراق قولدان كەلەر دارمەنى جوق، ءىش قازانداي قاينادى.
اقبەرەن قۇتلىق تەمىر ءامىردىڭ سارايىنا كەلدى.
ادام جانى تۇرشىگەر قاندى وقيعالار ۇلەمنىڭ وسى ءامىر سارايىنا كەلۋىنەن باستالدى.
قۇتلىق تەمىر ءامىر «كىرسىن» دەگەننەن كەيىن ەڭسەسى ءزاۋلىم بوز وردانىڭ ويۋلاپ تاستاعان كيىز ەسىگىن اشىپ اقبەرەن باس يە كىردى. مۇندا دا سىرتتاعىداي وڭ جاق بوساعادا جالاڭ ايبالتاسىن جەرگە سۇيەي، تەمىر تورلى، دۋلىعالى كۇزەتشى تۇر ەكەن. ۇلەم وڭ جاق بوساعادان ءسال جوعارىراق توسەلگەن، قىلشىق ءجۇندى قارا بۇلان تەرىسىنىڭ ۇستىنە بارىپ تىزە بۇكتى.
بيىك بوز وردانىڭ شاڭىراعىن ۇستاپ تۇرعان باقانعا، بىلەكتەي-بىلەكتەي جىلاندار ورمەلەپ بارا جاتقانداي، بۇرالتا-بۇرالتا كۇمىس جەلى جۇرگىزىلگەن. توردە، قىپ-قىزىل شوق ءتارىزدى تۇكتى كىلەم ۇستىندە، كىرەۋكە تون كيگەن ءامىر، اق مامىق جاستىقتى شىنتاعىنىڭ استىنا ساپ جانتايا جاتىر. بۇل قارا سۇر، ۇزىن مۇرتتى، دەنەلى كىسى ەدى. الپىستاردان اسىپ كەتكەن. ءتۇسى سۋىق، كوزىندە ءبىر ىزعار بار... تەگى، ساندەنە جينالعان قىمباتتى دۇنيە-مۇلىككە قاراماي، وردا ءىشى ءبىر ءتۇرلى ىزعارلى، سۇستى... بۇل،— سوناۋ توردە جاتقان كىسىنىڭ ىزبارلى وڭىنەن بە الدە ءامىر سارايىنىڭ حالىق اراسىندا تاراعان سۋىق لاقابىنان با، بەلگىسىز... ايتەۋىر بوز ورداعا ەنگەن ادام، ىستىق كۇنى مۇپ-مۇزداي تاس ءۇيدىڭ ىشىنە كىرگەندەي، ءون بويى كەنەت توڭازىپ، شىمىركەنىپ كەتەدى... قۇتلىق تەمىر قىس ۇرگەنىش شاھارىنداعى سارايىندا تۇرىپ، ال جاز كەلە وزگە مونعول بەكزادالارىنداي، جايلاۋعا شىعىپ، ءۇي تىككىزىپ، شالعىنىنا بيە بايلاتىپ، كوشپەلى ەل سالتىن ۇستايتىن. كەي جىلدارى جايلاۋعا، كوك وراي قالىڭ ءشوپتى، شالقار كولدى، ءمولدىر بۇلاقتى تيان-شان تاۋلارىنىڭ بوكتەرىنە دەيىن باراتىن. ال بيىل سىرقاتتىعىنان با، الدە كوڭىلى، الدە نەدەن كۇپتى بولدى ما، جاز شىعا-اق ورگەنىشتىڭ بۇيىرىندەگى ءبىر قالىڭ توعايلى، تاۋسىلا اققان وزەنسىماعى بار كوگالدى ويپاتقا قونا سالعان.
اقبەرەننىڭ كەلىپ وتىرعانى وسى ءامىر ورداسى. بۇل بار بولعانى ون شاقتى اق بوز كيىز ءۇي. ءامىردىڭ قاتىن-بالالارى، نوكەرلەرى، اقىلشىلارى. ءبىراق جان-جاعى سالت اتتى اسكەرمەنەن قورشالعان.
ۇلەم «باعداتتان كەلدىم» دەگەننەن كەيىن عانا ءامىر ورداسىنا كىرگىزگەن.
قۇتلىق تەمىردىڭ بۇگىن قاباعى قاتىڭقى، رەڭى سولعىن ەدى. كوپتەن بەرى اۋىرىپ جۇرگەن باۋىرى سولقىلداپ، ءتۇنى بويى كوز ىلىكتىرمەي شىققان. مۇندايدا ورامالعا وراپ باۋىرىنا باساتىن ىستىق تابا نان دا، قايناتىپ ىشەتىن ەمەن قابىعىنىڭ شىرىن سۋى دا، بۇگىن جانىنا باتقان سىرقاتىن جەڭىلدەتپەگەن. سول سەبەپتەن نوكەرىنىڭ بىرەۋى «ورداعا كىرۋگە ءبىر ۇلەم سۇرانىپ تۇر» دەگەندە، ءامىر، الدەنەگە ونى قابىلداعىسى دا كەلمەگەن، ءبىراق «باعداتتان ەكەن» دەگەن سوڭ «و جاقتان نەعىپ قاڭعىپ جۇرگەن ۇلەم؟» دەپ «كىرسىن» دەگەن.
بوز وردادا وزىنەن بوتەن تاعى ەكى كىسى بار ەدى. بىرەۋى — قىرىمعا جۇرگەلى تۇرعان كەرۋەندەر باسىباي ساۋداگەر جاقىپ، ەكىنشىسى — ءوزىنىڭ بىلتىر عانا العان جاس توقالى ساقىپ-جامال.
جاقىپ مۇسىلمان ەكەنىن ءبىلدىرىپ قۇتلىق تەمىردىڭ اياق جاعىندا، ءشايى كورپەنىڭ ۇستىندە مالداسىن قۇرىپ الىپ، بارماقتاي-بارماقتاي قارا مارجاننان تىزىلگەن ءتاسپىسىن اقىرىنداي قاعىپ، تومەن قاراپ وتىر. اندا-ساندا «ءيا، عاق تاعالا!» دەپ قويادى.
اقبەرەن ورداعا كىرگەن كەزدە، جاقىپ قىراعى كوزىن ءبىر اۋدارىپ، ۇلەمنىڭ تۇر-كەلبەتىن، كيگەن كيىمىن ءبىر شولىپ ءوتتى دە، «اسسالاۋماعالەيكۋم» دەپ بەرگەن سالەمىن «الەكىم اسسالام» دەپ بەتىن ءبىر سيپاپ، قايتادان تومەن قاراپ، تاسپىلەرىن سىرتىلداتا جونەلدى.
ودان كەيىن ول ۇندەگەن جوق.
ال ساقىپ-جامال سول جاقتا بوساعاعا تاياۋ توسەلگەن ويۋلى اق كيىز سىرماقتىڭ ۇستىندە كۇمىس وجاۋمەن، سىرلى شاراداعى ۋىزداي قويۋ سارى قىمىزدى ساپىرىپ وتىرعان. بۇل ات جاقتى، قىر مۇرىندى، جۇقا قاباقتى، قىزىل شىرايلى قارا تورى كەلىنشەك. باسىندا مەرۋەرت، مارجان زەرلەگەن قىزىل بارقىت ساۋكەلە. سونداي وقالى قىزىل قامزول، توگىلدىرە تىككەن اق جىبەك قوس ەتەك كويلەك. كوك نالىمەن ويۋلاتقان قىزىل بىلعارى ءماسى، كۇمىسپەنەن اشەكەيلەنگەن، سول ءماسىسى ءتارىزدى كۇمىسپەن بەزەندىرىلگەن قىزىل بىلعارىدان تىگىلگەن ويماقتاي ادەمى كەبىس. ساقىپ-جامال قىمىزدى ءبىر تىزەرلەپ ساپىرىپ وتىر. تۇلىمشاعىنا قاقتالعان كۇمىس شولپى تاعىلعان، بىلەۋدەي ەتىپ ورىلگەن ۇزىن شاشى توگىلىپ جەرگە ءتۇسىپ جاتىر. ساۋكەلەسى ءتارىزدى قىزىل بارقىتقا سان ءتۇرلى ورنەكتەپ تىككەن شىتىرمان مەرۋەرتتى، اسىل تاستى القاسى، ءار بۇرىلعانىندا جارق ەتە قالادى. ساۋساقتارىمەن بىلەكتەرى اسىل تاس ورناتقان، ساراي شەبەرلەرى بار ونەرلەرىن اياماي سوققان التىن جۇزىكتەر مەن بىلەزىكتەردەن كورىنبەيدى... كوكتەمنىڭ قىرمىزى گۇلىندەي قۇلپىرىپ وتىرعان كەلىنشەك كوزدىڭ جاۋىن الادى.
اقبەرەن ۇيگە كىرگەندە بۇ دا وعان كوزىنىڭ استىمەنەن سىزىلىپ ءبىر قارادى. «امانسىز با؟» دەپ پىسكەن بۇلدىرگەندەي بۇرتيعان قىپ-قىزىل ءداندى ەرىندەرىن اقىرىن جىبىر ەتكىزدى. ءبىراق بۇل جاقىپتاي ەمەس، بۇدان كەيىن دە ەرىنەن ۇرلانا، ۇلەمگە تاعى ەكى ءۇش رەت كوز تاستادى. ول قاراعان سايىن، سوناۋ جاۋدىراعان بوتا كوزدەرىندە ءبىر ساۋلەلى سەزىم پايدا بولعانداي... ءبىر ءسات جىگىتپەن ەكەۋىنىڭ كوزدەرى كەزدەسىپ قالدى. سودان كەيىن «سەنىڭ وتتى كوزىڭنەن ىشىمە تۇسكەن شوقتىڭ وسى قىزۋى دا جەتەر» دەگەندەي، كەلىنشەك وزىنەن-وزى ابىگەرلەنە ءتۇسىپ، جىگىتتەن ءجۇزىن مۇلدەم بۇرىپ اكەتتى...
— ءيا، سويلە، كىمسىڭ، قايدان جۇرگەن ۇلەمسىڭ؟ — دەدى قۇتلىق تەمىر كوك تەمىردەي ىزعارلى سۋىق كوزىمەنەن تەسىلە قاراپ، اۋىرىپ جاتقان باۋىر تۇسىن قولىمەن اقىرىن سيپاپ،— باعداتتان قانداي داۋىل قۋىپ بۇ جاققا الىپ كەلدى؟
— داۋىل قۋاتىن قاڭباق دەيسىز بە؟ — دەدى اقبەرەن ءسال ەزۋ تارتىپ، داۋسىن كوتەرمەي،— قىپشاق دالاسى مەنىڭ كىر جۋىپ، كىندىك كەسكەن جەرىم... باعدات جاققا بالا كەزىمدە اكەتكەن ەكەن ساۋداگەرلەر، سودان ورالىپ تۇرعان بەتىم. ەسىمىم اقبەرەن.
«اقبەرەن» دەگەن اتتى ەستىگەندە ساقىپ-جامال الدەنەگە باسىن كوتەرىپ الدى. الدەنە ەسىنە تۇسكەندەي جىگىت بەتىنە ويلانا قارادى. توقالىنىڭ قىلىعىن كوزى شالىپ قالعان قۇتلىق تەمىر:
— نەمەنە، تانيتىن با ەدىڭ؟ — دەدى وعان قاباعىن ءسال شىتىپ.
ساقىپ-جامالعا كۇيەۋىنىڭ ءسوزى وقىس ەستىلدى. ايتسە دە، بويىن تەز جينادى.
— جوق، باعداتتان جاڭا كەلىپ تۇرسا، قايدان تانيىن،— دەدى نازدانا. اقبەرەن كەلىنشەكتىڭ داۋسىنا تاڭ قالدى. اققۋ قۇستىڭ سىڭسىعانى ءتارىزدى ءبىر ءتۇرلى اسەم ەكەن. كەلىنشەك كۇيەۋى كوڭىلىنە بىردەمەنى سەكەم الىپ قالماسىن دەگەندەي، ءسوزىن جالعاي ءتۇستى.— ءجاي، اشەيىن...— دەدى ءسال جىميا. ۇلەم تاعى تاڭ قالدى. جىميعانى قانداي اسەم ەدى، كۇن كوزى كۇلىمدەگەندەي! كۇيەۋىنىڭ كوزىنشە جىگىتكە كوڭىلىن تىم ءبولىپ تۇرعانىن ءتۇسىندى مە ساقىپ-جامال كەنەت تومسارا ءتۇستى.— جاي، انشەيىن...— دەدى تاعى دا.— ۇلەم ادامعا باتىرلارعا قويىلاتىن اتتى، اكە-شەشەسىنىڭ نەگە بەرگەنىنە تاڭ بولىپ ەم... ول الدەنەگە تاعى جىميدى.— اقبەرەن اسەم ات، باتىرلاردىڭ اتى!
— تاڭ قالاتىن دىمى دا جوق،— دەدى قۇتلىق تەمىر قينالا ەزۋ تارتىپ.— سابالاق ءجۇندى يتىنە ءبورىباسار دەپ ات قوياتىن بۇل قارا حالىقتان نە شىقپايدى؟ — دەدى ول وزىمەن ءوزى سويلەسكەندەي الدەكىمدەردى كەكەتىپ.— اقبەرەن دەپ ات قويسا ينەلىكتەي ارىق بۇل مولدا اقبەرەن بولا قالاتىنىنداي، قاراي گور، تاپقان اتتارىن! — توقالىنىڭ بۇنىڭ اتىنا كوڭىل قويعانىنا قىزعانىپ قالعان ءومىر — ۇلەم سىمباتتى، سۇلۋ جىگىت بولعانىمەنەن، ونى «ينەلىكتەي ارىق» دەپ ادەيى ايتىپ وتىر. سويدەدى دە ول ۇلەمگە قايتا بۇرىلدى.— الىستان ارىپ-اشىپ كەلۋىنە قاراعاندا ءسىرا مۇندا اعايىن-تۋىسىڭ بولعانى عوي؟..
— ارينە، اعايىن-تۋىسىم بار. جانە از ەمەس، كوپ.
— ولار كىمدەر؟...
— بۇكىل قىپشاق ەلى!...
وسى كەزدە عانا باعانادان بەرى ءتاسپىسىن تارتىپ، تومەن قاراپ وتىرعان جاقىپ باسىن كوتەردى. جىگىتتىڭ بەتىنە ويلانا كوز تاستادى. بىردەمە ايتقالى وقتالىپ كەلە جاتتى دا، كەنەت قويا قويدى. قايتادان ءتاسپىسىن سىرتىلداتا جونەلدى.
— بۇكىل قىپشاق ەلى دەيسىڭ بە؟ راس، از ەمەس ەكەن! — دەدى قۇتلىق تەمىر جىگىتتى كەكەتە كۇلىپ، سويدەدى دە دەرەۋ مالداسىن قۇرىپ وتىرا قالدى. ول توردە كولبەي سوزىلعانىندا بوز وردانىڭ تەڭ جارتىسىن الىپ جاتقان. اقبەرەن ونىڭ قانداي زور دەنەلى ادام ەكەنىن ەندى كوردى. ەندى جاقىپ، ونىڭ قاسىندا قارا قۇستىڭ جانىنداعى تۇرىمتايداي، ال ساقىپ-جامال كىشكەنتاي كوگەرشىن ءتارىزدى بولدى دا قالدى. قۇتلىق تەمىردىڭ التىن وردانىڭ ءبىر دىڭگەگى ەكەنىن سوناۋ باعدات، شامداردا ءجۇرىپ اقبەرەن دە ەستىگەن، ەندى ونىڭ مىناۋ وبا تاستاي دەنەسىنە، ولگەن ادامنىڭ بەتىندەي سۋىق وڭىنە قاراپ، بۇنىڭ وزبەك حاندىعىنىڭ دىڭگەگى عانا ەمەس، حالقىنىڭ ۇستىنە تۇسەر كۇرجىسى ەكەنىنە دە شەك كەلتىرمەدى. نەگە ەكەنىن ءوزى دە بىلمەدى، وسىناۋ الىپ قاراقۇستىڭ قاسىنداعى قورعانسىز كوگەرشىندەي كەلىنشەكتى ول ۇلدە مەن بۇلدەگە بولەنىپ، قىپ-قىزىل قىرمىزى گۇلدەي بوپ ساندىككە مالىنىپ وتىرسا دا، كەنەت اياپ كەتتى.— بۇكىل اعايىن-تۋىسىم دەيسىڭ بە؟...— دەدى قۇتلىق تەمىر سىرقاتىنان با، الدە جىگىت ءسوزى وعان اۋىر ءتيدى مە، قاباعىن بۇرىنعىسىنان دا تۇنەرتىپ.— سوندا مەن دە سەنىڭ ناعاشىڭ، الدە اعايىنىڭ بولعانىم عوي. ال مىناۋ وتىرعان ساۋداگەر جاقىپ تا، مۇمكىن، سەنىڭ ەكى تۋىپ، ءبىر قالعانىڭ شىعار؟...
— و كىسىنى بىلمەيمىن،— دەدى اقبەرەن كۇلىمسىرەي.— ال ءسىز ماعان تۋىس ەمەسسىز، ونى جاقسى ۇعامىن... قارا قازاققا حان ۇرپاعى ەش ۋاقىتتا دا اعايىن-تۋىس بولىپ كورگەن ەمەس.
قۇتلىق تەمىر تۇنجىراي ءتۇستى.
— سولاي دە! — دەدى ول ءسات ۇندەمەي قالىپ.— جارايدى، كىمنىڭ اعايىن، كىمنىڭ جات ەكەنىن سوڭىنان ايىرىپ الارمىز. ال ەندى كەلگەن شارۋاڭدى ايت!
ول الدىندا تۇرعان كۇمىس كەسەسىن قولىنا الدى. ساپ-سالقىن سارى قىمىزدان بىرەر جۇتتى.
ءدال وسى كەزدە سىرلى شاراداعى قىمىزدى كۇمىس وجاۋىمەن ساپىرىپ-ساپىرىپ جىبەردى دە، الدىنداعى كۇمىس كەسەگە قۇيىپ، ساقىپ-جامال جىگىتكە ۇسىندى.
— مىنەكەيىڭىز...
كەلىنشەك بۇل جولى ۇزىن كىرپىكتى جاۋدىر كوزىن جىگىتكە كوتەرگەن جوق.
— سىزگە كەلگەن ەكى شارۋام بار ەدى،— دەدى اقبەرەن ساپ-سالقىن ۋىزداي قىمىزدان ءبىر جۇتىپ.— ءبىرى، ورگەنىشتە، نە حورەزمنىڭ بوتەن ءبىر ۇلكەن شاھارىندا مەدرەسە اشىپ، قىپشاق ەلىنىڭ بالالارىن وقىتسام با دەپ ەدىم.
— ال ەكىنشىسى نە؟— دەدى قۇتلىق تەمىر قولىنداعى كۇمىس كەسەدەگى قىمىزدى اقىرىن شايقاپ.
— ەكىنشىسى...— اقبەرەن ويلانا سويلەدى.— كەشە ورگەنىشتەگى قۇلدار بازارىندا بولىپ ەدىم. كورگەنىمنەن كوكىرەگىم قارس ايىرىلا جازدادى.
قۇتلىق تەمىر ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى.
— ءيا، سونشا نە بوپ قاپتى؟ — دەدى ول. ءامىردىڭ داۋسى بۇل جولى قاتتىراق شىقتى.
— ودان ارتىق نە بولسىن دەيسىز؟ — دەدى اقبەرەن قۇتلىق تەمىردىڭ بۇنىڭ نە دەرىن ەستىمەي جاتىپ، ەرىن باۋىرىنا الىپ تۋلاعالى تۇرعان اساۋ جىلقىداي ەلەگىزە قالعانىنا رەنجىپ.— ەكى جىلدان بەرى ورگەنىش بازارىنا ون مىڭعا جۋىق ساتۋعا قۇلدار اكەلىنىپتى. بۇرىنعىداي ەمەس، يران، مىسىر، باعدات، شام، رۋمداردىڭ ادام ساتىپ الاتىن ساۋداگەرلەرى بۇل جاققا سيرەك جول شەگەتىن ءتارىزدى عوي... قۇلداردىڭ قۇنى تۇسكەندەي كورىنەدى. جۇڭگو، ءۇندى، اۋعان الىپ-ساتارلارى دا تەك تاڭداعاندارىن عانا الادى ەكەن. ال وتپەگەن قۇلداردى يەلەرى ەلىنە الىپ قايتپاق تۇگىل، «شىعىنىمدى اقتامايدى بۇلار» دەپ كيىم-كەشەگىن بىلاي قويعاندا تاماققا دا جاراتپايتىندى شىعارىپتى. سودان بارىپ اشتىقتان، جوقتىقتان بۇلاردىڭ اراسىندا اۋرۋ كوبەيىپتى. كوبى كوتەرەم قويداي ازەر جۇرەدى... ەگەر الدەقالاي وبا ءتارىزدى ءبىر كەسەل پايدا بولسا، تەگىس ءبىر كۇندە قىرىلىپ قالاتىن تۇرلەرى بار. بۇلار دا ادام بالاسى عوي.
قۇتلىق تەمىر تاعى اقبەرەننىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى.
— سوندا ماعان نە ىستە دەيسىڭ؟ — دەدى ءامىر بۇرىنعىسىنان جامان تۇنەرە،— قىرىپ تاستا دەيسىڭ بە ولاردى؟
— نەگە؟ — دەدى اقبەرەن.— بۇيتە بەرسەڭىزدەر وزدەرى دە قىرىلىپ بىتەدى. مەن سىزگە قۇلدارعا ءولىپ قالمايتىن جاعداي تۋعىزىڭىزدار دەپ كەلىپ وتىرمىن... جاڭا ايتتىم عوي، ولار دا ادام بالاسى دەپ...
— قۇلداردىڭ ءسوزىن سويلەۋىڭە قاراعاندا، ءوزىڭ دە سولاردان شىققانسىڭ-اۋ، ءسىرا... وندا سەن قالاي باسىڭا كوك سولدە سالىپ تايراڭداپ ءجۇرسىڭ؟.. مۇمكىن سەنى دە سول قۇلداردىڭ قاتارىنا اپارۋ كەرەك بولا ما تەگى...
مۇمكىن، بوتەن ۋاقىتتا ۇلەممەن ءامىر بىلاي سويلەسپەس پە ەدى، قايتار ەدى. ال بۇگىن باۋىرى قۇرعىر تىم قاتتى اۋىرىپ، سىركەسى سۋ كوتەرمەي وتىرعان. ونىڭ ۇستىنە ءالى قىزۋى باسىلماعان جاس توقالى قاڭعىپ جۇرگەن ءبىر ۇلەمگە الگىدەي قىزىعا قاراعانى، قىزعانشاق ءامىردىڭ جاراسىنىڭ اۋزىن اشىپ جىبەرگەندەي بولعان. اشۋىنا تيە قالعان.
— مەن سىزگە ەل بيلەپ وتىرعان ءامىرىمىز دەپ كەلىپ وتىرمىن،— دەدى اقبەرەن بايسالدى داۋىسپەن،— وزگەلەردى دە اياۋ كەرەك قوي. بازار دا وتپەيدى ەكەن، نە ولاردى بوساتتىرىڭىز، نە يەلەرىنە ولمەيتىن جاعداي تۋدىرۋلارىن بۇيىرىڭىز. ايتپەسە...
— نە، ايتپەسە؟!.
— قۇلداردىڭ قىرىلىپ قالۋى مۇمكىن.
— كوزىڭنەن كورىپ تۇرمىن، ايتايىن دەگەنىڭ ول ەمەس ەدى عوي. ءبىراق باتىرعا دا جان كەرەك دەگەن.— قۇتلىق تەمىر كەنەت بوپ-بوز بولا قالدى. باۋىرى تىم قاتتى اۋىرىپ كەتكەن ءتارىزدى. ءۇن-تۇنسىز تىرجيىپ ءسال وتىردى. سوسىن بارىپ: — الىس جولدان كەلگەن ەكەنسىڭ، ءبىر جولعا ارتىق سوزدەرىڭدى كەشتىم. ال بۇدان بىلاي قاراي، تاعى قۇلدار ءتارىزدى بىرەۋدىڭ باسىبايلى مۇلكىنە اراشا تۇسەتىن بولساڭ، ماعان وكپەلەمە؟ ال وتىنىشكە جاۋاپ: قۇلداردى قالاي باعىپ-قاعادى — ول يەلەرىنىڭ شارۋاسى. ولاردىڭ ءوزىنىڭ مەنشىكتەرىندەگى قۇل-كۇندەرىن ورتەپ جىبەرەم دەسە دە مەيىلدەرى. ال ەندى بار. مۇنداي تىلەكپەن، ۇلەم بولساڭ دا، ەكىنشى مارتەبە كوزىمە كورىنبە! كورىنەدى ەكەنسىڭ، وكپەلەمە.
قۇتلىق تەمىردىڭ وسىنداي تىم قاتال ءامىرشى ەكەنىن اقبەرەن بۇرىن دا ەستىگەن. ءبىراق مۇنداي ادىلەتسىز دەپ ويلاماعان. ەندى ونىمەن سالعىلاسۋدىڭ وزىنە ءقاۋىپتى ەكەنىن ءتۇسىنىپ، ءلام-ميم دەمەي ورنىنان تۇرەگەلدى.
— توقتا،— دەدى ءامىر.— العاشقى وتىنىشىڭە نەگە جاۋاپ سۇرامايسىڭ؟ جارايدى، سۇراماساڭ دا ءوزىم ايتايىن، سەن ءتارىزدى قۇلدار قامىن ويلاعىش ادامعا بالالار بەرىلمەيدى. قىپشاق بالالارى قاسقىر ءتارىزدى راقىمسىز، قاتىگەز بولىپ وسۋگە ءتيىستى. سويتسە عانا وزگە ەلدەردى جاۋلاپ الاتىن جاۋىنگەر بولا الادى. ال وقۋ، ءىلىم، تاربيە ولاردى تەك جۇمسارتادى. ءتۇسىندىڭ بە؟ قازىرگى زامان تەك قاسقىرلار ءتارىزدى، ەشكىمدى اياۋدى بىلمەيتىن كۇشتىلەردىڭ دۇنيەسى... ال قۇل-كۇندەرگە جاندارى اشىعىشتار كىلەڭ بوز وكپە، بوس بەلبەۋ جاندار. بۇل سەندەرسىڭدەر! ال سەندەرگە مەكتەپ اشىپ بەرسەڭ، وزدەرىندەي كىلەڭ بوز وكپەلەردى تاربيەلەپ شىعاراسىڭدار! بىزگە وندايلاردىڭ ءتىپتى كەرەگى جوق. بىزگە بىلە-بىلسەڭ، ءوزىن دە، وزگەنى دە ايامايتىن جان العىشتار ءتيىمدى. سوندىقتان ساعان مەدرەسە اشىپ، بالالاردى وقىتۋعا رۇقسات جوق! ال ەندى كەت!
اقبەرەن باسىن ءيدى دە سۇپ-سۇر بوپ ۇيدەن شىعىپ كەتتى. ءامىرشى اۋىل-ورداسىنان شىعارىپ جىبەرگەن اقبەرەن، ورگەنىشكە قاراي، ءۇن-تۇنسىز جاياۋ اياڭداپ كەلە جاتىر. باعانا، قۇتلىق تەمىردىڭ سوزىنەن، اشۋ-ىزا كەرنەي، كوزى قاراۋىتا بوز وردادان ازەر شىققان.
دەگەنمەن ارى-بەرىدەن كەيىن ەندى نە ىستەۋ كەرەك، سونى ويلاي باستادى. ارينە، قانشا ويلاسا دا ول، سول ءباز-باياعى، سوناۋ ءالىمساقتان بەرى كەلە جاتقان «ءالىڭ جەتسە تەڭدىكتى كۇشتىلەردەن تارتىپ الۋ كەرەك، ال ءالىڭ جەتپەسە — بۇنداي ءومىر سۇرگەننەن گورى — ءولۋ كەرەك» دەگەن جالعىز جولدان بوتەن ەشتەڭە تابا المادى. ول ەندى وسى شەشىمگە توقتادى. بۇگىننەن باستاپ ايانباي كۇرەسكە شىقپاق بولدى. ارينە، مۇنداي بولىپ حان-بەكزادا، جۇرتتى قۇلدىققا ساتاتىن مىقتىلارعا قارسى شىعاتىن كۇرەستى كوشپەندىلەر جەرىنەن ەمەس، تۇرعىن حالىقتىڭ شاھارلارىنان باستاعان ءجون. ۇشى-قيىرى جوق cap دالادا، قوس-قوس بوپ مال باعىپ جۇرگەن قويشى، جىلقىشىنىڭ باسىن قوسۋدان گورى، ءار شەبەرحانا، قارحانا، حاناكالارىندا جۇزدەگەن جۇمىسشى قۇلدارى بار قالا تۇرعىندارىنىڭ باستارىن قوسۋ، مىقتىلارعا قارسى كوتەرۋ كوپ جەڭىل. حورەزم قۇلدارىنىڭ كوتەرىلىسىنەن ۇشقىندانىپ، قان مايدان ءارى قاراي ماۋارانناحر جەرلەرىندەگى شاھارلارىنا جەتىپ لاۋلاعان ورتكە اينالۋى مۇمكىن. ال ول ءورت، سودان كەيىن بەرى قاراي، قايتادان حورەزم قالالارىن الۋ كەرەك. ءبىراق مۇنداي ءورتتى قويۋ اقبەرەننىڭ قولىنان كەلەر مە ەكەن؟ كەلەدى، كەلەدى! ويتكەنى ءجىپ قاشان دا بولسا جىڭىشكە جەرىنەن ۇزىلەدى. ال مىقتىلاردىڭ قازىرگى جىڭىشكە جەرى مىناۋ حورەزمدەگى قۇلدار بازارى. سوناۋ تاققا، باققا تالاسقان شىڭعىس ۇرپاقتارىنىڭ الەگى مەن قياناتى. ولاردىڭ جاۋگەرشىلىك قىرسىقتارىنان استاڭ-كەستەڭى شىعىپ جاتقان ماۋارانناحر شاھارلارى. بۇل مادينالاردىڭ حالقى ءقازىر، قۋراپ تۇرعان قامىس ءتارىزدى، شىرپىنىڭ وتى جارق ەتە قالسا، لاپ ەتە تۇسۋگە دايىن.
اقبەرەن حورەزم بازارىنا تەزىرەك جەتىپ، سونداعى قۇلداردىڭ باس كوتەرەر ادامدارمەن كەزدەسپەك. قۇتلىق تەمىردىڭ قۇلدارعا جاردەم بەرۋدەن باس تارتقانىن ايتىپ، جۇرتتى كوتەرىلىسكە دايىنداۋدىڭ كەرەگىن سويلەسپەك.
باعانا بوز وردادان شىققاندا، وسىندا بەكەر كەلدىم-اۋ دەپ جامان رەنجىگەن. ەندى بارعانىنا ىشتەي قۋانىپ قالعانداي. ويتكەنى ونىڭ كوز الدىنا سول بوز ورداداعى پەرىشتە ءتارىزدى مۇباراك ءجۇزدى جاس كەلىنشەك ەلەستەي بەردى. ياپىرماۋ، قايدا كوردىم وسى ءبىر قۇرالايدىڭ كوزىندەي پاك سەزىمدى، جاۋدىراعان كوزدى؟.. جوق، كورگەن، كورگەن! كورمەسە، باعانا وسى ءبىر كەلىنشەك جالت ەتىپ ءبىر قاراعاندا، وزىڭە تانىس بۇرىنعى ءبىر ءتاتتى سەزىم قايتا ورالعانداي، جۇرەگى قۇرعىر نەگە كەنەت ويناپ جۇرە بەردى؟ تانىمايتىن كەزدەيسوق جاننىڭ ءبىر قاراعانىنان ادامدا ونداي سەزىم تۋۋى مۇمكىن بە؟ جوق، مۇنداي جوعالعانىڭ تابىلعانداي، قۋانىش كەنەت تۋماسا كەرەك-تى... ءبىراق قايدا كوردى؟ بۇل كىمنىڭ كوزى؟ الدە اناسىنىڭ كوزى مە؟ جوق، جوق، ونىڭ كوزىندە باعاناعى كەزدەي شاتتىق، الدەنەدەن كەنەت ماس بولعانداي الىپ-ۇشقان قۋانىش ەمەس، ۇنەمى مەيىرباندىق، بىتپەس انالىق ماحاببات ساۋلەسى تۇراتىن... ياپىرماي، اقىل-ويىڭ دا ۇمىتىلعان، ءبىراق جۇرەگىڭنەن كەتپەگەن بۇل كىمنىڭ كوزى بولدى؟ الدە؟
«دەگەنمەن سول، سول قىزدىڭ كوزى! — دەدى ول كەنەت قۋانا ايقايلاپ جىبەرىپ.— باسە! باسە! تەك دۇنيەدە ساقىپ-جامال عانا بۇعان وسىلاي قارايتىن ءتارىزدى ەدى عوي. ال مەن دە تەك انام مەن سول تۇلىمى شولتيعان جەتى جاسار قىزدىڭ كوزىن عانا ۇمىتا قويماسام كەرەكتى ەدى. ءيا. ءيا، جاڭاعى جىبەك پەن التىنعا مالىنعان سۇلۋ ايەل، سول، سول ساقىپ-جامال!»
ءيا، بۇل وقيعا وسىدان جيىرما جىل بۇرىن بولعان. ماۋارانناحرداعى كوتەرىلىس قان-جوسا ەتىپ باسىلعان. وسى ايقاستا قۇندىز جاۋ قولىنان قازا تاپقان. تامدام جەتىم قالعان ون ەكى جاسار اقبەرەندى الىپ، ءبىر كەرۋەنگە ەرىپ باعداتقا قاشقان. كەرۋەن جولاي سەيحۇنداريانىڭ اياق شەنىندەگى ءبىر اۋىلعا توقتاعان. وسى اۋىلدىڭ قۇرمەتتى ادامى ەل اعاسى، جاقسى جىگىتىنىڭ جەتى جاسار قىزىن جىلان شاعىپ قال ۇستىندە جاتىر ەكەن. الگى جىگىت كەرۋەنشىلەردەن جاردەم سۇراپ كەلگەن. جىگىتتى تامدام تاني كەتكەن. ءبىر كەزدە بۇحارادا بولعان ءبىر كوتەرىلىسكە ەكەۋى دە بىردەي قاتىسقان ەكەن. قاتار تۇرىپ حان اسكەرىنە ساداق اتقان بوپ شىققان. تامدام اقبەرەندى ەرتىپ وسى ەل اعاسى كىسىنىڭ ۇيىنە كەلگەن. قۇمدى جەردىڭ كەسىرتكەدەن ءسال ۇلكەندەۋ وتە ۋلى سۇر جىلاننىڭ شاققانىن قالاي ەمدەۋ كەرەك ەكەنىن تامدام بىلەدى ەكەن، ءۇش كۇن ەمدەپ قىز بالانى اجالدان الىپ قالعان. كەرۋەن بۇل كەزدە ءجۇرىپ كەتكەن. ءوز كولىگىمەن كوشكە سوڭىنان جەتكىزبەك بوپ الگى كىسى تامدامدى تاعى ءۇش كۇن قوناعى ەتىپ الىپ قالعان. مىنە وسى ءۇش كۇندە توسەكتەن تۇرىپ كەتە قويماعان قىز بالانىڭ اقبەرەن جانىندا بولىپ، ونىمەن قاقپاقىل ويناپ، ەرتەك ايتىپ، اعالى-قارىنداستاي دوستاسىپ ۇلگىرگەن. ەكى بالانىڭ مۇنداي ۇيلەسە قالعانىنا ءماز بولعان جانە كوتەرىلىسكە بىرگە قاتىسقان جولداسىنىڭ ىستەگەن جاقسىلىعىنا ابدەن كوڭىلى تولعان جىگىت اقبەرەن تامدامنىڭ تۋعان بالاسى ەكەن دەپ، قىز ەر جەتكەندە وعان قوسپاق بولىپ ۋادەلەسكەن. بۇعان تامدام دا وتە ريزالىق بىلدىرگەن. ءوزىن اقبەرەنگە ايتتىرعانىن ەستىپ ساقىپ-جامال قىردىڭ قىرمىزى گۇلىندەي قىپ-قىزىل بوپ ۇيالعان. سويتسە دە جانىندا وتىرعان اقبەرەنگە وسى ءبىر بوتا كوزىمەنەن جاۋدىراي قاراعان. اقبەرەن ونىڭ كوزىنەن ومىرىندە ۇمىتپاس، جاس بالانىڭ پاك سەزىمىن اڭعارتاتىن ءبىر وراسان قۋانىش كورگەن. مىنە، سونداعى جاۋدىر كوزدى جيىرما جىل وتكەن سوڭ بۇگىن كەزدەستىردى. سونداعى جارق ەتە قالعان قۋانىشتى تاعى تانىدى. ايەلدىڭ ءوزى تانىعان جوق، ال سول ءبىر كۇناسىز اياۋلى كوز قاراستى تانىدى.
اقبەرەن وسىنداي وي ۇستىندە كەلە جاتىپ، ورگەنىشكە جەتكەنىن اڭعارماعان ەكەن، قالا شەتىنە كىرە بەرە كەنەت توقتاي قالدى. ول ەندى قۇلدار سارايىنا قاراي بۇرىلدى.
بۇل كەزدە كۇن دە باتۋعا اينالعان ەدى. اقبەرەن سول كۇنى تۇندە قۇلداردىڭ باس كوتەرەر ءۇش-تورت جىگىتتەرى مەنەن جاسىرىن، وڭاشادا كەزدەستى.
اتان وگىزدىڭ قاسىنداعى جاس بۇزاۋداي، كۇيەۋى قۇتلىق تەمىرمەن ءبىر توسەكتە جاتقان ساقىپ-جامال تاڭ سارعايىپ اتقانشا كوزىن ىلىكتىرە المادى. ال قۇتلىق تەمىردىڭ ءوزى دە ءتىپتى تاڭ بىلىنگەنشە ۇيقى كورگەن جوق. بىرەۋىنىڭ باۋىرى سولقىلداپ مازاسى كەتسە، ەكىنشىسىنىڭ جۇرەگى تىپىرشىپ كوزى ىلىكپەدى.
ساقىپ-جامال كىشكەنتايىندا ايتتىرعان جىگىتىن، ارينە، باياعىدا ۇمىتقان. تەك ەسىندە اقبەرەن دەگەن اتى قالعان. قىز بولا باستاعان كەزىندە بىر-ەكى رەت ونىڭ ءتۇرىن، مىنەزىن ەسىنە ءتۇسىرىپ كورمەك بولىپ ەدى، ءبىراق قانداي بالا، قاي ۋاقىتتا ايتتىرىپ جۇرگەنىن دە ويىنا كەلتىرە المادى. سوسىن ونى ءتىپتى ويلاۋدى قويدى. ال بەر جاعىندا جاڭا قىز بولىپ كەلە جاتقانىندا ءبىر كۇنى حورەزم ءامىرى، ءوزىنىڭ جەڭىل جاساق قولىن جىبەرىپ، تال تۇستە ساقىپ-جامالدى اتقا تاڭىپ ورداسىنا اكەلدىردى. بۇكىل اۋىل بولىپ ءومىر جاساعىنا «جەتىم قىزعا تيمەڭدەر!» دەي المادى. بۇنىڭ الدىندا قۇتلىق تەمىر وسى اۋىلدا بولعان. داريادان ۇيەڭكە شەلەكپەن سۋ اكەلە جاتقان بوي جەتىپ قالعان، سىلاڭداعان ساقىپ-جامالدى كوزى شالعان كارى تارلاننىڭ قىراعى كوزى ءبىر قاراعاننان-اق قىزدىڭ جارىلماعان جۇمىرتقا، قاۋىزى ءالى اشىلماعان جاۋقازىن گۇل ەكەنىن بىلگەن. قىز وعان ۇناعان، سودان بولۋى كەرەك، قۇدا ءتۇسىپ، قالىندىق تولەۋ تۇگىل، ءتىپتى اپتا وتپەي ورداسىنا اكەلۋگە جىگىتتەرىن جىبەرگەن. اكە-شەشەسى باياعى ۋادەسى بويىنشا تامدامدى كۇتىپ قىزىن ەشكىمگە بەرە قويماعان-دى. ال سول جىلى اكە-شەشەسى بىردەي وبادان قايتىس بولىپ، بايتال تۇگىل باس قايعى دەگەندەي، ساقىپ-جامال جىگىت تاڭداماق تۇگىل، اۋىر قايعىدان جاڭا عانا ەسىن جيناپ كەلە جاتقاندى. مىنە، وسىندايدا قۇتلىق تەمىر اتتى اسپانداعى قارا بۇركىت جەردەگى قىزىل بالا تۇلكى ساقىپ-جامالدى قاقتى دا كەتتى. «نەگە بۇيتەسىڭ؟» دەۋگە ءتىرى جاننىڭ جۇرەگى داۋالامادى.
ارينە، ءوزى تەڭدەس قۇربى-قۇرداستارىمەن ويىن-كۇلكىسى جاراسقان، دۇنيەنىڭ بارىنە تەك جاستىق قۋانىشپەن قارايتىن ساقىپ-جامال زورلاپ توسەگىنە سالعان، ساقال-مۇرتى بەتىنە تىكەنەكتەي قادالعان، قۇتلىق تەمىردى ءيتتىڭ ەتىنەن دە جەك كوردى. ال قۇتلىق تەمىر ەندى مۇنى ۇلدە مەن بۇلدەگە ورادى. ساقىپ-جامالدان بالا كورمەسە دە، ونى ءبىر توبە، وزگە التى ايەلىن ءبىر توبە سانادى. بالاعا دىلگىر ەمەس ءامىرشى ءتىپتى وسى جاس توقالىنىڭ وسىلاي قىسىر بەدەۋدەي، ۇنەمى جاراۋلى جۇرگەنىن ۇناتتى. ونىڭ وسىلاي جاس توقال بوپ قاسىندا جاتقانىن، ءامىر قالعان جاسىنداعى ەڭ قىزىقتى دۇنيەسى سانادى...
ءسويتىپ جۇرگەندەرىندە قۇتلىق تەمىر الپىستان استى. ساقىپ-جامال جيىرما جەتىگە جەتتى.
ونىڭ ۇستىنە، ەكى-ۇش جىلدان بەرى قۇتلىق تەمىر اۋرۋعا شالدىقتى.
ەندى ءامىر ورداسىنا كەلگەلى بۇلعاڭ ءجۇرىپ، بالا تاپپاي، ەر قۇشاعىنا قانىعىپ ساقىپ-جامال ابدەن ايەلدىككە جەتكەن دەر كەزىندە، ساساي بولعان بۇقاداي كەشەگى قۇلاننىڭ قۇلجاسىنداي ازىناعان كۇيەۋى، وزىنەن الدەنەنى كۇتىپ تىپىرشىعان جاس توقالىنا ەشتەڭە دەي المادى. ءبىر توسەكتە جاتسا دا بولەك جاتقانداي بولدى ەكەۋى.
تابيعي تىلەك اجىراسىپ ەدى، ەندى ولاردىڭ ويلارى دا اجىراستى.
ەكەۋىنىڭ توسەگى ءبىر، ءبىراق كوڭىلدەرى بولەك.
قۇتلىق تەمىر ارتىندا قالىپ بارا جاتقان ورداسىن، بالالارىنىڭ قامىن، مال-مۇلكىن ويلايدى.
اق توسەكتە قۇمارتا قىسار بايى، نە قۇشاعىندا قۋانا سۇيەر بالاسى جوق، سارى مايداي تولىقسىعان كەربەز ايەل قۇنارسىز ءوتىپ جاتقان كۇندەرىنە وكىنەدى. نە ىستەرىن بىلمەي، اق مامىق جاستىقتى باۋىرىنا قىسىپ، وكسىپ-وكسىپ جىلايدى.
وعان مىناۋ قاراماعىنداعى قالىڭ مال، جازيرا دۇنيە-مۇلىك، ءتىپتى جوق ءتارىزدى، كوڭىلىن ەلەڭ ەتكىزبەيدى...
بار وكسىگى، ارمانى ءوزى تەڭدەس جار قۇشقان ايەلدەردەي مەن نەگە باقىتتى ەمەسپىن دەۋ بولدى.
ءبىراق ساقىپ-جامال زاتى ەركەك ەكەن دەپ كورىنگەن قۇربى-تەڭدەسىنىڭ توسەگى بولۋدان الىس ەدى.
بۇندايعا ونى تاربيەسى دە، دارەجەسى دە جىبەرمەدى.
ساقىپ-جامال تەك ءناپسى ق ۇلى ايەل ەمەس ەدى، ول جۇرەگىنىڭ تاڭداۋى، ءمولدىر بۇلاقتاي تازا تىلەگى بار ايەل بولاتىن.
كورىنگەندى ۇناتىپ، كورىنگەنگە ۇناعىسى كەلمەيتىن.
مىنە ساقىپ-جامال وسىنداي جاعدايدا جۇرگەندە اقبەرەندى كوردى.
وعان اقبەرەن دەگەن ەسىمنىڭ يەسى، سوناۋ كوك سالدەلى، سىمباتتى قارا تورى كىسى، جۇرەگىنىڭ كۇل-تالقانىن شىعارار شىن اقبەرەندەي سەزىلدى...
ساقىپ-جامال ءتۇنى بويى كىرپىك قاقپاي شىعۋى وسىدان ەدى.
كىشكەنتايىمنان قۇداي قوسقان، اتا-انامىز اتاستىرعان قوساعىم ەدى، جازمىش جازباي ايىرىلىپ ەدىم، ەندى وعان قايتا قوسىلسام، اللا تاعالا مۇنىمدى كۇنا ساناماس دەدى.
دەمەك، باعاناعى كوك سالدەلى كىسى، سول بالا جاستاعى اقبەرەنى مە، الدە باسقا اقبەرەن بە، ءبارىبىر ساقىپ-جامالعا ۇناپ قالعان.
ۇناعان كوڭىلگە، اتاستىرعان قوساعىم دەگەنى جاي اشەيىن تىلگە تيەك سىلتاۋى ەدى.
كەيدە ماحاببات وسىلاي دا كەلەتىن.
ال ساقىپ-جامالعا وسى بۇگىنگى كەلگەن ماحاببات شىن ماحابباتى كورىندى.
ويتكەنى ول سۇيسە سۇيە الاتىن، كۇيسە كۇيە الاتىن ايەل بولاتىن.
ونىڭ بىردەن قۇلاپ كەتۋى، تابيعات تىلەگىنەن عانا تۋعان جوق، جۇرەك تۇبىندە كوپتەن بەرى شىن ماحاببات اڭساپ جاتقان ارمانىنان تۋعان.
ال ساقىپ-جامال ءبىر سۇيسەم، شىن سۇيەم دەپ ويلايتىن. كوڭىلىنىڭ ءبىراق اۋمالى-توكپەلى ەكەنىن بىلمەيتىن. سودان دا بولار بۇگىن جالىندى جانىن كۇندەگىسىنەن دە بەتەر قايدا قويارىن بىلمەي، توسەگىندە تىپىرشي بەرگەن.
كۇندە مۇنداي قىلىق كورسەتپەيتىن ايەلىنە بۇگىن ءبىر پالەنىڭ كەلگەنىن قۇتلىق تەمىر دە سەزگەن.
ساقىپ-جامال ەرتەڭىنە وڭاشادا ادىلشەنى شاقىرىپ الدى. ادىلشە وزبەك حاننىڭ قۇتلىق تەمىردىڭ قاراۋىنا الدىرتقان، الماي كەتكەن ايەلى بوبەشتىڭ بالاسى ەدى. ساقىپ-جامال مەن بوبەش ءبىر رۋدىڭ قوڭىراتتىڭ قىزدارى. اۋىلدارى ءبىر جايلاۋعا، ءبىر قىستاۋعا قاتارلاسا كوشىپ جۇرگەن. ونىڭ ۇستىنە وزبەك حاننىڭ تاپسىرۋىمەن قۇتلىق تەمىر بوبەشتىڭ ءۇيىن ءوزىنىڭ ورداسىنىڭ جانىنا قوندىرعان. ال ساقىپ-جامال ادىلشەنى ءىنىم دەپ جاقىن تارتادى. ءبىر بۇيرەگى وعان بۇرىپ تۇرادى. قۇتلىق تەمىر ۇمىتىپ كەتسە، بوبەشتىڭ ءۇيىن ساقىپ-جامال ۇمىتپايدى. بۇل ءۇيدىڭ جۇدەمەۋى ءوزىنىڭ مىندەتىندەي كورەدى. ادىلشەنىڭ كيەتىن كيىمى دە، مىنەتىن اتى دا ساقىپ-جامالدىڭ قولىنان شىعادى. بۇنىسىنا قاراي ادىلشەنىڭ دە ساقىپ-جامال دەسە شىقپايتىن جانى، قيمايتىن ءانى جوق. ايتقانىن ەكى ىستەمەيدى. تۋعان شەشەسىنەن بىردە-بىر كەم كورمەيدى.
ساقىپ-جامال وسى ادىلشەنى وڭاشا شىعارىپ الىپ:
— قالقام، ءقازىر سەن دە وتاۋ يەسى بولىپ قالدىڭ، سىر ساقتايتىن جاسقا جەتتىڭ،— دەدى. ادىلشە بيىل ون بەسكە شىققان. ول ساقىپ جامالدىڭ نە ايتقىسى كەلگەنىن ازىرگە تۇسىنبەسە دە، باسىن يزەي، بار ىنتاسىن سالا تىڭدادى.— سەنەن بوتەن بۇل قۋارعان قۋ وردادا سەنەرىم جوق،— دەدى ساقىپ-جامال ايدالادا تۇرسا دا قايتادان سىبىرلاي سويلەپ. — تەك وزىڭە عانا ءبىر ءوتىنىش ىستەگەلى تۇرمىن.
— ايتىڭىز،— دەدى بالا جىگىت.— نە ايتساڭىز دا ورىندايمىن.
ايەل دەمىن ازەر-ازەر الىپ قىسىلا سويلەدى.
— كەشە ءبىزدىڭ ورداعا كەلگەن كوك سالدەلى كىسىنى كوردىڭ عوي؟ — دەدى ول.
— ءيا، كوردىم. ونى انەۋگۇنى ورگەنىش بازارىندا دا كورگەم. الىستان كەلگەن قوجا كورىنەدى.
— ەرتەڭ قالاعا باراسىڭدار،— دەدى ساقىپ-جامال.— سول كىسىنى قايتسەڭ دە تاۋىپ الىپ مەنىڭ مىنا حاتىمدى بەر... مۇمكىن ونى تاعى بازار دا كەزدەستىرەرسىڭ... ءبىراق مەنىڭ حات بەرگەنىمدى ءتىرى جان بىلمەسىن... كوزىڭنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاي گور...
— جارايدى، aپa،— دەدى بالا جىگىت،— ءتىرى جان بىلمەيدى... تەك وزىنە عانا بەرەم... ەگەر تابا السام...
ەرتەڭىنە وردا قىزمەتشىلەرى ءۇي شارۋاسىمەنەن ورگەنىش بازارىنا باردى.
ساقىپ-جامال اكەسىنىڭ بارىندا، كىشكەنتاي كەزىندە مۇسىلمانشا وقىعان، اجەپتاۋىر حات تانيدى. اقبەرەنگە جولىعار بوتەن لاجى بولماعان سوڭ، امالسىز سالەمدەمە جولداعان. ادىلشە بازارعا كەلگەننەن كەيىن، «ەتىگىمە ۇلتان الاتىن ەدىم» دەپ سەرىكتەرىنەن ءبولىنىپ كەتىپ، كوك سالدەلى كىسىنى ىزدەگەن. بۇنىڭ باعىنا قاراي، ءبىر شەبەرحانانىڭ الدىندا ىزدەگەن ادامى بەتپە-بەت كەزدەسە قالعان.
— اسسالاۋماعالايكوم،— دەگەن ادىلشە. اقبەرەن «ۋاعالەيكۋم اسسالام» دەگەنشە الاقانىندا جۇمۋلى كىشكەنتاي قاعازدى كوك سولدەلىنىڭ قولىنا ۇستاتا بەرگەن.
— توقتاي تۇر،— دەگەن كوك سالدەلى قاعازدى الىپ جاتىپ، بالانى كەتىپ قالماسىن دەپ. ول دەرەۋ قاعازعا كوز جۇگىرتىپ وقىپ شىققان. حاتتا «كىشكەنتايىمدا اتاستىرعان اقبەرەن دەگەن بالا بولىپ ەدى. ءسىز كىمسىز؟» دەگەن ەكى-اق ءسوز بار ەكەن. حات جازعان ادامنىڭ ەسىمى دە جوق. ءبىراق حات كىمنەن ەكەنىن اقبەرەن بىردەن ۇقتى.
جۇرەگى شاپقان اتتاي لەپىرە ءتۇسىپ، قۋانىپ قالدى. قولى ءسال دىرىلدەي قاعازدىڭ شەتىنە «سولمىن» دەگەن جالعىز اۋىز ءسوز جازىپ، حاتتى بالانىڭ وزىنە قايتارىپ بەردى.
— وسى قاعازدى جازعان ادامنىڭ وزىنە عانا تاپسىر،— دەدى بالاعا سەنە قاراي.
— جاقسى، اعا،— دەدى ادىلشە. ول اسىعا باسىپ بازار شەتىندەگى ورىك، مەيىز دۇكەنىنىڭ جانىندا قالعان سەرىكتەرىنە قاراي جونەلدى.
— ۇلتانىڭ قايدا؟ — دەدى جىگىتتەردىڭ بىرەۋى، قارا سۇر كەلگەن دەمبەلشەلەۋى.
ادىلشە ساسىپ قالدى.
— جاقسىسىن تابا المادىم،— دەدى ادىلشە بوتەن سىلتاۋ تابا الماي.
قارا سۇر سەزىكتەنە قارادى.
— وسىنشاما بازاردان با؟
— ءيا، وسىنشاما بازاردان! — دەدى بالا كەنەت شارت ەتىپ. سويدەدى دا بۇرىلىپ كەتتى.
حاتتى كەلگەن سوڭ وڭاشادا ساقىپ-جامالعا قايتارىپ بەردى. شەتىندەگى جازۋىن كورىپ، ول ەكى بەتى دۋ ەتە قىزارىپ، ءسال مەزگىل ءۇن-تۇنسىز تۇرىپ قالدى. الدەنەگە قۋانعان بولۋى كەرەك، كەنەت ول ادىلشەنىڭ ەكى بەتىنەن كەزەك-كەزەك ءسۇيدى.
— اينالايىن، جالعىز باۋىرىم،— دەدى.
ادىلشە ەندى جىگىتتەرگە ەرىپ ورگەنىش بازارىنا ءجيى باراتىن بولدى. ءار بارعان سايىن ساقىپ-جامالدان حات اپارىپ، اقبەرەننەن وعان جاۋاپ اكەلەدى. وسىلاي ەكى عاشىقتىڭ اراسىندا بىر-بىرىنە دەگەن جاقسى تىلەك، سەنىم ماحاببات حات ارقىلى كۇشەيە ءتۇستى. تالاي وي بالقىتقان، قيال تەربەتكەن بىر-بىرىنە جالىندى سوزدەر، ارمانعا بەرگىسىز تىلەكتەر جازىلدى. لاۋلاي تۇتانعان سەزىمدەر وسى حاتتار ارقىلى قىزۋىنا شىداتپايتىن ورتكە اينالىپ، ەندى بىر-بىرىنە جولىقپاسا تۇرا المايتىن كۇيگە جەتتى. اقىرىندا بۇلار ورگەنىشتىڭ ءبىر بۇرىشىنداعى جەر كەپەدە كەزدەستى.
ال قارا سۇر جىگىت العاشقى كۇننەن كەيىن ادىلشەگە ەكىنشى رەت ەش سۇراق بەرگەن جوق.. ءتىپتى ەشتەڭە سەزبەگەن ادام ءتارىزدى. ءبىراق وسى ادىلشە ارقىلى كوك سالدەلىنىڭ ورداداعى ءبىر اداممەن بايلانىسى بارىن العاشقى كەزدەردە-اق سەزگەن. سوڭىنان اڭدىپ ءجۇرىپ، ورداعا كەلگەننەن كەيىن ءجاسوسپىرىمنىڭ ساقىپ-جامالعا جولىعاتىنىن ال بازارعا بارسا كوك سالدەلى كىسىگە كەزدەسەتىنىن ءبىلىپ قالعان. ءبىراق بۇنىڭ اياعى نەمەن تىنار ەكەن دەپ ەشكىمگە ەشتەڭە ايتپاعان. اسىرەسە ءوزىنىڭ تىكەلەي قوجاسى قۇتلىق تەمىرگە دە كورگەن بىلگەنىن ەستىرتپەگەن. اياعىن كۇتكەن.
قارا كولەڭكە ۇيدە، اق توسەكتىڭ ۇستىندە قولاڭ شاشىن جايىپ جىبەرىپ، اق كويلەگىمەن شالقاسىنان جاتقان ساقىپ-جامال جانىندا وتىرعان اقبەرەنگە اعارىپ اتىپ كەلە جاتقان تاڭ ءتارىزدى كورىندى.
اقبەرەن ەڭكەيىپ، قوزعالماي جاتقان ارۋدىڭ بەتىنە باسىن تايادى.
ارۋ ەكى قولىمەنەن اقبەرەننىڭ موينىنان قۇشاقتاپ وزىنە قاراي تارتتى.
ەكەۋى ۇزاق ءسۇيىستى. سۇيىسكەن سايىن سۋسىندارى قانباي شولدەي تۇسكەندەي، قۇشاقتارىن ايىرماي، تاعى ۇزاق ءسۇيىستى. تاعى ءسۇيىستى، تاعى...
— سەنسىز، قالاي وسى ۋاقىتقا دەيىن ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەنمىن؟ — دەدى ارۋ الدەن ۋاقىتتا.
— ال مەن شە؟ مەن ساعان كەزدەسكەنشە ءوز باسىمنىڭ ەمەس، تەك حالىقتىڭ عانا باقىتىن ويلاپ كەلىپ ەدىم — دەدى اقبەرەن.— ادامنىڭ ءوز قۋانىشىنىڭ دا مۇنداي كەرەمەت ەكەنىن بىلگەن ەمەسپىن.
ءيا، بۇل كۇندەرىمىز ەكەۋمىزدىڭ دە شىن باقىتتى كۇندەرىمىز، تەك سونى ساقتاي الساق جارادى — دەدى ارۋ نازدانا.
نەگە ساقتاي المايمىز؟ قۇتلىق تەمىر تاعدىرىڭنىڭ ءامىرشىسى بولعانمەنەن، سەنىڭ جۇرەگىڭە ونىڭ بۇيرىعى جۇرمەيدى عوي... ماعان سەنىڭ جۇرەگىڭنىڭ مەندىك بولعانى جەتەدى... قارا باسىما ودان ارتىق باقىت تىلەمەيمىن...
ال مەن دە سەنەن تەك سونى عانا تىلەر ەدىم. ءبىراق سەن جالعىز مەنىكى عانا ەمەسسىڭ عوي. اتتەڭ، دۇنيە-اي، تەك مەندىك قانا بولا الاسىڭ با؟
— ول مۇمكىن ەمەس.
— ال مەن تەك سەنىكى بولا الار ەدىم. ەگەر سەن تىلەسەڭ ءدال بۇگىن سوناۋ بوز وردانى دا، ەن بايلىقتى دا، بۇكىل حورەزمدى باسقارىپ وتىرعان ءامىردى دە، ءبارىن-بارىن تاستاپ سوڭىڭنان ەرىپ كەتە بەرەر ەدىم.
— وعان سەنەمىن.
— ال سەن نەگە ويتە المايسىڭ. مەنىڭ بار تىلەگىم، تەك ءوز باسىڭنىڭ بوستاندىعى عانا ەمەس پە؟
— جوق، مەنىڭ بوستاندىعىم حالقىمنىڭ بوستاندىعىمەنەن بايلانىستى. حالقىمنىڭ بوستاندىعى ءۇشىن مەنىڭ اكەم دە، شەشەم دە، ءتىپتى اسىراپ العان وگەي شەشەم دە، وگەي اكەم دە ولگەن... مەن ولاردىڭ اق ءسۇتىن اقتاماي، ءوزىمدى شىن باقىتتى ساناي المايمىن.
— جاڭا عانا باقىتتىمىن دەپ ەدىڭ عوي؟
— ءيا. ول تەك ءوز باسىمنىڭ عانا باقىتى.
— جوق، ەكەۋمىزدىڭ باقىتىمىز. بىزگە سول دا جەتپەي مە؟... ءجۇر، قاشايىق بقل ارادان. كەتەيىك ەكەۋمىز قول ۇستاسىپ، قۇتلىق تەمىر دە، باسقا دا تابا المايتىن الىس جاققا. جولعا كەرەكتىڭ ءبارى بار مەندە... بۇكىل ومىرىمىزگە دە جەتەدى.
— جوق، مەن بۇل ارادان كەتە المايمىن. مەنى كۇتىپ وتىرعان مىڭداعان قۇل مەنەن كۇڭ، كۇنىن كورە الماي جۇرگەن بەينەتقور جۇرت بار.
— وندا مەن كەتتىم.
— ءيا، بارا عوي... تاڭ اتىپ قالدى.
قارا سۇر جىگىت حورەزم ءامىرىنىڭ ورگەنىشتەگى سارايىنىڭ الدىنداعى باۋ-باقشانىڭ ءبىر بۇرىشىندا تاپجىلماي وتىر. «قالاي ايىرىلىپ قالدىم، دەيدى ول وزىنە-وزى، ساقىپ-جامال حانىم دەگەنىم سول باعاناعى شىعىپ كەتكەن ەركەك كيىمدى جىگىت بولدى عوي».
سىرقات قۇتلىق تەمىردەن رۇقسات الىپ، ءبىر توپ كۇزەتشىسىمەن ساقىپ-جامال ورگەنىشتەگى ءامىر سارايىنا تۇنەۋگە كەلگەن. سىلتاۋى ءامىر سارايىندا قالعان دۇنيە مۇلكىن، تورقا ىشىك، قۇندىز توندارىن قۇرت جەپ بۇلدىرمەس ءۇشىن كۇنگە كۇيدىرىپ جەلگە ۇستاپ قۇلدارىنا شاڭ-توزاڭىن قاقتىرىپ، سىلكىتىپ قايتۋ بولعان.
ءامىر ىشتەي الدەنەدەن سەزىكتەنسە دە، بارما دەمەگەن.
تەك ساقىپ-جامالعا ەرىپ باراتىن كۇزەتشى نوكەرلەرىنىڭ باستىعى ەتىپ الگى قارا سۇر جىگىتىن جىبەرگەن. «بىردەمە سەزسەڭ اياما، باسىن الۋ كەرەك بولسا، حان قاتىنى دەمە، باسىن ال... ال الدەقالاي بىرەۋ-بىرەۋدەن سەزىكتەنە قالساڭ — اكەڭ بولسا دا، ۇستاپ وزىمە اكەل» دەگەن.
ورگەنىشتەگى ءامىر سارايى كىسى جوقتا دا كۇزەتتە بولاتىن. بۇلار كەلگەننەن كەيىن قارا سۇر نوكەر كۇزەتشىلەرگە «مەنىڭ ۇلىقساتىمسىز ءامىر سارايىنا ءتىرى جاندى كىرگىزبەڭدەر، كىرەمىن دەگەندەردى ۇستاپ وزىمە الىپ كەلىندەر» دەگەن. ول بۇل بۇيرىقتى كۇزەتشىلەرگە وردا الدىنداعى باۋ-باقشا ىشىندە ايتقان. بۇل كەزدە سارايعا ساقىپ-جامال نوكەر قىز كەلىنشەكتەرىمەن ورنالاسىپ جاتقان. ءدال وسى ارادا ۇيدەن ءبىر جاس جىگىت شىعىپ، سىرتقى داربازا الدىنداعى كۇزەتشىگە بىردەمەنى ايتتى، دا ءارى قاراي ءوتىپ كەتكەن. قارا سۇر نوكەر بۇعان بالەندەي ءمان بەرمەگەن. «بۇرىنعى كۇزەتشىلەردىڭ بىرەۋى شىعار» دەگەن دە قويعان. ال ءقازىر سارايدى قورشاپ كۇزەتكە تۇراتىن قاسىنداعى جىگىتتەرگە: «جانە سارايدان دا مەنىڭ رۇقساتىمسىز ەشكىمدى شىعارماڭدار» دەپ بۇيىرعان. كۇزەتشىلەردىڭ بىرەۋى «حانىم قىدىرام دەسە دە سىرتقا شىعارمايىق پا؟» دەپ سۇراعان. قارا سۇر وعان: «ءقازىر قاراڭعى تۇسەدى. تۇندە حانىم ەش جاققا دا بارماۋعا ءتيىس. ال الدا-جالدا قىدىرام دەسە وزىمە ايتىڭدار» دەپ جىگىتتەرىن تاراتقان.
ءتۇن ورتاسى اۋا ءومىر سارايىنىڭ بارلىق شامدارى سونگەن. حانىم نوكەرلەرى قىز-كەلىنشەكتەردىڭ دە داۋىستارى تىنعان. سوندا عانا، جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ جاتقانىن بىلۋگە قارا سۇر ساراي ىشىنە كىرگەن. حانىم جاتاتىن جاقتاعى بولمەلەرگە باراتىن ىشكى ەسىكتىڭ الدىندا تۇرعان كۇزەتشىدەن «قالاي، حانىم دا ءوز بولمەسىنە كىردى مە؟» دەپ سۇراعان. كۇزەتشى جىگىت: «جوق، باعاناعى كەتكەننەن ءالى كەلگەن جوق» دەگەن. قارا سۇر: «باعاناعى كەتكەنىنەن دەگەنىڭ نە؟ ءوزىڭ نە ايتىپ تۇرسىڭ؟» دەپ ەدىرەيە قالعان. «كەلىسىمەنەن بوزبالاشا كيىنىپ، سىرتقا شىعىپ كەتكەنىن ءوزىڭىز دە كورىپ ەدىڭىز عوي. حانىم شىعىپ بارا جاتقاندا ءبارىڭ ۇلكەن قاقپانىڭ بەر جاعىنداعى باۋ-باقشادا تۇرعانسىزدار. ەشقايسىلارىڭ دا سوڭىنان ەرمەگەننەن كەيىن، وسىلاي كەلىسكەن ەكەن دەپ ەشتەڭە ايتقان جوقپىن!» دەپ كۇزەتشى جىگىت اسىعا سويلەدى.
قارا سۇر قۇدايدىڭ ۇرعانىن ەندى ءبىر-اق ءبىلدى. ءوزى قاراپ قالعان قاقپادان باعاناعى شىعىپ كەتكەن جىگىت بۇرىنعى كۇزەتشىلەردىڭ ءبىرى ەمەس، ەرەكشە كيىنگەن حانىم ەكەنىنە ەندى شەك كەلتىرمەدى.
دەرەۋ جىگىتتەردى جان-جاققا جۇمساپ حانىمدى ىزدەتتى. ءبىراق ول تابىلمادى. ىزالانعان، ابدەن قالجىراعان قارا سۇر نوكەر، ايتەۋىر وسى ۇيگە ءبىر سوعارسىڭ دەپ، ەندى ءوزى داربازا الدىندا تۇردى دا الدى. كۇن شىعا ساقىپ-جامال كەلدى.
— ىزدەمەگەن جەرىمىز جوق، تۇنىمەنەن قايدا بولدىڭىز؟ — دەدى قارا سۇر ءوزىن-وزى ۇستاي الماي اشۋعا تۇنشىعىپ.
— وندا سەنىڭ نە شارۋاڭ بار؟ — دەدى ساقىپ-جامال قاباعىن ءتۇيىپ.
سىرتىنان كۇزەتتىرىپ قويعانمەن دە، بۇنىڭ ءامىردىڭ ەركە قاتىنى ەكەنى ەسىنە ءتۇسىپ، قارا سۇر ساسىپ قالدى. قاتىننان ايلاكەر ءتىرى جان جوق، ءالى ءامىردى قالاي دوڭگەلەتەتىنىن كىم ءبىلسىن!
— ماعان اقساقالدىڭ ءوزى سىزدەن كوز ايىرما دەپ تاپسىرعان،— دەدى ول بوتەن سىلتاۋ دەرەۋ ويىنا كەلمەي.— ال ءسىز، ەشقايسىمىزعا ايتپاي ءتۇنى بويى جوق بولدىڭىز دا كەتتىڭىز.
قۇتلىق تەمىردىڭ قاتىنىنان سەزىكتەنە باستاعانىن، سوندىقتان ادەيى اندىتىپ جىبەرگەنىن ەندى ساقىپ-جامال دا ءبىلدى. ارينە، بارعان سوڭ مىناۋ قارا سۇر امىرگە ءبارىن ايتادى... ال كۇيەۋىنىڭ مىنەزى وزىنە ءمالىم. انىعىن بىلمەي قويمايدى. جاقسى كورگەن قاتىنىم ەدى دەپ ۇندەمەي قالمايدى. ايتپاساڭ، جون تەرىڭنەن قايىس الادى. نامىسقور. قاتىگەز. قاتىنىن قانشا جاقسى كورسە دە، كوزىنە ءشوپ سالدىرىپ وتىرا المايدى.
شەشىم وزىنەن-وزى كەلدى.
— قايدا بولعانىمدى وعان ءوزىم ايتامىن. وندا سەنىڭ شارۋاڭ بولماسىن،— دەدى شىتىناپ.— بار! اتتاردى دايىندات! ءقازىر جۇرەمىز.
— قۇپ! — دەدى قارا سۇر. ول كىلت بۇرىلىپ اتتار تۇرعان قورا جاققا قاراي بەتتەدى.
ال ساقىپ-جامال، قارا سۇردىڭ الىستاي تۇسكەنىن ءسال كۇتىپ تۇردى دا، اناۋ ات قورا جاقتاعى جىگىتتەرىنە تاياعان كەزدە، قايتادان قاقپادان شىقتى دا، جاقىن تۇرعان ءبىر قيسىق-قيسىق كوشەگە كىرىپ جوق بولدى.
قاشىپ كەتكەن ساقىپ-جامالدى كۇنى بويى تابا الماعان قارا سۇر، امال جوق، جىگىتتەرىن، ساقىپ-جامالدىڭ نوكەر قىز-كەلىنشەكتەرىن ەرتىپ، تۇنگە قاراي ءامىردىڭ وردا-اۋىلىنا قايتىپ كەلدى.
بولعان وقيعانى باستان اياق، ەشتەڭەسىن جاسىرماي ايتىپ بەردى. باۋىرى اۋىرىپ ابدەن مازاسى كەتىپ وتىرعان قۇتلىق تەمىر ونى ءۇن-تۇنسىز تىڭداپ شىقتى دا، ءتىل قاتپاي تاعى ۇزاق ۇندەمەي قالدى.
تەك اۋرۋى ءسال باسىلعان كەزدە عانا ءتىل قاتتى.
— ءسويتىپ سەن مەنىڭ قاتىنىمنان ايىرىلىپ قانا قالعان جوقسىڭ عوي، ونى قايدان ىزدەۋدى دە بىلمەيسىڭ، ءا؟ — دەدى قۇتلىق تەمىر اشۋدان جارىلىپ كەتە جازداپ.
قايتسەم باسىمدى امان الىپ قالام دەپ جانتالاسىپ وتىرعان قارا سۇر:
— ساقىپ-جامال حانىمنىڭ قايدا ەكەنىن بىلسە ءبىر-اق ادام بىلەدى،— دەدى ول ازەر-ازەر سويلەپ.
— ول كىم؟
— ءسىزدىڭ جاقسى كورەتىن بالا جىگىتىڭىز ادىلشە.
— ول قايدان بىلەدى؟
قارا سۇر كوك سالدەلى ۇلەم مەن ءامىر ايەلىنىڭ اراسىندا ادىلشەنىڭ كوپتەن بەرى بايلانىس جاساپ جۇرگەنىن ايتتى.
— ونى ماعان بۇرىن نەگە حابارلامادىڭ؟ — دەدى زەكىپ قۇتلىق تەمىر.
— ەكەۋىنىڭ بايلانىسى نەگە اپارىپ سوعارىن بىلەيىن دەپ ەدىم... سوسىن عانا سىزگە جەتكىزبەك ەدىم.
قۇتلىق تەمىر كۇپ-كۇرەڭ بوپ دولدانا قالدى.
— جەتكىزگەنىڭە بولايىن! سەندەي جان اشىردىڭ بارىنان جوعى! — ءامىر دەرەۋ الاقانىن شاپالاقتادى. ۇيگە قىلىشىن بەزەنىپ ەكى جىگىت كىرىپ كەلدى — اكەتىڭدەر مىنانى! — دەدى ءامىر ولارعا قارا سۇردى نۇسقاپ.— بەس ءجۇز شىبىق دۇرە سوعىلسىن!
قارا سۇر جالىنا ايقايلاپ جىبەردى.
— اعاتاي!
— اكەتىندەر! — دەدى قۇتلىق تەمىر بەتىنەن تۇگى شىعىپ،— «قاقپانى سالا الماعان بىردەمەسىن قالدىرادى» دەگەن وسى. كۇزەتە المايدى ەكەنسىڭ — جازاسىن تارت!
ەكى جىگىت قارا سۇردى سۇيرەي جونەلدى. سول كۇنى ساقىپ-جامال مەن كوك سالدەلى ۇلەمدى ۇستاپ اكەلىڭدەر دەپ قۇتلىق تەمىر ورگەنىشكە بىرنەشە جاساق جىبەردى. ءبىراق ولار ەشتەڭە تابا الماي قايتتى.
قارا سۇردى اكەتىسىمەن ورداعا ادىلشە شاقىرىلعان. ول «ەشتەڭە كورگەن جوقپىن، بىلگەن جوقپىن» دەپ قاسارىپ تۇرىپ الدى. ابدەن ىزالانعان دولى مىنەزدى قۇتلىق تەمىر «قايتسەم دە ايتقىزامىن» دەپ جالعىز اناسى بوبەشتىڭ زار ەڭىرەپ جالىنعانىنا قاراماي، ون بەس جاسار ادىلشەنى سۋى تىستەن وتەتىن مۇپ-مۇزداي قۇدىققا جالاڭاش ءتۇسىرىپ، كوك سالدەلى ۇلەم مەن مەنىڭ قاتىنىمنىڭ قانداي بايلانىستارى بولدى جانە ولاردى قاي جەردەن تابۋ كەرەك ەكەنىن ايتقانىنشا شىعارمايمىن» دەدى. بالا سوندا دا جۇمعان اۋىزىن اشپادى. دەگەنمەن ادىلشەنىڭ وزبەك حاننىڭ بالاسى ەكەنىن ۇمىتپاعان قۇتلىق تەمىر، قاراڭعى تۇسە قۇدىقتان شىعارتىپ الدىردى. ءبىراق مۇزداي سۋدا تۇرىپ، ەكى وكپەسىنەن بىردەي سۋىق ۇستاعان ادىلشە، ۇيىنە اكەلىنگەننەن كەيىن ءتۇنى بويى بار دەنەسى وتتاي قىزىپ، دەم الا الماي جاتتى دا، بىردەن دۇنيە سالدى.
ال اقبەرەن مەن ساقىپ-جامال سول كەتكەندەرىنەن مۇلدەم جوق بولدى. بالاسىنىڭ كوز الدىندا قۇتلىق تەمىر ءامىر قياناتىنان ولگەنىن كورگەن بوبەش، سول كۇنى اقىلىنان اداسىپ جىندى بوپ كەتتى.
قۇتلىق تەمىر جىندانعان ايەلدى ارقانمەن قازىققا بايلاپ قويعىزىپ، ادىلشەنى حان ۇلىنداي ۇلكەن قۇرمەتپەن جەرلەدى. بالانىڭ ءوز اجالىنان ەمەس، زورلىقپەن ولگەنىن بىلگەن اقبەرەن ءوزى قاۋىپتە جۇرسە دە، وسى تۇستا تىڭداعان ادام جىلايتىن «سۇڭقار ءولىمى» دەگەن داستان شىعاردى.
قۇتلىق تەمىردىڭ جاۋىزدىعىن ءجاسوسپىرىمدى اياماعان كۇشتىلەردىڭ سۇمدىعىن، دىنگە قارسى، قۇدايعا قارسى ويلارىن اشىپ ايتقان بۇل داستان حالىقتى كۇرەسكە شاقىردى. جۇرتتىڭ كوكەيكەستى تىلەگىن قوزعادى. سوندىقتان بۇل داستاندى حالىق تەز جاتتاپ العان، بىرىنەن ءبىرى ەستىپ، وتكىر سوزدەرىن كۇرەس ۇرانىنا اينالدىرعان.
ال جاقىپ كەرۋەنشى داستاندى جاتقا بىلە تۇرىپ، ونى وزبەك حانعا ايتىپ بەرۋگە، قۇتلىق تەمىردىڭ، حاننىڭ قاھارىنان قورقىپ، تەك باس جاعىن عانا ەستىرتكەن. كوشىرىپ بەرگەننەن كەيىن نە بولسا دا ءوزى وقىسىن، بالاسىنىڭ قالاي ولگەنىن تۇسىنسە، قۇتلىق تەمىرگە نە دەيدى ءوزى ءبىلسىن دەپ، ادىلشەنىڭ ولىمىنەن بەيحابار ادام بوپ كورىنگەن دە قويعان.
ۇرگەنىشتەگى قۇلدار كوتەرىلىسى، ساتىر-سۇتىر نايزاعاي ويناپ كۇن كۇركىرەگەندەي كەنەت باستالدى. بۇل كەزدە قۇتلىق تەمىر حورەزمنىڭ قالىڭ اسكەرىن يران مەن سوعىسۋعا وزبەك حانعا كومەككە جىبەرگەن. كوپ جىلدان بەرى ەش جاۋ، ەرەۋىل كورمەگەن حورەزم ءومىرى قاۋىپ-قاتەردەن ءتىپتى قاننەن-قاپەرسىز ەدى. وردا كۇزەتۋگە تەك جەڭىل قولدى بىر-ەكى عانا جاساق قالدىرعان.
ەرەۋىلشىلەردىڭ دە كۇتكەنى وسى ءتۇس ەكەن. تاڭ سارعايىپ اتىپ كەلە جاتقاندا، قۇلدار جاتاتىن حيزاردان، اش-جالاڭاش، قۇلدار ساپ تۇزەي لەك-لەك بوپ قاقپا سىرتىنا شىقتى. حيزار دەگەن قۇر اتى، بۇل جان-جاعى بيىك دۋالدارمەن قورشالعان كولەمى ءبىر شاقىرىمداي بەكىنىس الاڭ. دۋالدى ىرگەلەي كۇزەتشىلەر تۇراتىن. ءار قاققان تەمىر قازىقتىڭ ماڭىندا، توپ-توپ بوپ قۇلدار قارا جەرگە جاتادى. ءار قالادان، نە ءار ەلدەن اكەلىنگەن بيشارالاردىڭ، وزدەرىنە ارنالعان تەمىر قازىقتى بەلگىلى ورىندارى — الاڭدارى بار. ولاردى قاشىپ كەتپەسىن دەپ، قوجالارى ءبىرى مەن ءبىرىن ماتاستىرعان شىنجىرلاردىڭ، نە قىل ارقانداردىڭ ءبىر شەتىن تەمىر قازىققا اپارىپ بايلاعان.
تاڭ اتقانشا قۇلدار وسىلاي كوگەندەۋلى جاتادى. كۇن شىعا يەلەرى ايداپ بازارعا اپارادى. سول جەرگە ولارعا قارا سۋمەن ءبىر-بىر ءۇزىم، تاندىرعا پىسىرىلگەن تابا نان بەرىلەدى. كەيدە ازداعان كۇرىش، نە المۇرت، الما، ءجۇزىم جەيتىن كۇندەرى بولادى بۇلاردىڭ. ءبىراق مۇنداي جاقسىلىق نەكەن-ساياق... بۇلارعا بەرىلەتىن تاماق، تەك ءولىپ قالماسىننىڭ كەبى...
لەك-لەك بوپ سىرتقا شىققان قۇلداردىڭ بىرەۋىنىڭ دە كىسەن، نە بۇعاۋى جوق. ءبارىنىڭ دە قول اياقتارى بوس. ءتىپتى كەيبىرەۋلەرىنىڭ قولىندا جونىپ العان تاياق، نە سوم تەمىردىڭ بىلەكتەي-بىلەكتەي بولەكتەرى بار... اقبەرەن باستاعان كوسەمدەرى، كەشە كۇندىز قۇلدارعا ەگەۋ، تەمىر ۇزەتىن قىشقاش، بالعالار بەرگەن. ازەر جۇرگەن ءتىرى ارۋاقتاردان ەش تەنتەكتىك كۇتپەگەن كۇزەتشىلەر ولاردى حيزارعا كىرگىزەردە تىنتپەگەن. بەكىنىس قاقپاسى جابىلىپ، الاندا تەك قىلىشتى كۇزەتشىلەر قالعان سوڭ دا بۇلار ەش كۇدىكتى مىنەز كورسەتپەگەن. تەك ءتۇن ورتاسى اۋا، بارىستاي ەپتى، ەر جۇرەك جىگىتتەرى ەش سىبىس شىعارماي، اقىرىن ەڭبەكتەي كەلىپ الاڭ بەكىنىس پەن وردىڭ ار جاعىندا تۇرعان ۇيقىلى-وياۋ كۇزەتشىلەردى ءبىر ساتتە ۇرىپ جىعىپ، اۋىزدارىنا ورامال تىعىپ، قول اياقتارىن بايلاپ تاستاعان. سودان كەيىن ءبارى قولدارىنداعى ەگەۋ، تەمىر بۇرعى قىشقاش، الماس بەرەندەرىمەنەن، قول-اياقتارىنداعى، كىسەن، شىنجىر، ارقاندارىن كەسە باستاعان. ال بىرەن-ساران بوس جىگىتتەر وزگەلەرىنە جاردەم بەرگەن. كەيبىر كىسەندەر شەگەمەنەن وڭاي اشىلعان، شىنجىرلاردى قىشقاشپەن قايىرىپ ۇزگەن. ءسويتىپ حيزار الانداعى ون مىڭعا جۋىق قۇلدار ءتۇن قاراڭعىسى ارشىلماي، بۇعاۋ، كىسەندەرىنەن بوسانعان.
تاڭ سارعايىپ ءبىلىنىپ، كىلتشى تەمىر قۇلپىن اشىپ، «ال تۇرىندار» دەپ تەمىردى تەمىرگە ۇرىپ جۇرتتى وياتىپ قۇلداردى بازارعا ايداپ اپاراتىن جاساقتار قاقپا ىشىنە كىرگەن شاقتا اڭدىپ تۇرعان قارۋلى جىگىتتەر بارىستاي اتىلىپ تاپ بەرگەن. كۇندەگى ادەتتەرىنشە جايباراقات زەكىرە، ايقايلاي كىرگەن ءامىر جەندەتتەرى وزدەرىن باس سالعان قۇلدارعا قىلىشتارىن سەرمەۋگە دە ۇلگىرمەي قالعان. ءالى بويلارىنان بار كۇشتەرى تاۋسىلماعان قارۋلى جاس جىگىتتەر ولاردى ات ۇستىنەن جۇلىپ-جۇلىپ الىپ استارىنا باسقان. بۇرىن وزدەرىنە كوپ قيانات، زورلىق كورسەتكەندەرىن تاباندا ولتىرگەن. ال جاماندىق ىستەمەگەندەرىنىڭ قول-اياقتارىن بايلاپ، ورعا تاستاعان. قۇلداردىڭ باسشى ادامدارى نە كەيبىر وجەت، ەر جۇرەكتەرى بۇلاردىڭ جانە كۇزەتشىلەردىڭ قارۋ-جاراقتارىن اسىنىپ، اتتارىنا ءمىنىپ، جەكە قارۋلى جاساق قۇرىپ تا ۇلگىرگەن.
ال قۇلدار سوعىسۋدى دا، توبەلەسۋدى دە بىلەتىن ەدى. لەك-لەك بوپ ساپقا تۇرعان قالىڭ توپتىڭ الدىندا، وسى ەرەۋىلدى ۇيىمداستىرعان، قان مايدانعا دايىنداعان كىسىلەر شىقتى. ەڭ الدارىندا اقبەرەن. بۇل بۇگىن كوك سالدەلى ۇلەم ەمەس. قولىنا قىلىش ۇستاعان، قىلىش جۇزىندەي قىلشىلداعان جاۋىنگەر.
— باۋىرلارىم! — دەدى ول قۇلداردىڭ الدىنا شىعىپ.— ادام دۇنيەگە ءبىراق رەت كەلەدى. سول از تىرشىلىگىن ول ادام دارەجەسىندە وتكىزۋى كەرەك. ال سەندەر كۇشتىلەردىڭ قياناتىنىڭ ارقاسىندا وسىنداي كۇيگە جەتتىڭدەر. مال ورنىنا ساتىلاتىن قۇل مەن كۇڭگە اينالدىڭدار. ءتىپتى قۇل مەن كۇڭ رەتىندە دە ساتىلا الماي مىنەكەي، بۇگىنگى كۇن اش-جالاڭاشتىقتان ولگەلى تۇرسىڭدار. مۇنداي كۇيگە ادام تۇگىل مال دا شىداي الماس!
— جوق، مۇنداي قورلىققا ەندى شىدار جايىمىز جوق! — دەدى تۇنەرگەن قالىڭ توپ كۇڭىرەنە جاۋاپ بەرىپ.
— جۇرەگىندە تيتتەي ادامگەرشىلىك سەزىمى بار كىسى، سەندەردىڭ مىنانداي كۇيلەرىڭدى كورىپ جانى اشىماي قالماسا كەرەك-تى. بىزدەر وسىنشاما ادامداردى بوسقا ولتىرمەڭدەر، قۇلدىقتان ءبىرجولاتا بوساتىڭدار، نە بولماسا شەبەرحانا، ۇستاحانا ۇيىمداستىرىپ بۇلارعا جۇمىس بەرىڭدەر» دەپ قۇتلىق تەمىر ءامىردىڭ وزىنە باردىق. ول جاردەم بەرۋدىڭ ورنىنا، مىنا مەنى ورداسىنان قۋىپ شىقتى. ەگەر قۇلدارعا مۇنداي جانىڭ اشىر بولسا، ءوزىڭدى سولاردىڭ قاتارىنا قوسامىن دەدى. ال ادام بولىپ جارالعان سوڭ وزىندەي ادامدار اشتان، قياناتتان قىرىلعالى تۇرعاندا مەنىڭ جانىم قالاي اشىمايدى؟ قالاي شىداپ تۇرا الامىن؟ مەن دە وزدەرىندەي مىقتىلاردىڭ زورلىعىن كوپ كورگەن اتا-انادان تۋعانمىن. قانىنا تارتپاعاننىڭ قارى سىنسىن! سوندىقتان سەندەردىڭ الدارىڭا شىعىپ تۇرمىن. بىزدەرگە كۇشتىلەردەن تەڭدىك الۋ ءۇشىن، اش جالاڭاشتىقتان، ماتالعان قىل بۇعاۋ، تەمىر شىنجىردان قۇتىلۋ ءۇشىن جالعىز جول بار: ول جول ءبىرىمىز قالماي، ءبىر انادان، ءبىر اتادان تۋعانداي ەل بولىپ بىرلەسۋىمىز كەرەك. سوسىن قولىمىزعا كوك نايزا، وتكىر الداسپاندارىمىزدى الىپ، ءوزىمىزدى قاناپ كەلگەن، وسىنداي كۇيگە جەتكىزگەن مىقتىلارعا قارسى شىعۋىمىز كەرەك.
قالىڭ توپ كۇڭىرەنە، ءدۇر ەتتى.
— ءبىز دايىن باستا ءوزىڭ! — دەدى.
— ال سەندەر دايىن بولساڭدار، ەرىندەر سوڭىما — دەدى اقبەرەن.
— نە ءبىرىمىز قالماي قىرىلامىز، نە قۇلدىقتان قۇتىلىپ، تەڭدىك الامىز!
تەڭدىك! تەندىك! — دەدى قۇجىناعان قالىڭ توپ تاڭعى تىنىش اۋانى سىلكىندىرىپ.—
قۇرىسىن قۇلدىق ءومىر! نە ءولىم، نە تەڭدىك!
— ال سولاي بولسا، بۇگىننەن باستاپ ءبىز مىقتىلارمەن كۇرەسكە تۇستىك! — دەدى اقبەرەن كوزى وتتاي جانىپ.— ءقازىر ءبىز ەڭ الدىمەنەن ءامىردىڭ ازىق-تۇلىك، قارۋ جاراق قويماسىنا بارامىز. كەرەگىمىزدى كۇشپەن تارتىپ الامىز. سودان كەيىن امىرمەنەن سويلەسەمىز!
— دۇرىس! دۇرىس! — دەدى تاعى قالىڭ توپ جەر سىلكىندىرە ايقايلاپ.— اۋزىمىزدى اسقا، قولىمىزدى قارۋعا جەتكىزشى! كورەيىك سوسىن كىمنىڭ كۇشتى ەكەنىن!
اش-جالاڭاش جانداردى ەڭ الدىمەنەن ازىق-تۇلىك، سوسىن قارۋ جاراق قويمالارىنا اپارۋ دۇرىس ساياسات ەدى. الدەنىپ، قارۋلانىپ العان قۇلدارمەن ەڭ بەرىك تاس قامالدى الۋعا بولادى.
قۇلدار كوتەرىلىستى وسىلاي باستادى.
— ال، ەرىڭدەر سوڭىما! — دەدى اقبەرەن.
مىنە جەر قايىسقان كىلەڭ اشىق كەۋدە، قارا قوشقىل دەنەلى، وتتى جۇرەكتى قۇلدار كەلە جاتىر!
بۇلار كەشەگى قىل ارقاندى، شىنجىر كىسەندى، باستارى تومەن ءتۇسىپ كەتكەن بيشارا جاندار ەمەس.
تۇرلەرى تاۋ بۇزىپ، تاس جارارداي، الشاڭ-الشاڭ باسادى. امىردەن دە، ولىمنەن دە قورقاتىن ەمەس.
شىركىن بوستاندىق قانداي كۇشتى ەدىڭ! سەن ءۇشىن جان بەرۋگە بار قۇلدار كىلت وزگەرگەن. ولاردىڭ كوزدەرىندە جالىن، جۇرەكتەرىندە جىگەر وينايدى.
قۇلدار سول ساپقا تۇرعان لەك-لەك قالپىمەنەن ءومىردىڭ قاتار تۇرعان ازىق-تۇلىك جانە قارۋ-جاراق قويماسىنا تايادى.
جاياۋ قۇلداردىڭ الدىندا اقبەرەن. ءبارىن باسقارىپ كەلە جاتقان قىلىشتارىن جالاڭداتقان سالت اتتى جاساق.
قويما كۇزەتشىلەرى ويدا جوق جەردەن قاپتاپ كەلىپ قالعان مۇنشاما قۇلعا توتەپ بەرە المايتىندارىن ءبىلىپ كۇزەت ورىندارىن تاستاي قاشتى.
ال قاشپاي، قارسىلىق كورسەتكەن كۇزەتشىلەردى سالت اتتى جاساق قىلىشتارىمەنەن قاعىپ-قاعىپ تاستادى.
كۇن شىعا قويمالار تالانىپ ءبىتتى. اسقا تويىنعان قولدارىنا ءبىر-بىر نايزا قىلىش، ساداق الىپ قارۋلانعان قۇلدار، ەندى ءامىر سارايىنا بەتتەدى.
بۇل كەزدە ءومىر سارايىندا دا ءبىر عاجاپ وقيعا بولعان. ساقىپ-جامال اق وردادان قاشقان كۇيى اقبەرەنگە كەلىپ قوسىلعان. ساعىنىپ تابىسقان جۇرەكتەر سول كۇننەن باستاپ ءلاززات اتتى قۋانىشقا بولەنگەن. وسىلاي اپتا وتكەن، اي وتكەن. ال اقبەرەن جار قۇشاعى قانشا ىستىق بولعانىمەنەن اشتىقتان ولە باستاعان قۇلدار جايىن ۇمىتپاعان. ول كەيدە قۇلدار اراسىندا، كەيدە سولاردىڭ بوتەن شارۋالارىمەنەن ءتۇن بويى جوق بولىپ كەتىپ جۇرگەن. جانىنداي جاقسى كورىپ قوسىلعان ادامىنىڭ مۇنداي ىسپەنەن تىم قاتتى شۇعىلدانعانى ساقىپ-جامالعا ۇناي قويماعان. ءتۇبى بۇنىڭ جاقسىلىققا اپارمايتىنىن ىشتەي سەزگەن ايەل، ءوز باسىنىڭ باقىتىن قۇلدار باقىتىنا ايىرباستاعىسى كەلمەگەن. قايتكەنمەندە كۇيەۋىن وسى ءبىر ءقاۋىپتى جولدان ءبولىپ الىپ، قۇتلىق تەمىر ءامىردىڭ قۇرىعى جەتپەيتىن جەرگە قاشۋعا ۇگىتتەي باستاعان. اقبەرەنگە قوسىلماس بۇرىن، الداعى كۇن قالاي بولار ەكەن دەپ، ءبىر بايتەرەكتىڭ تۇبىنە تىعىپ قويعان، ەكەۋىنە ءومىر باقي جەتەتىن اسىل تاس، التىن دۇنيەسىنىڭ بار ەكەنىن دە ايتقان. ءبىراق وعان اقبەرەن: «مەن سەنى جانىمداي سۇيەمىن، ءبىراق سەنەن دە ارتىق حالقىمدى جاقسى كورەمىن» دەپ جاۋاپ بەرگەن. ونىڭ ايتقانىنا كونبەگەن. بولاشاققا، باقىتقا دەگەن ەكەۋىنىڭ جولى وسىلاي ەكى ايىرىلا باستاعان. ءبىراق ارالارىندا قۇمارلىق اتتى كوزگە كورىنبەس شىنجىر تۇرعاندا، ەكەۋى ەكى ايىرىلىپ كەتە الماعان. ءبىراق وسىرە قىزىل تەز وڭادى. اقبەرەندى تىم قاتتى سۇيگەن ساقىپ-جامال، نەعۇرلىم وعان جۇرەگىنىڭ وتىن اياماي جاققان سايىن، سوعۇرلىم دەنە قىزۋىمەن بىرگە كوڭىل قىزۋى دا باسىلا ءتۇستى. بەرىلۋى دە، قايتۋى دا تەز، تىم سەزىمتال جانە تاۋەكەلشىل كەربەز سۇلۋ ەندى كەيدە «وسى مەن دۇرىس ىستەدىم بە؟» دەگەن ويعا قالاتىن بولدى. ويعا قالعان سايىن وتكەن كۇندەر وعان ەندى قايتىپ ورالمايتىن، الدەقالاي جەڭىلدىك ىستەپ تاستاپ كەتكەن يرەم باقشاسىنداي كورىندى. كىشكەنتايىنان ۇلدە مەن بۇلدەگە مالىنىپ وسكەن بايلىق ءومىر ءوزىنىڭ سيقىرلى قۇشاعىنا قايتا شاقىردى. كوڭىلىنە ەندى وكىنىش كىرە باستادى. ونىڭ ۇستىنە اقبەرەننەن ايىرىلىپ ايدالادا جالعىز قاڭعىپ قالار كۇندەرىن كۇنى بۇرىن كوز الدىنا ەلەستەتىپ، جانىن قويارعا جەر تاپپادى. اقبەرەندەي قاۋىپ-قاتەرلى جولعا تۇسكەن ادامنىڭ ءتۇبى ءبىر كۇيرەيتىنىنە ول شەك كەلتىرمەدى. وسىنداي كوڭىلىنە الاڭ تۋعان ساقىپ-جامال ەندى ءوز ىسىنە ءوزى بۇرىنعىدان جامان قىنجىلا ءتۇستى. سويتسە دە ول اقبەرەندى ءالى دە جاقسى كورەتىن، ءولى دە وعان دەگەن جۇرەك وتى مۇلدەم ءسونىپ بىتپەگەن ەدى. سوندىقتان ساقىپ-جامال ءالى دە بولسا اقبەرەندى ءقاۋىپتى جولدان بۇرىپ الۋدى تىلەدى.
مىنە وسىنداي ويداعى ساقىپ-جامال مەن اقبەرەننىڭ اراسىندا، ەرتەڭ تاڭەرتەڭ ەرەۋىل باستالادى دەگەن ءتۇنى ۇلكەن اڭگىمە بولعان. بۇلار ۇرگەنىش شەتىندەگى جان بىلمەس ءبىر جەر كەپە ۇيدە تۇراتىن. ساقىپ-جامال تۇندە بولماسا، كۇندىز بۇل جەر كەپەدەن سىرتقا قادام اتتاپ شىقپايتىن. بۇرىنعى كۇيىن ساعىنۋعا بۇ دا وعان سەبەپ بولعانداي. كۇيەۋىنىڭ بار ىسىنە قانىق ساقىپ-جامال اقبەرەن ءتۇن ورتاسى اۋا جار توسەگىن تاستاپ، حيزارعا كەتپەك بوپ ىڭعايلانىپ جاتقانىندا، بۇگىنگى تۇندەرى ەكەۋىنىڭ اقىرعى تۇندەرىندەي قينالىپ:
— اقىرعى رەت سۇرايمىن، بارما،— دەگەن كوزىنەن جاسى مولتىلدەي،— جۇرەگىم سەزەدى باستالعالى تۇرعان ويراندارىڭ جاقسىلىقپەن بىتپەيدى...
— ماعان بارماي قالۋعا بولمايدى — دەپ جاۋاپ بەرگەن اقبەرەن.— ەرتەڭگى كۇنمەنەن مىڭداعان ادامداردىڭ تاعدىرى بايلانىستى. ولەمىز، نە جەڭەمىز. ونداي سىن ساعاتتا مەن وپاسىزدىق ىستەي المايمىن!
— مەن ءۇشىن، ءبىزدىڭ باقىتىمىز ءۇشىن ىستە سول وپاسىزدىقتى! — دەپ ساقىپ-جامال قيىلا سويلەگەن.
— ونداي وپاسىزدىق ىستەر بولسام، مەن ءوزىمدى دۇنيەدەگى ەڭ قارا بەت، ەڭ باقىتسىز ادام دەپ سانار ەدىم. جەر بەتىن باسىپ ءتىرى جۇرە الماس ەدىم.
— ال ەگەر بۇگىن تاستاپ كەتسەڭ، سەن مەنى باقىتسىز ەتەسىڭ.
— نەگە؟
— سەن ماعان تىرىدەي كەرەكسىڭ.
— ال ەگەر ءولىپ كەتسەم، سەنىڭ جۇرەگىڭدە مەنىڭ ماحابباتىم قالماي ما؟ ءوزىم بولعانمەن قالعان ومىرىڭە ماعان دەگەن ماحابباتىڭدى سەرىك ەتپەيسىڭ بە؟
— مەن سەن ءۇشىن التىن مەن كۇمىسكە بولەنگەن ءامىر سارايىنا، ۇلدە مەن بۇلدەگە بولەنگەن بايلىعىمدى دا، ءتىپتى ءوز باسىمنىڭ تىنىشتىعىن دا، ءبارىن دە قيدىم. ال سەن مەن ءۇشىن تەك ءوز باسىڭا تۋعالى تۇرعان ءقاۋىپتى نەگە قيمايسىڭ؟ مەنىڭ ماحابباتىمدى سونشا نەگە ارزان سانايسىڭ؟
— ەگەر التىن مەن كۇمىسكە تولعان سارايىم، ۇلدە مەن بۇلدەگە بولەر بايلىعىم بولسا، ساعان دەگەن ماحابباتىم ءۇشىن مەن دە ءبارىن قيار ەدىم. ءوز باسىمنىڭ تىنىشتىعىن دا جولىڭا پيدا ەتەر ەدىم. ءبىراق سەن ءۇشىن دە، ءوزىم ءۇشىن دە حالقىمنىڭ كۇرەسىن، بولاشاعىن قۇربان ەتە المايمىن.
ساقىپ-جامال ەڭ اقىرعى ءسوزىن ايتقان.
— وندا مەن ساعان جوقپىن!
— مەيلىڭ!
اقبەرەن ساقىپ-جامالدى قيا الماي، جۇرەگى قانداي ۋداي اشىعانمەن، تۇسكەن جولىن ونىڭ ماحابباتىنا ايىرباستاي الماعان. قۇلدار حيزارىنا باراتىن ۋاقىتى ءوتىپ بارا جاتقان سوڭ، بۇدان ءارى سويلەسپەي ۇيدەن شىعىپ كەتكەن.
ساقىپ-جامال ۇيدە جالعىز قالىپ ءبىر كۇيىنگەن، ءبىر ىزالانعان. مەنىڭ قىزىعىمدى، باقىتتى بولۋىمدى دىمعا سانامايتىن ادامعا الاقانىنا ساپ ماپەلەپ وتىرعان قۇتلىق تەمىر ءتارىزدى ءامىردى قالاي ايىرباستادىم دەپ وكىنگەن. وسى ءامىردى بۇدان بىرنەشە اي بۇرىن قالاي جەك كورگەنىن، ودان تەزىرەك قاشىپ قۇتىلۋدى ارمان ەتكەنىن، ساقىپ-جامال اشۋ ۇستىندە ۇمىتىپ كەتتى. كوكىرەگىندە تەك اقبەرەنگە دەگەن ىزا، ال قۇتلىق تەمىرگە دەگەن وكىنىش قانا قالدى.
ساقىپ-جامالدىڭ وسىنداي تولقىمالى ساعاتىندا بەس ءجۇز كوك شىبىق دۇرەدەن دە امان قالعان قارا سۇر ءامىر الدىندا ايىبىمدى قايتسەم دە جويام دەپ جاساعىمەن اندىپ ءجۇرىپ ءدال ۇستىنەن كەپ تۇسكەن. اقبەرەندى ۇستاي الماي قالعانىنا ول قاتتى وكىنگەن. ءۇي يەسى جالعىز كەمپىردى ولەردەي ەتىپ قامشىسىنىڭ استىنا الىپ، اراشا تۇسپەك بولعان ساقىپ-جامالدىڭ قول-اياعىن بايلاپ، ءبىر نوكەرىنىڭ الدىنا وڭگەرتىپ، ءامىر ورداسىنا الىپ كەلگەن.
قۇتلىق تەمىر جارالعالى ءتىرى جانعا ەتپەگەن جاقسىلىعىن، ءوزىن ماسقارا ەتىپ قاشىپ كەتكەن توقالىنا ىستەگەن. ساقىپ-جامالدى بۇل شىن جاقسى كورەتىندىگىنەن بە الدە جاسى كەلىپ تەمىردەي قاتتى مىنەزى سىرقات باتىپ جۇمسارايىن دەگەندىگىنەن بە، ول ساقىپ-جامالدى ءبىر ءتۇرلى جىلى قارسى الدى.
— اداسقاننىڭ ايىبى جوق، قايتىپ ءۇيىرىن تاپقان سوڭ. ايتەۋىر امان-ەسەن كەلدىڭ بە، جارقىنىم! — دەدى قۇتلىق تەمىر، ورنىنان قوزعالماي، الدىنا قارا سۇر جەلكەلەي ايداپ كەلگەن قاتىنىنا ەكى قولىن بىردەي سوزىپ.
ۇيدەگىلەردىڭ ءبارى اڭ-تاڭ. مۇنداي جۇمساقتىق قاتىگەز قۇتلىق تەمىردەن شىقپاسا كەرەك ەدى. ءدال وسى مەزەتتە زۇلىم ءامىردىڭ الىستا جاتقان ءوشىن ەشكىم اڭعارعان جوق. قۇتلىق تەمىر بۇل جۇمساقتىعى از بولعانداي، ساقىپ-جامالدى تىزەسىنە وتىرعىزىپ ماڭدايىنان يىسكەدى، ءسويتتى دە ۇيدەگى ادامدارعا:
— ءاي، سەندەر ەندى بارىڭدار،— دەدى.
قارا سۇردان باستاپ، ەسىك الدىنداعى كۇزەتشىگە دەيىن ۇيدەن شىعا جونەلدى.
ارينە، قۇتلىق تەمىردىڭ قىلىعى ادام تۇسىنبەيتىن قىلىق ەدى. بۇرىنعى ءامىر، مۇنداي قىلىعى ءۇشىن، مىڭ جەردەن جاقسى كورىپ تۇرسا دا مىنا قاتىندى كىرگەن ساتىندە ءولتىرىپ تاستاماعان كۇندە دە، سوناۋ توبىلعى ساپتى قامشىنىڭ استىنا الار ەدى، قان-جوسا ەتىپ سويار ەدى. ال بۇگىن ءويتۋدىڭ ورنىنا، وپاسىز قاتىنىن الدىنا وتىرعىزىپ الىپ، ايمالاي ءسۇيىپ ءولىپ بارادى... نە بولدى بۇعان سونشاما؟..
ساقىپ-جامال العاشقى كەزدە قورقىپ قالسا دا، وزىنە تانىس قيمىلدار، جۇرەگىن ورنىنا ءتۇسىرىپ، ءون بويىن ءتاتتى سەزىم ەركەلەتىپ الا جونەلدى...
ساقىپ-جامال ءوزىنىڭ كەلىنشەك كەزىندەگىدەي قىلىقپەن الىپ دەنەلى كۇيەۋىنىڭ باۋىرىنا كىرە بەردى. قارداي ەرىپ ىڭعايىنا كونە بەردى.
قۇتلىق تەمىر توقالىن شىن ساعىنىپ قالعانداي ىڭعاي كورسەتتى.
قۇتلىق تەمىر ساقىپ-جامالدىڭ مىنەزىمەنەن تانىس. قامشىمەن ۇرىپ ايتقىزا المايتىن سىرىن، وسىلاي جۇمساق كەلسە اقتارىلا توگەتىنىن بىلەتىن ول ساقىپ-جامالعا ولەردەي كەكتەنسە دە، ادام بالاسىنىڭ مىنەز قۇلقىنان تاجىريبەسى مول ءومىردىڭ بۇنىسى ادەتتەگى الار كەگى ءۇشىن تاپقان ايلاسى ەدى. ونىڭ ۇستىنە كوپتەن بەرى سىرقاتى مازا بەرمەي، بوتەن ايەلدەرىنە كوڭىلى سوقپاي جۇرگەن كارى تارلاننىڭ مەيىزدەي جاس توقالىن شىن ساعىنىپ قالعانىنىڭ دا بەلگىسى بولاتىن.
ارينە، جاس توقالىن قانشا جاقسى كورسە دە ونىڭ كەشىكپەي ولەتىنىن بىلەتىن، سوندىقتان دا «ءاي» دەيتىن اجە، «قوي» دەيتىن قوجاسى جوق ءامىردىڭ ورداداعى جۇرتتى شىعارىپ جىبەرىپ، ودان ويىنداعىسىن ىستەگەنى دە وسىدان ەدى. قايتا ورالماس قۋانىشىنىڭ اقىرعى رەت بولسا دا قىزىعىن ابدەن كورىپ قالماق بولعان.
ال كۇيەۋىنىڭ ۇمىتىلۋعا اينالعان جاقسى قيمىلدارى وعان قايتا كەلگەنىنە ءتان قۇمار توقالى دا قۋاندى...
سول سەبەپتەن دە ساقىپ-جامال، وسىنداي بايى بولا تۇرىپ، جاستاۋ دەپ قالاي كۇيى دە، ءۇيى دە جوق قاڭعىپ جۇرگەن بىرەۋمەن قاڭعىپ كەتكەنىنە ەندى ءوزى تاڭ قالدى.
ءيا، مىناۋ دۇنيە مۇلىككە تولعان سالتاناتتى وردا...
توسكەيدە جەر قايىسقان مالى، توسەكتە ءالى تۇعىرىنان قايتپاعان بۇكىل حورەزم ءامىرشىسى — بايى.
وسىنىڭ ءبارى وزىنىكى.
ساقىپ-جامال كۇيەۋىنەن ەشتەڭەنى جاسىرعان جوق. قۇلدار بۇگىن تاڭ اتا ازىق-تۇلىك، قارۋ-جاراق قويمالارىن تالاپ، سودان كەيىن، ءامىر سارايىن شاباتىنىڭ ورگەنىشتەگى جۇرتقا تەڭدىك اپەرگەننەن كەيىن، بۇل كوتەرىلىستى بۇكىل ماۋارانناحرعا جاياتىندارىن، اقبەرەننەن ەستىگەن بارلىق سىرىن قۇتلىق تەمىرگە ايتىپ بەردى.
مىنە سول سەبەپتەن دە اقبەرەن باستاعان قۇلداردىڭ ون مىڭ قولى، قويمالاردان قورەكتەنىپ، قارۋلانىپ الىپ ءامىر سارايىنا كەلگەندەرىندە، بۇكىل قاقپالارىن تاستاي ەتىپ بەكىتىپ الىپ، قامال ۇستىندە ساداقتارىن بەزەنگەن، التىن وردا جورىعىنان قالعان بۇكىل حورەزمنىڭ اسكەرىن كوردى.
ەڭ قيىنى مۇنداي قۇلدار كوتەرىلىسى ناتيجەلى بولاتىنداي حورەزمدە بۇل تۇستا جاعداي جوق ەدى. سوندىقتان اقبەرەن ءوز كۇشتەرىن السىرەتىپ الماي تۇرىپ، بۇگىن تۇندە حيزاردا بار ادامدارىن تىنىقتىرىپ الىپ، ەرتەڭ تاڭ اتا ءبارى ماۋارانناحر جەرىنە قاراي ويىسپاق بولدى. ال جەكەنشى ءامىردىڭ قياناتتارىن جانە مونعول بەكزادالارىنىڭ حاندىققا تالاسقان ۇشى-قيىرى جوق قاندى ايقاستارىنان ابدەن مەزى بولعان، شارۋاشىلىقتارى تومەندەپ كەتكەن بۇل جاقتاعى بۇقارا حالىق حان، امىرلەرگە باس كوتەرىپ قالعان-دى.
ماۋارانناحر ديقاندارىنىڭ باسشىلارىمەن بايلانىسىپ ۇلگىرگەن اقبەرەن سولارعا بارىپ قوسىلماقشى بولعان.
ءبىراق ساقىپ-جامال ارقىلى، بۇلاردىڭ بار سىرلارىن ءبىلىپ قالعان قۇتلىق تەمىر اقبەرەننەن ايلاسىن اسىردى. قۇلداردىڭ ماۋارانناحر جەرىنە جەتىپ، حاندارىنا قارسى ەلدەرىمەنەن بىرىگەر بولسا، ۇلكەن كۇشكە اينالاتىنىن تۇسىنگەن ءامىر، دەرەۋ شارا قولداندى.
«شاح-نامە»، «سال-سالداعىداي» سوعىسقا پىلدەردى پايدالاناتىن زامان الدەقاشان وتكەن. ءبىراق بۇل كەزدە سامارقانت، بۇحار، ورگەنىش امىرلەرى سالتاناتقا، كەيدە ءتىپتى كوشىپ، قونۋلارىنا پىلدەر ۇستايتىن. حورەزم ءامىرىنىڭ قاراماعىندا وسىنداي، فارسى قىزمەتكەرلەرى ۇيرەتكەن كۇيلى التى ءپىل بار ەدى. ەرتەڭگە دەيىن جان-جاعىنان كومەك كەلمەيتىنىن، ال ءوزىنىڭ قاراماعىنداعى اسكەرىنىڭ قارۋلانىپ قالعان ون مىڭ قۇلمەن اشىق جەردە ايقاسىپ — ەش جەڭىسكە جەتە المايتىنىن تۇسىنگەن قۇتلىق تەمىر، تاڭ اتا ساپارعا شىقپاق بوپ حيزاردا جينالىپ جاتقان ەرەۋىلشىلدەرگە وسى پىلدەردى قارسى پايدالانباق بولدى.
دەرەۋ ول ءپىل باقىلاۋشىلارىنىڭ باستىعىن شاقىردى. وعان الىپ جانۋارلاردىڭ نەگە كەرەك ەكەنىن ايتتى. اناۋ ءبىر كەزدە التىن وردادان قۇتلىق تەمىر ساتىپ العان، قايتسەم حورەزم ءامىرىنىڭ كوڭىلىنەن شىعامىن دەپ جۇرگەن وتە سۇم ادام ەدى. ول:
— تەك ماعان كۇشالا ەزىلگەن التى شەلەك جىلى سۋ بەرىڭىز،— دەدى،— وزگەسىنىڭ ءبارىن ءوزىم رەتتەيمىن.
ءپىل باقىلاۋشىلارى ءتۇن ورتاسى اۋا، قۇلدار حيزارىنىڭ قاقپاسىنا تاياۋ قيسىق كوشەلەردىڭ اراسىمەن پىلدەردى الىپ كەلدى. وسى ارادا ولاردى ماس ەتەتىن، ىشىنە ءوزى مولشەرىن بىلەتىن قۇشالا ەزىلگەن التى شەلەك جىلى سۋدى التى پىلگە بەردى. بۇل كەزدە قۇلداردىڭ كوبى تاڭعى ساپار الدىندا قاتتى ۇيىقتاپ كەتكەن. ال ۇيىقتاماعاندارى جولعا قارۋ-جاراقتارىن، ازىق تۇلىكتەرىن دايىنداپ داربازا شەتىندە جۇمىس ىستەپ جاتقان. قاقپا بىتكەننىڭ ءبارى جابىق. تەك پىلدەر اكەلىنگەن جار قاباق تۇسىنداعى قاقپا اشىق. وسى قاقپا ارقىلى قالاعا قۇلدار جاساقتارى ءالسىن-السىن بارىپ كەلىپ جاتىر. ءبىراق داربازانىڭ الدىنداعى كۇزەت مىقتى. تەكسەرمەي ەشكىمدى شىعارىپ كىرگىزبەيدى. پىلدەردىڭ بويىنا ماس ەتەتىن ءشوپ اسەرى تاراي باستاعان كەزدە، ولاردى الگى باقىلاۋشىلار وسى قاقپاعا قاراي ايداپ سالدى. Mac بولعان ءپىل وتە اشۋلى، ىزاقور كەلەدى. بىرەۋ تيتتەي وزىنە قارسى تۇرار بولسا، نە بوگەت ىستەسە، وندا كەنەت اشۋلانىپ جىندانىپ كەتەدى. ەشتەڭەگە قارامايدى، جولدا تۇرعانداردى تاپتاپ، بوگەت بىتكەندى كۇيرەتە جونەلەدى.
پىلدەرىنىڭ وسىنداي ادەتىنە قانىق باقىلاۋشىلار باستىعى ولاردى اشىق قاقپاعا قاراي ايداپ سالدى.
قارا كولەڭكە تۇندە كوشىپ كەلە جاتقان جارتاستارداي، التى الىپ كەلىپ قالعاندا عانا، ولاردى كۇزەتشىلەر ءبىراق كوردى. پىلدەر ەكەنىن تانىپ، بىر-ەكى جاۋىنگەر قولدارىنداعى نايزالارىمەن كەيىن قايىرماق بولىپ ەدى، كەنەت كۇتپەگەن سويقان باستالىپ تا كەتتى. التى بىردەي الىپ ءپىل العا ۇمتىلدى، كۇزەتشىلەردىڭ بىر-ەكەۋى ساداقتارىن اتىپ تا ۇلگىردى. دەنەلەرىنە قىلىش پەن جەبە تيۋلەرى مۇڭ ەكەن، پىلدەر جىنداندى دا كەتتى. بىر-بىرىنە ۇران سالعانداي دۇركىن-دۇركىن گۇرىلدەگەن اشۋلى دىبىستار شىعارىپ، جولدارىندا نە تۇر ءبارىن بىردەي تاپتاپ جونەلدى. توبەدەي-توبەدەي التى ءپىل الاڭ ىشىنە ويناق سالدى. ماس بولىپ دەنەلەرى قىزا باستاعاننان-اق، پىلدەر ابدەن قانكويلەنىپ كەتتى. ۇيىقتاپ جاتقان قۇلداردىڭ دەنەلەرىن دوبالداي-دوبالداي اياقتارىمەنەن تاپتاپ سۇيەكتەرىن پىتىر-پىتىر سىندىردى. قىلىشىن سۋىرىپ قارسى ۇمتىلعان كەيبىر ەر جۇرەكتى جىگىتتەردى سەرمەۋلەرىنە مۇرسات بەرمەي، ۇزىن تۇمسىقتارىمەن قاعىپ جىبەرىپ بورىكتەي لاقتىردى. حيزار ءىشى، ءپىلدىڭ اشۋلى داۋىستارىمەن ادامداردىڭ ۇرەيلى ۇنىنە تولدى. ويلاماعان جەردەن قاندى اپاتقا دۋشار بولعان، ۇيقىلارىنان شوشىپ ويانعان قۇلدار، قارسى ەش قايرات ىستەي المادى. بار تاپقاندارى — بۇل كەزدە الدەكىمدەر اشىپ ۇلگىرگەن قاقپالاردان دالاعا قاشا جونەلدى. ءبىراق ولاردى بۇل ارادا دا ءولىم كۇتىپ الدى. قۇتلىق تەمىردىڭ ءوزى باسقارعان جاساقتار ءار قاقپانىڭ قارسى الدىندا اتتى. وق تيمەگەندەرىن قىلىشتارىمەن شاۋىپ ءولتىردى.
تاڭ قاراڭعىسى تاراي باستاعان كەزدە ۇلى قىرعىن ءبىتتى. حيزار الاڭ ءىشى ساز بالشىقتاي يلەنگەن ادام دەنەسىنەن قان ساسىدى. ال التى ءپىلدىڭ التاۋى دا وسى ارادا جان تاپسىردى. ەكەۋى ۇزىن مۇرىندارىن ءدال سىلتەنگەن قىلىش الىپ ءتۇسىپ، سودان ءولدى. ال قالعاندارى دەنەلەرىنە تيگەن نايزا، ساداق وقتارىنىڭ زاردابىنان قانسىراپ جان بەردى.
كەشەگى قارۋ-جاراقتى ايبارلى ون مىڭ قۇلدار قوسىنىنىڭ تەك جارتىسى عانا ءتىرى قالدى. بۇلار قۇتلىق تەمىر جاساقتارىمەن جۇرە سوعىسىپ، تاڭ سىز بەرە ماۋارانناحرعا باراتىن جولداعى قالىڭ توعايعا كىرىپ ۇلگىردى. بۇلار دا قۇتىلا المايتىن ەدى، تەك اقبەرەن باستاعان توپ پىلدەر سويقانى ابدەن قىزىپ العانشا، قامالدىڭ قاقپالارىن اشىپ ۇلگىرگەن-دى. جانە ەڭ ۇلكەن قاقپانىڭ ار جاعىندا قۇلداردى كۇتىپ تۇرعان اسكەر بارىن اقبەرەن ءبىلىپ قالىپ، ولارعا اتتىلى جاساقتارىن سالىپ قارسى شاپتى. جولدارىنداعى جاۋ نايزالارىنا كەۋدەلەرىن قارسى توسەپ، ولاردى اتتارىمەن تاپتاپ ءوتىپ، ورمانعا ۇمتىلدى. اقبەرەن جاساعىنىڭ سوڭىنان ءتىرى قالعان بارلىق قۇلدار ەرگەن.
ساقىپ-جامال قۇتلىق تەمىردەن بوسانىسىمەن اناسىنداي بولعان بوبەشتى شاقىرتىپ العان. جالعىز بالاسى ولگەننەن بەرى ەسى ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعىپ جۇرگەن بوبەش ادىلشەسىنىڭ ءولىمىن قۇتلىق تەمىردەن كورىپ ءامىر سارايىنىڭ ەسىگىن اشپاعان. كەك الۋعا قولىنان كەلەر دارمەنى جوق، قۇر قارعىس ايتىپ جۇرە بەرگەن. ءوزىنىڭ ايىبىنان سەسكەندى مە، قۇتلىق تەمىر دە وعان «كەل» دەمەگەن. ال ساراي توڭىرەگىنەن قۋىپ جىبەرۋگە وزبەك حاننان قايمىققان. ساقىپ-جامال ادەيىلەپ كىسى جىبەرگەننەن كەيىن، ءامىر سارايىنا بوبەش امالسىز كەلگەن. بۇل ءبىر ونىڭ ەسىنىڭ كىرگەن كەزى ەدى. بۇرىننان اپالى-سىڭلىدەي بولعان ەكى ايەل جىلاپ كورىسكەن. بوبەش ساقىپ-جامالعا ءوزىنىڭ قايعىسىن ايتقان. ال ساقىپ-جامال وعان باسىنان وتكەن حيكايالارىن جىر ەتكەن. سىرتتا بولىپ جاتقان وقيعاعا ەكەۋى قاتتى قوبالجىسا دا، ءوز باستارىنداعى قاسىرەتتەرىن بۇلار سول كۇنى ۇمىتا الماعان. ال ءتۇن كەلە ساقىپ-جامال بوبەشتى ۇيىنە قايتۋعا رۇقسات ەتپەي، جانىنا الىپ قالعان.
بۇلار ءتۇن ورتاسىنا دەيىن اڭگىمەلەسىپ ەندى كوزدەرىنىڭ شىرىمىن العالى جاتۋعا ىڭعايلانعاندارىندا، كەنەت ەكى ايەل اشىق تەرەزەدەن پىلدەردىڭ ۇزىلە دۇرىلدەي شىققان ايقايلارىمەن، ادامنىڭ توبە شاشىن تىك تۇرعىزار قۇلدار حيزارىنداعى كىسىلەردىڭ جان تۇرشىكتىرەر داۋىستارىن ەستىگەن. بۇل داۋىستاردى تەك بۇلار عانا ەمەس، بۇكىل قالا تۇرعىندارى دا ەستىگەن. وسىلاي بۇكىل شاھار ءۇستىن قورقىنىش ۇرەي باسقان. جۇرت قۇلدار حيزارىندا نە بولىپ جاتقانىن تۇسىنگەن. ساقىپ-جامال ءوزىنىڭ نە ىستەگەنىن ەندى ۇققان. جانىن قويارعا جەر تاپپاعان. اقبەرەندى قانشالىق جاقسى كورەتىنىن سوندا عانا بىلگەن. ءوز كۇناسى ءوزىنىڭ جانىن جىلانداي شاعىپ، جىندانىپ كەتە جازدادى. اناۋ قىرىلىپ جاتقان قۇلداردىڭ ءور ايقايى، شىڭعىرعانى، وكىرگەنى وزىنە ايتىپ جاتقان قارعىستاي، ساقىپ-جامال بەزەك قاعىپ، ءۇي ءىشىن ەرسىلى قارسىلى اينالا بەردى. ەندى ول قۇتلىق تەمىرگە قارعىس ايتىپ، كەنەت ەڭكىلدەپ جىلاپ قويا بەردى.
وسىنداي جاعدايدا ەمىس-ەمىس ساۋلەلەنىپ تاڭ دا اتتى. سىرتتاعى ايقاي، ۇرەي باسىلعان. ءبىراق ەكى ايەلدىڭ ىشىندەگى ايقايى، ۇرەيى باسىلماعان ەدى. بوبەش الدەنە ەسىنە تۇسكەندەي دەرەۋ وسى كەزدە تۇمارىن الدى. سىرتىن جىرتىپ، ىشىنەن بىردەمە ىزدەي باستادى. ءدال وسى كەزدە ءورت سوندىرگەندەي كۇپ-كۇرەڭ بوپ، ۇيگە قۇتلىق تەمىر كىرىپ كەلدى.
ول ءار جەرى قانعا بويالعان ۇستىندەگى تورقا شاپانىن شەشىپ، تابالدىرىققا كۇمىس زەرلى كەبىسىن تاستاپ، تورگە شىعا بەرەم دەگەن كەزدە:
— نە ىستەدىم مەن! نە ىستەدىم! — دەپ داۋىستاپ ساقىپ-جامال وعان تاپ بەردى.— وبالىنا قالدىم عوي سورلىلاردىڭ...
قۇتلىق تەمىر وعان بۇرىلىپ تا قاراعان جوق، جانىنا كەلىپ قالعان ساقىپ-جامالدىڭ كەۋدەسىنەن سول قولىمەن يتەرىپ جىبەرىپ:
— قىمىز اكەل! — دەپ زەكىردى.
ساقىپ-جامال قابىرعاعا بارىپ سوعىلىپ، وكىرىپ جىلاپ وتىرا كەتتى.
سول كەزدە بۇرىشتا تۇرعان ۇلكەن قارا ساباداعى قىمىزدى بوبەش التىن ساپتى پىسپەكپەن ءپىسىپ-پىسىپ جىبەرىپ ۇلكەن سىرلى اياققا تولتىرا قۇيىپ قۇتلىق تەمىرگە ۇسىنا بەردى.
— سەن قايدان ءجۇرسىڭ؟ — دەدى قۇتلىق تەمىر وعان تۇكسيە قاراي.
ءبىراق قاتتى شولدەپ كەلگەن ەكەن، بوبەش جاۋاپ بەرگەنشە، سىرلى اياقتاعى قىمىزدى تۇبىنە دەيىن دەم الماي جۇتىپ سالدى.
— مەنى مىنا جۇبايىڭىزدىڭ ءوزى شاقىردى،— دەدى بوبەش.
— وندا ءقازىر كەت... بۇل ۇيگە ەكىنشى رەت كەلۋشى بولما...
— جاقسى...
بوبەش ەسىككە تاياي بەردى. ءبىراق ارت جاعىندا بىردەمە گۇرس ەتىپ قۇلاعانداي بولدى. بوبەش كەيىن بۇرىلدى. جەردە سۇپ-سۇر بوپ بۇك ءتۇسىپ قۇلاپ جاتقان قۇتلىق تەمىردى كوردى.
— وسى ەدى بار ارمانىم،— دەدى بوبەش كۇبىرلەپ، سويدەدى دە ارتىنا قاراماستان شىعىپ كەتتى.
قۇتلىق تەمىر جاڭا عانا كۇشالا قوسىلعان قىمىزدان ولگەنىن تەك بوبەشتىڭ ءوزى عانا ءبىلدى. ءبىراق ول كىسى ءولتىردىم-اۋ دەپ وكىنگەن دە، قىنجىلعان دا جوق. بالاسى ءۇشىن، سوناۋ ءتۇنى بويى قىرىلعان جۇرتى ءۇشىن حورەزم ءامىرىن ولتىرگەنىنە، انا ءوشىنىڭ قايتقانىنا ول قۋانىشتى ەدى. ءامىر سارايىنان شىعىپ اسپانداعى جۇلدىزدارعا كوز جىبەرىپ از تۇردى دا، ءبىر كۇرسىنىپ ءوز ۇيىنە قاراي اياڭداي بەردى. ءامىر سارايىنا قايتا كىرىپ، ساقىپ-جامالعا كوڭىل ايتقىسى كەلمەدى. بوبەش بۇگىنگى تۇندە وسىنشاما قازا تاپقان ادامداردىڭ وبالىنا ساقىپ-جامال قالعانىن تۇسىنگەن. وعان كەنەت حان توقالى قۇتلىق تەمىردەن دە جەكسۇرىن كورىندى. تاڭەرتەڭ كەلىپ بەتىنە تۇكىرمەك بولدى. ءبىراق بوبەش «ۋادەسىندە تۇرا المادى. سول كۇنى تاڭ سارىدە، قۇتلىق تەمىردىڭ كۇندىزگى بەرگەن بۇيرىعى بويىنشا ساقىپ-جامالدىڭ باسىن العالى حانىم ورداسىنا كەلگەن جەندەتتەر ءامىردىڭ ءوزىنىڭ ءولىپ جاتقانىن كورگەن. ولار دەرەۋ ساقىپ-جامالدى تۇتقىنعا العان.
ال قۇتلىق تەمىردىڭ قالاي دۇنيە سالعانىنان بەيحابار وزبەك حان ورداسىنىڭ ءبىر شەتى قۇلاپ بارا جاتقانداي، كوپ جىلعى ۇزەڭگىلەس سەرىگىنىڭ، قورعانشىسىنىڭ قازا بولعانىن سىلتاۋ ەتىپ، وپاسىز جورىعىنان كەيىن شەگىندى.
ءۇشىنشى تاراۋ
دوڭىز، ياعني 1335 جىلى قۇلاعۋ ۇرپاعىنىڭ ەڭ اقىرعى يلحانى ولەرىنەن ون ەكى جىل بۇرىن مامليۋكتەرمەن شارت جاساسىپ كرەسشىلەردىڭ سيرياعا شابۋىلىن مۇلدەم توقتاتقان، ابۋسەيد دۇنيە سالدى. ونىڭ ارتىندا قۇلاعۋ تاعىنا وتىراتىن زاڭدى مۇراگەرى بولمادى. سول جىلدان باستاپ يران پاتشالىعىنىڭ بىرلىگى بۇزىلىپ، ءار ءامىر، ءار ماناپ ءوز الدىنا بيلىك جۇرگىزبەكشى بوپ، ۇلى حاندىق بولشەكتەنىپ كەتتى. مۇنداي جاعداي ەڭ الدىمەن يران ۇستىنەن وتەتىن ۇلى جىبەك جولىنىڭ بۇزىلۋىنا سەبەپكەر بولدى.
ال شىعىس ەلىنىڭ اسىل مۇلىكتەرىن ارزانعا الىپ، باتىسقا اكەپ قىمباتقا ساتقىزىپ ۇيرەنگەن گەنۋيا، اسىرەسە ۆەنەسيا كۋپەستەرى بۇنداي داعدارىسقا كونگىلەرى كەلمەدى. ەندى ولار يراندى اينالا، جاعاتاي ۇلىسىنىڭ جەرىن باسىپ، پامير مەن گينديكۋش تاۋلارىنىڭ اراسىمەنەن ءۇندىستانعا جەتپەك بولدى. ءبىراق بۇل ۇلىستاعى وسى كەزدەگى شىڭعىس ۇرپاقتارىنىڭ تارتىس-تالاستارىنان تۋعان قيىندىق ولارعا ماۋارانناحر مەن جەتىسۋ ارقىلى ءۇندى مەن قىتايعا بارۋعا ءتىپتى مۇمكىندىك بەرمەدى. بۇل ارالاردان وتۋدە يران ۇستىنەن وتۋدەن كەم ءقاۋىپ تۋدىرمادى. قىسقاسى جىبەك جولىنىڭ ەكى باسى مۇلدەم بۇلىنۋگە اينالدى. تەك ورتاسى — التىن ورداعا قارايتىن تۇسى عانا سول بۇرىنعى قالپىنداي قاۋىپ-قاتەردەن ءولى دە ادا ەدى. ءبىراق ءۇندى مەنەن قىتايدان كەرۋەن كەلمەسە، ال الدا-جالدا كەلە قالعان كەرۋەن باتىس ەۆروپامەن مىسىرعا قاراي وتە الماسا تەك ۇبايرا-سۇبايرانىڭ قۇندىزىمەن التىن وردانىڭ اسىل بۇيىمدارى ارقىلى ۇلى جىبەك جولى — جىبەك جولى بولا الا ما، ارينە بولا المايدى. التىن وردا ۇستىنەن وتەتىن جول تەك التىن وردا قالالارىندا ساۋدا-ساتتىقتى كۇشەيتۋگە عانا جارادى. مىقتاعاندا حورەزم، ماۋارانناحر، ءداشتى قىپشاق كەرۋەندەرى ەندى تەك ورىس جەرىندەگى شاھارلارعا عانا جەتە الدى. جالپى، جىبەك جولىنىڭ مۇنداي داعدارىسى وسى وزبەك حان تۇسىندا مىقتى كۇشەيگەن التىن وردانىڭ شارۋاشىلىعىنا قاتتى زيان كەلتىردى.
جوعارى ايتقان فلورەنسيا ەميسسيونەرى دجوۆاني جولاي ساراي بەركەگە توقتاپ وزبەك حانعا اۆينونداعى ون ەكىنشى بەنەديكت پاپانىڭ حاتىن بەرگەن. وزبەك حان ءوزى ناعىز مۇسىلمان بولا تۇرىپ، التىن وردانىڭ بوتەن دىندەگى ەلدەرمەنەن بايلانىسىن، ساۋدا-ساتتىعىن كۇشەيتۋ ءۇشىن ولاردىڭ ادامدارىنا ءداشتى قىپشاق ۇستىنەن ءوتىپ، شىعىس مەملەكەتتەرىنە ءدىني ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزۋلەرىنە مۇمكىندىك تۋدىرىپ وتىردى. ءوز ولكەسىندەگى كەيبىر حريستيان شىركەۋلەرىنە دە، قىرىمداعى گەنۋيالىق كۋپەستەرىن كاتوليكتىك ءدىنىن وركەندەتۋىنە دە قارسىلىق كورسەتپەدى. حان دجوۆاني مارينولليدى دا جاقسى قابىلداعان. ون ەكىنشى بەنەديكت پاپانىڭ ءوتىنىشى بويىنشا اۆينون ەميسسيونەرلەرىنە جاردەمدەسۋگە ۋادە بەرگەن. ءبىراق وزبەك حان ولارعا بۇكىل جىبەك جولى بويىنا كومەك كورسەتە المايتىنىن ءوزى دە بىلەتىن. ويتكەنى ازاق-تانا شاھارىنىڭ ارعى جاعى، ياعني التىن وردانىڭ ءوزىنىڭ كەرۋەنى وتەتىن جىبەك جولىنىڭ يران بولشەگى، بۇل تۇستا وتە ءقاۋىپتى ولكەگە اينالعان.
ونىڭ ۇستىنە يران جەرىنىڭ ار جاعى — قارا تەڭىزدەن جەرورتالىق تەڭىزگە باراتىن — فوسفور تەڭىزى مەنەن داردەنەلل مويىنى دا، تابريزگە جەتكەن التىن وردا كەرۋەندەرىنىڭ كەمەلەرى وتە المايتىن كۇيگە جاقىن ەدى. بۇل كەزدە كىشى ازياداعى وسمان تۇرىكتەرى دە دوڭىز، ياعني 1291 جىلعى ۆيزانتياعا قارسى اتتانىسىنان كەيىن قاتتى كۇشەيە باستاعان بولاتىن. داردەنەللدى وزىنە مۇلدەم باعىندىرا الماعانمەن، وسى مويىن ارقىلى وتەتىن كەمەلەرگە ءقاۋىپ تۋعىزىپ تۇرعان.
وسىنداي جاعدايلاردا التىن وردا باتىس ەلدەرمەنەن بەيبارىس باسقارعان مىسىردىڭ مۇسىلمان مەملەكەتىنەن مۇلدەم قول ءۇزىپ قالا ما دەپ قورىققان وزبەك حان ەندى يران جاققا ءجيى قاراي ءتۇستى. يرانعا ۇستەمدىگى جۇرمەسە — ۇلى جىبەك جولىنا ۇستەمدىگى جۇرمەيدى. وندا التىن وردا ءتۇبى تەك حورەزم مەن ورىس كنيازدەرى قاتىناساتىن ورتاداعى جاي حاندىق بولىپ قالادى.
ايتسە دە وزبەك وزگە حاندارعا ۇقسامايتىن. ول جۇرتتى بولماشى نارسەمەن الداي دا بىلەتىن. سونداي جاعداي ساقىپ-جامال مەن بوبەش تۋرالى دا بولعان. قۇتلىق تەمىردىڭ ءولىمىن ءامىردىڭ بالالارى وسى ەكى ايەلدەن كورگەن. شۋ دەگەندە ولار مۇنداي ويدان اۋلاق ەدى. اكەلەرىن ءوز اجالىنان دۇنيە سالعان ەكەن دەپ بۇكىل ەل بولىپ قوشەمەتتەپ كومگەن. بالالارى قۇتلىق تەمىردى اكەمىز دەپ قايعىرسا، حالىق ءبىر جاۋىزدان قۇتىلدىق پا دەپ ىشتەي قۋانعان. ءبىراق ونىڭ ءولى دەنەسىن ارداقتاعان بەينە كورسەتىپ، قارا جەردىڭ قۇشاعىنا ۇلكەن سالتاناتپەن بەرگەن. «وسى راس ءولدى مە؟» دەگەندەي، بۇكىل ەل جينالىپ جەرلەگەن. ءبىراق، جامان ءسوز قاپ ىشىندەگى كەزدىك ءتارىزدى ۇزاق جاتپايدى، سونداي-اق قۇتلىق تەمىردىڭ ءولىمىن جۇرت الدىمەنەن «ساقىپ-جامالدى اقبەرەن حورەزم ءومىرىن ءولتىر دەپ ادەيى جىبەرگەن ەكەن، وعان بالاسىنان ايىرىلعان بوبەش قوسىلىپتى. سوسىن بارىپ ەكەۋى وعان ۋ بەرىپتى» دەپ شىعارعان. ءدال تۇسپەگەنمەن شىندىققا تاياۋ جەرى بولعاندىقتان، بۇل وسەك كۇننەن كۇنگە ۇلعايا ءتۇسىپ، قۇتلىق تەمىردىڭ بالالارىنىڭ قۇلاعىنا دا جەتكەن. ولار دەرەۋ ەكى ايەلدى ۇستاپ الىپ، زىندانعا سالىپ، حورەزم بيلەرىنەن ولاردى اسىپ ولتىرۋگە ۇكىم شىعارۋلارىن تالاپ ەتكەن. ەكى ايەلدىڭ زىنداندا وتىرعاندارى وزبەك حانعا دا جەتكەن. ول دەرەۋ ۇرگەنىشكە كىسى شاپتىرعان. قۇتلىق تەمىردىڭ وسىلاي ولگەن كۇندە دە، بۇعان سەبەپكەر بولعان ءامىردىڭ قاتىگەز مىنەزى ەكەنىنە كۇماندانباعان حان، ەكى ايەلدى بوساتىڭدار دەگەن جارلىق جىبەرگەن. بوبەش پەن ساقىپ-جامال بوساتىلعان. وزبەك بۇل ارادا حالىققا ادىلەتتى حان بولىپ كورىنە العان. ال شىنىنا كەلسەك، ول ەكى ايەلدى ادىلەتتىك ءۇشىن بوساتقان جوق ەدى. ساياسات ءۇشىن بوساتقان. قۇتلىق تەمىردى ولتىرگەن كۇندە دە سول ەكى ايەلدىڭ ءتىرى قالىپ جەر باسىپ جۇرگەنىنەن كىمگە كەلەر قانداي زيان بار؟ بۇكىل حورەزم ەلىن ءبىر شىبىقپەن ايداعان ءامىر ءولدى. ال سول ءامىردى ولتىرگەن ادامداردى ولتىرتپەي سەن بوساتساڭ، حالىق ساعان ريزا بولادى.
بۇنداي كەڭ پەيىلدىگى ءۇشىن جۇرت ونى قالاي جوعارى كوتەرمەسىن، ءپىر ساناماسىن. وسىنداي قىلىقتارى ءۇشىن حالىق وعان ءبىر كەزدە ەلباسمىشتى ولتىرگەنىن دە كەشكەن. بۇقارا ويىنشا ەل باسقاراتىن ادامعا ءۇش قاسيەت كەرەك. ءبىرى — اقىل، ەكىنشىسى — مىنەز، ءۇشىنشىسى — ءبىلىم. زامانىنا قاراي وزبەك حاندا وسى ءۇش قاسيەتتىڭ ۇشەۋى دە بار. العاشقى ەكەۋىن — اقىل مەن مىنەزدى قۇدايدىڭ ءوزى بەرەدى دەسەك، ءبىلىمدى ادام ءوزى تابادى. وزبەك حان ارابشا حات تانيتىن. جانە فارسى، تۇركى ەلدەردىڭ تىلدەرىن جاقسى بىلەتىن. سوندىقتان ول تەك قيسسا، ەرتەگى، داستانداردى عانا ەمەس، سول تۇستاعى كەيبىر ءپالساپالىق، الەۋمەتتىك، كەيبىر جەر، اسپان جايىندا جازىلعان جەڭىل تراكتاتتارمەن تانىس بولاتىن. قىسقاسى، وزبەك حان شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاعىنان شىققان ەڭ العاشقى ءوز زامانىنا سايكەس، تاقا تەرەڭ بولماعانمەن، قوعام، تاريح اعىسىن اڭعارا الارلىق ءبىلىمى بار حان سانالعان.
سوندىقتان دا بولۋى كەرەك ول، ءوز تۇسىنداعى وزگە حاندارداي ەمەس، ەل بىرلىگىنە، بوتەن جۇرتتارمەن ساۋدا-ساتتىق بايلانىس ءتارىزدى جانە ءداشتى-قىپشاق جەرىندە مەشىت سالىپ، مەدرەسە اشۋ سەكىلدى ماسەلەلەرگە كوپ كوڭىل بولگەن. يراندى شابۋ ءىسى دە وعان قۇر عانا بۇل ەلدىڭ مال-مۇلكىن توناپ، جەرىن تارتىپ الۋعا كەرەك ەمەس-تى. يراندى باعىندىرۋمەن بايلانىستى، ونىڭ ار جاعىندا التىن وردانىڭ كۇشەيە ءتۇسۋى، باتىس ەلدەرىمەنەن بايلانىس، ساۋدا-ساتتىعىن جوندەۋ ءتارىزدى كۇردەلى ويلار جاتقان. وزبەك حان قايتكەن كۇندە دە دەشتى قىپشاقتىڭ وزىمەن ءوزى عانا بولىپ، ءورىسى تار مەملەكەتكە اينالىپ قالۋىن تىلەمەگەن.
سوندىقتان ول بۇل جولعى يران جورىعىنا ەرەكشە ءمان بەرگەن. وزگە جورىقتارىنداي ەمەس، بۇعان ارناپ وردانىڭ تاعاناق كەڭەسىن شاقىرىپ، بۇل ماسەلەنى سوندا قاراماق بولعان.
حان جايلاۋى بيىل تاعى ساراي بەركەدەن الىس كەتپەگەن. ەدىل وزەنىنىڭ تومەنگى ساعاسىنداعى كوك وراي، قالىڭ شالعىندى ءبىر ويپاتتاۋ تۇسىنا وزبەك ورداسى تىگىلگەن. بۇل بەس-التى اق بوز كيگىز ءۇي عانا. ورداعا تاياۋ حان ايەلدەرىنىڭ اۋلى، ودان ءارى بالالارى تىنىبەك پەن جانىبەكتىڭ وردالارى. بۇلارعا جالعاسا بوتەن بەكزادالاردىڭ جەكە-جەكە اۋىل بولعان وردالارى تۇر. وسىلاي بۇكىل ەدىل بويى سىڭسىعان بوز وردا، اق بوز ءۇي، سانسىز اۋىل... ءار اۋىلدىڭ اراسى تاي شاپتىرىم جەر. ال ەدىلدىڭ ارعى بەتى بىقىعان مال. وسى اۋىلداردىڭ مالدارى. اسپان كوكپەڭبەك، جەر بەتى قىزعالداعى، سارعالداعى ارالاس جۇپار اڭقىعان قالىڭ شالعىن. الدە قايدان قۇس سالىپ، يت جۇگىرتىپ كەلە جاتقان اڭشىلار. كەشكى مەزگىل. وزەننىڭ ار جاعىنان، جاڭا عانا ەدىل وزەنىنەن سۋ ءىشىپ، ارعى بەتتەگى توسكەيگە قاراي جايىلىپ بارا جاتقان كىلەڭ اق بوز، قارا كوك جىلقىلار.
ارعى بەتتە دە سىڭسي قونعان قاراشا كيىز ۇيلەر. بۇلار سوناۋ قىرۋار مالدىڭ باعۋشىلاردىڭ، حان مەن بي، امىرلەرگە ەت، ءسۇت اكەپ بەرۋشىلەردىڭ اۋىلدارى... الىستان بۇل اۋىلداردىڭ ۇكىلەرى بۇلعاڭداعان قىزدار، قازان اسىپ جاتقان ايەلدەر كورىنەدى. كوتەرىلگەن قازانعا جاعىلعان وشاقتان كوگىلدىر اسپانعا كوك ءتۇتىن كولبەي ۇشىپ بارا جاتىر...
كەشكى مەزگىل، كەرەمەت سۇلۋ مەزگىل.
ءداشتى قىپشاقتىڭ بۇلقىنا تۋلاعان اق ەدىلى مەن جاسىل دالاسى. ەكى جاعىنا بىردەي سىڭسي قونعان ەل. ءبىر جاعىندا كىلەڭ اق بوز وردالار. ەكىنشى جاعىندا بىجىناعان قاراشا كيىز ۇيلەر. ورتاسىندا كەي تۇستارى سىڭسىعان ورمان اق ەدىل، ول بوز وردالى، قاراشا ءۇيلى ەكى دۇنيەنى ەكى ءبولىپ تۇرعانداي.
حان ورداسىنىڭ وڭ قول جاعىنان تاعى ءبىر بوز وردالار قوندىرىلىپ جاتىر. بۇل ەرتەڭ تاعاناق كەڭەسىنە كەلەتىن بي، ءامىر، باي-باتىرلارعا ارناپ تىگىلىپ جاتقان اۋىل.
ال حان ورداسىنىڭ ىشىندە ءقازىر ون شاقتى كىسى وتىر. توردە حاننىڭ ءوزى. تۇكتى كىلەمگە جايىلعان جىبەك بوستەكتىڭ ۇستىندە مالداسىن قۇرىپ، اقىرىن ءتوسپىسىن تارتىپ، ويلانا قالعان. يىعىنا ءوڭىرى وقامەنەن ادىپتەلگەن جاسىل ماۋىتى جەڭىل شاپاندى جابا سالعان. باسىندا قىپشاقي ءتورت سالالى قۇندىز بورىك. وڭ جاعىندا ۇلكەن بالاسى تىنىبەك. بۇل قارا سۇر كەلگەن قويۋ مۇرتتى، ۇلكەن قوي كوزدى كىسى. جاسى قىرىقتار شاماسىندا. كيگەن كيىمى دە، وتىرعان وتىرىسى دا، ءداشتى قىپشاق بايلارىنا ۇقسايدى. سىرتىن تۇيە ءجۇن شەكپەنمەن تىستاعان كۇزەن ىشىك، بەلىندە كىسەلى، كەزدىك قىنالى، جالپاق كۇمىس بەلبەۋ، اياعىندا كادىمگى ساپتاما ەتىك. باسىندا ەلتىرى بورىك. دەنە ءبىتىسى دە بايلارعا ۇقسايدى، قوماقتى، ەتجەڭ. ودان كەيىن حاننىڭ ەكىنشى بالاسى جانىبەك وتىر. بۇل اشاڭ بويلى، اققۇبا كەلگەن، ويلى كوزدى، سىمباتتى كىسى، بۇل دا وتىزداردان اسىپ كەتكەن. ۇستىندەگى كيىمى اۋىل شالدارىنىكىنە ۇقسايدى. كۇمىستەگەن كەبىس، ءماسى، ويۋلانعان بارقىت شالبارىنىڭ بالاعى سالا قۇلاش، ۇستىندەگى قىسقا جىبەك بەلبەۋمەن وراپ تاستاعان پەشپەنت، باسىندا كوك بارقىت تىستى قىردىڭ قىزىل تۇلكىسىمەن كومكەرگەن ءساندى بورىك. بۇنىڭ جانىندا، اكەسىنىڭ ءبىر جاق تىزەسىن باسا، التى-جەتى جاسار ۇلكەن ۇلى بەردىبەك وتىر. بۇل مىسىقتىڭ كوزىندەي دوڭگەلەك كوزدى تەنتەك بالا. وسى وتىرعانداردىڭ ىشىندە، شىڭعىس حان اتالارى ءتارىزدى جيرەن ءوندى وسى بەردىبەك قانا... ادامعا قاراعاندا جاسىل تارتقان دوڭگەلەك كوزى ءمىز باقپاي قادالا قالادى. بالا بولىپ اسىق اتىپ، تال ءمىنىپ ويناۋدى بىلگەن ەمەس، ۇنەمى كۇشىك، مىسىقتاردى ويبايلاتىپ، قينايدى دا جۇرەدى. اكەسىنەن قورىققانىنان عانا ءقازىر تىنىش وتىر. وندا دا دالادان ۇستاپ اكەلگەن شەگىرتكەنىڭ بىرەسە قاناتىن بىرەسە اياعىن جۇلىپ اۋرەلەۋدە. حاننىڭ سول جاعىندا سوناۋ جەرورتا تەڭىزىنىڭ ماڭايىنا دەيىن ساۋدا ەتىپ قايتقان باياعى جاقىپ ساۋداگەر. ودان تومەندەۋ ماڭعاز قوشقارلارداي قىپشاقتىڭ بەس-التى بيلەرى مەن بايلارى وتىر. اسىرەسە بۇلاردىڭ ىشىنەن اتى شۋلى ءدىلمار تورە بي مەن شونجار قابىلباي ۇلى نارىك مىرزا كوزگە تۇسەدى. ءبارىنىڭ كيگەندەرى ارزان قول كيىم، تەك بەلدەرىندەگى التىن جالاتقان كۇمىس بەلبەۋلەرى عانا قىمبات باعالى...
بوساعا جاقتا ۇلكەن كۇمىس شاراداعى قىمىزدى جايىمەنەن كۇمىس وجاۋمەن ساپىرىپ جۇپىنى كيىمدى كەكسە تارتقان ءبىر ايەل وتىر. ءسىرا وردا كۇڭى ءتارىزدى.
وسى ايەل التىن كەسەلەرگە قۇيعان قىمىزدى بالا-جىگىت — دايەكشى ءبىر تىزەرلەي جىلجىپ قوناقتارعا اپارىپ بەرىپ ءجۇر. باعانادان بەرى جاقىپ ساۋداگەر شەت جاقتاعى كورگەن-بىلگەنىن اڭگىمە ەتىپ وتىر. ول الدىنداعى التىن كەسەدەن قىمىزدى ءبىر ۇرتتاپ الدى دا:
— جان تۇرشىگەرلىك وقيعالار سول تۇرىكتەر كوز تىككەن راسيالار پاتشالىعىندا بولىپتى دەدى ول.
— ءيا„ ول قانداي وقيعالار ەكەن؟ — دەدى وزبەك حان شەت ەلدەردىڭ اڭگىمەسىن ەستي تۇسكىسى كەلىپ.
— جىلقى، ياعني 1330 جىلى ونىڭ بالاسى ستەفان دۋشان قالىڭ اسكەرىمەن بولعارياعا بارىپ، بەلبۋجدى دەگەن جەردە سوعىسىپ، بولعارلاردى قان-جوسا ەتىپ جەڭەدى، بولعارلاردىڭ ميحايل شيشمان اتتى پاتشاسىنىڭ ءوزىن ەسىرەي ەتىپ ەلىنە الىپ كەلەدى. پاتشانىڭ اكەسى ميليتين كورول بالاسىنىڭ بۇل ىسىنە قاتتى كۇيىنەدى، ءتىپتى تاس تالقان بوپ اشۋلانادى. بولعار پاتشاسىن تۇتقىننان بوساتىپ الىپ ۇيىنە قوناققا شاقىرادى. «پاتشا ءارقاشاندا توردە وتىرۋى كەرەك» دەپ وزىنەن جوعارى ورىن بەرەدى. تۇتقىن بولعار پاتشاسىن اكەسىنىڭ مۇنشاما قوشامەتتەگەنىنە اشۋلانعان بالاسى، كۇپ-كۇرەڭ بوپ، قولىنا تەمىر باستى شوقپارىن ۇستاپ، ۇيگە كىرىپ كەلەدى...
— ءيا، سوسىن؟ دەدى وزبەك حان ءسال قوزعالىپ.
جاقىپ ساۋداگەر ءسوزىن جالعاي ءتۇستى.
— سوسىن دەيسىز بە؟ — دەدى ول.— سوسىن... بالاسى: سوعىسىپ مايداندا قولعا تۇسكەن ادامعا مۇنداي قۇرمەت كورسەتىلمەس بولار!» دەپ اقىرىپ، ستول باسىنداعى بولعار پاتشاسىن قولىنداعى شوقپارىمەن ۇرىپ ولتىرەدى.
ءۇي ءىشى تىنا قالدى. جانىبەك سۇلتان تىزەسىنە سۇيەنىپ وتىرعان بالاسىنا كوزى ءتۇسىپ كەتىپ ەدى، بەردىبەكتىڭ ەكى كوزى قۋانا جاساۋراپ، راحاتتانا تۇسكەن ەكەن. «ياپىرماي، بۇل قالاي؟ — دەدى ىشىنەن جانىبەك،— كىسىنىڭ ولگەنىنەن شوشىنۋدىڭ ورنىنا مىنا تەنتەك ءيتتىڭ ايىزى قانىپ وتىرعانى نەسى؟.. كىشكەنتايىنان مۇنداي وقيعادان بۇلاي شابىتتانار بولسا...» جانىبەك ويىن اياقتامادى، اكەسىنىڭ دە نەمەرەسىنە تاڭدانا قاراپ وتىرعانىن كوردى دە، قىسىلا ءتۇستى.
— بالاسىنىڭ قىلىعىنا ابدەن كۇيىنگەن كورول ودان ءارى بولعار جەرىن جاۋلاپ الۋدان باس تارتىپ استاناسىنا قايتادى،— دەدى جاقىپ ءسوزىن جالعاي ءتۇسىپ.— ال اكەسىنىڭ قاھارىنان سەسكەنگەن بالاسى باسقا جاققا قاشىپ كەتەدى. اكەسى وعان ەش قاستىق ويلاماسا دا، بالاسى تۇندە ۇرلانىپ كىرىپ، اكەسىن توسەگىندە تۇنشىقتىرىپ ولتىرەدى.
تاعى جۇرت تىنا قالدى. وسى ۋاقىتتا بالا قارعاداي بەردىبەكتىڭ شيقىلداي شىققان داۋسى ەستىلدى.
— كوكە،— دەدى ول.— الگى كىسى نەگە اكەسىن تۇنشىقتىرىپ ءولتىردى؟ — سونان سوڭ، بىرەۋدىڭ كەۋدەسىنە قانجار سۇعىپ العانداي، كەنەت كىشكەنتاي قولىن العا قاراي سوزا ءتۇسىپ، زىپ ەتكىزىپ قايتىپ الدى.— ودان دا وسىلاي قانجاردى سۇعىپ ولتىرمەي مە؟
جوق، بەردىبەك: «بالاسى اكەسىن نەگە ءولتىردى» دەپ سۇراعان جوق، ستەفاننىڭ اكەسىن وپ-وڭاي ولتىرە سالۋدىڭ ورنىنا، نەگە تۇنشىقتىرىپ اۋرە بولعانىنا تاڭ قالعانداي.
جانىبەكتى كەنەت اشۋ قىسىپ كەتتى. بەردىبەكتىڭ جاعىنان الاقانىمەن تارتىپ-تارتىپ جىبەردى.
— ءپاتشاعار، نە ايتىپ وتىرسىڭ؟ بالاسى اكەسىن ولتىرۋگە بولمايتىنىن بىلمەيسىڭ بە؟
بەردىبەك، اكەسىنىڭ ۇرعانى باتىپ كەتسە دە، جىلاعان جوق. دوڭگەلەك كوزى وتتاي جايناپ، شاتىناي قالدى.
— نەگە ۇراسىڭ؟ — دەدى ول اكەسىن باس سالعالى تۇرعان تارعىل مىسىقتاي.— اكەسىن ولتىرمەسە ول قالاي تاققا وتىرادى؟!
— مىنا كۇشىك نە دەيدى؟! — دەدى ەندى شىن اشۋلانا باستاعان جانىبەك بالاسىن تاعى ۇرعىسى كەپ كەتىپ.
— قايتەسىز بالامەنەن بالا بولىپ؟ — دەدى اراشا ءتۇسىپ تورە بي، ءبىراق اكەسىمەن جارماسا كەتكەن بالانىڭ تۇرىنە ويلانا قارادى. كوپتى كورگەن سۇڭعىلا بي الدەنەنى ىشىنە تۇيگەن سياقتى.— بالا دەگەن كۇشىكتەردىڭ ءبارى وسىلاي، كىسى ولتىرگەندى ەرلىك كورەدى.
— زامانىمىز وسىلاي عوي،— دەدى توردە وتىرعان بيلەردىڭ تاعى بىرەۋى.
— زامانعا ءبىز قوجا ەمەسپىز بە،— دەدى باعانادان بەرى ۇندەمەي وتىرعان وزبەك حان.— جاس ۇرپاقتىڭ، اكەسى بالاسىن، بالاسى اكەسىن ءولتىرۋ كۇنا ەكەنىن ءبىلىپ وسكەنى ابزال.
تورە بي كەنەت وعان ويلانا قارادى. حان ىشتەي قىسىلىپ قالدى. قىپشاقتىڭ ازۋى التى قارىس ادۋىندى ءبيى، وعان «سوندا سەن ءتارىزدى اعاسىن ولتىرۋگە بولادى ما؟» دەپ وتىرعانداي كورىندى. ءبىراق وزبەك دەرەۋ ىشتەي اتىستىڭ باعىتىن وزگەرتىپ جىبەردى. ول قايتادان جاقىپقا بۇرىلدى:
— ءيا، اياعى نەمەن تىنادى بۇل اڭگىمەنىڭ؟ — دەدى.— بالاسى اكەسىن ولتىرگەنىنە راسىمەنەن وكىنبەي كەتە مە؟ كۇناسى تىم زور عوي. مۇمكىن، ىستەگەن قىلمىسىنا كەشىرىم سۇراعان شىعار... سويتكەن بولسا وندا ءبىر ءسارى عوي.
ەلباسمىشتى ولتىرگەنىن وزبەك حان ءومىر بويى ۇمىتپاي وتكەن. سول ءۇشىن شىن مۇسىلمان بولىپ، مۇحاممەد پايعامبار ارۋاعىنان كەشىرىم سۇراعان. سول قىلمىسىما ساۋابى تيەر مە ەكەن دەپ، اۋىر كۇناسى ءۇشىن ءولىم جازاسىنا قيعالى تۇرعان كەيبىرەۋدى كەيدە اياپ، بوساتىپ تا جىبەرەتىن. جاسى ۇلعايعان سايىن، جاستاعى ەتكەن كۇناسى جانىنا باتىپ، سودان شىن ءدىنشىل، قۇدايشىل بولا باستاعان. مىنە وسىنداي جاعدايداعى وزبەك حان، جەگى قۇرتتاي ءىشىن جەپ بارا جاتقان ەسكى وكىنىشىن ەشكىم بەتىنە سالىق ەتىپ باسپاسا دا، كوپتەن بەرى وزىنەن ءوزى الاي-تۇلەي ەدى. حان ءسوزى ءوزىنىڭ وسىنداي ويىنان تۋعانىن ءۇي ىشىندەگىلەر تەگىس ءتۇسىندى. مۇنى جاقىپ ساۋداگەر دە ۇقتى. ول ەندى حانعا بولىسا سويلەدى.
— گاپ اكەسىنىڭ، نە بوتەن جاقىنىن ولتىرگەنىندە ەمەس قوي. گاپ نە ءۇشىن ءولتىردى؟ تەك ءوز باسىنىڭ باعى، دارەجەسى ءۇشىن عانا ما؟ الدە ەل-جۇرتىنىڭ باعىن كوتەرۋ، اۋىر ءحالىن جەڭىلدەتۋ ءۇشىن ءولتىردى مە، مىنە ءتۇيىن قايدا جاتىر؟
ەگەر ستەفان اكەسىن ءولتىرىپ، سودان كەيىن ءوزى اكەسىنىڭ تاعىنا وتىرعاندا، حالقىن، مەملەكەتىن وركەندەتە السا، جۇرتىنا ءدال وزىندەي جاقسىلىق ىستەي الماي وتىرعان كورولدىڭ ءولىمىن حالىق مۇمكىن كەشەر دە ەدى. ال سول اكەسى، ياعني 1331 جىلى ولگەننەن كەيىن بولعار تاعىنا وتىرعان ستەفان دۋشان ەلدى دۇرىس باسقارىپ كەتە الماپتى. قولى قاندى كورولدى جۇرت تا دۇرىس قابىلداي قويماپتى.— ول ەندى حانعا قارادى؟ — جاڭا ءسىز ستەفان ىستەگەن قىلمىسىن مويىنداپ پا؟ قۇدايىنان كەشىرىم سۇراپ پا دەپ سۇرادىڭىز عوي. ءيا، ول اكەسىن ولتىرگەنىنە ارتىنان قاتتى وكىنگەن.
— ءيا، سونىسىنا قاراي قۇدايلارى كۇناسىن كەشىرىپ پە؟ — دەدى بيلەردىڭ بىرەۋى.
— كەشكەن بولۋى كەرەك،— دەدى جاقىپ.— بۇل وقيعا قۇتلىق تەمىر ءامىر ايتقان دوڭىز جىلى بولعان ەكەن. سودان بەرى ستەفان دۋشان گرەك پەن البان جەرلەرىنە تالاي رەت جورىققا شىعىپتى. كوبىنە جەڭىپ كەلىپتى. قۇداي تاعالاسى ونى كەشپەسە، جولى بولار ما ەدى؟
— وسىنداي، گرەكتەر مەن البانداردى جەڭىپ جۇرگەن ەلدى، وسمان تۇرىكتەرى وزدەرىنە باعىندىرماق پا؟ — دەدى وزبەك حان جاقىپقا قاراپ.— سوندا ول ەل وزدەرى كوپ پە جانە كۇشتەرى قانداي؟
— تۇرىك از ەل ەمەس،— دەدى جاقىپ.— كوبەيۋدىڭ دە جولىن بىلەدى. مەنىڭ اڭعارۋىمشا ولاردىڭ كۇشتەرى نەگىزىندە ەكى نارسەدە سەكىلدى. ءبىرى اسكەري-مەملەكەتتىك قۇرىلىسىندا عوي دەيمىن. ال ەكىنشىسى — جالپى مەملەكەتتىك تارتىبىندە ءتارىزدى. بۇل ءتارتىپتى ءوزىنىڭ مۇسىلمان دىنىندەگى بۇقارا ەلىنە قانداي قولدانسا، جاۋلاپ العان باعىنىشتى جۇرتىنا دا سونداي قولدانادى ەكەن.
جاقىپ، الدەنەنى ويلاعانداي، تاعى توقتاي قالدى.
— ءبارىن-بارىن ايت! — دەدى وزبەك حان. قانداي ەل ەكەنىن ءبىلىپ العان ءجون...
ەڭ الدىمەنەن ءسىزدىڭ العاشقى سۇراعىڭىزعا جاۋاپ بەرەيىن،— دەدى جاقىپ.—
بۇل ەل ازايمايدى دا، كوبەيمەيدى دە، ۇنەمى ءبىر قالىپتى كەلە جاتىر. شىنىن ايتساق بۇل ەل ازايۋعا ءتيىستى ەدى. ويتكەنى ءبىر تىنىش جاتپايدى. سوڭعى عاسىر بويى ۇنەمى جان-جاعىنداعى جۇرتپەنەن سوعىسۋمەن كەلەدى. سەربتىڭ ءبىر جازۋشىسى تۇرىكتەردى تەڭىزبەن سالىستىرىپتى. ءبىر جاعى تىنىشتىقتا بولسا، ال ەكىنشى تۇسىندا داۋىل تۋىپ، تولقىندارى جاعانى ۇرىپ، استان-كەستەن تۋلاپ جاتاتىن تەڭىز سياقتى دەپتى. شىنىندا دا، تۇرىكتەر ءبىر مەزەت تىنىشتالا قالسا، ەرتەڭىنە قولىنا نايزاسىن الىپ شىعا كەلەدى. ارينە، مۇنداي بەيمازا ەل ازايۋعا ءتيىس قوي. سوعىس بولعان سوڭ، كىسى ولمەي، شىعىن بولماي تۇرمايدى. ءبىراق وعان قاراماي تۇرىكتەر قانشا قىرىلىپ جاتسا دا، ءبىر كەمىمەيدى. قانداي سەبەپ؟ سەبەپ بىرەۋ-اق: ولار شاپقان جەڭگەن ەلىنەن مال ايداپ قايتپايدى، تەك ادام ايداپ قايتادى. وسى تۇستا قانشاما اسكەرى قايتىس بولسا، سونشاما كىسىنى ءوز ەلدەرىنە الىپ كەلەدى. دەرەۋ مۇسىلمان دىنىنە كىرگىزەدى. ال مۇسىلمان دىنىنە كىرىپ، تۇرىك بولىپ كەتكەن ادام، ءوزى كەتكەن ءدىننىڭ ادامدارىن جاڭا دىنگە كىرگىزۋگە قۇمار كەلەدى. بۇ دا جالپى جۇرتقا ءتان قاسيەت.
— قىزىق ەكەن،— دەدى وزبەك.
— كىشى ءازيانىڭ تەرىسكەي-باتىس جاتىن جايلاعان وگىز جۇرتىنىڭ كوسەمى وسمان رۋمعا بارعان اتتانىسىنان كەيىن دوڭىز، ياعني 1299 جىلى تۇرىكتەردى سەلجۇك سۇلتاندارىنان ءبولىپ الىپ، وسمان بيلىگىن قۇرعان كۇنىنەن باستاپ ءوزى ولگەن بارىس، ياعني 1326 جىلىنا دەيىن ەكى ۇلكەن ءىس ىستەپ كەتكەن. بۇكىل تۇرىك جەرىن سۇلتاندىكى، ياعني مەملەكەتتىكى ەتكەن. بۇل جەر ەشكىمگە، اكەدەن بالاعا مۇرا ەتىپ، قالدىرمايتىن بولعان. جەر سۇلتاندىكى بولعاندىقتان ول ءبىر ايماقتى، نە ءبىر ورماندى، كولدى، شالعىندى، وزەندى بيىل ءوزىنىڭ ءبىر بەكزاداسىنا بەرسە، ەگەر ونىڭ ءبىر جامان قىلىعىن، نە باسقا بىرەۋگە ىستەگەن قياناتىن ەستىسە، كەلەسى جىلى ودان ول جەردى قايتىپ الىپ باسقا ءبىر بەكزاداعا بەرەدى ەكەن. ال انا جەرىنەن ايىرىلعان بەكزادا سۇلتان ورداسىنا كەلىپ پانالاۋعا ءتيىستى. سوڭىنان ەتەر كوڭىلى اۋسا، سۇلتان وعان تاعى باسقا جەر بەرەدى. سوندىقتان ولار ەشكىمگە شاعىم ايتپاي، «اللا تاعالا سۇلتانعا ءومىر بەرسىن. ال وعان ءومىر بەرىلسە، ماعان بۇرىنعىسىنان دا جاقسى جەر بەرەدى» دەپ جۇرە بەرەدى ەكەن. ءسويتىپ ول سوڭىندا جۇرگەن بەكزادالارىن ءبارىن وزىنە باعىنىشتى جاعدايدا ۇستاعان. جەكە ۇلىس بولىپ، كەيدە ءوزىن بي، ءوزىن حان سانايتىن، كوڭىلىنە جاقپاسا ورداعا دا قارسى باس كوتەرەتىن شىڭعىس حان ۇرپاقتارىنداي ەمەس، وسمان سۇلتان قاراماعىنداعى اعايىن-تۋىسى، بەكزادالارى جەكە بيلىككە يە بولا الماعان. وسىلاي وسمان وزىنە باعىنىشتى جۇرتتى تورە، قاراسىنا قاراماي بۇكىل تۇرىك ورداسىنىڭ بىرلىگىن ءبىر ادامعا باعىندىرۋ ءۇشىن، ەش قايسىسىن تىرپ ەتكىزبەي ۇستاعان. ەكىنشى، ونىڭ تاعى ءبىر ىستەگەنى، شاپقان ەلدەرىنىڭ بالالارىن جاستايىنان ورداسىنا اكەپ، بىردەن مۇسىلمان دىنىنە كىرگىزىپ، حيزارلارىندا اسكەري تالىم-تاربيە بەرگەن. وسىلاي سۇلتاننىڭ دەگەنىن ىستەيتىن اسكەر قۇرعان. بۇكىل وسمان بيلىگىنىڭ جەرىندەگى حيزار، قامالداردى بەكزادالارعا ەمەس، وسىلارعا بەرگەن. بۇل اسكەردىڭ بارىنە ازىق-تۇلىكتى، قارۋ-جاراقتى، كيەر كيىمدەرىن بەرىپ سۇلتان ءوز قازىناسىنان تولەگەن. جانە بۇلار ءار جىلى ءتورت رەت التىن اقشامەن جالاقى الىپ تۇرعان. بەكىنىس حيزار باستىعىن ديزار دەپ اتاعان. ونىڭ جاردەمشىسىنە چەحاي دەگەن ات قويىلعان. ال وسى چەحايعا باعىناتىن ون باسىن بۇلىق-پاشا دەگەن. بۇلارعا جالاقى دا دارەجەلەرىنە قاراي تولەنگەن. ديزار كۇنىنە ءبىر تەڭگە التىن اقشا العان. ال چەحايعا — ءتورت كۇنىنە، بۇلىق - پاشاعا — سەگىز كۇنىنە، قاتارداعى جاۋىنگەرگە — ون كۇنىنە سونداي ءبىر تەڭگە التىن اقشا بەرىلگەن. بۇنىڭ ۇستىنە كيىم، تاماق، قارۋ-جاراق،— ءبارى سۇلتاننىڭ قازىناسىنان بولعان. ءسويتىپ اسكەري ادامدار دا، باي-كەدەيى دەمەي، تەك سۇلتاننىڭ وزىنە عانا قاراعان. وسىدان بارىپ وسمان يمپەرياسى بيلىگى تەك سۇلتانعا عانا باعىنعان اسكەري مەملەكەت بولعان. بىلايشا ايتقاندا بەس ساۋساق ءبىر جۇدىرىق بوپ تۇيىلگەن. مۇنداي تاس تۇيىندەي ەلدىڭ وزگە جۇرتپەن سوعىسۋى دا، كۇرەسۋى دە ناتيجەلى كەلەتىنى بەلگىلى عوي.
— ارينە،— دەدى وزبەك حان، تۇرىكتەردىڭ مەملەكەت قۇرىلىسىنا قىزىققانداي سىڭاي كورسەتىپ.— وسمان سۇلتاننىڭ كەزىندە سونداي بولعان عوي، ال ءقازىر قالاي؟..
— ءقازىر دە سولاي دەۋگە بولادى،— دەدى جاقىپ،— وزدەرىڭىزگە بەلگىلى وسماننان كەيىن سۇلتاندىق ونىڭ بالاسى ورحانعا كوشتى عوي. ءقازىر دە بۇكىل وسمان تۇرىكتەرىن سول باسقارىپ وتىر.
— ال بايلىعى، بايلىعى قانداي؟ — دەدى وزبەك حان.
— سۇلتاننىڭ بايلىعىن ايتاسىز با؟ ونىڭ بايلىعى — مەملەكەتىنىڭ بايلىعى عوي. سول جاقتا جۇرگەنىمدە سۇلتان ۇيىمەن قاتىناسى بار ءبىر وتە باي ساۋداگەر: «سۇلتاننىڭ قازىناسىنداعى التىن — ءۇش ءجۇز مىڭ اسكەردى بەس جىل ۇستاپ تۇرا الادى» دەدى.
— بايلىق دەگەن دە ىشتە جاتقان جىلان عوي. مۇنداي قازىنا وسمان تۇرىكتەرىن سوعىستىرماي، قالاي تىنىش قويسىن،— دەدى تورە بي.
— ال ەكىنشى كۇشى نەدە ول ەلدىڭ؟ — دەدى وزبەك حان.
— تارتىبىندە. مەملەكەتتىك جانە اسكەري تارتىبىندە،— دەدى جاقىپ. شىڭعىس حان ءتارتىبى تەك اسكەري تىلەكتەن عانا تۋسا، وسمان بيلىگىنىڭ ءتارتىبى ءدىني كوزقاراسپەن دە مىقتاپ بەكىتىلگەن-دى. سول سەبەپتەن ەگەر سۇلتان ءبىر مەملەكەتكە جورىققا شىقپاق بولسا، ءدىنشىل جاۋىنگەرلەر، ەشكىمنىڭ زورلاۋىنسىز، شاقىرۋىنسىز جاۋدى قىرىپ، ولاردىڭ دۇنيە-مۇلىكتەرىن تالاپ الۋدى ءوزىنىڭ مۇسىلماندىق بورىشى ساناپ، ءتيىستى جەرگە ءوز ەرىكتەرىمەن جينالادى. ارينە، مۇنداي اسكەر زورلىقپەن، بىرەۋدىڭ ايداۋىمەنەن مايدانعا شىققان اسكەردەن كوپ باتىل، ەر جۇرەك كەلەتىنى حاق. ءارقاشاندا دۇنيە-مۇلىك كۇرەسىنەن، ءدىني، وي-پىكىر كۇرەسى جانقيارلىق ەرلىكتى، ەرجۇرەكتىكتى كەرەك ەتكەن. ونىڭ ۇستىنە بۇلاردىڭ سوعىسقا قاتىسقان ءار كۇنىنە التىنداي اقشا تولەنەدى. سوندىقتان مۇنداي ءوزى تىلەنىپ سوعىسقا شىققان اسكەر، ءتارتىپ بۇزۋدى بىلمەيدى. ال ءتارتىپ بۇزعانى، قورقاقتىق كورسەتكەنى، تابانىندا قىلىشپەن شابىلادى. مۇنداي تەمىر ءتارتىپ تەك اسكەري ادامداردىڭ اراسىندا عانا ەمەس، جالپى مەملەكەتتىك ىستە دە قاتتى قولدانىلادى. ەگەر قاراماعىنداعى ەلدەردىڭ ءبىرىنىڭ ەگىندىك جەرىنىڭ ۇستىنەن اسكەرى وتەر بولسا، سۇلتان ەگىن يەلەرىنە اقشاداي قۇنىن تولەۋگە مىندەتتى بولعان. ەگەر مۇنداي قۇندى تولەمەسە، ءتىپتى اسكەر باسشىسى بولسا دا ءولىم جازاسىنا دەيىن ايىپ تارتادى. ورحان سۇلتاننىڭ ءبىر جورىعىندا، وعان جەرگىلىكتى ءبىر ايەل «ءسىزدىڭ مىنا بۇلىقتاعى جاۋىنگەرىڭىز اقشاسىن تولەمەي ءسۇتىمدى ءىشىپ كەتتى» دەپ ارىز ەتەدى. جاۋىنگەر قالتاسىندا اقشاسى بولماعان سوڭ، ىشكەم جوق دەپ تانادى. ايەل ءىشتى دەيدى. سۇلتان جاۋىنگەردىڭ ءىشىن جارىپ، انىعىن بىلۋگە بۇيىرادى. ەگەر دە اسقازانىنان ءسۇت تابىلماعاندا، ارينە، ارىزشى ايەلدىڭ باسى الىناتىن ەدى، ايتەۋىر ءسۇت شىعىپ ايەل امان قالعان. مىنە وسىنداي قاتتى ءتارتىپتى كورە تۇرا، قانداي ادام سۇلتان كورسەتكەن جولدان بۇرىس جۇرەر؟ ارينە ەشكىم دە ويتە الماس ەدى. مۇنداي تەمىر ءتارتىپ، ارينە وسمان تۇرىكتەرىنىڭ اسكەري مەملەكەتتىك كۇشىن بەرىك ەتەدى.
— سوندا،— دەدى وزبەك،— بۇل ەلدىڭ ءتۇپ ماقساتى نە ەكەن؟
حان باعانادان بەرى مازاسىن الىپ وتىرعان سۇراعىن بەرگەن.
— كۇتپەگەن اپاتقا ۇشىراماسا، بۇل جۇرت ءبىراز جەردى الادى. ەگەر يران تۇسىنان كۇنى بۇرىن تويتارىس بەرە الماساق، ءتۇبى باتىس مەملەكەتتەرىنىڭ ءبىرازىن قۇل ەتىپ، قارا تەڭىز ارقىلى قىرىمعا جەتۋى دە عاجاپ ەمەس. ويتكەنى بۇل جاس ەل، كۇشتى ەل، بۇگىنگى قارقىنى تىم دولى، سوعىس ادىستەرى دە وزگەشە...
ارينە، جاقىپ بولجاۋى تىم الىس جاتىر ەدى. وسمان يمپەرياسى، البانيا، يۋگوسلاۆيا، مولداۆيا، بولعاريا، مىسىر، باعدات، شام، بوسفور، داردەنەللدەردى وزىنە باعىندىرعانشا ءجۇز ەلۋ جىلدان استام ۋاقىت ءوتتى. قارا تەڭىز ارقىلى قىرىمعا ون بەسىنشى عاسىرعا تاياعان كەزدە عانا جەتتى. كاففانى ولار تەك 1475 جىلى عانا جاۋلاپ الدى.
ال جاقىپ اڭگىمە ەتىپ وتىرعان كۇندەردە، شاعىن عانا جەرگە قوجا بولىپ وتىرعان. كىشى ءازياعا ءبىر كەزدە وسى ءداشتى قىپشاق، تۇرىكمەن دالاسىنان بارعان، وسىناۋ تۇرىك ەلىنەن مۇنداي ۇلى شابۋىل يەسى تۋادى دەپ ەشكىم دە كادىمگىدەي ويلاماسا كەرەك-تى.
ءتۇبى وسى ەلدەن ۇلكەن ءقاۋىپ تۋاتىنىن جاقىپ ءتارىزدى كوپتى كورگەن، ەل ارالاعان قىراعى جاندار عانا سەزگەن.
جاقىپتىڭ بولجاۋىنا ءدال وسى كۇنى ەل باسقارىپ وتىرعان وزبەك حان مەن ونىڭ بالاسى جانىبەك تە سەنگەن.
ەندى ولار تەك جىبەك جولىنان ايرىلۋلارى عانا ەمەس، كۇندەردىڭ كۇنىندە وسى وسمان پاتشالىعىنان التىن وردا شەتىنە دە دۇربەلەڭنىڭ جەتەتىنىن اڭعارعانداي بولعان.
ەندى بۇل ەكەۋى سوعىس يران جەرىندە بولۋى كەرەك ەكەنىنە شەك كەلتىرمەدى.
ەرتەڭىنە بۇكىل التىن وردا ءومىر، بي، باتىر، بەكزادالارى باس قوسقان حاننىڭ تاعاناق كەڭەسى باستالدى. وسى كەڭەستە يرانعا اتتانۋ ماسەلەسى شەشىلدى.
اعاسى جەكەنشى حاندى ەسەن-تەمىر تۇندە باۋىزداپ ولتىرگەن. بۇنى ءتىرى جان بىلمەگەن. ەسەن-تەمىر جەكەنشىنى شەشەسى ابزال-تورعىن-زادەنىڭ اقىلىمەنەن ولتىرگەن. زادى قانقۇمار ەمەس ەسەن-تەمىر، حان تاعىنا وتىرعاننان كەيىن ءوزىنىڭ ىستەگەن قىلمىسى جانىن جەگىدەي جەي باستاعان. قايدا بارسا دا، قاننەن-قاپەرسىز توسەگىندە ۇيىقتاپ جاتقان سۇرعىلت ءوندى اعاسى جەكەنشىنىڭ سول ساتتەگى ءجۇزى، كوز الدىنان كەتپەي قويعان.
ەسەن-تەمىردىڭ وسىنداي ءبىر وردا ءىشىنىڭ ۇيقى-تۇيقىسىن شىعارىپ، جانىن قويارعا جەر تاپپاي جۇرگەنىندە، ورداعا ۇگەدەي ۇرپاعى ءالي-سۇلتان كەلگەن. وزىنەن-وزى قورقىپ، الاس ۇرىپ جۇرگەن حاندى كورىپ، وعان بوساعادا قاقپاعى اشىق تۇرعان، بۇرىن ەسەن-تەمىر ءوزى تىعىلىپ جۇرگەن اباجاداي ساندىقتى كورسەتكەن.
— جات مىنا ساندىققا، سوندا سەنى ەشكىم تابا المايدى،— دەگەن.
ەسىنەن اداسقان ەسەن-تەمىر جۇگىرىپ بارىپ جاتا قالعان. سوسىن ءالي-سۇلتان ساندىقتىڭ كىلتىن قالتاسىنا سالعان دا، اسپاي-ساسپاي حان تاعىنا بارىپ وتىرعان.
ءۇي ىشىندەگى نوكەرلەرگە:
— ءقازىر وسى توڭىرەكتەگى وردا قىزمەتكەرلەرىن، حاننىڭ ايەلدەرىن تەگىس جيناپ، وسىندا الىپ كەلىڭدەر،— دەگەن.— ساندىقتى كەرەك كەزىندە ءوزىم اشامىن.
نوكەرلەر دالاعا شىققان. ولار وردانى قورشاپ تۇرعان ءالي-سۇلتاننىڭ اسكەرىن كوردى. مۇنداي كۇتپەگەن وقيعاعا ابدەن ەتتەرى ۇيرەنگەن نوكەرلەر دەرەۋ جۇرتتى جيناي باستادى.
ال ءالي-سۇلتان ەندى ساندىققا قۇلاعىن سالدى. الدەنەنى سويلەپ جاتقان ەسەن-تەمىر، كەنەت ايقاي سالدى.
— ويباي، تۇنشىعىپ بارامىن! اش! اش! — دەدى.
ءالي-سۇلتان ءۇن-تۇنسىز ساندىقتىڭ ۇستىنە وتىردى.
ەسەن-تەمىر ۇزاق تارسىلداتتى. ءالي-سۇلتان ورنىنان قوزعالعان جوق. ەسەن-تەمىر ابدەن ءۇنى وشكەن كەزدە تۇرەگەلىپ تاققا بارىپ قايتا وتىردى. سوسىن كەنەت تۇرەگەلىپ، توردە كەرەگەدە ءىلۋلى تۇرعان حاننىڭ التىن ءتاجىسىن الىپ، باسىنا كيدى؛ «ىلايىق پا ەكەن؟» دەگەندەي بوساعا جاقتاعى قولا ايناعا قارادى. قۋانعانىنان ەزۋ تارتىپ كۇلىمسىرەدى. قايتادان بارىپ تاققا وتىردى. سابىرلى تۇرىمەنەن كۇمىس قوڭىراۋدى شىلدىرلاتتى. ەسىك الدىندا ەڭگەزەردەي دايەكشى پايدا بولدى. ۇيگە بىرتىندەپ باستارىن ءيىپ ءۋازىر، نوكەر مۇلازيمدەر مەن حاننىڭ التى ايەلى كىردى.
— سىرتتاعى اسكەردى كوردىڭدەر مە؟ — دەدى ءالي-سۇلتان.
— كوردىك،— دەدى ۇيگە كىرگەندەر باستارىن بۇرىنعىلارىنان دا يە ءتۇسىپ.
— كورسەڭدەر...— ءالي-سۇلتان ءسال كىدىرە سويلەدى.— ەسەن-تەمىر پاقىر دۇنيە سالدى... ال قازىردەن باستاپ ماۋارانناحردىڭ حانى مەنمىن.
— قۇپ، تاقسىر! — دەدى ۇيدەگىلەر باستارىن شۇلعىپ. سوسىن ءالي-سۇلتان قاتار تۇرعان ەسەن-تەمىردىڭ التى قاتىنىنا قارادى. ءبارى دە جاس، ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي سۇيكىمدى ەكەن.
— مەن مۇسىلمانمىن،— دەدى ول.— سوندىقتان ماعان التى قاتىننان ارتىق قاتىن الۋعا شاريعات قوسپايدى. ال سەندەر وتە ۇناپ تۇرسىڭدار. امال جوق، بۇرىنعى التى قاتىنىمدى تالاق ەتىپ توركىندەرىنە قايتارىپ، ەندى سەندەردى الامىن. التى قاتىن بىردەي ريزالىقتارىن ءبىلدىرىپ تىزەلەرىن بۇكتى.
— ال ەندى ءبارىڭ دە كەتىڭدەر. تەك باس ءۋازىر قالسىن،— دەدى.
ۇيدە تەك الي-سۇلتانمەن تىلەكتەس حان تاعىن بۇگىنگىدەي ەتىپ الۋعا اقىل بەرگەن ۇزىن بويلى قارا ساقال كىسى عانا قالدى.
— سەن، وردا كۇزەتشىلەرىنە مۇقيات بول،— دەدى وعان.— ال ءقازىر، ەسىك الدىندا تۇرعان اسكەر باسشىلار كىرسىن!
...جاماندىق جۇقپالى اۋرۋ ءتارىزدى ءالي-سۇلتان دا وتە قانقۇمار حان بولىپ شىقتى. وسى ءالي-سۇلتاننىڭ كەزىندە تاعى ءبىر جان تۇرشىگەرلىك وقيعا وتكەن.
وزبەك حاننىڭ ءامىرى بويىنشا ءولىم جازاسىنان بوسانعان ساقىپ-جامال مەن بوبەش اقبەرەننىڭ پىلدەر تاپتاعان قىرعىننان امان قۇتىلىپ، مىڭعا جۋىق جولداسىمەن ماۋارانناحر جەرىنە كەتكەنىن ەستىگەن. بۇل كەزدە ساقىپ-جامال اقبەرەننەن ەكى قابات ەدى. وردا ماڭايىنان قۋىلعان ەكى ايەل. ساقىپ-جامال امان-ەسەن بوسانعاننان كەيىن، اقبەرەندى ىزدەپ ماۋارانناحرعا بەت العان. ارىپ-اشىپ، جەزاق دالاسىن جايلاعان قىپشاق پەن ماڭعىل اۋىلدارىنا جەتكەن. وسى جەردە ولار اقبەرەن باسقارعان قۇلدار توبىنىڭ، جاعاتاي حاندارىنىڭ اسكەرلەرىنەن قاتتى جەڭىلىپ، بىج-تىج بوپ جان-جاققا تاراپ كەتكەنىن ەستىگەن.
بارار جەر، باسار تاۋلارى قالماعان ەكى ايەل. حورەزمگە جاتاتىن ءوز اۋىلدارىنا بارعىلارى كەلمەگەن. جاقسى يت ولىمتىگىن كورسەتپەي ولەدى دەگەندەي، وزدەرىنىڭ مۇنداي كۇيگە ۇشىراعاندارىنان قورلانىپ، نە بولسا دا باسقا ەلگە ءسىڭىپ كەتۋدى دۇرىس كورگەن.
قارعا تامىرلاس قازاق، سۇراي كەلە اعايىن بولىپ شىعاتىنى بەلگىلى. ءوستىپ جۇرگەندەرىندە، جەتىسۋدان ءانديجان ارقىلى كەلگەن ءبىر كەرۋەننىڭ بوبەشتىڭ ناعاشى جۇرتى، المالىق ماڭايىنداعى ءۇيسىن ەلىنەن ەكەنىن بىلگەن. كەرۋەن باسشىسى قارت بۇرىن حورەزمدە دە تالاي بولعان ەكەن، بۇرىن ءبىر رەت كورگەن بوبەشتى تانىپ، وزدەرىمەن بىرگە ناعاشى ەلىنە الىپ كەتپەك بولعان. بۇرىنعى ءساندى، سالتاناتتى تۇر-كەلبەتتەن ايىرىلعان قوس ايەل، ەكىگە جەتىپ قالعان ساقىپ-جامالدىڭ ءسابيىن كەزەك-كەزەك الدارىنا الىپ الديلەي، ناردىڭ قومىنىڭ ۇستىندە كەرۋەنمەن بىرگە جەتىسۋعا ءجۇرىپ كەتتى. شاعىن كەرۋەن ۇرى-قاراقشىلاردىڭ كوزىنە تۇسپەيتىن قۇم اراسىنداعى سۇرلەۋ، تاۋ قويناۋلارىنداعى مال عانا وتەتىن شاتقال، جىرالارمەن المالىققا تاياي بەردى... تەك، اتتەڭ، المالىققا ءۇش كۇندىك جول قالعاندا، سىلدىرلاي اققان بۇلاقتى ءبىر جارتاستىڭ تۇبىندە قونىپ جاتقان كەرۋەندى ويلاماعان جەردەن ءبىر قاراقشىلار توبى كەلىپ شاپقان. قاس قارايىپ كەتكەن كەزى ەدى، جاڭا عانا كەشكى استارىن ىشپەك بوپ دايىندىققا كىرىسكەن جولاۋشىلار، شوقپارلى، سويىلدى، قىرىق-وتىز سالت-اتتى جىگىتتەر ۇستەرىنەن ساۋ ەتە تۇسكەندە، ەش جاققا قاشا الماي قالدى. بۇل جەكەنشى حاننىڭ دۇرىلدەپ تۇرعان كەزى ەدى. ءناسىراني شىركەۋلەرىن قولداپ، مۇسىلماندارعا اياماي سوققى بەرىپ جاتقان. قاراقشىلار جەكەنشى حانمەن تىلەكتەس بۇزىقتار ەكەن. ولار جولاۋشىلاردى توناپ قويمادى، وزدەرىن ۇرگەنىش، بۇحار بازارلارىنا اپارىپ ساتۋعا، الدارىنا سالىپ ايداپ كەتتى. كەشكى اس الدىندا، قامىس اراسىنا ءوز شارۋالارىمەن بارعان ەكى ايەل مەن جاس نارەستە عانا امان قالدى. ولار ارىپ-اشىپ، ءولدىم-تالدىم دەگەندە ساي بويىندا ازداعان قوي-ەشكىلەرىن باعىپ-پانالاپ وتىرعان ءبىر قاراشا اۋىلعا كەلىپ جەتتى. قوناق دەسە قوڭ ەتىن كەسىپ بەرەتىن بيشارا مەيىرىمدى جۇرت وزدەرىنىڭ مالدارىنىڭ ەت-سۇتىن تالشىق ەتىپ وتىرعاندارىنا قاراماي، داۋىلدى كۇنى جاپان تۇزگە بىتكەن توپ ءشيدى پانالاعان بوز تورعايداي، ءتۇنى بويى زارە-قۇتتارى قالماي ابدەن شارشاعان ەكى ايەلگە بارلارىن بەرىپ، ەستەرىن جيناتقان. وسى اۋىلدا بۇلار، التىن ەمەل مەن ىلەدە قۇم جۋىپ جاتقان قۇلدار مەن كەدەي شارۋالاردىڭ اۋىر تۇرمىسقا شىداي الماي، جەكەنشى حاننىڭ جۇمىستى باسقارتىپ قويعان قياناتشىل باستىقتارىنىڭ قورلىعىنا قارسى باس كوتەرگەندەرىن ەستىدى. «ولارعا التىن ەمەل قۇياتىن ىلە وزەنىنىڭ باسىندا بالىق اۋلاپ، ەگىن ەگىپ جۇرگەن كەدەيلەر دە قوسىلىپتى»،— دەگەن بۇل اڭگىمەنى ايتىپ وتىرعان كۇس-كۇس قولدى قارا بۇجىر ديقان.
— ول جۇرتتى باسقارىپ جۇرگەن بىرەۋ بار ما؟ — دەدى ساقىپ-جامال، الدەنەدەن دامەلەنگەندەي.— دۇرىس ادامدار باسقارماسا، بوسقا قىرىلىپ قالادى عوي ول بيشارالار.
— بار دەدى كىسى.— كەرەمەت اقىلدى ادام. اتى — اقبەرەن. اتتەڭ نە كەرەك، بۇل سورلى جۇرتتىڭ باسى قوسىلعان با، ەگەر ەل بولىپ سوڭىنا ەرە الساق، مىقتىلارعا ۇپايلارىمىزدى جىبەرمەيتىن ءتۇرى بار...
ساقىپ-جامال مەن بوبەش بىرىنە-بىرى قارادى. ءبىراق ءتىس جارىپ اقبەرەن جايىندا جۇمعان اۋىزدارىن اشقان جوق.
ولار سول كۇننىڭ ەرتەڭىنە التىن ەمەلگە قاراي بەتتەدى. سىڭسىپ وتىرعان قازاقتىڭ ءبىر اۋىلىنان ءبىر اۋىلىنا جەتىپ، جاز وتە التىن ەمەلگە جۋىق قالدى. بۇل تۇستا جەكەنشى حان ءولىپ، ونىڭ ورنىن باسقان ەسەن-تەمىر جىندانىپ، جاعاتاي تاعىنا ءالي-سۇلتان وتىرعان-دى. تاعى جەتىسۋ بويى قارا تۇنگە اينالعان. كەشە مۇسىلماندارعا ءناسىراني حريستيان دىنىندەگىلەر قيانات ىستەسە بۇگىن ولارعا مۇسىلماندار زورلىق كورسەتكەن. المالىقتاعى شىركەۋى ءبىرجولاتا تىپ-تيپىل ەتىلىپ، وسى قالاداعى اۆينيون پاپالارىنىڭ ميسسيونەرلەرى تەگىس ولتىرىلگەن. ءالي-سۇلتاننىڭ ءوزىنىڭ ايداۋىمەن قارا بۇقارا ءدىنشىل مۇسىلماندار بولىپ، مولدا، مۇريت، كاري، يمامدارىنىڭ ازعىرۋىمەنەن، بۇلار جالپى حريستياندارعا قارسى اتتانعان. قولدارىنا تۇسكەندەرىن، كەدەي، بايىنا قاراماي تاسپەن ۇرىپ ولتىرگەن، دۇنيە مۇلىكتەرىن تالان-تاراج ەتىپ تالاعان.
جەتىسۋ بويىنىڭ وسىنداي قايعىلى كەزىندە، ساقىپ-جامال مەن بوبەش ۇشكە شىعىپ قالعان نارەستەلەرىن ارقالاي تاعى ءبىر قاراشا اۋىلعا كەلىپ قونعان. تۇنىمەنەن جۇرسە، تاڭ سىز بەرە بۇلار كوتەرىلىسشىلەرگە دە جەتىپ قالاتىن ەدى، ءبىراق بۇدان ءارى جۇرۋگە الدەرى بوماي امالسىز توقتاعان.
ەكى ايەل ءۇي يەلەرى اسقان ازعانتاي ەتتى جەپ، قولدارىنا قۇرت ەزگەن ساپتىاياقتاردى الا بەرگەندەرىندە، التىن ەمەل جاقتان تۇندەلەتە كوشكەن كوپ ەل اۋىل ءۇستىن باسىپ كەتتى. قاراشا اۋىلدى بۇيىرلەپ وتكەن جىلقىنىڭ كىسىنەگەنى، سيىردىڭ موڭىرەگەنى، تۇيەنىڭ بوزداعانى قاراڭعى ءتۇندى ۇرەيگە تولتىردى. اۋىل ءۇستىن الىپ كەتكەن قوي، ەشكىنىڭ ماڭىراعانىنان، جاس بالالاردىڭ جىلاعانىنان، الدەكىمدەردىڭ ايقايلاعانىنان، قاتىنداردىڭ بىرەۋلەردى قارعاعانىنان قۇلاق تۇنارلىق. اپ-ساتتە اۋىل ءۇستى ازان-قازان بولدى دا قالدى. مۇنداي ابىگەرلەنۋ تەك جاۋ كەلگەندە عانا بولاتىنىن بىلەتىن ءۇي ىشىندەگىلەر، زارە-قۇتتارى قاشىپ، ۇرپيە-ۇرپيە ورىندارىنان ۇشىپ-ۇشىپ تۇردى. سويتكەنشە، ۇيگە ءبىر قابا ساقالدى كىسى كىرىپ كەلدى.
— وتاعاسى، نە بوپ قالدى؟ — دەدى ءۇي يەسى موسقالداۋ كەلگەن بۇكىر كىسى.— جاۋ تيگەندەي قايدان شۇبىرىپ كەلەسىڭدەر؟
قارا ساقال كىسى ءۇي ىشىندەگىلەرگە تاندانا قارادى.
الدە سەندەر ەستىگەن جوق پا ەدىڭدەر، انا التىن جۋىپ جاتقان اۋىلداردان، ءتىرى جاندى ءبىر تاۋلىكتە قىرىپ سالاتىن وبا دەگەن سۇمدىق كەسەل شىعىپتى. حان نوكەرلەرىن كۇن باتقاننان بەرى، سول اۋىلداردىڭ ماڭايىنداعى ەلدى كەگەن، نارىنقولعا قاراي قۋىپ جاتىر عوي. ال سول اپات شىققان اۋىلداردى بۇگىن تۇندە ورتەپ جىبەرەتىن كورىنەدى. ەگەر ودان ءبىر ادام، نە ءبىر تايىنشا امان شىعىپ بىزگە قوسىلار بولسا، بىرەۋىڭ قالماي قىرىلاسىڭدار دەيدى - حان نوكەرلەرى. سول عوي مىنا جۇرتتىڭ باس ساۋعالاپ شۇبىرىپ بارا جاتقانى...
سويتكەنشە بولعان جوق سىرتتان زەكي شىققان داۋىستار قاپتاپ كەتتى.
— ال، سەندەر نەگە وتىرسىڭدار؟!
— قانە، جىعىڭدار ۇيلەرىڭدى!
— بيشارا-اۋ، التىن ەمەلدە جۇرت قىرىلىپ جاتىر، ەگەر ءدال ءقازىر كوشىپ كەتپەسەڭدەر، تاڭ اتپاي ول جۇقپالى اپات بۇل اراعا دا جەتەدى!
— كانە، بول! جىعىڭدار ۇيلەرىڭدى.
— دەرەۋ، دەرەۋ، كەتىڭدەر بۇل ارادان!
— ءبىرىڭ قالماي كوشىڭدەر!
— مالدارىڭدى، مالدارىڭدى ايداۋعا ءبىر ەكى جىگىت بولىڭدەر!
بۇعان اۋىل ادامدارىنىڭ ۇرەيلى داۋىستارى قوسىلدى.
— قاراڭ قالسىن، قاراڭ قالعىر! قاي ءبىر بىزدە مال بار؟ ءوزىمىز امان قۇتىلساق، وعان دا تاۋبە.
— قارا انا بالالارعا!
— وي، تاۋبە! ەستىمەگەن ەلدە كوپ، ونداي دا كەسەل بولادى ەكەن-اۋ!
— ءتۇسىر شاڭىراقتى!
— و، اللا تاعالا، ءوزىڭ ساقتا!
— اقسارباس! اقسارباس!
قايداعى اقسارباس! قوتىر ەشكىدەن بوتەن دىمىڭ جوق! ولەيىن دەپ جاتساڭ دا قۇدايدى الداعىڭ كەلەدى! ودان دا انا قارا قازاندى ارقاڭا تاڭ! قالمايىق مىنا بوسىعان جۇرتتان.
جىلاعان بالا، تۇنگى تىنىش اۋادا سامپىلداي شىققان ۇرەيلى داۋىستار، اپ-ساتتە اۋىل بىتكەن ازان-قازان بولدى دا قالدى.
سويتكەنشە ۇيگە قىلىشىن سۇيرەتكەن ءبىر جاس جىگىت كىرىپ كەلدى.
— ال، سەندەر نەگە ۇيلەرىڭدى جىقپاي وتىرسىڭدار؟ — دەدى ول داۋسىن قاتتىراق شىعارىپ.— الدە حان اسكەرلەرى شاۋىپ كەتكەنىن كۇتەسىڭدەر مە؟! ال، تۇرىڭدار! تۇرىڭدار!
ءۇي يەسى مەنەن ايەلى ورىندارىنان اتىپ تۇرىپ، ساسقالاقتاپ، بىرەسە انا زاتىن، بىرەسە مىنا زاتىن سىرتقا قاراي سۇيرەي باستادى.
— ابىرجىماي ىستەڭدەر،— دەدى جاس جىگىت. ۇلگىرەسىڭدەر.
ساقىپ-جامالعا جىگىت تانىس سەكىلدى كورىندى. وعان قاراي قالدى. ءبىر ءسات جىگىت تە كوز تاستادى.
— ساقىپ-جامال اپا؟! — دەدى ول كەنەت داۋىستاپ جىبەرىپ.— بۇل جاقتا قايدان ءجۇرسىز؟
جىگىت ۇرگەنىشتەن ەكەن. كىشكەنتاي كەزىندە شەشەسى ساقىپ-جامالدىڭ قىزمەتكەرى بولعان. بالاجان ساقىپ-جامال قىزىق كورىپ كەيدە بۇعان ورىك، مەيىز، اسىق بەرەتىن. بەرتىن كەلە شەشەسى ءولىپ، بالاسى بۇحارداعى تۋىستارىنا كەتكەن دەپ ەستىگەن. وسىدان ءۇش جىل بۇرىن الدەقالاي بىرەۋدەن بۇنى حان سارايىندا سۇلگىشى بولىپ ءجۇر دەگەن حابار العان.
— ياپىرماي، قالاي جۇدەپ كەتكەنسىز؟ — دەدى جىگىت وعان اياي قاراپ.— ءبىر سۇمدىققا ىلىككەنسىز عوي.
— ول ۇزاق اڭگىمە،— دەدى ساقىپ-جامال.— ال مىنا سۇراپىل نە؟ التىن ەمەلدىڭ ادامدارى شىن قىرىلىپ جاتىر ما؟ ءبىز سولاي قاراي بارا جاتىر ەدىك.
— ءيا، قىرىلعالى جاتىر،— دەدى جىگىت. سويدەدى دە ساقىپ-جامالعا ەڭكەيە سىبىرلادى.— ءجۇرىڭىز، تۇسىندىرەيىن.
جىگىت ايەلدەردى ەرتىپ، جىققالى جاتقان ۇيدەن ءسال ارىرەك اپاردى.
— قورىقپاي-اق، قويىڭىزدار،— دەدى سىبىرلاي سويلەپ.— التىن ەمەلدە ەش وبا جوق... ول جەردە حانداردىڭ قياناتىنا باس كوتەرگەن كىلەڭ جاۋ جۇرەك ادامدار بار. تاققا جاڭا وتىرعان ءالي-سۇلتان حان سول ەرەۋىلشىلەردى ۇي-مۇيلەرىمەن، ولارعا جانى اشىعان سول ماڭداعى ءتورت بەس اۋىلداردى قوسىپ، ءبىرجولاتا ورتەپ جىبەرىڭدەر دەپ بۇيرىق بەرگەن. بۇل قىلمىستى حالىق كورمەسىن دەپ، ال كورە قالسا، ءسوز ەتىپ جۇرەر، ءتىپتى اراشا تۇسەر دەپ قورقىپ، «التىن ەمەلدە قورقىنىشتى جۇقپالى اپات بار» دەپ جالعان لاقاپ تاراتىپ، ماڭايىنداعى ەلدى كوشىرىپ جاتىر، التىن ەمەل كۇرەسكەرلەرى بۇنى بىلمەيدى. ءتۇن ورتاسى بولعانشا جۇرت بۇل ارادان كەتىپ بولادى. سوسىن ءتۇن ورتاسى اۋا حان اسكەرلەرى ول اۋىلداردى قورشاپ الىپ، جان-جاعىنان ءورت سالادى. بىردە-بىرىن سىرت شىعارماي، ءبارىن اۋىل-ماۋىلمەنەن ورتەپ جىبەرمەك. ال الدا-جالدا بىرەۋ-مىرەۋى ورتتەن قۇتىلا قالسا، ونداي ادامدى قورشاپ تۇرعان اسكەر تابانىندا ءولتىرۋ كەرەك. حان وتىرىگى شىقپاسىن دەيدى عوي.
— ويپىرماي، مۇنداي دا سۇمدىق بولادى ەكەن-اۋ!
— ۋاي، جەڭەشە-اي نەسىن ايتاسىڭ! — ول ساقىپ-جامالعا ءسال جاقىندادى. ول بيشارالارعا حابار بەرەر مۇمكىندىك بولماي قالدى. كوزىنەن تيتتەي تاسا كەتسەڭ، جاساق باستىعى ءبىلىپ قالادى... ال حابار بەرمەيىن دەسەڭ، سونشاما جۇرت بوسقا قىرىلادى عوي.
شەشىم وزىنەن-وزى كەلدى.
— ات تاۋىپ بەر، مەن بارايىن،— دەدى ساقىپ-جامال. ءسويتتى دە قولىنان ۇستاپ تۇرعان بالاسىن بوبەشكە بەردى.— اپاجان، وزىڭە تاپسىردىم. الدا-جالدا بىردەمە بولىپ كەتسەم...— ول ءسوزىنىڭ ار جاعىن ايتا المادى. ەڭكەيىپ بالاسىنىڭ بەتىنەن كەزەك-كەزەك ءسۇيدى.
— بار! تەزىرەك اقبەرەنگە جەت! — دەدى بوبەش كەنەت بويىن جيناپ الىپ.— بوپەڭ ءۇشىن قام جەمە! قۇداي بۇيىرتسا سوڭدارىڭنان بىزدە جەتەمىز...
— ءجۇرىڭىز، جەڭەشە! — دەدى جاس جىگىت.— مىنا الاساپىراندا ءسىزدىڭ و جاققا كەتكەنىڭىزدى ەشكىم دە بىلمەيدى.
قارا بۇلت جاپقان اسپان دا قاپ-قارا. ۇيتىلگەن تەرىدەي، ورتەنگەن جەر دە قاپ-قارا. ەكى قارا الەمنىڭ ورتاسىنداعى دۇنيە دە قاپ-قارا. تەك وسىنشاما قاپ-قارا جەر جيھاننىڭ ىشىندە، سەلدىر بۇلتتى جامىلىپ كوك جيەكتەن شىعىپ كەلە جاتقان كۇن كوزى عانا قىپ-قىزىل. بار الەمدى جۇتۋعا جەر استىنان كوتەرىلىپ كەلە جاتقان ءبىر عاجايىپ ايداھاردىڭ كوزىندەي.
قاپ-قارا دۇنيەنى كەزىپ قارا جامىلعان ءبىر ايەل كەلە جاتىر. جەتەكتەگەن كىشكەنتاي بالاسى بار. بۇل بوبەش. ال جەتەكتەگەنى ساقىپ-جامالدىڭ ۇلى. بوبەش ەگىلىپ جىلاپ كەلەدى. كوز جەتەر جەردە ءتىرى جان تۇگىل، ءبىر تال ءشوپ كورىنبەيدى، ءبارى ورتەنىپ كەتكەن... كەنەت قارلىعا، جاسقا بۇلىعا شىققان بوبەشتىڭ سارناي ايتقان ءانى ەستىلدى.
دۇنيە نەتكەن قارا، نەتكەن قارا،
جۇرەكتى قان جىلاتقان نەتكەن جارا،
و، ءتاڭىرى، نە جازىپ ەم ساعان مۇنشا،
كۇشسىز ەل، سورلى انا، جەتىم بالا...
ءان جۇرەكتى تىرناعانداي وتكىر جانە قايعىلى. بوبەش بىردەمە ىزدەگەندەي جەردەي باسىن المايدى. ال جەتەكتەپ كەلە جاتقان كىپ-كىشكەنتاي بالا، دۇنيەدە ەش وزبىرلىق، قيانات جوقتاي جان-جاعىنا تاڭدانا قارايدى. بالاعا بوبەش تە وقتا-تەكتە تاڭدانا قارايدى. شەشەسىنەن ايىرىلعالى ءولى ءبىر رەت جىلاپ، نە نان سۇراپ كورگەن جوق. «ءسىرا ەشتەڭە تۇسىنبەي كەلە جاتىر-اۋ» دەيدى ىشىنەن، قاسىرەتتەن تۇنشىعىپ ولۋگە تاياۋ بوبەش.
وسى كەزدە بۇلاردىڭ ۇستىنەن قاڭقىلداي اندەتىپ ءبىر توپ قوڭىر قاز ۇشىپ ءوتتى.
— قارا، اجە! — دەدى، بالا كەنەت شاتتانا ايقايلاپ جىبەرىپ.— انە، انە، انا قازدار ءبىزدى كوردى! ءبىزدىڭ ايدالادا اداسىپ جۇرگەنىمىزدى اپاما ايتا بارادى! ول جىگىتتەرىن جىبەرىپ تاپتىرىپ الادى. نە ءوزى كەلەدى. اپام مەنى يىسىمنەن تانيدى...
بالانىڭ ءسوزىن ەستىپ، بوبەش شىداي الماي تاعى جىلاپ قويا بەردى.
— نەگە، نەگە جىلايسىڭ، اجە؟ — دەدى بالا تاعى بىلدىرلاي سويلەپ.— الدە الگى قازدار ءبىزدىڭ مۇندا اداسىپ جۇرگەنىمىزدى اپاما ايتىپ بارمايدى دەيسىڭ بە؟
اعىل-تەگىل جىلاعان بوبەش بالانىڭ ءبارىن ۇعىپ كەلە جاتقانىنا تاڭ قالدى. ونى باۋىرىنا قىسىپ، ەكى بەتىنەن كەزەك-كەزەك ءسۇيدى.
— ايتىپ بارادى، قۇلىنىم، ايتىپ بارادى.
ءبىراق كىمگە ايتىپ بارادى؟ بوبەش جان-جاعىنا تاعى قارادى. ءبارى-بارى كۇيگەن. كەشەگى بۇل ارادا وتىرعان اۋىلدار دا! حان، امىرلەرگە قارسى شىقپاق بوپ قولدارىندا نايزا، قىلىشتارىن جالاقتاتقان ەر جىگىتتەر دە... ءبارى كۇيگەن! ءبارى بىتكەن! وسىناۋ كۇيگەن، كۇيرەگەن الەمدى كورگەن قازدار، ايدالادا قاڭعىپ جۇرگەن انا مەنەن بالانىڭ بارىن كىمگە ايتادى؟ ەشكىمگە دە ايتا المايدى! ءبارى بىتكەن! ءبارى كۇيىپ ولگەن!
جوق، بوبەش قاتەلەسكەن ەدى. ساقىپ-جامال دەر كەزىندە جەتىپ ۇلگىرگەن. حان اسكەرىمەنەن سوعىسقا شىقپاققا تاستاي ءتۇيىنىپ دايىن وتىرعان اۋىلدار مەن التىن جۋۋشى كوتەرىلىسشى جىگىتتەر، حان اسكەرى قورشاپ ۇلگىرمەي سوناۋ شىعىس تۇركىستانعا قاراي بوسىپ بارا جاتقان جۇرتقا قوسىلىپ ۇلگىرگەن.
تاڭ الدىندا بۇل ارانى تەگىس قورشاپ، ءورت سالعان حان اسكەرى بۇنى بىلمەگەن. لاۋلاپ جانعان، بوس قالعان اۋىلدار مەن كوتەرىلىسشىلەردىڭ شاتىرلارىن قاراڭعىدا كورىپ، ادامدارى دا بىرگە ورتەنىپ كەتكەن شىعار دەپ ويلاعان.
ءبىراق سوناۋ شىعىس تۇركىستانعا ءوتىپ كەتكەن اقبەرەن مەن ساقىپ-جامالدى كىم كورگەن؟ ايدالادا قاڭعىپ قالعان ايەل مەن جاس بالاعا ونى كىم ايتار؟ ال ولار قايتا ورالعانشا كىم بار، كىم جوق؟ جازمىش دەگەن مىنە وسىنداي. ويلاماعان جەردەن سوققان داۋىل ءتارىزدى. سوندىقتان دا قىرسىعى ارىلماعان بوبەش ساقىپ-جامالدىڭ ءۇش جاسار بوپەسىمەن وسى جاقتا قالا بەرگەن.
ءيا، اناسى مەن بالاسى وسىلاي وڭاي ايىرىلعان سۇم زامان دا، بۇل تاڭ قالارلىق وقيعا ەمەس ەدى. ءۇش جاسار بالانىڭ تىرىدەي جەتىم قالعانى تەك بوبەشكە عانا باتتى. ودان بوتەن ەشكىمگە باتپادى. و دا بۇنى تاعدىردىڭ جازعانى دەپ ۇقتى.
ال تاريحتاعى جەتىسۋدا 1337-1338 جىلدارى وبا بولدى دەگەن حابار وسى وقيعادان تۋعان.
تاعى يرانعا قاراي بورت-بورت جەلگەن التىن وردا جاۋىنگەرلەرى توقپاق جالدى، قۇشاق قۇيرىق اتتار ۇستىندە كوك نايزالى، قيسىق قىلىشتى، جەڭىل تەمىر قالقاندى ءداشتى قىپشاق جىگىتتەرى.
قوسىندارىنىڭ الدىندا جەلمەن ويناعان اق تۋدىڭ استىندا تەڭبىل كوك، جالىن قۇيرىق، قاز مويىن سايگۇلىك مىنگەن وزبەك حاننىڭ ءوزى. تۇتقاسىنا التىن ارىپتەرمەن ءوزىنىڭ ەسىمى جازىلعان، قيسىق كوك قۇرىش قىلىش بەلىندە. ءبىر جاعىندا — سۇيەك ساپتى قابى كۇمىسپەنەن ويۋلانعان ۇزىن قانجار. وتكىر ۇشتى كوك قۇرىش نايزاسىن، اعاش ەرىنىڭ بيىك قاسىنا كولبەتە ىلگەن. ەر ايداھارلاردىڭ بەينەلەرىمەن ويىلعان جالپاق سوم كۇمىسپەنەن قاقتالعان. قورامساعىندا سۇيەك باستى ىسقىرىق دىبىستى ايگىلى جەبەلەرى. ەرىنىڭ سول جاعىندا جەزبەنەن اشەكەيلەنگەن جەڭىل تەمىر قالقان. سۇيەك بۋناقتى ساداعىن ارقاسىنا ءىلىپ العان. ۇستىندە تەمىر تورلى ساۋىت، باسىندا سونداي تەمىر دۋلىعا.
اتقا جەڭىل، ۇرىسۋعا ىڭعايلى بولسىن دەپ قارۋ-جاراعىنىڭ ءبارىن ىقشامدى ەتكەن جانە سالت اتتى ادامعا ەڭ كەرەكتىلەرىن عانا تاعىنعان. شىڭعىس پەن باتۋ بابالارىنىڭ كەزىندەگىدەي حان قارۋ-جاراعىن الىپ جۇرەتىن ارناۋلى حۇرشىسى جوق، ءبارى وزىمەن بىرگە.
تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى: بەركە، قۇتلىق تەمىر، توقتايلارداي وزبەك حان اسكەرىنىڭ بۇيىرىندە ەمەس، ەڭ الدىندا، قوسىندارىن ءوزى باستاپ كەلەدى.
سوڭىنان ەرگەن جاۋىنگەرلەرى دە ءوزى ءتارىزدى، ات ۇستىنە لايىقتى جەڭىل قارۋلانعان.
حاننان بۇلاردىڭ ەكى-اق ايىرماسى بار، كوبى تەمىر ساۋىتسىز، تەك ىشتەرىنەن تورلى كەۋدەشەلەر كيگەن. بۇدان باسقا، حان ءتارىزدى، قوسالقى اتتارىن ۇستاپ كەلە جاتقان ارناۋلى كىسىلەرى جوق، بوس اتتارى وزدەرىنىڭ جەتەكتەرىندە.
توقپاق جالدى تور ايعىرلار، توقتاۋ بىلمەي، بورت-بورت جەلەدى.
وردالى جىلان ءتارىزدى ءتۇسى سۋىق، جەر قايىسقان قول لەك-لەك بوپ جازىق دالادان ءاتىپ، تەرىسكەي كاۆكازدىڭ تاۋلى قوينىنا تاياپ كەلەدى.
حاننىڭ سوڭىندا، التىن وردانىڭ التىن تۋىنىڭ استىندا، اق باقاي قوس كەر جۇيرىك مىنگەن تىنىبەك پەن جانىبەك.
بۇلار دا اكەلەرىندەي، تەمىر ساۋىتتى، كوك نايزالى. ولاردىڭ سوڭىندا اسكەري قولباسشى ءامىر، باتىرلار. ءار قوسىننىڭ، بۇلىقتىڭ الدىندا ءوز قولباسشىلارى، ءوز جالاۋلارى.
بۇل جىلقى، ياعني 1342 جىلى ەدى.
بيىل يراندا دا بۇل جىل قياپات اۋىر جىل بولعان. كوكتەم شىققالى ءبىر تامشى جاڭبىر جاۋماعان. كۇن ناۋرىز ايى باستالىسىمەن-اق شاڭقايىپ، جەر-دۇنيەنى كۇيدىرىپ تۇرىپ العان.
كوكەك ايى تۋماي جاتىپ كاۆكازدىڭ بيىك تاۋلارى مەن قۇزدارىنىڭ باسىنداعى قارلارى ەرىپ بىتكەن.
ال مامىر ايىندا، قارلى، جاڭبىرلى جىلدارى گۇرىلدەي، بۋىرقانا، بۇرسانا اعاتىن دولى تاۋ وزەندەرى، سۋلارى تايىزدانىپ، كەي جەرلەردە ات تولارساعىنا جەتەر جەتپەس بوپ تاۋسىلا جۇگىرگەن.
وزبەك حان تابيعاتتىڭ بۇل قىرسىعىن دا پايدالانعىسى كەلگەن. سول سەبەپتەن دە ول ءتورت ءجۇز اتتى اسكەرىمەن سۋى ءبىرتالاي تارتىلىپ قالعان دەربەنت شاتقالىنا اسىعا ءجۇرىپ كەلە جاتقان.
ارران مەن شيرۆاندى الامىن دەپ وزبەك حان بۇدان بۇرىن دا يرانعا بىرنەشە رەت اتتانعان.
ءبىراق قايداعى جوق ءبىر جاعدايلار كەزدەسىپ، كەيدە جەڭىلىپ قالىپ، ءازىربايجاندى وزىنە قاراتا الماعان. ازداعان جەڭىسكە جەتكەن كەزدەرىندە دە، ونى وزىنە ۇزاق باعىندىرىپ وتىرۋعا مۇمكىندىگى بولماعان.
ال بۇل جولى ول تەك ارران مەن شيرۆاندى عانا ەمەس، يراننىڭ كەمە جۇرەتىن قارا تەڭىز جاعالاۋلارىن تەگىس التىن ورداعا قاراتپاق ويدا ەدى.
وعان ءوزىنىڭ كۇشى دە جەتەتىندەي دە ەدى. التىن وردا بۇل تۇستا ءازيا مەن شىعىس ەۆروپاداعى ەڭ مىقتى مەملەكەتتىڭ ءبىرى-تىن.
ال يراننىڭ ەڭ السىرەگەن كەزى. قۇلاعۋدىڭ ۇلى حاندىعىن ءار ءامىر، شىنجىر بالاق، شۇبار ءتوس باي-ماناپ الپاۋىتتار وزدەرىنە جەكە ءامىرات ەتىپ ءبولىپ العان.
ونىڭ ۇستىنە ار جاعىڭداعى بەيبارىس مەملەكەتى دە شابۋىلىن تىيماعان.
بۇلار از بولعانداي كۇشەيىپ كەلە جاتقان وسمان يمپەرياسىنىڭ دا الىستان شىققان اشۋلى ايقايى ەستىلە باستاعان.
مىنە، وسىنداي جاعدايدا سۋى تايىزدانىپ قالعان دەربەنت شاتقالدارىمەن التىن وردانىڭ قالىڭ اسكەرى دەربەنت قاقپاسىنىڭ تۇبىنەن ءبىراق شىقتى.
بۇدان ءارى ون شاقتى كۇننىڭ ىشىندە شيرۆاننىڭ ءبىراز جەرىن الىپ، ەندى التىن وردا قولى كۋرا وزەنىنە تاياي ءتۇستى.
ءبىراق اقسارباس قۇرباندىق ەتىپ اتتانعان وزبەك حاننىڭ جورىعىن اللا تاعالا قابىلداماعان ەكەن.
ءسىرا وزبەك حانعا يراندى جاۋلاپ الۋ جازمىشىندا جازىلماسا كەرەك-تى، كۇننىڭ ىستىعىنىڭ ارقاسىندا اسكەرىندە ءىش اۋرۋ پايدا بولدى. ال تەبىنگە ۇيرەنگەن دەشتى قىپشاق جىلقىسى كۇننەن كۇيىپ كەتكەن دالادا وتتايتىن ءشوپ تابا الماي ولە باستادى. قولدان بەرگەن جەم ولارعا ازىق بولمادى.
وسىنداي جاعدايدا، گرۋزياعا تايانعان جەرىندە كەنەت ىستىقتان جۇرەگى قابىنىپ كەتىپ، وزبەك حاننىڭ ءوزى دۇنيە سالدى.
التىن وردانىڭ شاڭىراعى كۇيرەي جەرگە ءتۇستى.
وتىز جىل باسقارعان ايبارلى حان ءولدى.
حانى ءولىپ اسكەرى قيىندىققا ۇشىراپ جاتقاندا، قانداي قولباسشى جۇرتتى اتتانىسقا ۇگىتتەي الار. وزبەك بالالارى دا سوعىسا بەرەيىك دەي المادى.
وزبەك حاننىڭ ءولىمىن سىلتاۋ ەتىپ، حان كەڭەسى كەيىن شەگىنۋدى ۇيعاردى. التىن وردانىڭ التىن تاعىنا وزبەكتىڭ ۇلكەن بالاسى تىنىبەك وتىردى.
حان تاعىنا جاڭادان بىرەۋدىڭ وتىرۋى — جاڭا ايقاستاردىڭ باستالۋى. اسىرەسە بۇنداي قاسيەت شىڭعىس ۇرپاقتارىنا ءتان قاسيەت. ارينە، بۇل ايقاستىڭ باسى بىرنەشە اۋلەتتەردىڭ پىكىرلەسىپ كەلىپ، وزدەرىنە ساياسي باعىتتارى، تىلەك-ماقساتتارى قارسى باسقا توپتارمەن داي-داي بوپ الىسۋىنان شىعادى. شىڭعىس حان جاسىسى بويىنشا بۇرىنعىداي حان سايلاۋ ءۇشىن بۇل تۇستا قۇرىلتاي شاقىرىلۋ مۇلدەم قويىلعان. ءبىراق ءالى دە بولسا، ۇستەمدىكتەرى ءجۇرىپ تۇرعان اعا ءامىر، بيلەر تىلەسە، سول جاسىستىڭ، حان تاعى ۇلكەن بالاسىنىكى دەگەن ءتارىزدى كەي ەرەجەلەرى قولدانىلىپ تا قالاتىن. وسىنداي جولمەنەن حاندىققا جەتكەن تىنىبەكتىڭ دە قورعايتىن، جاقتايتىن كۇشتى توبى بار. ونىڭ ۇستىنە، وزبەك حان ولەر الدىندا، حان تاعىنا ۇلكەن ۇلىم تىنىبەكتى وتىرعىزىڭدار دەپ وسيەت ايتىپ كەتتى دەگەن قاۋەسەت ءسوز دە جۇرت اراسىندا تارالۋلى بولاتىن. كورەگەن، بىلگىر وزبەك اقىلدى، پاراساتتى ورتانشى ۇلى جانىبەكتى قالاماي، توڭ مويىن، ءبىر بەتكەيلىگى بولماسا ويعا دا شورقاق ۇلكەن بالاسى تىنىبەكتى نەگە حان تاعىنا لايىق كوردى؟ بۇل ارينە جۇرتقا جۇمباق دۇنيە ەدى.
ال تىنىبەكتى جاقتايتىندار — نەگىزىندە يران ەلىنەن كەلگەن التىن وردا قىزمەتىندەگى ءدىني ادامدار، ساۋدا-ساتتىق پەن باسقا مەملەكەت ىستەرىندە جۇرگەن وقىعاندار ەدى. جانە قىرىمدى بيلەي باستاعان گەنۋيالىق ساۋداگەرلەر، كاۆكاز چەركەستەرى الان، وسەتين كنيازدارى مەن بۇلعار، وعۇز بەكزادالارى بولاتىن. بۇلاردىڭ تىنىبەك جاعىنا شىعاتىن ءتۇرلى-تۇرلى سەبەپتەرى دە بار.
وزبەك حان قوي، ياعني 1331 جىلى وسى ۇلكەن ۇلى تىنىبەككە يراننىڭ بەلگىلى ءامىرى حۇسەيننىڭ بالاسى شايەلى ءامىردىڭ قىزى انۋشيرۆان-قاتىندى الىپ بەرگەن.
وزبەك پەن حۋسەين ءتوس ۇرىسقان قۇدا بولعان. ال ءتورت جىل وتكەننەن كەيىن، قۇتلىق تەمىر دۇنيە سالىپ، وزبەك يراننان شەگىنەتىن جورىعىندا، وسى قۇداسى حۇسەين مەن التىن وردا بەتپە-بەت كەلەر جاۋ بولىپ قايتقان. ەلدەرىمەنەن ەلدەرى، اكەلەرى مەن اكەلەرى جاۋلاسقان تىنىبەك پەن انۋشيرۆان-قاتىننىڭ جۇبايلىق حالدەرى قيىنعا اينالعان. مۇندايدا مۇسىلمان ءداستۇرى بويىنشا، ەرى ايەلىن تالاق ەتىپ، توركىنىنە اپارىپ تاستاۋى كەرەك، نە قاتىنى توركىن جۇرتىنان بەزىپ تۇسكەن ەلىنىڭ جاعىنا مۇلدەم شىعۋى كەرەك. ەكەۋى دە بۇيتە المادى. تىنىبەك ايەلىنىڭ سۇلۋلىعىن، زاتتىلىعىن جانە ودان تۋعان ەكى جاسار بالاسىن قيا الماسا، ال انۋشيرۆان-قاتىن تۋعان ەلىن وزىنە جوقتاتپاي وتىرعان ماڭىنداعى يران ادامدارىن، وقىمىستى ءمۇلازيم، ساۋداگەر، ءدىني كىسىلەردى جانىنان قۋۋعا ءداتى بارمادى. وردا ماڭىنان ولاردى قۋۋ ءۇشىن — ولاردى ءداشتى قىپشاق جەرىنەن يرانعا قايتارۋ كەرەك ەدى. حان كەلىنىنىڭ بۇ قىلىعىن جانە تىنىبەكتىڭ بوز وكپەلىگىن بۇلارعا قارسى توپ اجەپتاۋىر پايدالانا ءبىلدى. سوندا بارىپ بۇل ىسكە گەنۋيالىق ساۋداگەرلەر كىرىسكەن.
وسىنداي جاعدايدا چەركەس، بۇلعار، گەنۋيا ساۋداگەرلەرى وزبەك حاننىڭ وزىنە ايتىپ، بولعالى تۇرعان جانجالدى توقتاتقان. سول كۇننەن باستاپ تىنىبەك پەن يران، قىرىمداعى گەنۋيا كولونياسىنىڭ الاڭ، چەركەس، وعۇز ساۋداگەر بەكزادالارىنىڭ بايلانىسى كۇننەن كۇنگە كۇشەيە تۇسكەن.
تىنىبەكتى جاقتايتىن بۇل ساۋداگەرلەر مەن جانىبەك جاقتاعى مۇسىلمان قاۋىمنىڭ، ونىڭ ىشىندە حورەزم مەن ءداشتى قىپشاق ساۋداگەرلەرىنىڭ اراسى سول كۇندەردەن باستاپ، ەكى جاق بوپ شيەلەنىسە تۇسكەن.
ءبىر جاتى تىنىبەكتىڭ، ال ەكىنشىسى جانىبەكتىڭ حان بولعانىن تىلەگەن.
بۇل كۇرەسكە ەندى ەل باسقارىپ وتىرعان امىرلەر، بيلەر، بەكزادالار دا ات سالىسقان.
كۇرەس ابدەن شيەلەنىسىپ كەتپەي تۇرىپ، ويدا جوق جەردەن جورىقتا وزبەك حان قايتىس بولىپ، ونىڭ ولەردەگى وسيەتىن تىلگە تيەك ەتىپ، بيلىك تىنىبەككە كوشكەن.
ءناسىلى سابىرلى جانىبەك، ويىنداعىسى بولمادى دەپ بالەندەي كۇيىپ-پىسە قويماعان. كۇيىنسە دە، رەنجىسە دە ىشىنە ساقتاپ، ەشكىمگە شوقپار الا جۇگىرمەگەن.
جانە پاراساتقا سالىپ، اعاسى تىنىبەككە باعىنباستىق سەس كورسەتپەگەن.
ءبىراق دۇنيە اتاق، ب ا ق، ماحاببات دەگەندەردەن كۇشتى ەشتەڭە تاعى جوق. بۇلار تۋىسقاندىق، باۋىرلىق سەزىمدەردەن اناعۇرلىم ادامنىڭ ءوز جۇرەگىنە جاقىن جارالعان. ال شىڭعىس ۇرپاقتارىنا اسىرەسە تاققا وتىرۋدان اسقان تىلەك بولماعان. بۇنى ارمان ەتپەگەن دۇنيەدەن بىردە-بىر حان ۇرپاعى وتپەسە كەرەك-تى. جانىبەكتە دە وسى اۋرۋ كۇشتى ەدى. ءبىر وزبەكتىڭ ەكى ۇلى تاققا تالاسىپ قان-جوسا بولىپ جاتقانىمىز جونگە كەلمەس دەپ ول قانشا ءوزىن باسقانىمەنەن، اساۋ ارمان ىشكە سىيمايتىن ەسكەندىردىڭ قوس ءمۇيىزى ەمەس پە، جانىن تۇرتكىلەپ ابدەن مازا بەرمەگەن.
ايتسە دە جانىبەك شىداي بىلگەن.
ءبىراق التىن تاقتىڭ اتى التىن تاق، اقىل-ويىن بيلەپ شىداتپاعان.
جانىبەك وسىنداي ەكى وتتىڭ ورتاسىندا جۇرگەندە ءبىر وقيعا بولدى. جانىبەك توقالى، بىلتىر العان چەركەس قىزى جانبيكە-حانىمدى دا جانىنداي جاقسى كورەتىن.
ال تاۋتەكەدەي كاۆكازدىڭ شىڭ، قۇزىندا ەركىن وسكەن جانبيكە-حانىمنىڭ، التىن ورداعا كەلىن بوپ تۇسىسىمەن بىردەن وزىنەن ەكى-ۇش جاس قانا ۇلكەن جانىبەكتىڭ كىشى ءىنىسى حىزىربەككە كوڭىلى اۋدى.
بۇل قىلىعىنىڭ كۇنا ەكەنىن جاس كەلىنشەك تە جاقسى بىلەتىن.
ءبىراق جۇرەككە بۇيىرا الاسىڭ با؟ ىستىق قاندى تاۋ قىزى ءوز جۇرەگىنە ءوزىنىڭ ءامىرىن وتكىزە المادى.
ال حىزىربەك قۇر عانا جاس ەمەس ەدى، ول العىر، ءورت مىنەزدى جىگىت بولاتىن. بۇ دا شىڭعىستىڭ وزگە ۇرپاقتارىنداي ءوزىمشىل، قىزعانشاق جاراتىلعان جاس ەدى.
ول اعاسى جانىبەكتىڭ وزىنەن ونىڭ جاس توقالىن قىزعانادى. سول قىزعانشاقتىق جۇرەگىن وت بوپ ورتەپ، تولقىن بوپ تۋلاپ مازا بەرمەي، اقىرى جانبيكەنىڭ قۇشاعىنا ەنگەن سوڭ بارىپ تىنىشتالعان.
حىزىربەك جۇرەگىنىڭ سول تىنىشتىعىنان ايىرىلىپ قالامىن با دەپ جانىبەكتەن سەسكەنە بەرگەن.
سول سەسكەنۋ اقىرى جانىبەكتى جەك كورگىزدىرگەن. وعان دەگەن قاستىق سەزىمگە اينالعان.
ال جانىبەك بولسا، اعاسى تىنىبەكتەن، ءىنىسى حىزىربەكتەن، اقىل-وي، دارىن، مىنەز-قۇلىق، پاراساتتىق جاعىنان دا جۇرت الدىندا ابىرويلى ەدى.
تىم ابىرويلى ەدى.
مۇنداي قاسيەتى ارتىق ادامدى قاسيەتى تومەن كىسىلەردىڭ جەك كورەتىنى تاعى بەلگىلى. تىنىبەك پەن حىزىربەك تە جانىبەكتى جەك كوردى.
ال جانىبەك جالعىز ءىنىسى حىزىربەكتى جاقسى كورەتىن. ونىڭ وزىنە ىستەپ جۇرگەن وپاسىزدىقتارىنان ءتىپتى بەيحابار ەدى. اسىرەسە جانبيكەمەن ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى وقيعانى بىلمەيتىن...
ءبىراق ونى ءبىر ادام بىلەتىن.
ول ادام جانبيكە مەن حىزىربەكتىڭ تابىسۋىنا ءوزى سەبەپكەر بولعان. ەندى ءوزى وسى ەكەۋىنىڭ ايىرىلىسۋىنا سەبەپكەر بولعىسى كەلدى. ويتكەنى بۇل دا وزگەنىڭ قۋانىشىن كورە المايتىن، ءىشى تار جان ەدى.
ونىڭ ۇستىنە جانبيكە مەن ەكەۋىن تابىستىرعانى ءۇشىن حىزىربەكتەن العانى كوڭىلىنەن شىقپادى. دۇنيەنىڭ بار قىزىعىن حىزىربەك كورىپ، ءوزىنىڭ ءبىر ۋىس كۇمىس اقشا ءۇشىن ساتىلعانىنا قورلانعانداي بولدى.
جانىبەك ورداسى دا كەي جازدا، اكەسىنىڭ سوڭعى جىلدارداعى جايلاۋى، تەرىسكەي كاۆكازداعى بەشتاۋ وڭىرىنە شىعاتىن. ال بيىل، «اينالايىن، اق جايىق، ات سالماي وتەر كۇن قايدا؟» دەپ دوسپامبەت جىراۋ تولعاعان اعىسى ورەن، سۋى تەرەڭ وسى اق جايىق بويىنا كەلگەن. ال حىزىربەك اۋىلى بۇرىن ۇنەمى تىنىبەك ورداسىمەنەن بىرگە كوشەتىن. بىلتىردان بەرى بۇنىڭ اۋىلى دا جانىبەك ورداسىمەن بىرگە كوشۋدى شىعارعان. بيىل دا حىزىربەك تىنىبەكتىڭ جايلاۋىنا بارماي، جانىبەكتىڭ كوشىنە ەرگەن. ول ات ۇستىنەن قاراعاندا كوك وراي شالعىن اراسىندا جاتقان جۇمىرتقالارداي، كىلەڭ اق بوز وتاۋدان كوتەرىلگەن ءساندى اۋلىن، ورتانشى اعاسىنىڭ بوز وردالى، اي جالاۋلى ۇلكەن اۋلىنا تاقاپ اكەپ قوندىرعان. ەكى اۋىلدىڭ ورتاسىندا كىشكەنتاي قامىستى قاراسۋ بار، ارالارى كوپ دەگەندە تاي شاپتىرىمداي.
جانىبەكتىڭ ورداسى تىگىلگەن تۇستىڭ باتىسى دا، تەرىسكەيى دە سىڭسىعان ەل. ون شاقتى اۋىل جانىبەكتىڭ ءوز كوشىنە جاتادى، قالعاندارى قىپشاق تايپالارىنىكى. ولاردىڭ ءدال ورتاسىندا بوز وردالى، كۇمىس باقاندى، اتاعى جاڭا دۇرىلدەي شىعىپ كەلە جاتقان تورە ءبيدىڭ اۋلى. جانىبەك تە بيىل جايلاۋعا وسى ءبيدىڭ شاقىرۋىمەنەن اق جايىق وڭىرىنە كەلگەن.
بيىل اق جايىق قاتتى تاسىپ، بۇكىل ءوڭىردى الىپ كەتكەن سۋى كەش قايتقان. جەر بەتىندەگى قار كەتىپ، كۇن جىلىنىسىمەنەن-اق قۇنارلى جەردىڭ كوگال ءشوبى دۋ ەتە قالعان. سوسىن كوپ كەشىكپەي جەر كەۋىپ، قوش ءيىستى كوك مايسا ۇشى-قيىرى جوق دالانى جاسىل كىلەمدەي جاپقان. سوناۋ ساراي-بەركە ماڭىنان جانىبەك اۋىلدارى جايلاۋعا كەلگەندە اق جايىقتىڭ ەكى جاعى بىردەي، جاس قايىڭ، جاسىل تالمەن كومكەرىلىپ، ويپات، قىرلارى سارعالداقتى، قىزعالداقتى كوك ورايعا كومىلگەن ەدى.
كوگىلدىر كولدەر. تولىقسي اققان اق جايىق، ايناداي اشىق كوكتورعىن، كوكپەڭبەك اسپان. جايقالعان جاسىل شالعىندى جاسىل دالا. سول دالا دا سىڭسي قونعان ەل. كول، وزەندەر ۇستىندە بىجىناعان قاز، ۇيرەك... توسكەيدە بىقىعان مال...
دۇنيە بىتكەن تىنىشتىققا، قۋانىشقا بولەنگەن.
ال وسىنداي قاننەن-قاپەرسىز شاتتى دۇنيەدە، تاعى دا قان توگىلەر سۇمدىق باستالار دەپ كىم ويلاعان.
جانىبەك كۇندە تاڭەرتەڭ، اۋىل ابدەن ويانىپ ادەتتەگى تىرشىلىگىنە كىرىسكەنشە، جانىنا بىر-ەكى قۇسبەگى، اڭشى جىگىتتەرىن ەرتىپ، سىرتتاعى قامىستى كول جاعاسىنا بارىپ، قاز-ۇيرەككە سۇڭقار، يتەلگى، نە قىرعي سالىپ قايتۋدى جاقسى كورەتىن ەدى.
اسىرەسە، كىپ-كىشكەنتاي، مىقتاعاندا جۇمىرىقتاي عانا، قىرعيدىڭ وزىنەن ۇلكەن شورەگەي باۋىرىنا كىرىپ، قاناتىنىڭ توپشىسىن قيىپ جىبەرىپ، تومەن قاراي قۇلاي تۇسە، جەرگە ءبىر قۇلاشتاي قالعان كەزدە، ۇستىندەگى ۇيرەكتى توڭكەرىپ تاستارىن قايتەرسىڭ. جانىبەك بۇنداي سۋرەتكە رازى بولاتىن. ال كولدەن كوتەرىلگەن ۇيرەك، قازدى ءشۇيىلىپ، ءىلىپ تۇسەتىن قاندى كوز قارشىعا، وقتاي زۋلاعان سۇڭقار، ەڭ جاقسى كورەتىن العىر قۇستارى ەدى. ولاردى جەمدەپ، باپتاپ قاز-ۇيرەككە سالۋ حان ۇلىنىڭ ەڭ ءبىر جانى سۇيەر ءىسى بولاتىن.
ال بۇگىن تەك كوك تۇيعىنىن عانا الىپ كول باسىنا كەلگەن. قاسىندا ەكى-اق جولداسى بار. ءالى كۇن شىقپاعان كەز ەدى، ءبىراق «بۇكىل الەم قوجاسى» كۇننىڭ كوپ كەشىكپەي شىعاتىنىن حابارلاعانداي، كوكجيەك قىزىل التىنداي قىزعىلت تارتىپ الاۋلانا قالعان.
كول ءۇستىن اققۋ، قازدىڭ سىڭسىعان اندەرى تەربەپ تۇر.
تۇيعىنىن قۇرعاققا قاراي ۇشقان شورەگەي ۇيرەكتەردىڭ بىرەۋىنە سالماق بوپ، جانىبەك جاعاداعى قالىڭ قامىستىڭ اراسىنا كىرە بەردى. ەكى سەرىگى سىرتىنان باقىلاپ قىراتتاۋ جاعادا قالدى.
قالىڭ قامىس اراسىنان حان ۇلى جان-جاعىنا قارادى. بەس قادامداي كول جاعاسىندا ءۇش ۇيرەك ءجۇزىپ ءجۇر...
جانىبەك اياعىن باسا ءتۇستى دە، كىلت توقتاي قالدى.— تورە قورىقپاڭىز،— دەدى ءبىر ۇرەيلى داۋىس. جانىبەك ەمەس، داۋىس يەسى ءوزى قورقىپ تۇرعان ءتارىزدى.— سىزبەنەن وڭاشادا سويلەسەيىن دەپ ەدىم.
راس. جانىبەك، ويدا جوق جەردەن داۋىس شىققان ساتتە شوشىپ كەتكەن. بەلىندەگى قىلىشىنىڭ سابىنا قولى قالاي بارعانىن دا بىلمەي قالعان. ءبىراق جۇرەگى دەرەۋ ورنىنا تۇسكەن.
— نە جايىندا؟ — دەدى ول داۋىس شىققان جاققا قاراپ.
ەندى قامىس اراسىنان داۋىس يەسىنىڭ ءوزى دە شىقتى. بۇل جانىبەك بالەندەي تانىماعانمەن بۇرىن بىر-ەكى رەت حىزىربەك توبىندا كورگەن جىگىتى ەكەن. ءوڭى دە سۋىق، قيمىلدارى دا سۋىق، ءسىرا ايتايىن دەگەن ءسوزى دە سۋىق بولار...
— مەن ءسىزدىڭ قاسىڭىز ەمەسپىن، دوسىڭىزبىن، ايتقالى تۇرعانىم دا وسەك ەمەس، اقيقاتتىق،— دەدى سۋىق ءوندى جىگىت.— ەل قادىرلەيتىن مىرزامىز بولعان سوڭ...
— ءيا، تەزىرەك ايت. ۇيرەكتەردى كوزى شالىپ قالدى بىلەم، تۇيعىنىم شىدامسىزدانىپ تۇر.
— ءقازىر... ادامنىڭ اۋزى باراتىن ءسوز ەمەس. امال جوق، بورىكتىنىڭ نامىسى ءبىر دەگەن. ءسىزدىڭ جاقسى كورەتىن توقالىڭىز كوزىڭىزگە ءشوپ سالىپ ءجۇر... ال...
جىگىت تاعى بىردەمە ايتپاقشى بولىپ كەلە جاتىر ەدى، جانىبەك ءبولىپ جىبەردى.
— كىممەن؟ — دەدى ول ازەر سويلەپ.
— ونى مەن سىزگە ايتا المايمىن،— دەدى جىگىت.— اۋزىم بارمايدى. ءوز كوزىڭىزبەن كورىڭىز... ەرتەڭ تاڭ بىلىنە، اۋىلىڭىزعا جىلقىشى، توسكەيدەگى مالداعى جىلقىشىڭىز بوپ ءبىر سالت اتتى كەلەدى. توقالىڭىزدىڭ ۇيىنە كىرەدى... قىلمىس ۇستىندە ۇستاپ الىڭىز. كىم ەكەنىن ءوز كوزىڭىزبەن سوندا كورەسىز... ال قوش بولىڭىز...
— توقتا! — دەدى جانىبەك. جىگىت ءسال بۇرىلدى.— بۇل وقيعانى سەنەن باسقا كىم بىلەدى؟
— ءتىرى جان بىلمەيدى... تەك جالعىز ءوزىم. ەشكىمگە ايتقان جوقپىن، ايتپايمىن دا. مەنىڭ اۋزىم دا ءبىر، ەسىكتەگى قارا قۇلىپ تا ءبىر...
— سولاي دە...
— ارينە، بۇل ءسۇيىنشى الاتىن جاقسى حابار ەمەس. دەگەنمەن ەر ابىرويىن ساقتاعىم كەلگەن ەڭبەگىمدى ۇمىتا قويماسسىز دەيمىن...
— ارينە عوي.
جىگىت قامىس اراسىنا كىرە بەردى. سول ساتتە قىنابىنان سۋىرىلعان قىلىش جارق ەتتى. جانىبەك تە بارىستاي اتىلدى. جاپ-جاڭا سويلەپ تۇرعان سۋىق ءوڭدى، سۇمىراي باس كوزى ادىرايا لاقتىرعان توپتاي، سۋعا باتىپ كۇمپ ەتتى. شوشىپ كەتكەن شورەگەي ۇيرەكتەر بىر ەتىپ ۇشا جونەلدى.
— كايت! — دەدى داۋىستاپ جانىبەك، تۇيعىنىن ۇيرەكتەر كوتەرىلگەن جاققا قاراي لاقتىرىپ جىبەرىپ.
كوك تۇيعىن جاعاعا قاراي ۇشقان توپ شورەگەي ۇيرەكتىڭ ەڭ سوڭعىسىنا، اتىلعان جەبەدەي بارىپ شانشىلا ءتۇستى.
— پاي! پاي! — دەدى ريزا بولعان جانىبەك قۋانىپ كەتىپ.
جاڭا عانا بىرەۋدىڭ باسىن قاعىپ تاستاعانىن ۇمىتىپ كەتكەندەي جانىبەك مىرزا. ول تۇيعىنىنا ۇيرەك جانە ءبىر بالاپان قاسقالداق ءىلدىرىپ، سەرىكتەرىن ەرتىپ، ساسكە كوتەرىلە اۋلىنا قايتتى.
تاڭەرتەڭگى شايىن ىشكەننەن كەيىن، ورداسىندا جالعىز قالدى. سوندا عانا ول قاباعىن تۇنجىراتا ويعا كەتتى.
ويلاعان سايىن جۇرەگى ورتەنە ءتۇستى.
جوق، ءبىر بەيتانىس جىگىتتى ءولتىردىم دەپ جۇرەگى سىزداعان ەمەس-تى. جانىنداي جاقسى كورگەن جانبيكەسىنىڭ وپاسىزدىعى كۇيدىرگەن.
وپاسىز دۇنيەدە جانبيكەنىڭ دە وپاسىز بولۋىنا جانىبەك بالەندەي تاڭ قالماعان. ال انا جىگىتتى، جانبيكەنىڭ سول وپاسىزدىعىن ايتىپ، جانىن اياماي اۋىرتقانى ءۇشىن ولتىرگەن. جانە ول جىگىت بوتەن بىرەۋگە دە ايتىپ جۇرتقا مازاق ەتە مە دەپ نامىسىن قورعاعان ءتۇرى ەدى. ارينە، جانىبەكتىڭ وزىنە ايتۋعا اۋزى بارعان ادام، بوتەن بىرەۋگە دە جەتكىزۋى عاجاپ ەمەس قوي. ال بوتەن بىرەۋ باسقا بىرەۋگە ايتادى. «ايتپا سىرىڭدى دوسىڭا، دوسىڭنىڭ دا ءوز سىرىن ايتار دوسى بار» دەگەن. سودان جانىبەك جاقسى كورگەن توقالىن تالاق ەتىپ، توركىنىنە نەگە قايتارعانى بۇكىل ەلگە جايىلادى... جانىبەك الگى ولتىرگەن جىگىتى تۋرالى ويلادى. «بىرەۋگە ور قازبا ءوزىڭ تۇسەرسىڭ» دەگەن. سەنىڭ ور قازعانىڭ كىم سوندا؟
ايتسە دە جانبيكەنى تالاق ەتكەنى ءجون بولار ما ەكەن؟ الدە... الدە... وزىنە وپاسىزدىق ىستەگەن قاتىنىن ءولتىرىپ تاستاعانى اقىل ما؟ ارينە، سويتكەن ساۋاپ ءتارىزدى...
جوق، بۇنىم تىم قاتال شەشىم بولار. وپاسىزدىق ادام بالاسىنا ءتان قاسيەتتىڭ ءبىرى عوي. ەندى جانىبەككە جانبيكەنىڭ وپاسىزدىعىنان گورى، حالىق الدىندا ابىرويى توگىلگەلى تۇرعانى باتتى.
ءبىر رەتتە ول جانبيكەنى شاقىرتتىرىپ الىپ، ايىبىن وزىنە ايتتىرىپ، تالاق ەتپەك تە بولدى.
سويتسە دە، ونى ءتىپتى قۋىپ جىبەرۋگە تاعى قيمادى.
«ەگەر باعاناعى جىگىتتىڭ ايتقانى وسەك بولىپ جۇرسە قايتەمىن؟» دەدى.
جانبيكەنى قيماعان جۇرەك ەندى ونى اقتار جول ىزدەپ جانتالاستى.
ءبىراق اقتاي المادى. وپاسىزدىقتىڭ اتى — وپاسىزدىق، وپاسىزدىقتى اقتاۋ، ادالدىقتى قارالاۋ بولار ەدى. ال ادالدىق دۇنيەدەگى ەڭ ۇلى قاسيەت.
كۇنى بويى ءبىر ورنىندا وتىرا الماي، جانىبەك دۇرىس شەشىم ىزدەۋمەن بولدى.
ونىڭ ۇستىنە بۇگىن تورە بيمەن كەزدەسۋ كەرەك ەدى. وعان دا بارا المادى. ەرتەڭ كەلەمىن دەپ بيگە ارناۋلى كىسى جىبەردى...
كۇنى بويى ءوز ويلارىمەن ءوزى ارپالىسىپ ابدەن شارشاعان جانىبەك كۇن باتا عانا شەشىمگە كەلدى. الدىمەنەن جانبيكەنىڭ وپاسىزدىعىنا ءوزىنىڭ كوزىن جەتكىزۋدى دۇرىس كوردى. نامىسقور مىرزا، جانىنا ەشكىمدى ەرتپەي، جانبيكەنىڭ اۋلىنا تۇندە جالعىز ءوزى بارۋدى ۇيعاردى.
ايلى ءتۇن بۇگىن كۇندىزگىدەي جاپ-جارىق ەدى. كۇمىستەي اقشىل تارتقان اي ساۋلەسى قۇلانيەكتەنىپ اتىپ كەلە جاتقان تاڭ جارىعىمەن ۇشتاسىپ، الەم اعارا باستاعان.
توقالى وتاۋىنىڭ كۇنگەي جاعىنداعى ەكى ءجۇز قادامداي توبىلعىلى توبەشىكتىڭ ۇستىندە، جانىبەك مىرزانىڭ جاتقانىنا ەكى بيە ساۋىمىنداي كەز بولعان. ءىلديدا شىدەرلەنگەن جۇيرىك كۇرەڭى ەر توقىمىمەن جايىلىپ ءجۇر.
جانىبەكتىڭ ەكى كوزى جاس توقالىنىڭ ەسىگىنىڭ الدىندا. قىراتى مىرزا تىشقان وتسە دە شالىپ قالارى داۋسىز.
جانىبەك جان اسپاعان مەرگەن. جانىندا تەك ءوزى عانا تارتا الاتىن، ايگىلى جاس قايىڭ ساداعى. ۇستىندە، بۇكىل ءداشتى قىپشاققا بەلگىلى جانىبەكتىڭ بولات ۇشتى، ءتورت قىرلى، تازقارانىڭ قاۋىرسىنى تاعىلعان ساۋىت بۇزار جەبەسى جاتىر.
مىرزا قوزعالار ەمەس. تاڭ اعارا باستادى. كەنەت ول، تەز قيمىلداپ جانىندا جاتقان ساداعىن الدى. اۋىلدىڭ كۇنشىعىس جاعىنان اتتىلى بىرەۋ كورىندى.
ول اۋىلعا تاياۋ كەلىپ اتىنان ءتۇسىپ، ونى ەرىنە قاڭتارىپ قويدى دا، جانبيكەنىڭ وتاۋىنا قاراي بەتتەدى. ءسىرا، اۋىل يتتەرىنە كىسى تانىس ەكەنى داۋسىز، الدىنان چارسىلداي جۇگىرگەن بىر-ەكى توبەت ءدال ءبىر يەلەرىن تانىعانداي جانىنا كەلدى دە، ۇرگەندەرىن دەرەۋ قويا قويىپ، قۇيرىقتارىن بىلعاڭداتىپ ەركەلەي سوڭىنان ەردى.
جانىبەك كەنەت ءبىر تىزەرلەپ وتىرا قالدى. ءوزى دە بايقامادى بىلەم، قولىنا ساداعىن الدى دا، جەبەسىن سالىپ جىبەرىپ، شىرەنە تارتا باستادى.
كىسى جانبيكەنىڭ وتاۋىنىڭ الدىنا تاقادى. ۇستىندە شەكپەن، باسىندا دالباعاي. جانىبەك بۇنىڭ كوپ جىلقىشىنىڭ ءبىرى ەكەنىنە ەندى كۇمان كەلتىرمەدى. بۇكىل التىن وردا ارداگەر ساناعان جانىبەكتى توقالىنىڭ ءبىر جىلقىشىعا ايىرباستاعانى مىرزانىڭ جانىنا باتىپ كەتتى. ساداعىن تارتا ءتۇستى. ءبىراق اتپادى. الدەنەنى كۇتكەندەي. «راسىمەنەن كىرە مە؟ راسىمەنەن جانبيكە بۇعان ەسىگىن اشا ما؟» دەپ كۇدىكتەنە، الدەنەدەن دامەلەنە كۇتتى. كىسى ۇيگە تىم جاقىن قالدى. ءدال وسى ساتتە ەسىك شالقاسىنان اشىلدى. شىداي المادى، بىلەم، ۇيدەن سىرتقا جانبيكەنىڭ ءوزى جۇگىرىپ شىقتى. جامان دالباتايلى جىلقىشى دا قۇشاعىن اشا قارسى ۇمتىلدى. ءبىراق جانبيكەگە جەتە المادى، ءدال وسى ساتتە شىرەنە تارتقان جانىبەكتىڭ ساۋىت بۇزار جەبەسى ونىڭ وكپە تۇسىنا ءداپ-دال بارىپ قادالدى. جىلقىشى اياعىن بىرەر اتتاپ، «اھ» دەپ قينالا ءبىر داۋىستاپ جىبەردى دە جەرگە سىلق قۇلادى.
تاڭعى تىنىق اۋانى جىرتا ويبايلاي شىڭعىرعان جانبيكەنىڭ اششى داۋسى شىقتى. تىنىش الەم كەنەت ءدىر ەتە قالدى. زاماتتا بۇكىل اۋىل وياندى.
جانىبەك ويران بولا قالعان اۋىلعا ءسال قاراپ تۇردى دا، اسىقپاي توبەدەن ءتۇسىپ، ىلديداعى اتىنىڭ شىدەرىن شەشتى دە، اتىنا ءمىندى. اسىقپاي ورداسىنا قاراي بۇلكىلدەتە جەلە جونەلدى.
كۇن شىعا جانىنا ءۇش-تورت جىگىتىن ەرتىپ، تورە ءبيدىڭ اۋىلىنا ءجۇرىپ كەتتى.
بۇل تۇستا التىن وردادا بيلەر ىقپالى كۇشەيە باستاعان. بۇرىن وزبەك حاننىڭ العاشقى حاندىق قۇرعان كەزىندە، اۋىل اراسىنداعى داۋ-جانجالدان، اعايىن ىشىندەگى تالاس-تارتىستان تۋعان قىلمىس-كۇناعا، ۇرى-قارى ىستەرىنە، ءتىپتى كەيدە كىسى ولتىرىلگەن ۇرىس-توبەلەستەرگە ۇكىم ايتۋ، جازا بۇيىرۋ — ءدىني ادامداردىڭ شەيح، قادي، يشان، قازىلاردىڭ شارۋاسى بولاتىن. بىرتە-بىرتە بۇل جۇمىستىڭ ءبارى بيلەرگە كوشكەن. ءدىني باسشىلاردىڭ قولىندا تەك شاريعاتپەن بايلانىستى كۇناھارلاردىڭ ءىسىن قاراۋ عانا قالعان. سونىمەن قاتار، بۇرىن، سوعىس-ۇرىس زاماندارىندا رۋ باسقارۋ تەك كوك نايزالى، بۇزاۋ باس شوقپارلى باتىرلاردىڭ ۇلەسى بولسا، ال حالىق بۇرىنعىداي تەك رۋلىق قوعامدا قالماي، مەملەكەتتىك، وردالىق باسشىلىققا كوشە باستاعاننان بەرى بيلەردىڭ قادىرى وسە تۇسكەن. بۇرىنعىداي ەر جۇرەكتىك، جاۋ شوشىتار قاھارلىلىق قانا ەمەس، ەل بيلەۋدە وي، ءتىل، ساياسات دەگەندەر ۇستەمدىك الىپ، كوپ ءىس بيلەردىڭ قولىنا اۋىسقان. سايىپ كەلگەندە، التىن وردادا سوڭعى جىلدارى حاننان، ومىرلەردەن كەيىنگى ەلەۋلى كۇشكە بيلەر اينالعان.
ال قىپشاق تورە بي بۇل وت ءتىستى، وراق اۋىزدى، ءور كوكىرەك، ادالىنان قاق جارىلعان ادۋىندى بي ەمەس. ول ءتىلى جۇمساق، ءدىنى قاتتى، بار ساياساتىن ءوز باسىنىڭ ابىرويلى بولۋىنا قۇرعان بي. ال وزىنە پايدالى ۇكىمدى، شەشىمدى وزىنەن جوعارعى حان، امىرلەردىڭ الدىندا وتكىزۋ ءۇشىن ونىڭ ءتىلى دە، اقىلى دا، ونەرى دە جەتەدى. ويتكەنى وزگە بيلەردەي ەمەس، وزىنەن جوعارى حانعا دا، امىرلەرگە دە باسىنا جاستىق، استىنا توسەك بولا بىلەدى.
وسىنداي پىسىقاي مىنەزىمەنەن، مايدا تىلىمەنەن ول وزبەك حانعا دا ۇناپ قالعان. دۇنيەدەن الارىن العان، جەتەرىنە جەتكەن وزبەك حان سوڭعى جىلدارى، بۇرىنعىداي ادىلەتتىكتەن گورى كىم ءوزىن قۋاتتاسا، كىم حان ۇرپاعىنىڭ شاشپاۋىن كوتەرسە، كوبىنە سونداي ادامداردىڭ دارەجەسىن كوتەرەتىن. وسىنداي ىرقىنان شىعىپ وتىرعان تورە ءبيدى التىن وردانىڭ موڭگىلى بي — توبە بيدەن كەيىنگى سۇبە ءبيى رەتىندە وردا ماڭىندا ۇستاي باستاعان. تورە ءبيدىڭ بۇلاي كوتەرىلۋىنە تاعى ءبىر سەبەپ باردى. بۇل تۇستا مۇسىلمان دىنىندەگى دەشتى قىپشاق وزبەك مەملەكەتىنىڭ نەگىزگى تىرەگى بولىپ قالعان. مۇنداي جۇرتتىڭ ماڭداي الدى، سوڭىنا ەرگەن ەلىنە ىقپالى مول، تورە بي ءتارىزدى قۋلىق-سۇمدىعى مول بي، ەلەۋلى ادامعا اينالماعاندا، كىم اينالادى. وسىلاي تورە بي، حان دا، قارا دا ساناساتىن كىسى بولا بىلگەن.
ءبىراق اسقانعا توسقان دەگەن، وزبەك حان ولىسىمەنەن تورە ءبيدىڭ جاعدايى كىلت وزگەرگەن. وسىلاي وزگەرەتىنىن تورە بي تىنىبەك تاققا وتىرعان كۇننەن-اق سەزگەن. شۋ دەگەندە ول سىرت ءتۇرىن وزگەرتە الاتىن توبىلعى تۇبىندەگى كەسىرتكەدەي، تىنىبەكتىڭ جۇرەگىنە جول ىزدەپ جان تالاسقان. حان سايلانعانىن قۇتتىقتاپ، ءبىر كوش ەتىپ تارتۋ-تارالعىسىن دا اپارعان. تىنىبەكتىڭ ءبىر بالاسىنا ءوز جۇرتىنىڭ ايداي سۇلۋ قىزىن دا بەرمەك بولعان. تىنىبەك ونىڭ تارتۋ-تارالعىسىنا العىس، راقمەتىن ايتقان، قىزىن بالاسىنا اپەرۋگە دە ۋادەلەسكەن. ءبىراق تورە بيگە اعىنان جارىلىپ ءىشىن بەرمەگەن، تورە بي دە ءتۇبى تىنىبەكپەن ءتىل تابىسا المايتىنىن ءتۇسىنىپ، كىلت بۇرىلعان. جانىبەكتى بيىل جايلاۋعا اق جايىق بويىنا شاقىرۋى دا وسىدان ەدى.
جانىبەك تۋ بيە سويىلعان ارناۋلى قوناعاسىن جەگەننەن كەيىن، اۋىل سىرتىنداعى قىرقا باسىندا توسەلگەن اق كيىزدىڭ ۇستىندە وتىرىپ الىپ، بيمەن ۇزاق سويلەستى. ادامنىڭ مىنەز-قۇلقىنا، وي تىلەگىنە اككى بي، التىن تاققا يە بولا الماي قالعان حان بالاسىنىڭ اۋىرعان جەرىن مايدا تىلىمەنەن سان سيپادى. سيپاي وتىرىپ اۋىرتتى. جانىبەكتىڭ ىشتە جاتقان جاراسىنىڭ اۋزىن تالاي رەت تىرنادى. اقىرى اكە تاعى جانىبەككە جاتۋعا ءتيىستى دەگەن ۇعىمدى، بۇرىننان دا وسىلاي ويلاپ جۇرگەن مىرزاعا، ەندى شىن سەنىمگە اينالدىردى. التىن وردا تاعى كۇرەسۋگە تۇراتىن تاق ەكەنىن ميىنا قۇيا ءتۇستى. جانە مۇنداي ۇلى تالاستا، ءاعا-ىنى دەگەن تۇسىنىكتەردىڭ دىمعا تۇرمايتىن بوس سوزدەر ەكەنىن ۇقتىردى. «ال الدا-جالدا، دەدى ول، تىنىبەكپەن ەكەۋىڭنىڭ اراڭدا كۇرەس تۋا قالسا نايزاسىنىڭ ۇشى التىن قىپشاق جىگىتتەرى سەنىڭ جاعىندا بولادى».
تورە ءبيدىڭ بۇنىسى جانىبەكتى تىكەلەي تىنىبەككە اسكەري جولمەن قارسى شىعۋعا شاقىرۋ ەدى.
التىن تاققا قانشا قۇمار بولعانمەن تىنىبەكپەن قان مايداندا جاۋلاسۋعا ءداتى بارىپ، ۋادە بەرە الماي جانىبەك ەرتەڭىندە ورداسىنا قايتتى. دەگەنمەن تورە ءبيدىڭ ءسوزى جانىبەكتىڭ ىشىندە شالا جانسار ۇيىقتاپ جاتقان باققۇمارلىق دەگەن سۇر جىلاننىڭ قۇيرىعىن باسقان ەدى. ەندى سول سۇر جىلان، جانىبەكتىڭ ىشىندە بوس جاتا الماي، ۋلى ءتىلىن جالاقتاتىپ، باسىن سۋماڭ ەتكىزىپ كوتەرىپ تە الدى.
ال بۇدان ءارى، جانىبەكتىڭ ىشىندەگى سۇر جىلاننىڭ زارلەنە، ىسقىرىنا تۇسۋىنە، مىرزانىڭ وتكەن تۇندە توقالىنىڭ وتاۋىنىڭ الدىندا اتىپ ولتىرگەن جىلقىشىسىنىڭ ءولىمى سەبەپ بولدى.
جانىبەك ءوز ورداسىنا تايانعاننان-اق ءار بوز ءۇيدىڭ الدىندا قۇرىق، سىرعاۋىلعا ىلىنگەن جىلقىنىڭ قارا قۇيرىعىن كوردى. مىرزا ورداسىنىڭ ءۇستى قارا باستۇرىقپەن تاڭىلعان. بۇنىڭ ءبارى حان ۇرپاعىنىڭ ءبىر اياۋلى ادامىنىڭ قازا بولعانىنىڭ بەلگىسى ەدى. ورداسىنا كەلگەننەن كەيىن وسىدان ەكى كۇن بۇرىن، تۇندە جانبيكە-قاتىننىڭ وتاۋىنىڭ الدىندا حىزىربەكتى بىرەۋ ساداعىمەنەن اتىپ كەتكەنىن ەستيدى.
— اياۋلى ءىنىڭ حىزىربەك وسىلاي اجال تاپتى،— دەدى ەستىرتكەن اقساقال ادام.
— حىزىربەك تۇندە جانبيكە-توقالدىڭ ۇيىنە نەگە كەلدى ەكەن؟ — دەدى جانىبەك جالعىز اۋىز سۇراق بەرىپ.
«تۇندە اعاسىنىڭ توقالىنىڭ ۇيىنە بارىپ جۇرگەن بولسا، وندا ءوزى ايىپتى» دەمەك ەكەنىن، اقساقال بىردەن ءتۇسىندى. سويتسە دە، ولگەن حان بالاسى ءولدى عوي، اعايىندى ەكى ادامنىڭ اراسىندا احيرەتتىك وشپەندىلىك قالماسىن دەپ اقساقال:
— حىزىربەك جىلقىدان كەلە جاتقان كورىنەدى. سۋساعان بولار، جەڭگەسىنىڭ ۇيىنە تۇسپەگەندە كىمنىڭ ۇيىنە ءتۇسسىن؟ — دەدى.
ايىپ وزىنە اۋا باستاعانىن ۇققان مىرزا:
— كىمنىڭ اتقانىن تاپتىڭدار ما؟ — دەدى.
اقساقال «جۇرتتى اقىماق سانايسىڭدار ما؟» دەگەندەي جانىبەكتىڭ بەتىنە ويلانا قارادى دا:
— جوق،- دەدى اقىرىن.
ءبىراق جۇرت حىزىربەكتىڭ بۇيىرىنە قادالعان وقتىڭ جانىبەكتىڭ ايگىلى ساۋىت بۇزار جەبەسى ەكەنىن بىردەن تانىعان. التىن وردا حانى تىنىبەككە دە وسىلاي حابار بەرۋگە كىسى شاپتىرىلعان.
اقساقالدىڭ ويلى كوز قاراسىنان جانىبەك ءىنىسىن ءوزى ولتىرگەنىن جۇرتتىڭ بىلەتىنىن ۇقتى.
— حىزىربەكتى قاشان قويماقسىڭدار؟ — دەدى ول تاعى دا ءىنىسىنىڭ ءولىمى تۋرالى ەش ويىن اشپاي.
— ەرتەڭ تاڭەرتەڭ... ءسىزدىڭ كەلۋىڭىزدى كۇتىپ وتىر ەدىك.
— جاقسى،— دەدى جانىبەك.— وندا بارا بەرىڭدەر... ات سوعىپ تاستادى ما، جولدان شارشاپ كەلدىم... سوڭىنان سويلەسەرمىز.
اقساقال مەن ۇيدە وتىرعان ادامدار بوز وردادان شىعىپ كەتتى.
جانىبەك تۇرەگەلىپ بارىپ ەسىكتىڭ تيەگىن سالدى دا، توردە جاتقان مامىق اق جاستىقتى قۇشاقتاي ەتپەتىنەن قۇلاي كەتتى. ءوزىنىڭ قانداي بىلمەستىك ىستەگەنىن ەندى ءتۇسىنىپ، ەڭكىلدەي جىلاپ قويا بەردى. جىلاعانى قانداي ايانىشتى ەدى.
ول حىزىربەكتى شىن جاقسى كورەتىن. «ءبىر قاتىن ءۇشىن سوڭىمداعى جالعىز باۋىرىمدى ءولتىردىم، دۇنيەدە مەنەن قارا بەت جان بار ما؟» دەدى ول وكسىگىن باسا الماي. كەنەت ول تۇرا سالىپ، اتىنا ءمىنىپ، توقالىنىڭ اۋلىنا بارماق تا بولدى. ءوز قولىمەنەن جانبيكەنى باۋىزداپ ءولتىرىپ، ەتكەن قىلمىسىنا قۇدايدان كەشىرىم سۇراپ، بۇل دۇنيەدەن بەزىپ كەتۋدى دە ويلادى. ءبىراق ويتپەدى. جانبيكەنى دە باۋىزدامادى، دۇنيەدەن دە بەزىپ كەتپەدى. تۋعان ءىنىسىن بىلمەي ولتىرگەن وكىنىشى جانىنا ولەردەي باتسا دا، ونىڭ وزىنە ىستەگەن وپاسىزدىعى اعالىق سەزىمىن وشپەندىلىكپەن ۋلاندىرىپ، ەكى وتتىڭ ورتاسىندا الىسىپ جاتىپ، تالماۋسىراپ ۇيىقتاپ كەتتى.
ەرتەڭىنە جانىبەك ءىنىسىن جەرلەۋگە قاتىستى. حىزىربەكتىڭ جاس قابىرىنە ءبىر ۋىس توپىراقتى تاستاپ تۇرىپ:
— توپىراعىڭ تورقا بولسىن باۋىرىم. كەش مەن بەيباقتى. سەنىڭ كۇناڭدى مەن دە كەشتىم،— دەدى.
ول ەشكىمگە بۇل ءسوزىنىڭ توركىنىن تۇسىندىرمەدى. ەرتەڭىنە جانبيكە توقالىن تالاق ەتىپ، ىرعالتىپ-جىرعالتىپ توركىنىنە جىبەردى.
ال حىزىربەكتىڭ جەتىسىن بەرگەننەن كەيىن، ءۇش كۇن وتە سوناۋ ساراي بەركە تۇبىندەگى جايلاۋىنان جانىبەك ورداسىنا ءبىراز اسكەرمەن التىن وردا حانى تىنىبەكتىڭ ءوزىنىڭ شىققانىن ەستىدى.
— قاندى قانمەن جۋامىن دەپتى تىنىبەك،— دەدى بۇل حاباردى اكەلگەن ادام.— بەت الىسى تىم قاتاڭ، ءتۇبى ءوزىڭدى ءولتىرىپ قانىڭدى ىشپەي تىنار ەمەس.
تىنىبەك اسكەرىمەن تەگىس شىقپاسا دا، قولىنا تۇسسە بۇنى ءتىرى تاستامايتىنىن جانىبەك ءتۇسىندى. جانە حىزىربەكتى جاقسى كورگەنىمەن ونىڭ تىنىبەكتىڭ وداقتاسى بولعانى دا ەسىنە ءتۇستى. سوندىقتان تىنىبەكتىڭ بۇل اتتانىسى بوس اتتانىس ەمەس ەكەنىن ۇقتى. حىزىربەك ءولىمىن سىلتاۋ ەتىپ بىرىنە-بىرى قارسى، باعىتتارى بولەك ءاعالى-ىنىلى ەكى كىسىنىڭ باقتالاستىق، ەلگە ىقپالىن جۇرگىزۋ ساياساتىنان شىققان اتتانىس ەكەنىن جانىبەك شەك كەلتىرمەدى. ال بۇنداي اتتانىستىڭ، ءاعالى-ىنىلى ەكى ادامنىڭ تىلەگىنە قاراي اعايىن-تۋىستارى ەكى بولىنگەن اتتانىستىڭ، ءتۇبى قان توگىلمەي باسىلمايتىنى دا بەلگىلى ەدى. جانىبەك بۇل ايقاسقا دەرەۋ دايىندالا باستادى. سول ساعاتتا-اق تورە بيگە ات شاپتىردى.
ءبىر جەتىدەن كەيىن ەكى قول اق ەدىل مەن اق جايىقتىڭ ورتاسىنداعى كەڭ دالادا كەزدەستى. جانىبەكتىڭ اسكەري دارىنى التىن وردا حانىنىڭ دارىنىنان ارتىق ەكەنىن كورسەتتى. از قولىمەنەن جانىبەك تۋعان اعاسىنىڭ كوپ اسكەرىن مايداندا جەڭدى. جارالانعان تىنىبەك قولعا ءتۇستى. بۇل كەزدە ابدەن ىسقىرىنىپ، باسىن قاقشيتىپ العان سۇر جىلان — باققۇمارلىق تۋعان اتاسىنا باۋىرلىق سەزىممەن قاراۋعا مۇمكىندىك بەرمەدى، ءزارىن توتە كەلىپ جانىبەكتىڭ جۇرەگىنەن شاقتى. باققۇمارلىق ۋى بويىن جايلاپ العان جانىبەك جارالى، قانسىراپ جاتقان اعاسى تىنىبەكتى باۋىزداپ ولتىرۋگە بۇيرىق بەردى.
وسىلاي، حان تاعىنا شىڭعىس ۇرپاعىنىڭ ادەتى بويىنشا، قاندى جولمەن كەلگەن، ارتىنان حالىق ءاز جانىبەك دەپ ات قويعان التىن وردا حاندارىنىڭ ىشىندە قازاق حالقىنا ەڭ بەلگىلى حانى جانىبەك سول اكەسى وزبەك پەن اعاسى تىنىبەك ولگەن جىلقى، ياعني 1342 جىلدىڭ كۇزىندە ساراي بەركەدە التىن وردا تاعىنا كەپ وتىردى.
ءتورتىنشى تاراۋ
تاق ادامنىڭ كوركى بولۋى وڭاي. ال ادام تاقتىڭ كوركى بولۋى قيىن. جانىبەك ءوزى وتىرعان التىن تاقتىڭ شىن يەسىنە اينالا ءبىلدى. وعان جاۋىنگەرلىگى، سوعىس-قۇمارلىعىنان گورى، اقىل پاراساتى كومەكتەستى. بۇرىن، وزبەك حاننان بۇرىن، التىن وردانىڭ باعىتىن، ساياساتىن، جۇرەر جولىن شىڭعىس ۇرپاعى مەن كوشپەندىلەر بەكزادالارى، باي باتىرلارى بەلگىلەپ كەلگەن. بۇل وردانىڭ نەگىزگى كۇشى دە سول كوشپەلى ەلدەر ەدى. ال وزبەك حاندىق قۇرعان وتىز جىلدىڭ سوڭعى ون بەس جىلىندا تۇرعىن ەلدەر، قالا جۇرتى دا ەلەۋلى كۇشكە اينالا باستاعان. كوشپەلى ەلدەر تايپالارىنداي التىن وردانىڭ ءار قالاسىنىڭ ءوزى اسكەر ۇستاپ، ساۋدا-ساتتىقتى كۇشەيتىپ، حاندىقتىڭ تەك شارۋاشىلىعىنا عانا كەرەك بولەگى بولىپ قالماي ونىڭ ساياسي ومىرىنەن دە ءوزىنىڭ ءتيىستى ورنىن الۋعا كىرىسكەن. جانىبەك حان كەزىندە قالا جۇرتىنىڭ بۇل بەلسەندىلىگى كۇشەيە تۇسكەن. ەندى قالا اق سۇيەكتەرى كوشپەندىلەر اقسۇيەكتەرىندەي التىن وردانىڭ تاعدىرىن شەشەتىن ەلەۋلى قۋاتقا اينالعان. سول سەبەپتەن دە جانىبەك حان قالا شارۋاشىلىقتارىنىڭ وركەندەۋلەرىنە كوپ كوڭىل بولگەن. ول ساراي-بەركەگە قۇلدار كۇشىن پايدالانىپ تولىپ جاتقان شەبەرحانالار، اسەم، سالتاناتتى حان سارايلارىن، كوپتەگەن مەشىت، مەدرەسەلەر تۇرعىزدىرعان.
التىن وردانىڭ تۋ كوتەرىپ تۇرعان جەرى — دەشتى قىپشاق نەگىزىندە ەدىل مەن جايىق وزەندەرىنىڭ بويى سانالعاندىقتان، بۇل حاندىقتى ەندى كەيدە ەدىل — جايىق حاندىعى دەپ تە اتايتىن بولدى.
وسىدان التىن وردانىڭ شىن تىرەگى وسى ولكەنى جايلاعان، سوڭىنان قازاق ەلىنە جاتقان، بۇل كەزدە نوعايلى جۇرتى بوپ اتالىپ كەتكەن ماڭعىت، قىپشاق، الشىن، داي (اداي) تايپالارىمەن ەدىل بويىنداعى بۇلعار، تاتار، موردۆا، جايىق جاعاسىنداعى باشقۇرت، ەدىل وزەنىنىڭ تومەنگى شەنىمەنەن جالعاسىپ جاتقان تەرىسكەي كاۆكازداعى چەركەس، اۆار، لەزگين، كاراچاي، وسەتين، شەشەن، الان حالىقتارى؛ حورەزم، قاراسايداعى گۋز، تۇرىكمەندەر: سەيحۇنداريانىڭ ورتا شەنىنەن تومەنگى تۇستاعى قوڭىرات، قاڭلى رۋلارى ەسىل، توبىل، ەرتىس وزەندەرىن جايلاعان وسى كۇنگى قازاقتىڭ ارعىن، كەرەي، نايمان سەكىلدى ىرگەلى رۋلارى وسى حاندىق قۇرامىنا كىردى. وعان جەتىسۋدىڭ تەرىسكەي تۇسىنداعى ءۇيسىن، دۋلات، جالايىر ەلدەرى دە جاتتى.
جانىبەك حاننىڭ تۇسى — وسى تۇركى تىلدەس كونە جۇرتتاردىڭ شىعىس ەلدەرىنىڭ مادەنيەتىنە، اسىرەسە اراب، فارسى مادەنيەتىنە ەڭ جاقىنداي تۇسكەن كەزى ەدى. كەشەگى كوشپەلى ەلدەردىڭ بەكزادالارى، تۇرعىن ەلدىڭ اقسۇيەكتەرى ءتارىزدى، قۇر عانا حات تانىپ قويمادى، الدىڭعى قاتارلى شىعىس ەلدەرى تۋدىرعان عىلىمدارىمەن شۇعىلدانا باستادى. كوپتەگەن مەشىت، مەدرەسەلەر تۇرعىزىلدى. بۇل مەدرەسە مەشىتتەرگە، بالالاردى وقىتۋعا، كوشپەندىلەرگە مۇسىلمان ءدىنىن كەڭىنەن تاراتۋعا ەندى — دەشتى قىپشاققا، ەدىل — جايىق جاعاسىنا مىسىر، شام، جەزيرا، دياربەكەر، رۋم، فارسى، باعداتتاردان قوجا مولدالار مەن وقىمىستىلار توپىرلادى. دەشتى قىپشاق جۇرتى دا بۇل ەلدەرگە ءعىلىم-بىلىم الۋعا ءوز بالالارىن جىبەردى. مىنە وسىنداي ەدىل — جايىقتىڭ وزگە جۇرتپەن تەك قانا جاۋىنگەرلىگى عانا ەمەس، مادەنيەتى دە قاتار ءتۇسسىن دەپ، اعارتۋ، ونەر بىلىمگە ەلىكتەۋ ساياساتىن كەڭ جۇرگىزگەنى ءۇشىن جانىبەكتى قىپشاق، نوعايلى ەلدەرى ءاز جانىبەك، دانىشپان جانىبەك دەپ اتادى.
جانىبەك التىن وردا تاعىنا وتىرعالى ون جىلدان استام ۋاقىت وتكەن. ليتۆا، پولشا، رۋس، ماۋارانناحرلارعا سان رەت جەڭىل جورىقتى اسكەر اتتاندىرعان.
وسى قانشەلەك كەزەڭدەردە، التىن وردا قيىن-قيىن بەلەستەردەن ءوتىپ، تالاي جەڭىل-جەلپى جەڭىستەرگە جەتكەن. بۇل كەزدە جانىبەك وزىنە قاس دەگەننىڭ ءبارىن جەڭىپ بولعان. وعان ەندى الدىندا ەش كەدەرگى جوقتاي كورىنگەن. مۇندايدا ادامنىڭ جادىنان قىراعىلىقتىڭ شىعاتىنى دا ءمالىم. «مەن بولدىم» دەپ ءجۇرىپ، وسىلاي قىراعىلىعىنان ايىرىلعان جانىبەك وزىنە قۇرىلعان قاقپاننىڭ بارىن اڭداماعان.
جانىبەككە كوپتەن بەرى قاقپان قۇرۋشىلاردىڭ باسى تورە بي ەدى. ال بۇل تۇستاعى امىرلەر كەڭەسىنىڭ توبە ءبيى ءالى موڭگىلى بي بولاتىن. التىن وردانىڭ ءۇشىنشى تىرەگى باس ءۋازىر دە سول باياعى وزبەك حان كەزىندەگى ماحمۇد وردا بيلىگى جانىبەكتەن كەيىن سول بۇرىنعى قالپىندا وسى ەكەۋىنىڭ قولىندا ەدى. ال تورە ءبيدىڭ توبە بي دارەجەسىنە جەتە الماعان كوڭىلىندە بىتپەس شەرى بار. وسى كوكەيكەستى تىلەك، جاتسا-تۇرسا وشپەس ارمانعا اينالعان. سول ءۇشىن ول جانىبەك حاننىڭ باسىنا جاستىق، استىنا توسەك بولدى. موڭگىلى بيدەن كەيىنگى ەكىنشى بي دارەجەسى — سۇبە بي دارەجەسى از كورىنگەن. دەگەنمەن تورە بي، وسىلاي جانىبەكتىڭ قوينىنا كىرىپ، بىرتە-بىرتە وردا تورىنە قاراي جاقىندادى. جاسى جەتىپ وتكىرلىگى مۇقالا باستاعان كارى تارلان موڭگىلى ءبيدىڭ ورنىن باسۋعا تاياي ءتۇستى. الدىن ويلاعان، وتە رۋشىل تورە بي، تەك ءوزى عانا كوتەرىلگەن جوق، شاماسى جەتكەن جەرگە، ءتۇبى سويىلىن سوعار، اتقا مىنەر، ءوزىم دەگەن پىسىقتارىن جوعارىلاتا ءجۇردى. جاعالتاي، تايشى ءتارىزدى وت ءتىستى، وراق اۋىزدى بيلەرىن وردا توڭىرەگىنە جينادى. «قۇس قاناتىمەن ۇشادى، قۇيرىعىمەنەن قونادى». ول وسىلاي وزىنە ەرگەن باتىرلارىنىڭ ءبىرىن مىڭ باسى، ەكىنشىسىن ءامىر ەتكىزدى. وسىلاي وردا توڭىرەگىن تورلاي ءتۇستى. تورە بي تەك بۇگىنگىسىن عانا ويلاعان جوق، ەرتەڭىنە دە كوز جىبەردى، ارمانىنا جەتپەي التىن وردا حانى دۇنيە سالىپ كەتسە، تاعى بوساعادا قالىپ قويمايىن دەپ جانىبەكتىڭ بالاسى بەردىبەكتى دە ۇمىتپادى. وزىنەن تۋماعان كوكجال بولتىرىگىن باۋىرىنا سالعان قورقاۋ قاسقىرداي، ونى ءوز پيعىلىنا سايكەس باۋلىدى. بەردىبەكتى جەكپە-جەك شىعىپ جاۋدى جەڭىپ داڭققا بولەنۋدەن گورى، قاراڭعى تۇندە قانجار سالىپ، ارمانىنا جەتۋگە ۇيرەتتى. قورقاۋ قاسقىر ءتارىزدى قورقاق، ءبىراق اتاق، ب ا ق دەگەندە وتە اشقاراق بەردىبەك، سۇم ءبيدىڭ وزىمەن قانداس، جىمداس ەكەنىن تەز ۇقتى. ەكەۋى دە وداقتاس بولدى. تەك جانىبەك حان جۇرت ونى «ءاز»، «دانىشپان» دەگەن سوزىنە ءماز بولىپ، تورە بيدەن كەلەتىن ءقاۋىپتى بايقامادى.
وردانىڭ ىشكى جۇمىستارىن، ەل اراسىنداعى داۋ-جانجالدىڭ ءبارىن امىرلەر كەڭەسىنە بەردى. ال امىرلەر كەڭەسى بۇل تۇستا كوبى تورە بي جاقتاعى ادامداردان قۇرىلىپ تا ۇلگىرگەن. وسىلاي وردانىڭ ءبىراز تاعدىرى تورە بي قولىنا كوشە باستادى، ابدەن قارتايۋعا اينالعان نوعايلى موڭگىلى بي، جاڭادان شىققان، تورە بي توبى ءتارىزدى، جاس كۇشپەنەن كۇرەسۋگە تايسالا بەردى. ال جانىبەك بولسا، وردا تاعدىرى، حالىق تاعدىرى، ماڭگى بەرىك قۇلاماستاي كۇيگە جەتكەندەي، قىزارا ءبورتىپ قىمىز ءىشىپ، رۋم، مىسىرلاردان كەلگەن عالىم ۇلەمدەرمەن ءماسليحات قۇرىپ، دۋ - دۋ سوزدەرمەنەن ۋاقىتىن وتكىزىپ جاتتى.
التىن وردا حانىنىڭ وسىنداي كۇيگە جەتكەن كەزىندە ءبىر كۇنى ساراي-بەركە شاھارىنا اسان قايعى جىراۋ كەلدى.
حان بۇل كۇنى ءوزىنىڭ سەرىكتەرى، ءامىر، بي، ۋازىرلەرىمەنەن جاقىندا عانا سالىنىپ بىتكەن، اقتوبەنىڭ ايگىلى اق قۇم-بالشىعىنان قۇيىلعان، اق قىشىنان سالىنعان حان سارايىنىڭ كىسى قابىلدايتىن بولمەسىندە وتىرعان. جانىبەكتىڭ باسىندا، ءبىر تايپى ەلدىڭ قازىناسىنا تۇرارلىق سوم التىننان ىستەلگەن، گاۋھار تاستارمەن زەرلەنگەن اتاقتى التىن ءتاجى. ۇستىندە التىن زەرلى، بۇلعىن جاعالى قىزىل كىرەۋكە شاپان. بەلىندە سوم التىنمەن قاپتالعان جالپاق قىپشاقي بەلبەۋ. حان اساسىنىڭ ۇشى دا، ۇستايتىن بالداعى دا، ساپ-سارى شىم التىن. التىن تاقتىڭ ۇستىندە وتىرعان، قارا-تورى، بويلى، قوڭقاق مۇرىن، كەلبەتتى جانىبەك حاننىڭ ءوزى دە سوم التىننان قۇيىلعانداي. جۇزىندە دە تاككاپارلىق، مەن-مەندىك بەلگىسى ۇيالاعان. تاقتان تومەندەۋ جەرگە توسەلگەن بوياۋلى، سان اشەكەيلى، جىبەك تۇكتى كىلەم ۇستىندە مالداستارىن قۇرىپ بىرنەشە ءامىر، ەل باسقارىپ جۇرگەن بي، ماناپ، باتىرلار جايعاسقان. ولاردىڭ ىشىنەن ساقال-مۇرتى ءاپپاق قۋداي قارت موڭگىلى بي مەن تورە بي، جاعالتاي ءامىر، باس ءۋازىر ماحمۇد، قۇتلىق بۇقا ءامىر ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. بۇلاردىڭ ەڭسەلەرى دە وزگەلەردەن جوعارى، كيگەن كيىمدەرى دە وزگەشە، قىمبات باعالى. بۇلاردان تومەندەۋ وزگە بي، ءامىر، باتىر، باي-ماناپتار.
ۇيدە حان ايەلدەرىنەن بەردىبەكتىڭ شەشەسى، توقاي-توقتى بايبىشە. بۇل ەلۋگە جەتىپ قالسا دا، ءالى دە كوڭىلىنىڭ جەلى باسىلماعان، اقسارى كەلبەتتى قاتىن. اق جىبەك كۇنگەيىنىڭ جۇزدىگى اق مەرۋەرتپەنەن بەزەنگەن. ۇستىندەگى قىزىل بارقىت بۇرمە ەتەكتى كويلەگى مەن ماۋىتى بارقىت قامزولى اسىل تاس، التىن وقالارمەن بەزەلگەن. بۇل حان تاعىمەنەن قاتارلاس، ءۇي ىرگەسىنە قويىلعان كۇمىس زەرلى ساندىقتىڭ جانىندا وتىر. ساۋساق، بىلەگى سامساعان التىن جۇزىك، بىلەزىك.
وسىدان ءۇش جىل بۇرىن دوڭىز، ياعني 1347 جىلى التىن وردا حانى ۆەنەسيا ساۋداگەرلەرىمەن قىرىم ارقىلى ساۋدا ساتتىق جۇمىسىن كۇشەيتۋ جايىندا شارتقا وتىرعان. سول شارتقا قول قويعاندار بۇگىن حان سارايىنداعى موڭگىلى بي، جاعالتاي، قۇتلىق بۇقالار بولاتىن. وسى شارت بويىنشا ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى ساۋدا-ساتتىق ءتىپتى كەيبىر مادەني، بايلانىستار كۇشەيە تۇسكەن. ءبىراق بۇل تۇستاعى يران جەرىندەگى بۇلىنشىلىك، الا اۋىزدىقتىڭ سالدارىنان، التىن ورداعا بوتەن شىعىس ەلدەرىنىڭ زاتتارىن بۇرىنعى كونە جىبەك جولىمەن يران ارقىلى جاعروپاعا جەتكىزۋ ءتىپتى مۇمكىن بولماۋعا اينالعان.
بۇگىنگى حان ورداسىنداعى ماجىلىستە، التىن وردا كەرۋەندەرىن ازاق پەن سۋداققا جەتكىزۋ ماسەلەسى شەشىلگەن. وسى ەكى قالادان شىعىستان كەلگەن اسىل بۇيىمدار، جىبەك، شاي، ورىك-مەيىز، مەرۋەرت، مارجان، قاسقىر، تۇلكى، قۇندىز تەرىلەرى ءتارىزدى زاتتار كەمەلەرگە تيەلۋلەرى ءتيىستى. ار جاعىندا جەرورتا تەڭىزىنە دەيىن سۋ جولدارىمەن بارادى. التىن وردا بيلەۋشىلەرى بۇل ارەكەتتەردى دە قابىلداعان.
وسىنداي جاعدايدا، حان كەڭەسى ءبىتىپ، جۇرت تاراعالى وتىرعاندا، سارايعا دايەكشى كىردى.
— حان يەم،— دەدى ول باسىن ءيىپ، تىزەسىن بۇگىپ.— ورداڭىزعا ۇلى جىراۋ اسان قايعى كەلىپ ءتۇسىپ جاتىر...
ءۇي ءىشى ابىگەرلەنە قالدى. بىرەۋلەر «و، جارىقتىق، ءولى ءتىرى ەكەن عوي»، بىرەۋلەر «ەسىل، نۇرا جاقتا دەپ ەدى، كەلىپ قالعانىن كوردىڭدەر مە؟!» دەسىپ جاتىر. تەك تورە بي عانا تومەن قاراپ، ويلانا قالدى. ۇلى جىراۋدىڭ كەلگەنىنە قۋانعاندىق سىناي كورسەتكەن جوق.
— قايدا؟ — دەدى جانىبەك تاعىنان ءسال قوزعالىپ.
— جەلماياسىنان ءتۇسىپ جاتىر،— دەدى دايەكشى.— ءقازىر كىرەتىن شىعار.
— بار ەكەن عوي، قاريام،— دەدى جانىبەك،— قوناقتى ۇيگە كىرگىزىڭدەر... ءقازىر ءوزىم دە كەلەمىن.— ول تاعىنان تۇرا بەردى.
ءاز جانىبەك حان حالقى سۇيگەن، نوعايلى-قىپشاق جۇرتىنىڭ كوكەيكەستى اقساڭداعى، قايعى، قۋانىشىنىڭ كۋاسى، ارمان-تىلەگىنىڭ جوقتاۋشىسى، ءوز جۇرتىنىڭ ازباۋىن كوپ ويلاعانى ءۇشىن ەلى اسان قايعى دەپ اتاپ كەتكەن، ۇلى جىراۋدى كوپتەن بەرى كورگەن جوق ەدى. وتكەن جولى كەلگەنىندە حاننىڭ ساراي بەركەنى قايتا سالىپ جاتقانىن كورىپ، «استاناڭدى ەل شەتىنە سالىپ جاتىرسىڭ» دەپ قاتتى رەنجىپ كەتكەن.
— جارايدى، ەدىلدەن ارتىق وزەن، ساقىستاننان ارتىق جەر تاپساڭىز كوشەيىن،— دەگەن حان قالجىڭداپ. سودان بەرى اسان قايعىنى كورگەن ەمەس-تى.
جۇرت توپىرلاپ دالاعا شىعىپ، اسان قايعىنى قوناق ۇيىنە الىپ كىردى.
جۇرت ءداشتى قىپشاقتىڭ ارداقتى ادامىن قۇشاقتارىن جايىپ قوشەمەتتەپ جاتىر. حان سارايىنىڭ قوناق ۇيىنە الىپ كىردى. بۇلار جايعاسا بەرگەندە حاننىڭ ءوزى دە كەلدى.
— ارمىسىز، ايگىلى اق يىق كاريا! — دەدى جانىبەك، حان باسىنا قاراماي ءيىلىپ سالەم بەرىپ.
— بارسىڭ با، جارقىنىم؟ — دەپ اسان قايعى حانمەنەن قۇشاقتاسىپ امانداستى.
قوناققا ارنالىپ دەرەۋ تۋ بيە سويىلدى.
التىن شارادان كۇمىس كەسەلەرگە حاننىڭ كىشى توقالى تايدوللا حانىم قوناعىنا ۋىلجىعان سارى قىمىزدى قۇيا باستادى.
ارى-بەرى اماندىق سۇراسىپ بولعاننان كەيىن، جانىبەك قولىنداعى كۇمىس كەسەسىنەن قىمىزدان ءبىر جۇتىپ قويىپ اسان قايعى قارتقا قارادى.
— قايتا ورالۋىڭىزعا قاراعاندا، التىن ورداعا كىندىك بولار لايىق قونىس تاپقان ءتارىزدىسىز عوي، قاريا،— دەدى،— ەدىلدەن ارتىق وزەنى، ساقىستاننان ارتىق دالاسى بار ول قاي جەر ەكەن؟
— الدىمەنەن كورگەن وزەندەرىمدى ايتايىن،— دەدى اسان قايعى،— شىعىسىڭدا ۇزىن اققان ەرتىسىڭدى كوردىم. شىركىننىڭ بالاسى تويدىم دەپ قاراپ وتىرماس، قارنىم اشتى دەپ جىلاپ وتىرماس. سيىردىڭ ءمۇيىزى، دوڭىزدىڭ قۇلاعى كورىنىپ تۇرعان جەر ەكەن.
سوسىن اسان قايعى كەسەسىنەن قىمىزىن ءبىر ۇرتتاپ الىپ قايتا سويلەدى.
— تەرىسكەيىندە التى كۇندە ات سەمىرتىپ مىنەتىن، كوكپەتىنەن قوي كورىنبەي ورەتىن، نۇرا بارىپ قۇياتىن، جاعاسىنا مىڭ سان جىلقى سياتىن، سۋى مەنەن جارى تەڭ، جارلىسى مەنەن بارى تەڭ، كەڭ دالاسى، كوز جەتپەس بوپ كوسىلگەن، مال، ادامى، تويىنىپ-تويىپ ەسىرگەن، كورىكتى وزەن ەسىردى كوردىم. ءبىراق بۇ دا بىزگە، ءسىرا، جەر بولماس. وردا تىگىپ قازاق وندا ەل بولماس. ورمانى جوق، تاۋى جوق، تەك قىزىعار جاۋى كوپ. ايىرىلعانداي كۇنى بۇرىن شىركىننەن، ارتىما قاراپ جاڭىلدىم ويىن-كۇلكىمنەن. شىعا المادىم شەڭبەرىنەن جات ويدىڭ، ەسىل، ەسىر، سەنىڭ اتىڭ ەسىر ەمەس ەندى ەسىل... ەسىل دەگەن وكىنىشتى وتان ات قويدىم.
جۇرت بۇرىنعىسىنان دا تىنا قالدى.
— كۇنگەيىندە تاعى ءبىر ۇزىن وزەنىڭ بار. اتى سىرداريا — دەدى اسان قايعى كۇبىرلەي سويلەپ.— باسى بايتاق، اياعى تايپاق قونىس ەكەن. قاراتاۋدى جايلاسام، سىردىڭ بويىن قىستاسام، قونىس بولۋ سوندا عانا دۇرىس ەكەن دەپ ويلادىم. ءبىراق بۇ دا ورداڭدى تىگۋگە كەلمەيدى ەكەن.
— Here؟ — دەدى جانىبەك.— بۇل تۇسقا ءتونىپ تۇرعان قانداي جاۋ بار؟
— جاۋ كوپ،— دەدى اسان قايعى.— سەنىڭ اتاڭ شىڭعىس حان دا دەشتى قىپشاق جەرىنە وسى ارادان كىرگەن جوق پا؟ ەسكەندىر زۇلحارنايىڭ دا ارعى بابامىز ساق دالاسىنا دا وسى جەيحۋنداريادان ەنبەك بولعان. حۋنۋلار وسى وزەن دالاسىن باسىپ وتكەن. جوق، بۇل وزەن دە شىعىس، شىعىس كۇنگەي، كۇنگەي جاۋلارىنا تاياۋ جەر...
— ءسويتىپ، شىعىسىمدا دا، كۇنگەيىمدە دە، تەرىسكەيىمدە دە ءبىز وردا تۇرعىزار وزەندى جەر جوق ەكەن عوي،— دەدى جانىبەك كۇلىمسىرەپ.— وندا وسى ساراي-بەركەدە قالا بەرەمىز دە...
— ەدىل-جايىق تۇرعاندا،— دەدى قاباعىن ءسال شىتىپ باعانادان بەرى ازەر شىداپ وتىرعان تورە بي،— بوتەن قونىس ىزدەپ جانىبەك حاندى قۇداي ۇرعان با؟
اسان قايعى تۇكسيە قارادى.
— اسىقپا، تورە بي،— دەدى وعان قارت جىراۋ.— التىن وردا استاناسى جەرىڭنەن كەتكەنمەنەن، ەلىڭنەن كەتپەيدى... ال، اقىلدى بولساڭ سەن ماعان مىنانى ايت...— ول ەرىنبەي ورنىنان تۇرەگەلىپ، قولىنداعى كۇمىس كەسەسىن، ءۇيدىڭ ءدال ورتاسىندا توسەۋلى جاتقان تۇكتى كىلەمنىڭ ورتاسىنا اپارىپ قويدى. ءسويتتى دە قايتادان ورنىنا كەپ وتىردى.— مىناۋ جاتقان تۇكتى كىلەم نوعايلى، قىپشاق ەلىنىڭ جەرى، ال اناۋ كۇمىس كەسە ونىڭ ورداسى — استاناسى. اقىلدى ءبيىم، سەن مىنا كىلەمدى باسپاي، بۇلدىرمەي ماعان اناۋ كۇمىس كەسەنى الىپ بەرشى...— تورە بي ۇندەي الماي قالدى. قارت جىراۋ كەڭك-كەڭك كۇلدى.— ارينە الىپ بەرە المايسىڭ. وعان اقىلىڭ جەتپەيدى.— قارت جىراۋ ەندى جان-جاعىنا تۇكسيە قارادى.— مۇمكىن بۇل كەسەنى ماعان باسقا بىرەۋىڭ الىپ بەرەرسىڭدەر؟! قانە، قايسىڭ بارسىڭ؟! تەك كىلەمدى باسپايسىڭدار...
كەڭ سارايدىڭ ورتاسىنا توسەلگەن كىلەم ۇلكەن ەدى. ونىڭ ۇستىنەن جۇرمەي، كۇمىس كەسەنى الۋ ءتىپتى مۇمكىن ەمەس. وتىرعان جۇرتتىڭ ءبىردى-بىرى ۇندەي المادى.
— كانە؟— دەدى اسان قايعى، سويدەدى دە حانعا قارادى.
— جارايدى، مەن الىپ بەرەيىن،— دەدى جانىبەك كۇلىمسىرەپ.
ول ورنىنان تۇرەگەلىپ، كىلەمنىڭ جانىنا بارىپ ءبىر شەتىنەن بۇكتەي باستادى. ءسويتىپ، كىلەمدى بۇكتەي-بۇكتەي ورتادا تۇرعان كەسەگە دە جەتتى. ەڭكەيىپ قولىنا الىپ، اسان قايعىعا بەردى.
— مىنەكەيىڭىز،— دەدى ول كەسەنى ۇسىنىپ.
ءوز جۇمباعىنىڭ شەشىمىن تاپقان حانعا ريزا بولعان اسان قايعى وعان ءسال جىلى قارادى.
— سەنى جۇرت بوسقا «ءاز» دەمەسە كەرەك-تى،— دەدى قارت جىراۋ.— ال ەندى مەنىڭ ورداڭدى بۇل شاھاردان نەگە كوشىر دەگەنىمدى ءتۇسىندىڭ بە؟
جانىبەك ءسال باسىن ءيدى.
— ءتۇسىندىم.— ول ورنىنا بارىپ وتىردى.
اسان قايعى، حان تاپقان شەشىمگە اقىلى جەتپەي، كۇپ-كۇرەڭ بوپ قورلانىپ وتىرعان تورە بيگە بۇرىلدى.
— حان ورداسى دەگەن ەل ورداسى،— دەدى ول.— وردا حالىق ءۇيىنىڭ التىن شاڭىراعى. شاڭىراعى كۇيرەپ جەرگە قۇلاعان جۇرت كوزىنەن ايىرىلعان باس كەلبەتتى... اقىلدى حان ەل كىندىگىن جەر شەتىنە قۇرماسا كەرەك-تى. ەل شەتىندەگى وردا جاۋ الۋعا جەڭىل. ال جەر ورتاسىنداعى وردا جاۋ قولىنا وڭاي تيمەيتىنى كامىل. ول ءۇشىن جاڭا وزدەرىڭ كوردىڭدەر، مىناۋ الىپ دالا — كىلەمنىڭ ءبىر شەتىنەن ءتۇرىپ، جولداعى شەپتەردىڭ ءبارىن جەڭىپ، سوسىن عانا جاۋ ورداڭا تيەدى كەلىپ. قانداي مىقتى اسكەر بولماسىن بۇل وڭاي ەمەس. بۇنىمدى ەشكىم بۇرىس دەمەس.
— سوندا،— دەدى تۇتىگە سويلەپ تورە بي،— التىن وردانىڭ التىن تۋىن ەدىل بويىنا جەلبىرەتكەندە، ۇلى باتۋحان بۇنىڭ قورقىنىشتى ەكەنىن بىلمەگەن بە؟
— بىلگەن،— دەدى اسان قايعى.— ءبىراق باتۋ حان ول كەزدە ساراي-باتۋدى پاتشالىعىنىڭ كىندىك ورتاسى بولادى دەپ ويلاعان. ءبىراق وعان زامان شىركىن قويماعان. ءقازىر ساراي-باتۋ دا، ساراي-بەركە دە التىن وردانىڭ شەتى. ۇقتىڭ با؟ ەسىڭ باردا ەلىندى تاپ.— ول تاعى جانىبەككە قارادى.— ءقاۋىپتى وڭىردەن قونىس اۋدار.
— قايدا؟ — دەدى جانىبەك حان تاعى دا.
— جاڭا ايتتىم عوي، ءتورت جاعىندا ءتورت وزەنىڭ بار. الابى دا كەڭ، الارىڭ دا مول، ءبىراق سەن ولارعا كوشپە. ورداڭ كىندىگىن كەشەگى اتاڭ جوشى تاڭداپ العان ۇلىتاۋ ىرگەسىنە سال. دەشتى قىپشاقتىڭ سارىارقا اتتى دەل ورتاسىنا بار. قاي جاعىڭنان جاۋ كەلسە دە، سوعىسا الار ەلىڭ كوپ، جەرىڭ كوپ. جاۋ قاراۋعا تاۋى دا بيىك، دالاسى دا ەل قونارلىق — جەرۇيىق. شىعىسىندا — قاراكەڭگىر، سارىكەڭگىر اق ايدىن سەلىڭ بار. باتىسىندا — ءجۇز مىڭ جىلقى سۋارىلسا لايلانبايتىن اقكول مەن شويىندى اتتى كولىڭ بار. تەرىسكەيىندە — ارعىن اتاڭ تاۋلارىمەن شەكتەسىپ ازاق تەڭىزىنە بەرگىسىز قورعالجىن مەن تەڭىز شالقارلارىڭ تۇر... التىن وردا كىندىگىن سول دالانىڭ ورتاسىنا اپارىپ قۇر.
جانىبەك حان ويلانا قالدى. ونىڭ ەسىنە ساراي-بەركەنىڭ جىبەك جولىنىڭ ۇستىندە تۇرعانى ءتۇستى. وردانى ۇلىتاۋعا كوشىرسە، وعان يران مەن جەرورتا تەڭىزى بويىنداعى ەلدەرگە، شىعىس مەملەكەتتەرىنەن، قالا بەردى حورەزم، قىرىم، ازاق، بۇلعاردان باراتىن زاتتاردان تۇسەتىن الىم-سالىقتان التىن وردا ايىرىلاتىنىن ءتۇسىندى. جالپى جىبەك جولىنان الىس كەتۋ التىن ورداعا قولايلى بولمايتىنىن ىشتەي سەزدى. ونىڭ ۇستىنە ورداسىن جەر تۇبىنە كوشىرسە، الىم-سالىق تولەپ تۇرعان ورىس كنيازدارىنا جۇرگىزىپ وتىرعان ۇستەمدىگىنەن دە تۇسەتىنىن ءبىلدى. «جوق، جوق،— دەدى ول ىشىنەن.— التىن وردا استاناسىن ساراي-بەركەدەن كوشىرۋگە بولمايدى. جاۋ شابادى ەكەن دەپ التىن وردا كىندىگىن جەر تۇكپىرىنە تىعىپ، جىبەك جولىنان الىستاپ، يران، ەگيپەت، رۋمدارمەن تىكەلەي بايلانىستاردان ايىرىلىپ، ورىستاردى دا قول استىنان شىعارىپ الۋعا بولمايدى. التىن وردانىڭ كۇشتىلىگى دە وسىناۋ جىبەك جولىنىڭ ۇستىندە تۇرعاندىعىنان ەمەس پە؟ ال ەگەر كورشى ەلدەر الدەنىپ سوعىس اشۋدى ويلاسا، نەسى بار، سوعىسىپ تا كورەرمىز».
دەگەنمەن جانىبەك حان قارت جىراۋعا جالتارما جاۋاپ بەردى.
— جاقسى، اتا،— دەدى ول.— وسيەتىڭىزدى ۇقتىم، ءالى ۋاقىت بار عوي، ءالى اقىلداسا كورەرمىز،— سويدەدى ءسوزدىڭ بەتىن بۇرعىسى كەپ،— تاعى قانداي ايتار اقىلىڭىز بار؟ — دەدى.
اسان قايعىنى جالعىز عانا حان ورداسىن بۇل ارادان كوشىرۋ عانا ەمەس، باسقا دا قاپا ەتىپ جۇرگەن جاعدايلار كوپ ەدى. سونىڭ ءبىرى سوڭعى كەزدە تورە ءبيدىڭ وردا توڭىرەگىندە تىم بەل الىپ بارا جاتقانى بولاتىن. سوندىقتان با، اشۋلانعاندا نە رەنجىگەندە قارا سوزدەن گورى جىر تولعاۋعا كوشىپ كەتەتىن ادەتىنە سالىپ، وزىنەن ءوزى ويعا شومىلا كوڭىلدەگىسىن ءبىر اۋىز ولەڭمەن ايتتى:
قاراتاس ۇرا بەرسە قۇم بولادى،
زامانا جىلدان-جىلعا سۇم بولادى،
جامان مەن جاقسىنى حان ايىرماسا
ماڭىنا ارام پەيىل، جىن تولادى...—
دەدى.
سوزدەن قالا باستاعان موڭگىلى بي ۇندەگەن جوق. ال بۇل ءبىر اۋىز ولەڭ ءوزى تۋرالى ەكەنىن تۇسىنگەن تورە كەكجەڭ ەتە قالدى.
— اسان اتا،— دەدى ول سويتسە دە ءوزىنىڭ الدامشى بيازى داۋىسىمەنەن،— اققۋدىڭ ماڭىنا قۇلادىن قۇس جينالماس بولار، ال قۇلادىننىڭ قاسىنا اققۋ قۇس شوعىرلانبايدى. الگى ءسوزىڭىز قاي ءسوز؟ قالاي ۇعىنايىق؟
— باسە،— دەدى كۇلىپ جانىبەك،— حان اققۋ بولسا، قاسىنا قۇلادىنداردىڭ جينالۋى مۇمكىن ەمەس قوي، ال حان قۇلادىن بولسا، ونىڭ ماڭىنا اققۋلار كەلمەسە كەرەكتى...
اسان قايعى كەنەت تۇكسيە قالدى.
ونىڭ كارلى داۋسى دالا بۇركىتتىڭ ۇنىندەي ساڭق ەتتى:
قۇلادىن قۇستىڭ ق ۇلى ەدى،
تىشقان جەپ ءجۇنىن تۇلەدى،—
اققۋ قۇستىڭ تورەسى
ەن جايلاپ كولدە ءجۇر ەدى.
اڭدىپ جۇرگەن كوپ دۇشپان
ەلگە جاۋ بوپ كەلەدى:
قۇلادىن قۋدى ولتىرسە —
ءوز باسىڭا كەلەدى.
قۇلىن كوپ سەنى ولتىرەر
مۇنى اسان بىلەدى،
ءوزىڭ نەگە بىلمەيسىڭ؟
حان تاعى كۇلدى. وعان اسان قايعى ءسوزى ورەسكەل كورىندى. تەك وسىدان التى جىل وتكەننەن كەيىن، وسىندا وتىرعان ءبىر قۇلادىننىڭ جۇرەگىنە قاداعان قانجارىنان ءولىپ بارا جاتىپ، اسان قايعىنىڭ ءسوزى كىلت ەسىنە ءتۇسىپ، قارت جىراۋدىڭ قانداي دانىشپان ەكەنىن ءبىراق ءبىلدى. اتتەڭ، دۇنيە-اي تەك تىم كەش ءبىلدى. «اسان اتا، قانداي دانىشپان ەدىڭ!» دەۋگە دە شاماسى كەلمەدى.
ال ءقازىر جانىبەك اسان قايعى ءسوزىن تۇسىنۋدەن تىم الىس ەدى. ءبىراق بۇل تولعاۋدى تورە بي جاقسى ۇقتى. وعان قارت جىراۋدىڭ ءار ءسوزى جۇرەگىنە قانجارداي قادالىپ جاتقانداي ەدى. جانىبەك تورە ءبيدىڭ بوپ-بوز بوپ سۇرلانا قالعانىن ەندى كوردى.
حان اڭگىمە بەتىن تاعى بوتەنگە بۇردى. ول تاعى ەشتەڭە بولماعانداي كۇلە سويلەدى.
— ۋا، اسان اتا، كوپتەن بەرى سۇراماق ەدىم،— دەدى ول،— الەمنىڭ تەڭ جارتىسىن العان شىڭعىس حان دا دۇنيە سالدى. كۇن شىققاندا كومەسكى تارتقان اي ءتارىزدى، دۇنيەگە بوتەن ۇلى جيھانگەر كەلسە، ءبىزدىڭ اتامىزدىڭ دا اتاعىن توت باسادى. الەمنىڭ تەڭ جارتىسىن بيلەگەن ۇلى شىڭعىس حانعا دا شىن ءولىم وسىلاي كەلەدى. ال بايلىق دەگەن قولدىڭ كىرى، جۋساڭ كەتەدى. ال حاننىڭ ارتىندا ورداسى قالادى. سول وردا قايتسە ولمەيدى.
قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنا قالعان كەڭ سارايدا، ەندى شەرلى ۇنگە بولەنگەن اسان قايعىنىڭ شارشاعانداي داۋىسى شىقتى.
«ەل باستاعان بيلەرىڭنىڭ، جانىبەك،
وي ءورىسى تەڭىزدەي تەرەڭ كەلسە،
الىستاعىنى قىرانداي كورە بىلسە،
حانعا دۇرىس قاتەسىز اقىل بەرسە،
حالقىن، سەنىڭ تارىعىپ كۇيزەلمەس-تى،
التىن وردا ماڭگى-باقي كۇيرەمەس-تى».
ءتور الدىنداعى بيلەردىڭ باسى تەمەن ءتۇسىپ كەتكەن. حانعا دا، اسان قايعىعا دا قاراي الماي، بىر-بىرىنە اقىرىن الدەنەلەردى كۇبىرلەيدى. تەك تورە بي عانا جاۋىن كورگەن كۇزەندەي شيرىعىپ اسان قايعىنى جەپ قويارداي، تاسىرايا تۇسكەن.
ساراي ىشىندەگى جۇرت تاراپ، قوناقتار الدەقاشان ۇيقىعا كەتكەن. اق مامىق توسەك ۇستىندە ۇيقى كورمەي تەك جانىبەك حان وتىر. سوپاقتاۋ كەلگەن ساراي تەرەزەسىنەن اي ساۋلەسى قۇيىلا ءتۇسىپ تۇر. حان ويى بۇلقان-تالقان. بۇگىنگى اسان قايعىنىڭ سوزدەرى كوپ نارسەنى تۇسىندىرگەندەي بولعان. التىن وردانىڭ داڭقى، بايلىعى، قارۋ-جاراقتى كۇشى اكەسى وزبەك حاننىڭ كەزىندەگىدەن كەمىمەگەنمەن ءبىراق ەدىل — جايىق حاندىعى بولا باستاۋىمەنەن، ەكى ءقاۋىپتى جاعدايدىڭ كولەڭكەسى كورىنگەن. ءبىرى، وسى ەدىل — جايىقتى جايلاعان قازاق رۋلارى — نوعايلى، قىپشاق، الشىن تايپالارىنىڭ ىقپالى كوتەرىلە تۇسكەن. بۇل بۇرىنعىداي شىڭعىس ۇرپاعىنان شىققان بەكزادا، اقسۇيەكتەرىنىڭ جوشى اتاسىنىڭ اتىنداعى ۇلىسى ەمەس، بۇل قىپشاق اتتى ەلدىڭ، نوعايلى، بۇلعار اتتى تايپالاردىڭ ۇلىسىنا اينالىپ بارا جاتقان ۇلىس. جوق، بۇل كوپ ۇلتتى قارا حالىقتىڭ التىن ورداسى ەمەس، سولاردى باسقارىپ وتىرعان بي، باتىرلارىنىڭ التىن ورداسىنا اينالعان. ءبىراق التىن وردا ۇستەمدىگىنىڭ بىلاي وزگەرۋى ءقاۋىپتى ەدى. ويتكەنى التىن وردا كىمنىڭ قولىندا كۇش بولسا، سونىڭ ورداسى بولىپ كەتۋى مۇمكىن. ال كۇش قىپشاق، تۇرىكپەن، بۇلعار، چەركەستەردەن شىققان وسى بي، باتىرلاردا ەكەنى انىق. ولاردىڭ سوڭىندا ەلى، الدىندا مالى، قاراماعىندا جايلايتىن جەرى، سۋى بار. سوندىقتان بۇلار التىن وردانىڭ بوتەن امىرلەرىندەي ەمەس، حاننىڭ كوپ ىسىنە وكتەمدەي كىرىسە باستاعان. سونداي ءبيدىڭ ءبىرى تورە بي ەدى. ەگەر ول اسان قايعى ءتارىزدى ەل قامىن ويلاعان جاقسىلاردىڭ ءبىرى بولسا، ءبىر ءسارى. جوق، تورە بي ونداي ادام ەمەس. ونىڭ بار تىلەگى توبە بي بولىپ، امىرلەر كەڭەسىنىڭ تورە اعالىعىن وزىنە الماق. ەل دە، جۇرت تا وعان ءوز باسىن كوتەرۋ ءۇشىن كەرەك. بۇنى جانىبەك حان جاقسى بىلەتىن. سوندىقتان دا ول موڭگىلى بي قارتايسا دا، تورە ءبيدى بي ەتپەي كەلگەن. ءبىراق سوڭعى كەزدە جانىبەك بۇل ويىنان قايتقان. بايبىشەسى توقاي-توقتى-قاتىن مەن بالاسى بەردىبەك وتىنۋلەرىنەن شىعا الماي، جاقىندا تورە ءبيدى توبە بي ەتپەك بولعان. بۇگىنگى اسان قايعى ءسوزى ونى بۇل ويىنان تاعى بۇزعان.
قارت جىراۋ:
...جاقسى مەن جاماندى حان ايىرماسا ماڭىنا ارام پەيىل جىن تولادى،— دەگەنىندە ارينە تورە ءبيدى ايتقان. بۇنى جانىبەك حاندا تۇسىنگەن. جانە حاننىڭ تاعى ءبىر جاقسى ۇققانى: تورە بي بالاسى بەردىبەك ماڭىنا تەك ءوزى عانا ەمەس، ءوزى تىلەكتەس بي، باتىر بايلارىن جيناپ ۇلگىرىپتى. وردا ماڭىندا دا ولار از ەمەس. بۇنى وسى كۇنگە دەيىن قالاي بايقاماي كەلگەن؟ ال تورە بيگە ءويتۋ نەگە كەرەك؟ ارينە، جانىبەكتىڭ باسىنا كۇن تۋا قالسا، ءوزىن جاقتار كەرەك. ال، جانىبەكتىڭ باسىنا ونداي كۇندى كىم تۋدىرادى. جوق، ول مۇمكىن ەمەس. مۇمكىن ەمەس. حالىق بۇنى جاقسى كورەدى. سول ءۇشىن «ءاز» دەگەن ات قويعان. وردا امىرلەرى دە بۇنىڭ ىڭعايىندا. سويتسە دە جۇرەگى قۇرعىر، اقىل سەزبەگەن بىردەمەنى سەزە مە، نەگە تىپىرشي قالدى؟
جانىبەك تەرەڭىرەك ويلاۋعا تىرىستى. ويلاعان سايىن ءتىپتى ەسىنەن شىعىپ كەتكەن قۇبىجىق كورىنىستەر، بولماشى بولعانمەنەن، ويلاعان ادامعا كۇدىك تۋدىرار، جەكسۇرىن، سۇمپايى سۋرەتتەر كوز الدىندا تىزبەكتەلە باستادى.
وسىدان ءۇش جىل بۇرىن حان اۋىلى جايلاۋعا ەدىلدىڭ ورتا شەنىنە شىققان. تورە ءبيدىڭ اۋىلى دا بۇلارعا جاقىن ەدى. حان ورداسى ۇيلەرىن تىگىپ جاتقاندا جانىبەك شەتكەرەكتەۋ ءبىر كولگە ءبىر توپ سەرىگىمەن بارىپ، قاندىكوز دەپ اتالاتىن، العىر قارشىعاسىنا قاز ءىلدىرىپ قايتقان. جولاي ءقۇمايتوس تازىسىنا تۇلكى قۋدىرىپ ورداسىنا ءتۇن ورتاسى اۋا كەلگەن. اۋلىنا تاياعان كەزدە، قىر استىندا ەكى اتتى شىدەرلەپ باعىپ وتىرعان ءبىر جاس جىگىتتى كورگەن. ەكى اتتىڭ بىرەۋى، كۇمىس ەرتوقىمدىسى تورە ءبيدىڭ بايگى كۇرەڭى ەدى. حان تانىعان. جاس جىگىتتەن «ءبيدىڭ ءوزى قايدا؟» دەپ سۇراعاندا، جىگىت: «بىلمەيمىن، وسى اۋىل جاققا كەتكەن» دەپ جاۋaپ بەرگەن. حان سول جىلى العان جاس توقالى تۇقىروللانىڭ وتاۋىنا تۇسكەن. بىر-ەكى ساققۇلاق جىگىتتەرىنە «بي قاي ۇيدە ەكەن، ءبىلىپ كەلىڭدەرشى» دەگەن. جىگىتتەر اۋىل بىتكەندى، جانسىز ارالاپ، ءبيدى «ەش جەردە جوق» دەپ قايتقان. تەك سوڭىنان بارىپ حان بىلگەن، جىبەرگەن جىگىتتەرى شىندارىن ايتىپ كەلگەن ەكەن. ولار بۇكىل اۋىلدى ارالاپتى، جالعىز-اق حان بايبىشەسىنىڭ بوز ورداسىنا بارۋعا باتا الماپتى.
ارتىنان بۇنى ەستىگەن حان، «جىگىتتەر بەكەر ويتكەن ەكەن، توقاي-توقتى-بەگىمنىڭ ءۇيىن بايقاۋلارى كەرەك ەدى» دەپ ويلاعان ىشىنەن. ءبىراق جاقىندا عانا جاس توقال الىپ، كوڭىلى سارقارىن بايبىشەسىنەن ابدەن سۋىپ كەتكەن حان، بۇدان ءارى بۇل وقيعانى تۇسىرمەگەن، كوپ كەشىكپەي ءتىپتى ۇمىتىپ كەتكەن.
تاعى بىردە تورە ءبيدىڭ تۇڭعىشى ۇيلەنگەن تويعا بارعان توقاي-توقتى-بەگىمنىڭ ونان تارتۋ-تارالعىسىنا قاز جۇمىرتقاسىنداي التىن، تاعاناق جۇمىرتقاسىنداي كۇمىس الىپ كەلگەنىن بىلەتىن.
سوڭىنان بايبىشەسى تورە ءبيدى توبە بي ەتۋ كەرەك دەپ مازاسىن الا باستاعانىندا «ءقايتسىن حان قاتىنى بولسا دا باسى جۇمىر پەندە عوي، العانىن اقتاعىسى كەلىپ جۇرگەن شىعار» دەگەن دە قويعان.
ال بۇگىن، تورە بيدەن الدەنەگە سەسكەنە قالدى. «وسى سۇم بي مەنىڭ قاتىن-بالامدى ءوز جاعىنا تەكتەن-تەك شىعارىپ جۇرگەن جوق-اۋ» دەپ ويلادى.
جانىبەك باققۇمار، باعىنىشتى ادامنىڭ ءوزىنىڭ ءامىرشىسىن كوبىنە جەك كورەتىنىن بۇرىن دا بىلەتىن. ال اسان قايعى سوزدەرى وسى ۋاقىتقا دەيىن ءوزى تەرەڭ كوڭىل قويماي كەلە جاتقان وسى ءبىر جايتتەردى ەسكەرتكەندەي بولدى. حان ەندى كوزىنىڭ تىرىسىندە تورە ءبيدى توبە بي ەتپەيمىن دەپ شەشتى. ءبىراق جانىبەك تورە بي توبە بي بولماعان كۇندە دە، حان جۇرەگىنە جول تاۋىپ، التىن وردانىڭ ءتورت شارىنىڭ بىرىنە اينالا الاتىنىن بىلگەن جوق. ال بۇل جاعدايدى ارتىنان تۇسىنگەن كەزىندە، ءوزىنىڭ كەش قالعانىن ءبىر-اق ۇقتى.
التىن وردانىڭ ەدىل — جايىق حاندىعىنا اينالا باستاۋىنىڭ تاعى دا ءبىر ءقاۋپى بار ەدى. وسى ەدىل — جايىق حاندىعىنداعى قىپشاق رۋلارى التىن وردانىڭ تەك ءوز قاناتىنا عانا ەمەس، سول قاناتىنا دا اسەرىن جۇرگىزە باستاعان. ءبىر كەزدە جوشى حان تۋ تىككەن ۇلىتاۋدىڭ ەسىل وزەنىنە دەيىنگى تەرىسكەي جاعىن جانە كۇنگەي شىعىس تۇسى مەن سەيحۇنداريا بويىن الىپ، تارباعاتاي باۋىرىن جايلاعان ارعىن، نايمان، قوڭىرات، كەرەي، ۋاق، قاڭلى ءتارىزدى قىپشاقتىڭ بەلگىلى رۋلارى، التىن وردانىڭ قاراماعىندا تۇرسا دا، وزدەرىن سول باياعى باتۋ حاندىعىنىڭ كونە اتى اق ورداعا يە سەزىنەتىن.
بۇعان سوناۋ جاڭعى تۋرا ورتالىعى بولعان كوك وردانىڭ كۇنگەي بولەگى دە كىرەتىن. ءسويتىپ وسى كۇنگى قازاقستان جەرىندە، سارىارقاسى مەنەن سىردارياسىنىڭ بويىندا، رەسمي تۇردە، التىن ورداعا باعىنعانمەنەن، اق وردا اتانعان بولاشاق قازاق حاندىعىنىڭ كولەڭكەسى ەلەستەي باستادى. ارينە، بۇل ارانىڭ قازاق حاندىعىنا اينالۋىنا ءالى جۇزدەن استام جىل بار ەدى. التىن وردا حورەزمنەن قىرىمعا دەيىن، جاڭعى تۇرادان ازاق-تاناعا دەيىن ءولى دە ءامىرشى ەدى، ءبىراق شىعار كۇننىڭ العاشقى ساراڭ ساۋلەسى ءتارىزدى، التىن وردانىڭ ءتۇبى بولشەكتەنەتىنىنىڭ بەلگىسى دە سەزىلە باستاعان. بۇل ايبىندى التىن ورداعا بولاشاق ءقاۋىپتىڭ تۋۋى ەدى.
جانىبەك حان بۇگىن بۇنى دا اڭعارىپ قالدى. ونىڭ ۇستىنە كۇنگەي جاعى دا كۇپتى. بىرىمەن-بىرى قىرقىسىپ جاتقان يران امىرەتتەرى. ار جاعىنان تەنە تۇسكەن وسمان تۇرىكتەرى. ال ماۋارانناحردا تۇرىك تىلدەس، تۇقىمداس ەلدەر ۇستەمدىك الا باستاعان. بۇرىنعىداي بۇل جاقتا دا شىڭعىس ۇرپاقتارى مەن مونعول بەكزادالارى ەمەس، ماڭعىتتان، بارلاستان، قاڭلىدان شىققان امىرلەر بيلىكتى قولعا العان.
تەك باتىسى عانا ورىس جەرى. كنيازدارىنان ءوز ارا قىرىلىسىنا قاراماي، بۇل تۇس تا كۇشەيۋدە. ال كەشەگى شىڭعىس پاتشالىعىنىڭ وڭ قاناتىنىڭ وزگە جەرىندە كىلەڭ تۇركى تۇقىمداس ەلدەر... قايدا بارساڭ دا سولار. بۇلاردىڭ وسىنشاما كوپ ەكەنىن كىم بىلگەن. جانىبەك التىن وردانىڭ كۇيرەۋى ورىستان دا، شىڭعىس ەۆروپا ەلدەرىنەن دە، يران، رۋمداردان دا ەمەس، ەڭ الدىمەن وسى جەكە-جەكە وتاۋ تىككىسى كەلگەن تۇركى تۇقىمداس ەلدەردەن بولادى دەپ سەسكەنگەن. التىن وردا ءدال ءقازىر ءبۇتىن كورىنگەنمەن، ەرتەڭ جيدىگەن تەرىدەي بورشالانىپ-بورشالانىپ كەتەتىنىن جاڭا عانا ابايلاعان ءتارىزدى. حان بۇل ويىنىڭ زاردابىنا شىداي الماي ورنىنان تۇرىپ كەتتى. ول تەرەزە الدىنا باردى. اسپانداعى ايعا قارادى. كۇمىس تاباقتاي بوپ قارا ماقپال اسپان تورىندە اقىرىن ءجۇزىپ كەلەدى. كەنەت حاندى ءبىر كەزدەيسوق وي بيلەپ كەتتى. بۇگىن ايدىڭ تولىققان كۇنى ەكەن. ەرتەڭنەن باستاپ بۇ دا جۇدەي باستايدى. ءۇش اپتا مەزگىل وتكەن شاقتا قول وراقتاي جىپ-جىڭىشكە بولىپ ءىلميىپ قالادى. ايدىڭ ءبىر سولىپ، ءبىر تولۋى تابيعاتتىڭ ماڭگى زاڭى. التىن وردا دا وسى التىن ايداي ەمەس پە. بۇگىن ول سوناۋ قارا ماقپال اسپان تورىندە، التىن تاباقتاي بوپ شارىقتاپ اقىرىن جىلجىپ تۇر. ال ەرتەڭ... جوق ەرتەڭ ەمەس، بىرنەشە جىلدار وتكەن سوڭ بۇ دا، وراقتاي بوپ ءىلميىپ جۇدەپ قالۋى مۇمكىن عوي. اتتەن نە كەرەك، بۇعان جاراتىلىس زاڭى جۇرمەيدى. ول التىن ايداي قايتادان تولىقپاۋى مۇمكىن. مەملەكەتتىڭ وركەيۋ، كۇيرەۋى بوتەن زاڭعا جاتادى. قوعام زاڭىنا جاتادى. مۇمكىن بۇل، التىن وردا سول ءبىر جۇدەگەنىنەن مۇلدەم قۇرىپ كەتتى. ال ونى قالاي ساقتاۋ كەرەك؟ قانداي كۇش بار ونى ماڭگى ۇستاپ تۇراتىن؟
حان ۇزاق ويلاندى، ءبىراق ەشتەڭە تابا المادى. بار تاپقانى باياعى ەسكى جول. ءوزىڭ كۇشتى بولۋ ءۇشىن — وزگەنى كۇشسىز ەتۋ كەرەك.
جانىبەك التىن ورداعا ەڭ ۇلكەن ءقاۋىپ ماۋارانناحر، ورىس جەرىنەن ەمەس، قاۋلاپ كەلە جاتقان ورتتەي ءبىر ەلدەن ءبىر ەلدى الىپ قارا تەڭىزگە تاياپ قالعان وسمان تۇرىكتەرى مەن يراننان كەلەدى دەپ ويلايتىن. وسمان تۇرىكتەرى تۇبىندە يرانمەن بىرىگىپ كەتسە، نە يراندى الىپ قىرىمعا جەتسە، التىن ورداعا شىن ءقاۋىپ سوندا تۋادى دەپ جوريتىن ول. ال وسمان تۇرىكتەرىنەن بۇرىن سول يراندى ءوزى باسىپ قالسا، سوندا نە بولار ەدى؟ ونىڭ بۇلاي ويلاۋىنا سەبەپ، التىن وردانىڭ قازىرگى كۇشى ەڭ بولماعاندا ارران مەن شيرۆاندى الۋعا جەتەتىن ەدى. ارينە، تۇرىكتەر بوسفور بۇعازى مەن داردانەللدى مۇلدەم بيلەپ، قارا تەڭىزگە جەتەر بولسا، سەنىڭ بۇل جورىعىڭ جەرورتا تەڭىزىنە دەيىن سوزىلعان جىبەك جولىن ءبىرجولاتا كۇيرەۋىنەن قۇتقارا المايدى، ءبىراق ءتۇبى تۇرىكتەرمەن بەتپە-بەت كەزدەسەر كۇن تۋا قالسا، سول كەزدەسۋدى ءوز جەرىندە ەمەس، كورشىنىڭ جەرىندە ەتكەنىڭ ءجون ەمەس پە؟ تۇرىكتەرمەن ءوز جەرىڭدە ايقاسۋ — ول ۇيىڭە ەنگەن قۇبىجىقتى جەڭگەن كۇنىڭدە دە، تەك قۋىپ شىعۋ. ال كورشىڭنىڭ جەرىندە ايقاسۋ، جەڭىلگەن كۇنىڭدە دە، ءوز جەرىڭە شەگىنۋ، ءتىپتى وت - سۋىڭدى ساقتاپ قالۋ.
وسىنداي ويدا جاتقان جانىبەك، ەش شەشىم تابا الا الماي، كورەر تاڭدى كوزىمەنەن اتقىزدى.
وسى كۇنگى قازاق جەرىندە ەڭ الدىمەنەن قىپشاق رۋلارى بولعان. وسى تۇركى تىلدەس، تۇقىمداس قىپشاق رۋلارىنان سوڭىنان قازاق ەلى قۇرىلعان. ال قازاق دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى قايدان كەلگەن؟ قانداي ماعىناسى بار؟ كىم ءبىزدى قازاق دەپ اتاعان؟
بۇل جەردە تۇرعان ءبىز بىلەتىن ەڭ ارعى كونە حالىق ساق بولعان. مۇمكىن ونىڭ العاشقى اتى بوتەندە شىعار. ءبىراق بىزگە وسىنداي ەسىممەن جەتكەن. ءسوز جوق، وسى كۇنى ءبىز بىلەتىن ساق قۇدايىنىڭ قولاقساي، ارعى اتاسى تارعاتاي اتالۋىنا: ادامدارىنىڭ اتى باپاي، توپاي، بولىپ كەلىپ، قىلىش-قانجارلارىنا قاتىستى — اقيناق، بەرەن دەگەن سوزدەرىنە قاراعاندا، بۇل تايپالاردىڭ تىلدەرى تۇركى ەلدەرىنىڭ، سولاردىڭ ارعى اتالارىنىڭ تىلدەرى ءتارىزدى. مۇمكىن كونە تۇركى ءتىلىنىڭ شىعۋى دا وسىلاردان بولار. ال ساق ەلى فارسى جۇرتىمەنەن كوپ قاتىناسقان، كير، داريلاردىڭ زاماندارىندا ولارعا ۇنەمى قارسى شىققان، تەك كەيدە عانا مامىلەگە كەلىپ وتىرعان. سوندىقتان بۇل كوشپەندى تاعى جۇرتتى يراندىقتار ساق دەگەن. ال ساق ءسوزى فارسى تىلىندە — تاعى يت. سونداي-اق وزدەرىنە، پاتشالارىنا قىزمەت ىستەگەن ساق جىگىتتەرىن ولار كەيساق پاتشا ساعى دەپ اتاعان. (كەي — دەگەن ءسوز فارسىشا پاتشا دەگەن ءسوز). سوڭىنان كەيساق تۇركى ءتىلىنىڭ ۇندەستىك زاڭىمەنەن قانساق بولىپ وزگەرگەن. جارايدى، ساق، قايساق يران سوزدەرى بولعاندا، قازاق دەگەن ءسوز قايدان شىققان؟ كىمدىكى؟ ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بۇل ءسوز دە بىزگە كونە فارسى تىلىنەن كەلگەن. ءوزىنىڭ مازاسىن الا بەرگەن كوشپەلى جاۋىنگەر تايپالارىن فارسىلار ساق، ال وزدەرىنە قىزمەت ىستەگەن اسكەردى كەيساق دەسە، ولاردىڭ ءتۇبى قىپساق، قىپشاق، قايساق، قاسساق، قازاق دەگەن سوزدەرگە اۋىسۋى مۇمكىن. قىسقاسى قازاق دەگەن ءسوز دە يران ەلىنەن كەلگەنى انىق سەكىلدى. ويتكەنى فەرداۋسيدىڭ 1920-شى جىلى دۇنيەگە كەلگەن «شاح-نامەسىندە»: (رۇستەم داستانىندا) قاسساق دەگەن ءسوز بار. وندا ول ءسوز قاسساق، قاس باتىر، مەرگەن ماعىناسىندا ايتىلعان. سونداي ءسوز ارحەولوگتار تاپقان كونە ەسكەرتكىشتەردە دە كەزدەسىپ تۇرادى. جالپى، قازاق دەگەن ءسوز ەرتەدەن بەلگىلى، ءبىراق سيرەك ايتىلعان. مىسالى، 1240 ياعني تىشقان جىلى جازىلعان «مونعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» 64ء-شى تارماعىندا:
باسقانىڭ جەرىن جاۋلاماي،
قوزدىرماي، ءسىرا، داۋ-داماي،
ديدار سۇلۋ قىزداردى
قازاق كۇيمە مىنگىزىپ.
جەتەلەتىپ ءبىز ناردى
ەجەلدەن حان جارالعان
قاسيەتتى قارا ورمان
قۇتتى قوساڭ، ەتەمىز —
دەپ ايتقانىنداي، نەمەسە 268 تارماقتاعى:
«يەسىنىڭ التىن تابىتىن قازاق كۇيمەسىنە تيەپ...» دەگەن ءتارىزدى شۋماقتاردا «قازاق» دەگەن سوزدەر ءار تۇستا كەزدەسەدى.
دەمەك التىن وردا قاراماعىنداعى تۇركى تىلدەس كوپ رۋلاردىڭ قازاق ۇلتى دەلىنىپ ءبىرجولاتا قالىپتاسپاعانىمەنەن، قازاق دەگەن ەل بولىپ قۇرىلا باستاۋى وسى ءاز جانىبەك حاننىڭ كەزىندە سەكىلدى.
جانىبەك حان تۇركى تۇقىمداس، ءتىلى ءبىر، ادەت-عۇرپى ءبىر، كوشپەلى شارۋاسى ءبىر رۋلاردىڭ تۇتاس ءبىر ەل بولۋىن كوكسەگەن. جارلىق بۇيرىقتارىندا دەشتى قىپشاق جۇرتىن ءبىر ەل، نوعايلى، قازاق ەلى دەپ قاراعان. بۇعان سول كەزدەگى اقىن جىراۋلاردىڭ داستان، جىرلارى كۋا. ءبىراق ول رۋلاردىڭ بىرلەسۋىمەن بىرگە، ولاردىڭ ەلدىك سان-سەزىمىنىڭ دە ءوسۋى ءسوزسىز عوي. ال مۇنداي الدىمەنەن ەلدىك، ارتىنان بارىپ ۇلتتىق سانا-سەزىمى وسەتىن جۇرتتىڭ ءوز الدىنا حالىق بولىپ، حاندىق قۇرۋدى تىلەيتىنى تاعى بار. ءبىر رۋدى ءبىر رۋعا، ءبىر ۇلتتى ءبىر ۇلتقا قارسى قويىپ ەلدى باسقارۋعا ادەتتەنگەن باي، ماناپ، باتىر، بيلەرگە قازاقتىڭ ءبىر حالىق بولۋى ءتيىمسىز ەدى. ءبىراق التىن وردا قامىن ويلاعان جانىبەك ولاردىڭ دەگەنىنە كونبەدى. سوندىقتان دا ورتاق وگىزدەن وڭاشا بۇزاۋ دەگەن تورە بيلەر وعان قارسى تۇردى.
ال قازاق رۋلارىنىڭ بىرىگۋى، سونداي-اق قىرىم جۇرتىنىڭ ءبىر تايپا ەلگە اينالۋى، بۇلعار، باشقۇرت، موردۆا ەلدەرىنىڭ وسى تۇستا تاتار ۇلتىنا اينالا باستاعان بۇلعارلار سالىپ جاتقان قازان بەكىنىسىنىڭ ماڭىنا جينالۋى — ءتۇبى التىن وردانىڭ بولشەكتەنۋىنىڭ باسى بولاتىنىن، ارينە، جانىبەك حان ءدال وسى تۇستا ويلاعان جوق. وعان التىن وردانىڭ بۇگىنگى كۇشەيۋى ارمان ەدى.
ءاز جانىبەك حان ەرتەڭىنە ءقادىرلى قوناقتارى اسان قايعى مەن جيرەنشەنى ساراي-بەركەنىڭ قۇبىلا جاق تۇسىنا الىپ باردى.
— اسان اتا، سىناپ كورىڭىزشى،— دەدى جاڭادان سالعان مازاردى كورسەتىپ.
مازار ءمارمار تاستان تۇرعىزىلعان ەكەن. ەڭسەسى بيىك. ۇستىندەگى كۇمبەزى دە اسپان تۇستەس كوگىلدىر جىلتىر تاستان كوتەرىلگەن. قاقپا تۇسىنا بەزەندىرىلىپ قۇران سوزدەرى، اياتتار جازىلعان. اپپاق ءمارمار مازاردىڭ ۇستىنە ورناتقان مۇنارلانعان كوگىلدىر كۇمبەزى جاراسىپ-اق تۇر. مازار كەرەمەت كورىكتى، پاتشاعا لايىق ەكەن.
اسان قايعى جىلتىر قارا تاستان ىستەلگەن باسپالداعىمەن ىشىنە ءتۇسىپ شىقتى. ءىشى دە قىزعىلت ءمارماردان قاپتالعان حان سارايىنداي كەڭ، سالقىن جاي ەكەن.
اسان قايعى دالاعا شىققان سوڭ:
— بۇل مازار كىمدى كۇتىپ تۇر؟ — دەدى ول حانعا قاراپ.
— بۇگىن-ەرتەڭ ەشكىمدى دە كۇتىپ تۇرعان جوق،— دەدى جانىبەك.— ال ءتۇبى ولمەيتىن ادام جوق، وزىمە ارناپ سالدىردىم.
— كوزىڭنىڭ تىرىسىندە بەكەر ىستەتكەنسىڭ،— دەدى اسان قايعى كەنەت قاباعىن ءتۇيىپ.— تىگىلگەن كيىم كيۋدى جاقسى كورەدى. ەر جەتكەن قىز ءسۇيۋدى جاقسى كورەدى. ال سالىنعان مازار...
— ءوزىم باردا ويىمداعىداي بوپ شىقسىن دەپ ەدىم،— دەدى ول قىسىلا سويلەپ.
— بەكەر ەتكەنسىڭ،— دەدى اسان قايعى.— الدە ءوزىڭ ولگەن سوڭ ۇرپاقتارىڭ وسىنداي ءبىر تاستاردى ۇيە المايدى دەپ ويلادىڭ با؟
جانىبەك اقىرىن ەزۋ تارتتى.
— ۇرپاق؟ كۇمبەزدى مازار سالماق تۇگىل، اتا-باباسىنىڭ سۇيەگىنىڭ قايسىسىنىڭ قاي جەردە قالعانىن بىلە مە ەكەن سول ۇرپاق؟ ءوزىڭىز اكەڭىز ءسابيتتىڭ زيراتىنىڭ قايدا ەكەنىن بىلەسىز بە؟
— بىلەمىن. قىزىل قۇمدا. ءبىراق ول زيراتتى الدەقاشان قۇم باسىپ كەتكەن. جانە مەنىڭ اكەم التىن وردا حانى ەمەس قوي؟
— التىن وردا حاندارى باتۋدىڭ، سارتاقتىڭ، بەركەنىڭ، قۇتلىق تەمىردىڭ مازارلارى قايدا؟ تاسىعان ەدىل الدەقاشان جۋىپ اكەتكەن.
— سۋ بۇزبايتىن جەرگە سالۋلارىڭ كەرەك ەدى. قۇرتاققا سالعان جوشىنىڭ مازارى سوناۋ قارا قەڭگىردە ءالى تۇر... راس، اتا-بابامىزعا كۇمبەز كوتەرىپ، ارداقتاپ كورمەگەن كوشپەلى ەلمىز. قاي جەرگە اۋىل قونسا، سول جەرگە ولىگىمىزدى كومە سالامىز. ءبىراق بىزدە وزگە جۇرتتاي، زامانىندا ءىسى جاقسى بولعان ادامدارىمىزدىڭ اتىن ساقتاي بىلەمىز. مولاسىندا ەمەس، جۇرەگىمىزدە، جىرىمىزدا، ويىمىزدا ساقتاي الامىز.
جانىبەك ۇندەي الماي ءسال كىدىردى. بىردەمە سۇراعىسى كەلسە دە، باتا الماعان ءتارىزدى. اسان قايعى حان ويىن بىردەن ءتۇسىندى.
— باتا الماي تۇرسىڭ با؟ حالىق مەنىڭ دە اتىمدى ساقتايدى ما، دەپ سۇراماقسىڭ عوي، ءا؟ — دەدى ول.— جارايدى، ايتايىن. سەن وزگە حاندارداي قانقۇمار بولمادىڭ. ەل بىرلىگىن تىنىشتىعىن ساقتاعىڭ كەلدى. قانداي ءىس بولسا دا اقىلعا سالىپ شەشۋگە تىرىستىڭ. ورداڭنىڭ ساۋدا-ساتتىعىن دا، بوتەن شارۋاشىلىعىن دە جوندەۋگە بىلگەنىڭدى ايامادىڭ. سول ءۇشىن جۇرت سەنى پاراساتتى سانادى، «ءاز» دەگەن ات بەردى. ءيا، بۇنىڭ ءبارى بۇرىن بولعان. ال ءقازىر سەن قاندايسىڭ؟
— ءيا، قاندايمىن؟! — جانىبەك تۇكسيە قارادى.
اسان قايعى قايمىققان جوق، ءوز ويىن تىكەلەي ايتتى...
— جوق، سەن بۇرىنعى جانىبەگىم ەمەسسىڭ... بۇرىنعى جانىبەگىم ادىلەتتى بولۋعا تىرىساتىن... كورەگەن قىراعى ەدى. ال سەن...
— ءيا، مەن؟
— ءقازىر ادىلەتسىزدىككە كوپ بارا باستادىڭ. ءارى كورەگەن كوڭىلدى مەنمەندىك يەكتەگەن ءتارىزدى.
جانىبەك ءلام-ميم دەپ جاۋاپ قايىرعان جوق. ەكەۋى ۇندەمەي ۇزاق وتىردى.
الدەن ۋاقىتتا اسان قايعى:
— ارينە، حالىقتى مىڭ ادامنىڭ اقىلى ەمەس، ءبىر ادامنىڭ بىلگىرلىگى باسقارعان سوڭ، قيانات پەن قاتەلىك بولىپ تۇرۋى عاجاپ ەمەس. سول ءۇشىن دە مەن جەرۇيىقتى ىزدەدىم عوي،— دەدى.
— قالاي، تاپتىڭىز با؟
— جوق، تابا المادىم.
— بۇكىل الەمدە ونداي ادىلەتتى، راحات جەر جوق پا ەكەن؟
— مۇمكىن ءالى زامانى تۋماعان شىعار.
ەكەۋى تاعى ۇندەمەي قالدى. اسان قايعى سوناۋ كوكجيەكتە بۇلدىرلاي جۇگىرگەن كوگىلدىر ساعىمعا قارادى. كەنەت وعان ساعىممەن بىرگە جەرۇيىققا قاراي ءبىر تاماشا كوش ءجۇرىپ بارا جاتقانداي بوپ ەلەستەپ كەتتى.
— جارايدى، مەن ەندى جۇرەيىن،— دەدى ول،— اناۋ ءوز كوشىمنەن قالمايىن.
— جولىڭىز بولسىن!
سويتسە دە جانىبەك حان ايگىلى جىراۋ يەگىمەن يزەگەن جاققا قارادى. وعان بۇلدىرلاعان ساعىمنان بوتەن ەشتەڭە كورىنبەدى. ارينە، حاندا قارت جىراۋ اڭساعان ونداي قيال كوشىن كورەتىن كورەگەندىك جوق ەدى.
ازىناعان جەل مە ەكەن، الدە سارناعان ەل مە ەكەن، جەر مەن كوكتى باسىپ كەتكەن قايعىلى ءۇن. بۇل زامانا داۋىسى، تاريح داۋىسى.
التىن وردا ما، اق وردا ما، كوك وردا ما، الدە كوشپەندىلەردىڭ بوتەن الەمگە ايگىلى بوتەن پاتشالىعى ما، ءبارىبىر ولاردىڭ گۇرجىدەي اۋىر سالماعىن حالىق كوتەرگەن. التىن كەسەلى راشيان شارابى حاندارعا عانا تيگەن. التىن ءتاجىنى، كىرەۋكە، تورقا شاپاندى حاندار كيگەن. ماڭدايى كۇنگە كۇيمەگەن، قاس ارۋلاردى سولار قۇشقان. ب ا ق قۇسى تەك سولاردىڭ باسىنا عانا قونعان. ال حالىق بولسا، ەتەگىمەن سۋ ىشكەن، ەتەگىمەن قان كەشكەن. مىقتىلار ءۇشىن، مىقتىلاردىڭ اۋلەتى ءۇشىن ءبىرىن-بىرى قىرعان، جاۋ ساناپ، ءوز باۋىرلارىنا قارسى تۇرعان.
سول سەبەپتەن دە الەمنىڭ جارتىسىن الىپ جاتقان التىن وردانىڭ اسپانعا شارىقتاعان ايبارلى اتاعىنا قاراماي، سوناۋ ءوز زامانىن — زار زامان دەپ اتاعان حالقىنىڭ كوزى، قۇلاعى ۇلى جىراۋ — اسان قايعى:
بۇگىنگى كۇن زارلى كۇن،
بۇگىنگى كۇن كارلى كۇن.
بۋىرشىن مۇزعا قۇلاعان،
بايتەرەك جەرگە سۇلاعان،
اققۋ قاناتىنان قايىرىلعان،
جالعىزىنان انا ايىرىلعان،—
دەسە كەرەك-تى.
سول سەبەپتەن دە ول حالقىنا، قوي ۇستىنە بوز تورعاي جۇمىرتقالاعان قيالى تۋدىرعان جەرۇيىعىن ىزدەپ، جەلماياسىن ەڭكىلدەتە جەلىپ، ساتىم قۋىپ كەتە باردى.
تاعى دا ارادا بەس جىل ءوتتى!
باتىسى، كۇنگەيى، شىعىسى، شىعىس-تەرىسكەيىندەگى پاتشالىق، حاندىقتار ءوز ارا قىرىلىسىپ جاتقاندا كوك جۇزىندە شارىقتاعان الىپ قىرانداي، التىن وردا الەم تورىندە ەمىن-ەركىن ءومىر ءسۇرىپ جاتتى.
بۇل ونىڭ بەيبىت دۇنيەدە دۇرىلدەگەن، ەڭ كوركەيگەن كەزى ەدى. وعان ارينە وزبەك پەن جانىبەك حانداردىڭ ۇستاعان ساياساتتارى سەبەپكەر بولدى.
جانە التىن وردانىڭ وركەندەۋىنە جان-جاعىنداعى ەلدەردىڭ ءوزارا قىرىلىستارى دا، تالاس تارتىستارى دا سەبەپكەر بولدى.
ءوز الەكتەرىمەن اۋرەلەنگەن بوتەن ەل كنيازدەرى، امىرلەرى، بەكزادالارى، وزدەرىنە ۇستەمدىك ىستەپ وتىرعان التىن وردامەن الىسپاق تۇگىل، جانىنداعى جاۋىن جەڭۋگە ودان جاردەم سۇرادى.
وسىلاي التىن وردا قاۋىپ-قاتەرسىز ءومىر ءسۇرىپ جاتتى.
ءبىراق قاسقىردىڭ اتى قاسقىر، جانىبەك حان دا شىڭعىس ۇرپاعىنىڭ بولتىرىگىنىڭ ءبىرى ەدى، بوتەننىڭ جىلى جۇمساق ەتىنەن اۋزى-مۇرنىن قان ەتپەي وتىرا الماسا كەرەك-تى. ول يراننىڭ تالان-تاراج بولىپ جاتقانىن پايدالانىپ شابۋىلعا شىعۋعا بەل بۋدى.
وسىنداي جاعدايدا مەشىن، ياعني 1356 جىلى كوكتەمدە ساراي-بەركەنىڭ سىرتىنا قونعان حاننىڭ جالعىز بالاسى بەردىبەكتىڭ اۋلىندا ۇلكەن توي بولدى. نوعايلىنىڭ بۇل كەزدەگى بەلگىلى ءبيى سيقىمنىڭ ون ءۇش جاسار تەنتەك ۇلى مامايعا بەردىبەك كەنجە قىزى حانىمدى بەرمەك ەدى. حاننىڭ نەمەرە قىزىنىڭ تويىنا قىرىمنان، ازاق، بۇلعاردان كەلگەن قوناقتار بار. توي كوركى التىن وردا حانى جانىبەكتىڭ ءوزى مەن ونىڭ تۋعان قارىنداسى كۇنجاق. ەكەۋىنىڭ دە شەشەسى وزبەك حاننىڭ ورتانشى ايەلى سەكسەنگە كەلىپ قالعان شەريتاڭبا. بۇل ۇزىن بويلى اقسارى ادۋىندى كەمپىر. جوشىنىڭ بەسىنشى بالاسى سيبان تۇقىمىنان، شىققان جەرى دە، تۇسكەن ەلى دە شىڭعىس حان ۇرپاقتارىنان بولعاندىقتان وزبەكتىڭ ايگىلى ايەلىنىڭ بۇيرىعى، حان بۇيرىعىنان كەم جۇرمەي كەلگەن. ءالى دە سونداي شەريتاڭبا بايبىشە، سوناۋ ماسكەۋدەن ۇلى كنياز يۋريي ءدانيلوۆيچتىڭ جەسىر ايەلى، ورىس كنياگينياسى كۇنجاقتىڭ (ورىسشا اتى كاتەرينا) كەلگەنىنە باۋىرىندا وسكەن نەمەرەسى ىڭكار-سۇبە بەگىمنىڭ ەرگە شىققانىنان كەم قۋانعان جوق.
وزبەك بايبىشەسى جالعىز قىزىن كورمەگەلى دە جيىرما جىلدان اسىپ كەتكەن.
كۇنجاق تا ءقازىر الپىستاعى كەمپىر.
ءبىراق بۇ دا ءالى تىڭ، شىن جاسىنان انا قۇرلىم كىشى كورىنەدى. شىڭعىس ۇرپاعىنا ءتان مىنەزدى، تاكاپپار، جىگەرلى... ءبىر كەزدەگى كەلبەتتى ءجۇزىن ءالى جوعالتپاعان. بوتەن ەلتە ون بەس جاسىندا كەتسە دە، ءوز ءتىلىن ۇمىتپاعان. ءوز ەلىنىڭ سالت-ساناسىنان ايىرىلماعان. ارينە، بۇلاردان كۇنجاقتىڭ ايىرىلۋى دا مۇمكىن ەمەس ەدى. رۋس ەلىنىڭ بيلىگى ول كەزدە التىن وردانىڭ قولىندا تۇرعاندىقتان، التىن وردا ارقىلى وسكىسى كەلگەن كوپ كنيازدەرى، قاراماعىنداعى ادامدارى، ءتىپتى كەيدە ءۇي ىشتەرىمەن قىپشاق ءتىلىن بىلەتىن. سول تىلدە سويلەسە الاتىن، التىن وردا بەكزادالارىنىڭ ۇلگىسىمەنەن قۇندىز بورىك، تورقا ىشىك ءتارىزدى كيىمدەر دە كيەتىن. مىقتىعا ەلىكتەيتىن ادەت ەجەلدەن ساقتالعان. وسى سەبەپتەن بۇل حالىقتىڭ داستان، جىرلارىندا سول تۇستاعى تۇركى سوزدەرى كوپ كەزدەسەدى. سوندىقتان دا كۇنجاق انا ءتىلىن دە، ونىڭ كەيبىر تۇرىپ داستۇرلەرىن دە ەسىنەن شىعارماعان. ماسكەۋ كنيازى يۋريي دانيلوۆيچكە شىققاندا كۇنجاق ون بەستە ەدى. ودان وتىزىندا جەسىر قالدى.
يۋريي دانيلوۆيچ وسى التىن وردا جەرىندە قويان، ياعني 1327 جىلى قازا تاپقان.
وقيعا بىلاي بولعان.
توقتاي حاننىڭ ءتىرى كەزىندە، ۇلۋ، ياعني 1304 جىلى ءۆلاديميردىڭ ۇلى كنيازى دۇنيە سالعان. سول جىلى وسى ۇلى كنيازدىككە تالاسىپ التىن وردا حانىنا تۆەر كنيازى ميحايل ياروسلاۆيچ پەن ماسكەۋ كنيازى يۋريي دانيلوۆيچ كەلگەن. تۆەر كنيازى جەڭىپ «بۇكىل رۋس كنيازى بولعان». ميحايل ياروسلاۆيچ سول جىلدان باستاپ وزگە ورىس كنيازدىكتەرىن وزىنە باعىندىرۋعا كىرىسكەن. اسىرەسە ۇلى نوۆگورودتى، تومەنگى نوۆگورودتى، ءۆلاديميردى، پەرەياسلاۆلدى، كوسترومانى قاراماعىنا الۋدى ماقسات ەتكەن. ۆلاديمير بىردەن باعىنعان. وزگە كنيازدىكتەر دە قول استىنا كىرە باستاعان. تەك ۇلى نوۆگورود پەن ماسكەۋ كنيازدىگى بارىنشا قارسىلاسىپ باققان. وسى تۇستا توقتاي دۇنيە سالىپ، تاققا وزبەك وتىرعان. وزبەك تاققا وتىرعاننان كەيىن جىل وتە يۋريي دانيلوۆيچ، ءبىر كەزدەيسوق جاعدايلاردا وزبەكتىڭ قىزى كۇنجاققا كەزدەسكەن. ويىندا التىن وردامەن جاقىنداسۋ ساياساتى بار كنيازگە ەركە توتى، سۇلۋ حان قارىنداسى وتە ۇناپ قالعان، دەرەۋ اعاسىنان ونىڭ قولىن سۇراعان. ورىس كنيازدەرىمەن تاتۋ تۇرۋدى جانە ماسكەۋ كنيازدىگىنىڭ ءوسىپ كەلە جاتقانىن ەسىنە الىپ، وزبەك، ءدال وسى تۇستا مۇسىلماندىعىن ۇمىتىپ، جاس قارىنداسى كۇنجاقتى قىرىققا اياق باسقان يۋريي دانيلوۆيچكە بەرگەن.
ۆلاديمير ۇلى كنيازدىگىنەن ءۇمىتىن ۇزە الماعان يۋريي دانيلوۆيچ وسىدان ون بەس جىلدان كەيىن تاعى ميحايل ياروسلاۆيچپەن الىسىپ، التىن وردا حانىنىڭ الدىندا كەزدەسكەن. بۇل جولى التىن وردا حانى ءوزىنىڭ تۋعان قايناعاسى وزبەك ەدى. تۆەر كنيازىنىڭ التىن ورداعا قارسى ىستەپ جۇرگەن ارەكەتتەرى موينىنا قويىلىپ، وزبەك ميحايل ءياروسلاۆيچتى قىلىشپەن شاۋىپ ولتىرتكەن. يۋريي دانيلوۆيچ ءوزىنىڭ كوپ جىلدان بەرگى ارمانىنا جەتكەن. ءبىراق ول بۇل جەڭىسىن پايدالانا الماعان. جولاي التىن وردادان قايتىپ كەلە جاتقاندا، ءوزى ولتىرتكەن تۆەر كنيازىنىڭ بالاسىنىڭ قولىنان قازا تاپقان.
اعاسى يۋريي ءدانيلوۆيچتىڭ ولگەنىنە جىل وتپەي، قويان جىلى ونىڭ ورنىنا — ءىنىسى، سوڭىنان كاليتا دەپ اتالعان دانيلوۆيچ وتىرعان.
سول يۋريي دانيلوۆيچ ولگەن جىلى ماسكەۋگە، قىزىنا كوڭىل ايتۋعا شەشەسى شەريتاڭبا ءوزى بارعان. جەسىر قالعان قىزىن ەلىنە الىپ قايتپاقشى بولعان. ءبىراق كۇنجاق وعان كونبەگەن. ەكى بالاسىمەنەن ول ماسكەۋدە قالعان. التىن وردا حانىنىڭ قارىنداسىنا كىمنىڭ ءتىسى باتسىن، قاينىسى يۆان دانيلوۆيچ بۇنى قۇرمەتتەپ ۇستاۋعا تىرىسقان. سوڭىنان كۇنجاق تا قاينىسىنىڭ ءۇمىتىن اقتاعان. كاليتانىڭ بۇكىل رۋس كنيازى بولۋىنا ونىڭ ۇلكەن سەبى تيگەن. كۇيەۋى ولگەننەن كەيىن كۇنجاق ءۇش جىل وتكەن سوڭ التىن ورداعا ءبىر كەلگەن. سودان بەرى ەدىل جاعاسىن كورىپ وتىرعانى وسى.
يۆان كاليتانىڭ دا ولگەنىنە ون بەس جىلدان اسقان. ونىڭ ورنىن بالاسى سەمەن باستى. يۆان كاليتا ولگەنمەنەن ءوزى ءىسىن ىستەپ كەتتى. ول ءوزىنىڭ ساياساتىن وتكىزۋ ءۇشىن ەشتەڭەدەن تايىنعان جوق. التىن ورداعا باس يۋ كەرەك بولسا، باس ءيدى. ودان اسكەر الىپ، وزىنە باعىنعىسى كەلمەگەن ورىس كنيازدەرىن جازالادى، باعىندىردى. سونىڭ ارقاسىندا، ماسكەۋ كنيازدىگى ءوزىنىڭ جەرىنە جەر قوستى، شەكاراسىن كۇشەيتتى. ورىس جەرىن بىرىكتىرە الا الاتىن كۇشكە اينالا باستادى. بۇنى كورگەن، وزدەرىنىڭ جەكە اكىمشىلىك دارەجەلەرىنەن ايىرىلعىلارى كەلمەگەن ورىس بويارلارى، الپاۋىتتارى كنيازدىڭ قول استىنا كىرگىسى، باعىنعىسى كەلمەدى. سونىڭ ءبىرى ماسكەۋ بويارى، الەكسەي پەتروۆيچ حۆوست بولدى. ءبىراق ونىڭ قولىنان ەشتەڭە كەلمەدى. ول سەمەننەن جەڭىلىپ شەت ەلگە قاشتى. ماسكەۋ كنيازى ونىڭ دۇنيە-مۇلكىن، جەرىن تارتىپ الىپ ءوزىنىڭ اعا، ىنىلەرىنە ءبولىپ بەردى. وسى وقيعادان كەيىن، كنياز سەمەن — تۋىس-تۋعاندارىن اكەسىنىڭ مولاسىنىڭ باسىنا جيناپ الىپ، وزىنە قارسى كەلمەيمىز جانە بويارلاردىڭ ازعىرعانىنا ەرمەيمىز دەگەن انتىن الدى. يۆان كاليتا ۇرپاعى حۆوستى جانە ونىڭ بالالارىن وزدەرىنىڭ قاتارىنا جۋىتپايتىن بوپ ۋادەلەرىن بەردى.
بويارلار سەمەنگە «تاكاپپار» دەگەن ات قويدى.
وسى «تاكاپپار» كنيازى سەمەن، اكەسى يۆان ءتارىزدى، التىن وردا حانى جانىبەككە جاعا ءبىلدى. تارتۋ-تارالعىسىمەن قارىنداسى كۇنجاقتىڭ سالەمىن الىپ بەس مارتەبە ساراي-بەركەگە باردى. ءار جولى التىن وردادان ولجالى قايتتى. اقىرىندا جانىبەك وعان ورىستىڭ بار كنيازدەرىن باعىنىشتى ەتتى.
بۇنى كورگەن ليتۆا كنيازى ولگەرد ماسكەۋ كنيازدىگى بۇدان ءارى كۇشەيە بەرسە، ليتۆاعا زيانى تيەدى دەپ التىن ورداعا ءوزى جاقىندادى. ول بۇل كەزدە ەدىل-جايىق حاندىعىنا ۇلكەن ىقپالى جۇرە باستاعان ازاق ءامىرشىسى اساۋ ءبيدىڭ اپاسىن الدى. التىن وردا حاندىعىمەنەن قۇداندال بولعاننان كەيىن، ونىڭ حانى جانىبەكتى «ءتۇبى سەندەرگە باعىنۋدان باس تارتادى» دەپ ماسكەۋ كنيازدىگىنە قارسى جورىققا شىعۋعا ۇگىتتەدى.
بۇنى ءبىلىپ قالعان كنياز — تاكاپپار سەمەن دەرەۋ التىن ورداعا جەتتى. ولگەردتىڭ ءوزىنىڭ ىستەگەنىن ءوزىنىڭ الدىنا كەلتىردى. جانىبەك حانعا ليتۆا كنيازى التىن ورداعا جاتاتىن ۋكراينا مەن بەلورۋسسيانى الىپ قويدى. ەندى ءبىزدى وزىنە باعىندىرماق. سودان كەيىن، كۇشەيىپ بولعان سوڭ، التىن ورداعا قارسى تۇرادى دەدى.
ەندى جانىبەك ماسكەۋ كنيازىنىڭ جاعىنا شىقتى. دەرەۋ اسكەر جىبەرىپ، ۇلى نوۆگورودتىڭ كۇنباتىس جاعىنان شوعىرلانا باستاعان. ليتۆا اسكەرىن، ءوز جەرىنە قۋىپ تىقتى.
ءبىراق كوپ كەشىكپەي، وسىدان ءتورت جىل بۇرىن، جىلان، ياعني 1353 جىلى، ورىس جەرىنە كەلگەن اپات — چۋمادان كنياز سەمەن دۇنيە سالدى. ونىڭ ورنىنا ءىنىسى يۆان ماسكەۋدىڭ ۇلى كنيازى بولدى. ءبىراق بۇل اكەسى يۆان كاليتاداي، نە اتاسى «تاكاپپار سەمەنگە» ۇقسامادى، التىن ورداعا جەلپىلدەپ كەلە قويمادى.
مىنا وسىنداي جاعدايدا نەمەرەسى حانىمدى، نوعايلى ءبيىنىڭ بالاسىنا بەرمەك بولعان جانىبەك تويعا ماسكەۋ كنياگينياسى — قارىنداسى كۇنجاقتى ادەيىلەپ شاقىردى.
ال ماسكەۋ كنيازدىگى كۇننەن كۇنگە كۇشەيە تۇسكەن.
التىن وردا حاندارى ورىس كنيازدەرىنىڭ ەڭ بايلارىنا، ىقپالدارى كۇشتىلەرىنە عانا «ۇلى كنياز» اتاعىن بەرگەن. جانە بوسقا بەرمەگەن. بۇلاردىڭ وزگەلەرگە ۇستەمدىگىن جۇرگىزۋ ءۇشىن التىن ورداعا ءاتى-جونى جوق قارسى شىعا قويمايتىنىن بىلەتىن. ارينە، حاندار مەن ورىس كنيازدەرىنىڭ اراسىندا باسقا دا سان ءتۇرلى ساياساتتار ءجۇرىپ جاتاتىن. سول سەبەپتەن دەشتى قىپشاق بيلەۋشىلەرى، ورىس كنيازدەرىنىڭ اراسىنداعى جاعدايلارىن، ەل-جۇرتىنىڭ قۇبىلىس وزگەرىستەرىن ۇنەمى كوز الماي باقىلاپ وتىراتىن. بۇعان ەڭ الدىمەنەن، ءوز پايدالارىن كوزدەگەن ورىس كنيازدەرىنىڭ وزدەرى جاردەمدەسكەن. ال يۆان ماسكەۋ كنيازى بولعاننان بەرى، ورىس جەرىنەن ناقتىلى دۇرىس حابار التىن ورداعا تىم سيرەك تۇسۋگە اينالعان.
ىشتەي قوبالجي باستاعان جانىبەك قارىنداسى كۇنجاقتى نەمەرە قىزىنىڭ تويىنا سول ءۇشىن ادەيىلەپ شاقىرعان.
ءبىراق كۇنجاق ورىس كنيازدەرىنىڭ اراسىندا بولىپ جاتقان ىستەردى الدە بىلمەدى مە، بىلسە دە، ءوزى دە ورىس كنياگينياسى بولىپ كەتكەندىكتەن، ەرىنىڭ، ەلىنىڭ سىرىن بوتەندەرگە اشقىسى كەلمەدى مە، جانىبەككە: «ءقازىر ماسكەۋ كنيازدىگىندە سەندەر قوبالجيتىن ەش ءقاۋىپ جوق، يۆان كنياز تۇرعاندا ەش ءقاۋىپ بولۋى دا مۇمكىن ەمەس» دەگەن. ال شىنىندا ولاي ەمەس ەدى، بۇل تۇستا وزدەرىنە كۇشپەنەن ۇستەمدىگىن جۇرگىزىپ وتىرعان التىن ورداعا دەگەن قارا حالىقتىڭ وشپەندىلىگى كۇننەن-كۇنگە اسا تۇسۋدە ەدى. بۇقارانىڭ بۇنداي پاتريوتتىق، ۇلتتىق تاۋەلسىزدىگىن قولداي باستاعان ورىس كنيازدەرى دە از ەمەس-تى. ءبىراق بۇنىڭ ءبىرىن دە كۇنجاق ايتقان جوق. وشاعى بولەكتىڭ ويداعىسى بولەك دەگەن وسى دا.
باتىس جاعىنان ءسال كوڭىلى ورنىققان التىن وردا حانى قايتادان كۇنگەي جاعىنا كوزىن تىكتى. ول تاعى ءقاۋىپ وسى جاقتان دەپ ويلادى. تۇرىكتەر داردەنەللدى الىپ، جىبەك جولى ارقىلى شىعىس مۇلىكتەرى تيەلگەن كەمەلەردى قاراتەڭىزدەن ءارى قاراي جەرورتا تەڭىزىنە مۇلدەم وتكىزبەيتىن بولىپتى دەگەن حابار كەلگەن...
جانىبەك حان التىن ورداعا بۇدان بوتەن تاعى دا ەكى ءقاۋىپتىڭ تۋىپ قالعانىن بايقاعان جوق-تى. ءبىرى سوناۋ ماۋارانناحر دا كۇشەيە باستاعان تۇركى تۇقىمداس ەلدەردەن شىققان امىرلەر ەدى. ال التىن وردانىڭ بولاشاق اجالىنىڭ ءبىرى اقساق تەمىر بۇل كەزدە ون جەتىدە عانا بولاتىن. ءازىر جول تانىپ، مال ۇرلاپ، قوراسان مەن ماۋارانناحر اراسىن ءبۇلدىرىپ، قاراقشىلىق ەتىپ جۇرگەن. ال ەرتەڭ...
ەكىنشى ءقاۋىپ، ول كوك وردانىڭ تۋىن تىككەن وردا حاننىڭ ۇرپاقتارى حىزىر حاننان تاراعان بەكزادا، امىرلەر قاۋلاپ ءوسىپ كەلە جاتقانى ەدى. اسىرەسە قازاق رۋلارىنىڭ كوبىن ەدىل-جايىق حاندىعىنان ءبولىپ الىپ، اق وردانى جەكە حاندىق ەتە باستاعان، ۇرىستىڭ، حالىق سوڭىنان ورىس دەپ اتاعان، بۇرىنعى جوشى ۇلىسى بولعان، وسى كۇنگى قازاق جەرىنە اق تۋىن جەلبىرەتۋى ەدى.
ال شىن ءقاۋىپ، تاياۋ ءقاۋىپ، وسىدان جيىرما جىل وتكەننەن كەيىن التىن وردانىڭ ەكى بولىنۋىنە سەبەپ بولار، وسى بۇگىن جانىبەك وزىنە كۇيەۋ بالا ەتپەك بوپ وتىرعان ءتورتپاق كەلگەن، ات جاقتى، قوشقار مۇرىن، شاپىراش كوزدى ماماي ەدى. بۇنى، ارينە، جانىبەك بىلگەن جوق. ال بىلە قالسا، وزىنە كۇيەۋ بالا ەتپەك تۇگىل، ونى وردا ماڭىنا جۋىتپاس ەدى. دۇنيە فانيدە ءىستىڭ كوبى وسىلاي، كوپ جاماندىققا ءوزىڭ سەبەپكەر بولاسىڭ، تەك ارتىنان بارىپ، «اتتەڭ، اتتەڭ» دەپ سانىڭدى ۇراسىڭ!
تويعا ماماي نوعايلىنىڭ جاي جىگىتتەرىمەنەن كەلمەگەن. ونىڭ قاسىنداعى «كۇيەۋ جولداستار» وسى كەزدەگى نوعايلى ەلىنىڭ جاڭا اتى شىعىپ كەلە جاتقان كىلەڭ جايساڭ جاستارى ەدى. مىنە، كەڭ جاۋىرىندى، سۇلۋ مۇرتتى جاڭا تەبىندەپ كەلە جاتقان، ازاق-تانا ءامىرشىسى حاسەن ءبيدىڭ بالاسى جاس حازبين وڭ جاعىندا، اتىلۋعا دايىن تۇرعان ساداق جەبەسى ءتارىزدى، قيمىلى شاپشاڭ، قاراباقاۋىل، ونىمەن قاتار، سۋىق ءتۇستى، تۇنجىراي قالعان، مامايمەن جاسىنان بىرگە وسكەن سەرىگى قاستۇرىك. بۇلاردان ءسال وقشاۋلاۋ، كوش الدىندا ۇنەمى دومبىراسىن ات ىرعاعىنا قاراي جەلدىرتە ويناعان اتاقتى ازۋ جىراۋ... ءبارى دە بي-شونجارلاردىڭ بالالارى، ارالارىنا ءالى ب ا ق، اتاق، دارەجە دەگەن قۇبىجىقتار تۇسپەگەن شاقتارى. كىلەڭ كۇمىس ەر-توقىمدى، قاراكوك جورعا، الما مويىن سايگۇلىك مىنگەن نوعايلىنىڭ جاۋلارىنا بەزەنۋىنە جاراپ قالعان، التىن جەبە جاستارى. جاس مامايدىڭ قالىڭدىعى التىن وردا حانىنىڭ بەل نەمەرە قىزى بولعان سوڭ، قۇدا جاعىن حاسەن ءبيدىڭ ءوزى باستاپ كەلگەن. سوناۋ ازاق-تانادان توقسان نارعا حانسىيلىعىن» ارتقان قۇدالار ىرعالا-جىرعالا ەكى اپتاداي ءجۇرىپ ساراي-بەركەنىڭ ەتەگىنە ازەر جەتكەن.
توي بىتكەننەن كەيىن حاسەن ءبيدىڭ ءوزى باستاعان نوعايلى جاعى جاساۋىن توقسان تۇيەگە ارتقان، تاعى توقسان تۇيەگە قۇلدار مەن كۇندەر وتىرعىزعان سالتاناتتى كەرۋەنمەن ىرعالىپ-جىرعالىپ التىنداعان ەر-توقىمدى، سۇتتەي اپپاق جورعاعا مىنگەن ايداي سۇلۋ، تورعىنداي ۇلبىرەگەن جاس كەلىندەرى حانىمدى الىپ ازاق-تاناعا اتتاندى.
سول كۇنى وسىدان ءسال شاعىنداۋ كوشپەنەن ماسكەۋ شاھارىنا قاراي كۇنجاق تا بەتتەدى. بۇ دا كوپ سىيلىق پەن قايتتى. تۆەر كنياگينياسى بوسقا كەلمەگەن ەكەن، ەلىنە جەتكەننەن كەيىن كۇنجاق ورىس كنيازدەرىنە اعاسى جانىبەكتىڭ بەيبىتشىلىكتى تىلەيتىنىن ايتىپ كەلدى. كۇنجاقتىڭ التىن ورداعا كەلۋى — ەكى جۇرتتىڭ اراسىنا تاعى ءبىراز جىلعا تىنىشتىق ورناتتى.
ال توي بىتەتىن كۇنى ءقادىرلى قۇدالارىن جانىبەك حان جاقىندا عانا سالدىرعان التى ايلى، كۇمىس مەشىتىنە ەرتىپ اپارعان.
بۇگىن بۇل مەشىتتە جاقىندا يراننان كەلگەن شەيح مۇحيددين بەرداي التىن وردا حانى جانىبەككە ارنالعان قۇتپا وقىپ، وسيەت سويلەمەكشى ەدى.
قۇلاعۋ اۋلەتىنىڭ يرانداعى ەڭ سوڭعى يلحانى ابۋسەيت ولگەننەن كەيىن، يراننىڭ ءازىربايجان جاعى تەگىس چوپان ءامىردىڭ اۋلەتىنە كوشكەن. يراننىڭ كۇنگەي تۇسىنداعى شيراز ءتارىزدى امىرەتكە اينالعان بىرەن-ساران شاھارلارى بولماسا، بۇل تۇستا بار يراننىڭ شىن بيلەۋشىسى چوپاننىڭ نەمەرەسى، حاساننان تۋعان مەليك-اشراف بولعان. مەليك-اشراف اسىرەسە ءازىربايجان ەلىنە ۇستەمدىگىن قاتتى جۇرگىزدى. جاي حالقى تۇگىل بەكزادا، ءدىني بەلگىلى ادامدارىن دا قان قاقساتتى. ەندى ونىڭ قاراماعىنان وزگەنى قويعاندا اتاقتى ۇلەم، شەيحتار دا قاشتى. بەلگىلى حوجا شەيح گانجي شيراز ارقىلى سيرياعا ءوتىپ كەتتى. ول جاقتا تاماشا مەشىت، مەدرەسە، اۋليەلەر زيراتتارىنىڭ قاسىنا عيبراتحانالار سالىپ، اتاعىن شىعاردى. حوجا سادرەددين اردابيلي گيليانعا اۋدى. ال يرانداعى مۇسىلمان ءدىنىنىڭ ءۇش تىرەگىنىڭ ءبىرى بولعان مۇحيددين بەرداي ساراي-بەركەگە كەلدى.
بۇنىڭ الدىنا يراننىڭ بەلگىلى شاھارلارى تابريز، سەرداحسا، بايلەكەن، بەردا، ناحيچيۆان تۇرعىندارىنىڭ اتىنان ساۋدا ادامدارى كەلگەن. ولار ارران مەن شيرۆاندى (ءازىربايجاندى) جانىبەك حان ءوز قاراماعىنا الۋىن وتىنگەن. ونىڭ ۇستىنە شيرۆان ءومىرى شەيح-الىنىڭ قىزى — ءانۋشيرۆان-قاتىن التىن وردا حانىنىڭ ءۇشىنشى ايەلى ەدى. بالا تاپپاعانمەن، جانىبەكپەن ون بەس جىل وتاسقان ومىرىندە ءانۋشيرۆان — حاننىڭ ەڭ جاقسى كورەتىن ايەلىنىڭ ءبىرى بولعان. ال وسى جاقسى كورەتىن جۇبايىنىڭ تۋعان جەرى شيرۆاندا، ونىڭ اعا-ىنىلەرىن، اعايىن-تۋىستارىن مەليك-اشراف قۇل ەتىپ اياعىمەن تاپتاپ، مال-مۇلىكتەرىن تالاپ الىپ جاتقاندا، مىڭ سان اسكەرى بار التىن وردا حانى — شيرۆاننىڭ كۇيەۋ بالاسى شىداپ تۇرا الار ما؟ شىداپ تۇرا الماسا كەرەك-تى.
ال ءانۋشيرۆاننىڭ، ارينە، تۋعان ەلىن قۇتقاراتىن اسكەرى دە، باسقا كۇشى دە جوق. ءبىراق، ونىڭ جاقسى كورەتىن ادامىنا وتەتىن كوز-جاسى بار. ال سۇلۋ ايەلدىڭ كوز جاسى كەيدە قامال بۇزدىرادى، بەكىنىس الدىرادى. وسىنى بىلەتىن ءانۋشيرۆان-قاتىن ەرىنىڭ يرانعا تەز اتتانۋىن تىلەپ اعىل-تەگىل جىلاي بەردى.
جانىبەك حان ءقادىرلى قۇدالارىن، نوكەرلەرىن، ءۋازىر، اقىلشىلارىن شۇبىرتا مەشىتكە جاياۋ كەلدى. مەشىتكە سوڭعى ادامدارمەن بىرگە تورە بي مەن بەردىبەك تە كىردى.
ەدەنىنە دە ءمارمار تاس توسەلگەن، قابىرعالارىنا سان ءتۇرلى بوياۋمەن قۇران اياتتارى ورنەكتەلگەن مەشىتتىڭ ات شاپتىرىمداي كەڭ ۋاليىزىمىندە ناماز وقىلدى. التىن وردانىڭ حانى جانىبەككە باعىشتاپ اتاقتى شەيح مۇحيددين بەرداي قۇتپا ايتتى. سودان كەيىن مۇحيددين بەرداي شەيح ءوزىنىڭ وسيەتىنە كىرىستى.
بۇل ۇزىن بويلى، سۇلۋ قارا مۇرتتى، قويۋ قارا ساقالدى، ءسال جاسىلداۋ تارتقان كوگىلدىر كوز، قارا تورى كورىكتى كىسى ەدى. ۇستىندەگى جاعاسىن التىن جىپپەن زەرلەگەن، كوگىلدىر بەلبەۋلى جىبەك شاپانى مەن باسىنداعى كوگىلدىر سالدەسى وزىنە وتە جاراسقان. ول قولىنداعى ۇزىن قۇرما ءتاسپىسىن، ءسال-پال سىرتىلداتا جۇرگىزىپ كەلىپ، كەنەت بارقىتتاي جۇمساق قوڭىرقاي داۋىسىمەنەن وسيەتىن باستاي جونەلدى.
— حالايىق،— دەدى شەيح مۇحيددين بەرداي ءيىن تىرەسكەن جۇرتقا قاراپ.— ۇلى التىن وردا بيلەۋشىسى ءاز جانىبەك حاننىڭ الدىندا بۇگىن مەن وسيەت ەمەس، وكىنىش پەن ءوتىنىش ايتقالى تۇرمىن. ءدىنى دە ءبىر، ءتىلى دە ءبىر وزدەرىڭنىڭ باۋىرلارىڭ ءازىربايجان ەلىنىڭ قاندى قىلىش مەليك-اشرافتىڭ زورلىق-زومبىلىعىنان جاس ورنىنا قان جىلاعان كارى شال، جاس بالانىڭ «قورلىقتان ءبىزدى قۇتقارا كورىڭدەر!» دەپ ۇلى مارتەبەلى حان جانىبەك سىزگە ارنالعان اششى ايقايىن ەستىرتكەلى تۇرمىن.
جۇرت تا قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنا قالدى. وسىنداي كىسى جۇرەگى جارىلىپ كەتەر تىنىشتىقتا جانىبەك حاننىڭ سابىرلى ءۇنى شىقتى.
— ەستىرتىڭىز، تىڭدايىق،— دەدى ول.
— بۇل ايقاي، مەليك-اشراف تۋعان اناسىن كۇندىككە ساتقان جاس نارەستەنىڭ ايقايى. جالعىز بالاسىنان ايىرىلعان سول انانىڭ ايقايى. سۇيگەن جارىن مەليك-اشراف دۇرەلەپ ولتىرگەن جاس كەلىنشەكتىڭ ايقايى،— دەدى شەيح قولىن كوككە كوتەرىپ.— كەشەگى ءوزىڭ كۇيەۋ بوپ تۇسكەن شيرۆاندى قارا تۇنەك باستى. بۇكىل ارران، شيرۆاندى قانعا بويادى، مەليك-اشراف دەگەن قارا الباستى. بۇكىل يراننىڭ ءمولدىر اسپانىن قيانات اتتى قارا بۇلت جاۋىپ الدى. ادىلەتتىك دەگەن كۇن كوزى سول قارا بۇلتتىڭ استىندا جوعالدى. مەليك-اشراف مال-مۇلكىن تالاپ الىپ، جوقشىلىقتىڭ كۇنىن كورە الماي حالىق بەت اۋعان جاققا بوسىپ جاتىر. سەن كۇيەۋ بولىپ كەلگەندە، گۇل-گۇل جايناپ تۇرعان شيرۆان مەن ارران ءقازىر ءورت وتكەندەي كۇيرەگەن. ادام تۇرىنەن قورقارلىق. سەن كۇيەۋ بوپ شيرۆان سارايىنا كىرگەندە، قور قىزدارىنداي قۇلپىرىپ، «جەزدە» دەپ، الدىڭنان ەركەلەي شىققان كۇندەي سۇلۋ جاس بالدىزدارىڭ ءقازىر اشراف جىگىتتەرىنىڭ قورلىعىنان توقسانداعى كەمپىرلەردەي قارتايعان، بەتتەرىن ءاجىم، كوكىرەكتەرىن قايعى باسقان...
شەيحتىڭ داۋسى كەنەت كوڭىلى بۇزىلىپ كەتكەندەي قارلىعا شىقتى. الدەكىمنىڭ وكسي جىلاعانى ەستىلدى.
ەندى شەيح بەتىنە سورعالاپ اققان جاسىن سۇرتپەي، جانىبەككە قاراپ جىلاپ تۇرىپ سويلەدى. داۋسى بۇرىنعىسىنان دا جاسقا تۇنشىعىپ قارلىعا شىقتى.
— تۇنەرگەن بۇلتتى، تالانعان جۇرتتى كورگەندە، قانداي تاس جۇرەك بولسا دا شىداي المايدى ەكەن، عافۋ ەت، حان يەم، مەنىڭ كوڭىلىمنىڭ بۇزىلىپ كەتكەنىنە،— دەدى ول ءبىر مەزەت حانعا ايىپتىداي. شەيح جانىبەكتىڭ ءوزىنىڭ كوزىندە دە جاس تۇرعانىن كوردى. بەرداي كەنەت جاس بالاداي ەكى بەتىن قولىمەن جاۋىپ ەڭكىلدەپ جىلاپ قويا بەردى.— سورلى، قور بولعان وتانىم، اياۋلى يرانىم...
ەندى شەيحپەن بىرگە جۇرت تا جىلادى. جانىبەك حاننىڭ ءوزى دە، قوينىنان ۇلكەن باتسايى اق ورامالىن الىپ، ءالسىن-السىن جانارىن سۇرتكىلەيدى. ال، شەيح ەكى كوزىنەن اققان جاسىن سۇرتپەي، سول قارلىققان داۋسىمەن ءارى قاراي سويلەپ كەتتى.
— ال سەنەن جاقسىلىق كۇتىپ وتىرعان ارران، شيرۆان دەگەن ەلىڭ بار، وندا باۋىرلاس قالىڭ جۇرتىڭ بار. ولار قولدارىن كوككە كوتەرىپ «جاۋىز مەليك-اشرافتان ءبىزدى قۇتقارا كور!» دەپ سىزگە جالىنادى. جالعىز سەنەرى ءسىز بولعاندىقتان الدىمەنەن قۇدايعا، سوسىن سىزگە تابىنادى. قالىڭ قولىڭمەن يرانعا شىق! مەليك-اشرافتىڭ كوزىن جوي، ءازىربايجانداعى قان جىلاپ، وزىڭنەن جاردەم كۇتىپ جاتقان باۋىرلارىڭدى، قايىن جۇرتىڭدى قورلىقتان قۇتقار!
جۇرت تاعى تىنا قالدى. جانىبەك حاندا دا ءۇن جوق. زاتى سوعىس قۇمار ەمەس حاننىڭ، الدەنەنى شەشە الماي تۇرعانىن شەيح تە ءتۇسىندى.
— سوندا... مەليك-اشرافتى جەڭۋ ءۇشىن قانشا اسكەر كەرەك دەپ ويلايسىز؟ — دەدى حان ءبىر ساتتە.
شەيحتىڭ كوزى جارق ەتە قالدى.
— نە عۇرلىم كوپ بولسا، سوعۇرلىم مەليك-اشرافتىڭ اسكەرى تەز جەڭىلەدى.
— قۇپ وندا. ءبىر ايدان كەيىن جورىققا شىعامىز،— دەدى جانىبەك. سويدەدى دە ول سەرىكتەرى مەن قۇدالارىن ەرتىپ مەشىتتەن شىعا بەردى.
جۇرتتىڭ ەڭ سوڭىندا بوگەلىپ قالعان تورە بي قاسىنداعى بەردىبەككە:
— ال، بەردىبەك وعلان، التىن تاققا دايىندالا بەر،— دەدى ول.— بۇل سوعىس جانىبەك مەليك-اشرافتى جەڭسىن، جەڭبەسىن ءبارىبىر اكەڭنىڭ تۇبىنە جەتەدى.
بەردىبەكتىڭ دوپ-دوڭگەلەك كوگىلدىر مىسىق كوزدەرى تاسىرايا قالدى.
— ايتقانىڭىز كەلسىن!
از ۋاقىتتا الىس جاتقان شىعىسىنداعى امىرلەردەن قالىڭ اسكەر جەتكىزۋ وڭايعا تۇسپەيتىنىن بىلەتىن جانىبەك، ەدىل — جايىقتاعى باتۋ ۇلىسىنىڭ اسكەر باسى بەردىبەككە يرانعا اتتاناتىن قوسىنداردى ءبىر ايدىڭ ىشىندە دايىنداۋدى بۇيىردى.
سول كۇنى تۇندە جانىبەك حان ءتۇس كوردى. تۇسىندە ءوزى سالدىرعان مازارىندا ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن. ۇرلانىپ كىرگەن بالاسى بەردىبەك كەنەت تاماعىنان شاپ بەرىپ ۇستاي الىپ، بۋىندىرا باستادى. «ءولدىم! ءولدىم!» دەپ قىرىلداي ايقايلاپ جانىبەك، كەنەت شوشىپ وياندى. شالقاسىنان جاتىپ باستىرىلىعىپ قالعان ەكەن.
ءدىنشىل، رىمشىل جانىبەك تاڭەرتەڭ بىردەن جاز بويى اشەكەيلەتىپ سالدىرعان ءمارمار مازارىن بۇزدىردى. ءتۇسىن ەشكىمگە ايتقان جوق، ءبىراق سول كۇننەن باستاپ بالاسى بەردىبەكتى ماڭايىنا ۇستاماۋعا تىرىستى. ءوزى اسكەر سوڭىندا قالسا، ونى قوسىندارىنىڭ باسىنا جىبەردى. ال وزىنە اسكەر الدىنا شىعۋعا كەرەك بولسا، بەردىبەكتى «اقۇرىقتارىمىز نە بولىپ جاتىر ەكەن، ءوزىڭ ءبىر كورىپ قايتشى» دەپ قالىڭ قولىنىڭ ەڭ سوڭىنا جۇمسايدى.
جان بەرۋ وڭاي ەمەس. اسىرەسە كارى كىسىگە قالعان ازعانتاي ءومىرى وتە قىمبات كەلەدى. جانىبەك تە، پايعامبار جاسىنا جەتىپ تۇرسا دا، شىركىندى قيماي، ءالى دە ءومىر سۇرە تۇسسەم دەيتىن. ەندى ول تۇسىندە كورگەنىن ءوزىنىڭ جازمىشى ساناپ، ونى تەزىرەك بولدىرماۋدىڭ جولىن ىزدەدى. ءبىراق جازمىش دەگەن اككى كۇزەتشى، جانىبەكتىڭ ءوزىن الداعىسى كەلگەنىنە كونبەدى. ۇلكەن ۇلى بەردىبەكتىڭ بەينەسىنە ەنىپ، كوسە تىرناقتارىن ءتىربيتىپ، التىن وردا حانىن ءبىر كۇنى بولماسا ءبىر كۇنى، باس سالۋعا سىرتىنان اڭدي ءتۇستى.
ال جانىبەك حاننىڭ ولىمنەن قورقىپ اسەم مازارىن بۇزدىرعانىن كورگەن تورە بي، مۇرتىنان كۇلدى.
— وقاسى جوق، ولگەن كۇنى حانعا بۇدان دا وندى مازار سالدىرامىز،— دەدى ول بەردىبەككە.— مىڭدى بەرگەن قۇدايعا ءبىردى بەرۋدى ايايسىڭ با، تەك التىن تاقتى تەزىرەك بوساتسا ەكەن.
تاعى يرانعا قاراي بورت-بورت جەلگەن قىپشاقتىڭ توقپاق جال، قۇلاش قۇيرىق وشاق تابان سايگۇلىك جۇيرىكتەرى. (وسى جولعا جورىققا شىققان قىپشاقتىڭ اتتى اسكەرىن يران تاريحشىلارى اسىرا ءتۇسىپ، التىن وردانىڭ يرانعا قارسى ءجۇز تۇمەن قولى قاتىستى دەپ جازدى). قوسىنداردى باسقارىپ كەلە جاتقان التىن وردا تاريحىنداعى موڭكە-تەمىردەن كەيىنگى ەڭ سوعىس قۇمار ەمەس حان جانىبەكتىڭ ءوزى. جورىققا جارامايتىن قارت، توبە بي موڭگىلى وردادا قالدى. تورە بي مەن بەردىبەك جورىققا حانمەنەن بىرگە اتتاندى.
قالىڭ قول دەربەنت قاقپاسىنان ءوتىپ، شيرۆانعا شىقتى. وسى جەردە جانىبەك مەليك-اشرافقا «قۇلاعۋ حاندىعى شىڭعىس ۇرپاعىنا جاتادى، سوعىسسىز يراندى بەر» دەپ ۋاكىل جىبەردى. ءبىراق مەليك-اشراف «بۇل جەردە مەن ءامىرشىمىن!» دەپ ۋاكىلدى زىندانعا سالىپ قويىپ، التىن وردا اسكەرىنە قارسى شىعۋعا امىر-اسكەر باسى مۇحاممەد-كۇلي مەن شەرەف دەربانانى جىبەردى. وزگە امىرلەرىنە دە بار قولدارىمەن بۇلارعا قوسىلۋعا بۇيرىق بەردى.
جانىبەك قالىڭ اسكەرمەن تۇماندى كۇنى بيشكين اسۋىنان ءوتىپ بەرزەندتكە كەلدى. ودان ءارى اردابيلدەن اسىپ، سەروحقا جەتىپ، ايۆە مەن شەرابيان تۇسىنان كەپ شەپ قۇردى. مەليك اشراف قوسىندارى ۋدجان قالاسىنىڭ تەرىسكەي جاعىنا كەپ جينالدى. وسى تۇستا بۇرشاق ارالاس قالىڭ جاڭبىر جاۋدى. ساي، جىرالاردان سۋ سەل بوپ اقتى. كۇن اشىلعاندا مۇحاممەد-كۇلي مەن شەراف-دەربانا قوسىندارى الدارىنداعى جانىبەكتىڭ قاپتاعان قالىڭ اسكەرىن كوردى. كەيىن شەگىنۋگە مۇمكىنشىلىكتەرى بولمادى، امال جوق قارسى شاپتى. يراننىڭ ەر جۇرەك جاۋىنگەرلەرى وزدەرىنەن الدەقايدا كوپ التىن وردا قوسىندارىمەن ءبىر كۇن الىستى. ەكىنشى كۇن جانىبەك اسكەرى ولاردى قورشاي باستادى. مۇنى كورىپ يراندىقتار جان ساۋعالاپ كەيىن قاشتى. بۇل ۇرىستى سوڭىنان يران تاريحشىلارىنىڭ وزدەرى «جانىبەك اسكەرى قويان قۋعان تازىداي يران جاۋىنگەرلەرىن قۋىپ ءجۇرىپ قىردى» دەپ جازدى. ال مەليك-اشراف ءوزى تىعىلىپ جاتقان شەنب-ي-بازانى بەكىنىسىنەن قاتىن-بالاسىن الىپ، التىن كۇمىس قازىناسىمەن، اسىل دۇنيە-مۇلكىن ءتورت ءجۇز ەلۋ قاشىر مەن مىڭ جارىم تۇيەلى كەرۋەنگە تيەپ ءۇستىرت سانداباتقا قاراي جونەلدى. ودان ءارى رۋمعا، نە سيرياعا ءوتىپ كەتپەك بولدى. ءبىراق قاراماعىنداعى مۇلازىمدەرى وپاسىزدىق ىستەپ ونىڭ بۇل ماقساتىنا جەتكىزدىرمەدى. دۇنيە-مۇلكىن، قازىناسىن تالاپ الىپ، ءوزىن قاتىن-بالاسىمەنەن تۇتقىن ەتىپ جانىبەك حانعا ۇستاپ اكەلدى. جانىبەك حان مەليك-اشرافتىڭ جۇرتقا ىستەگەن قياناتى ءۇشىن ونى دارعا اسىپ ولتىرۋگە بۇيىردى. وسى تۇستا التىن وردا حانى شاپپاعان يراننىڭ كۇنگەي جاعى — فارسىنىڭ جانە يراكتىڭ، رۋمنىڭ، سيريانىڭ، جەزيرا، دياربەكرا ەل بيلەۋشى امىرلەرى كەلىپ ءازىربايجانعا بەردىبەكتى حان ەتىپ بەلگىلەۋىن ءوتىندى. ولاردىڭ بۇل ءوتىنىشى ءوز ويىمەنەن بىردەي شىقتى. جانىبەك بالاسى بەردىبەكتى وزىنەن الىس ۇستاۋدى دۇرىس كورگەندى. ەندى ونى التىن وردا قاراماعىنا مۇلدەم كوشكەن ءازىربايجانعا (ارران مەن شيرۆانعا) حان ەتتى. بەردىبەكتىڭ قاراماعىنا ەلۋ مىڭ اسكەر تاستاپ، ءوزى مەليك-اشرافتىڭ سۇلتانباقىت دەگەن قىزىن، تەمىرتاس اتتى بالاسىن جانە كارى شەشەسىن الىپ، كوپ ولجامەنەن ءداشتى-قىپشاققا قايتتى. «ءتۇس تۇلكىنىڭ بوعى دەگەن راس ەكەن» دەدى ول. ءوزىنىڭ تاماشا مازارىن بۇزدىرعانىنا ەندە جانىبەك قاتتى وكىندى.
ءبىراق جانىبەك حان بەكەر وكىنگەن ەدى. اجال-جالماۋىز ءوزىنىڭ تەمىر اۋىن سالىپ، تەڭىز-دۇنيەدە، بۇرىنعىسىنداي قاننەن-قاپەرسىز جۇزە باستاعان جانىبەك اتتى جايىندى ءالى اڭدۋدا ەدى.
حان ساراي-بەركەگە كەلگەننەن كەيىن، التى اي وتكەن شاقتا، كەنەت وكپەسىنەن سۋىق ءتيىپ، قاتتى سىرقاتتانىپ قالدى. باقسى-بالگەرلەر قانداي ەم قولدانعانمەن ەس-تۇسىن بىلمەدى. وردا توڭىرەگىندەگى ادامدار ەندى ونى جازىلمايدى ەكەن دەدى. سول ساتتە توبە بي موڭگىلى دە قاتتى اۋىرىپ، وردانىڭ كوپ بيلىگى سۇبە بي تورە بيگە قالدى. ول بەردىبەككە، «حان ولەيىن دەپ جاتىر، تەزىرەك جەتسىن» دەپ جاسىرىن ات شاپتىردى. حاننىڭ حالى كۇننەن كۇنگە ناشارلاي ءتۇستى. ەندى ونىڭ دۇنيە سالاتىنىنا ەشكىم دە شەك كەلتىرمەيدى. تورە بي جانىبەك حانعا ارناپ سول بۇرىنعى مازار ورنىنا بۇرىنعىسىنان دا وندى جاڭا مازار سالدىرا باستادى. بۇرىنعىسىنان دا ادەمى، بۇرىنعىسىنان دا ءزاۋلىم. وسى كەزدە ءبىر كۇنى تۇندە تورە ءبيدىڭ ۇيىنە ون جولداسىمەنەن بەردىبەك كەلىپ ءتۇستى. حان بالاسىنىڭ تىلەگىن قۇداي ءوزى قابىل ەتپەگەندەي، سول كۇنى تاڭەرتەڭ جانىبەك ەسىن جيىپ، جاستىقتان باسىن كوتەردى. «ەرتەڭ حان كەڭەسىن شاقىرىڭدار ءوزىم جۇرگىزەم» دەدى. ءبىراق حاننىڭ ول ويى بولمادى. ءبىر جانى اشىر ادامى تۇندە شاھار قاقپاسىنان ون جولداسىمەن بەردىبەكتىڭ وتكەنىن حانعا حابارلادى. جانىبەك كەنەت قاۋىپتەنە قالدى. باياعى ءتۇسى قايتادان كوز الدىنا ەلەستەپ كەتىپ، بەردىبەكتىڭ ساراي-بەركەگە كەلگەنى راس بولسا، تۇندە سارايعا جاسىرىنىپ كىرىپ ءوزىن ولتىرگەلى جۇرگەنىنە شەك كەلتىرمەدى. «ايتپەسە، ونداي ويى بولماسا، نەگە كەلىپ اكەسىنە سالەم بەرمەيدى. جاڭا عانا حان بولعانى بار، نەگە ءازىربايجاندى تاستاپ كەتەدى؟» — دەدى ول. دەرەۋ بەردىبەكتىڭ شەشەسى، ءوزىنىڭ بايبىشەسى توقاي-توقتى-قاتىندى شاقىرتتى. «سەنىڭ بالاڭ بەردىبەك ساراي-بەركەگە قايتىپ كەلىپتى عوي، نە بىلەسىڭ» دەدى. جانىبەكتىڭ بايبىشەسىنەن كورى، تورە ءبيدىڭ ءبىر قاتىنىنا اينالعان حانىم سۇبە ءبيدىڭ بەردىبەكتى شاقىرتقانىن دا، ونىڭ كەلگەنىن دە بىلەتىن، ءبىراق نەكەلى كۇيەۋىنەن توسەگىمەن بىرگە، كوڭىلى دە ەرتە سۋىنعانداقتان، بالاسى مەن ءبيدىڭ مىسى جەڭىپ، حانعا «جوق، بەردىبەك ساراي-بەركەگە كەلگەن جوق» دەپ بەت باقتىرمادى. حان ەندى تورە ءبيدى شاقىرتتىردى. ءوزى حال ۇستىندە جاتقاندا، بۇعان ارناپ بۇرىنعىدان دا كورىكتى مازار تۇرعىزا باستاعانىنا حان وتە ريزا بولىپ قالعان. «الدا-جالدا دۇنيە سالار كۇن تۋسا، جەر قۇشاعىنا سالتاناتپەن بەرگىزەر وردانىڭ ەستى ادامدارى بار ەكەن!» دەگەن ول ىشىنەن. جانىبەك وعان: «وسىندا، ساراي بەركەگە بەردىبەك كەلىپتى دەگەن حابار بار. كەلگەنى راس پا ەكەن جانە نەگە كەلىپتى انىعىن ءبىل!» دەدى. بەردىبەكتى ءوزىنىڭ ۇيىنە تىعىپ قويعان بي جامان ساستى. ەندى ءوزىنىڭ قاقپانعا تۇسكەلى تۇرعانىن ءتۇسىندى. «جارايدى، ءبىلىپ بەرەيىن» دەپ ول سارايدان شىعىپ كەتتى. ەندى تەز قيمىلداپ ءىستى بىتىرگەننەن بوتەن تورە بيگە جول قالماعان. ول بەردىبەكتى ەرتىپ وزىمەن تىلەكتەس بەس-التى كىسىمەنەن حان سارايىنا قايتىپ كەلدى.
— حان يەم، مىنەكي بالاڭىز بەردىبەك،— دەدى تورە بي. جانىبەك توسەكتەن باسىن ءسال كوتەرىپ، بالاسىنا تۇكسيە قارادى.
— سەن ورداڭدى نەگە تاستا...
ءسوزىنىڭ ار جاعىن ايتقىزباي، بەردىبەك ونىڭ ۇستىنە قونا ءتۇستى. ءدال تۇسىندەگىدەي اش القىمىنان الىپ قوس قولىمەنەن بۋىندىرا باستادى. قيمىلداۋعا شاماسى كەلمەي قالعان باتىر دەنەلى جانىبەك ءولىپ بارا جاتىپ اسان قايعىنىڭ قانداي دانىشپان ەكەنىن ەسىنە سوندا عانا ءتۇسىردى. ءبىراق تىم كەش ءتۇسىندى. بەردىبەك ورنىنان تۇرەگەلگەندە جانى شىعىپ كەتكەن التىن وردا حانىنىڭ مويىن تۇسىن ورامالىمەن بايلاپ، تورە بي بەتىن ءوز قولىمەن جاپتى. ونىڭ الدىندا جانىبەكتىڭ شاراسىنان شىعا جازداپ اقشيىپ كەتكەن كوزىنىڭ، كىرپىكتەرىنىڭ ءۇستىن سۇق ساۋساعىمەنەن اقىرىن ۋقالاپ، كوزىن جۇمدىردى.
— ون التى جىل ادىلەتتى حاندىق قۇرىپ ەدى، توپىراعى تورقا بولسىن،— دەدى باسىن جانىبەكتىڭ ءولى دەنەسىنە ءيىپ، ءسويتتى دە دالاعا شىعىپ، سىرتتاعى حان ۋازىرلەرىنە التىن وردا حانى ءاز جانىبەك وكپەسى ءىسىنىپ، تاماعىنان دەم الا الماي، دۇنيە سالدى،— دەدى.— حان تاعىنا اكەسىنىڭ ۇيعارۋىمەن بالاسى بەردىبەك وتىردى. جۇرتقا وسىلاي دەپ توبە بي تورە ايتتى دەپ حابارلاڭدار،— دەدى.
سىرتتاعى جۇرت ازان-قازان بولدى دا قالدى.
بەسىنشى تاراۋ
وسى تۇس مۇسىلمان دىنىندەگى شىعىس ەۆروپا مەن ازياداعى تۇركى تۇقىمداس ەلدەردىڭ الەم تاريحىنا اسەر ەتەرلىكتەي مىقتى وسكەن تۇسى. ءمارمار تەڭىزدىڭ جاعاسىنا تاياۋ، كىندىك شاھارلارى برۋسادا تۇرعان تۇرىك سۇلتاندارى الدەنىپ، كۇشەيىپ قالعان-دى. ولاردىڭ پاتشاسى ورحان، كەشەگى وزدەرى باعىنىشتى بولعان رۋمنىڭ نيكەيا ءتارىزدى باس قالالارىنىڭ كوبىن، كەمە توقتايتىن گاليپولىس سەكىلدى ۇلكەن پورتتارىنان باستاپ، داردانەلل بويىن وزىنە باعىندىرىپ العان. تۇرىكتەردىڭ وسى جەڭىستەرىن بۇدان ءارى قاراي ۇلعايتا تۇسكەن، اتاقتى يانىچار قوسىندارىن قۇرعان، سوڭىنان نايزاعاي تەكتەس دەپ اتالعان يلدريم ءبايازيتتىڭ اتى جاڭا شىعا باستاعان شاق.
سونداي-اق، التىن ورداداعى تايپالاردىڭ دا ەڭ مىقتى وسكەن تۇسى وسى كەزەڭ.
وسىلاي باتىس جاقتاعى تۇركى تايپالارىنىڭ مەملەكەتتىك ساتىعا كوتەرىلۋى، جەڭىستەرگە جەتۋى، شىعىستاعى ولارمەن باۋىرلاس، ءتىلى دە ءبىر، ءدىنى دە ءبىر باسقا تۇركى ەلدەرىنە دە رۋحاني اسەر ەتتى. ارينە، بۇلار ءوز بەتتەرىمەن كۇشەيە باستادى. اسىرەسە تۇركىستان ولكەسىن، ونىڭ ىشىندە ماۋارانناحر، جەتىسۋ، شىعىس تۇركىستاندى جايلاعان جاعاتاي ۇلىسى مەن اق وردا ەلدەرى كەنەت شىعىس ەلدەرىنىڭ الدىڭعى قاتارىنا شىقتى. ەندى بۇل ولكەلەردى تۇركى ەلىنىڭ ومىرلەرى بيلەي باستادى.
تۇركى ەلىنىڭ امىرلەرى اسىرەسە ماۋارانناحردا تىم تەز كوتەرىلدى.
بۇنىڭ تاريحي سەبەپتەرى دە بار ەدى.
شىڭعىس حان ەكىنشى بالاسى جاعاتاي ۇلىسىنا ءتورت مىڭ مونعول اسكەرىن بەرگەندە، ونى قاراماعىنداعى مىناداي تۇركى تەكتەس مونعول رۋلارىنان بولگەن: مىڭباسى مۇكلە باسقارعان مىڭ اسكەردى جالايىر رۋىنان، مىڭىن بارلاس رۋىنان، سونداي-اق مونعولدىڭ كاۋچين مەن ارلات رۋلارىنان مىڭ اسكەر قوسقان. بۇلاردىڭ ءبارى جاعاتايمەن بىرگە وسى تۇركىستان جەرىنە قاتىن-بالاسىمەن، مال-مۇلكىمەن كوشىپ كەلگەن.
جالايىر رۋى اسكەرى ەڭ الدىمەنەن حودجەنت شاھارى تۇرعان سەيحۋنداريانىڭ بويىن جايلاعان. سوڭىنان كوپشىلىگى جەتىسۋعا، اقسۋ، الاكولگە قاراي ويىسقان. بارلاستار باس قالالارىن شاحريسيابز ەتىپ، قاشقا-داريا وڭىرىنەن باستاپ جەزاققا دەيىن قونىس ەتكەن. ال ارلات پەن كاۋچين جەيحۋنداريانىڭ بۇحار جەرىنە كىرەتىن ەكى جاعىن مەكەن قىلعان. ءبىراق بىرتە-بىرتە شارۋاشىلىق، اسكەري جاعدايلارىمەن قوسىلا كەلىپ، كاۋچين-جالايىر، ال ارلات بارلاس بولىپ كەتكەن. بۇل تۇركى تۇقىمداس رۋلاردان شىققان امىرلەر، وسى ولكەلەردى شىڭعىس ۇرپاقتارىمەن بىرگە شاپقاندىقتارىنان، وزدەرىن وزگەلەردەن گورى ەل بيلەۋگە قاقىمىز كوپ دەپ ۇققان. ال وسى كەزدەگى تۇركى تۇقىمداس تايپالار ۇستەمدىككە جەتكەن، جاعاتاي ۇلىسىنداعى ايتىلعان رۋلاردىڭ امىرلەرى ەل بيلەۋ ىسىندە الدىڭعى شەپكە شىققان. وسى كوشپەلى ەل امىرلەرىنىڭ ارقاسىندا، ماۋارانناحرداعى جاعاتاي ۇلىسىن مۇلدەم مۇسىلمان ەتكەن تارمارشين حان قۇلاعاننان كەيىن، تاق ماڭىنداعى تالاستىڭ الەگىمەنەن جاعاتاي ۇلىسىنىڭ ورتالىعى جەتىسۋعا — المالىققا كوشكەن. ءبىراق وسى كەزدەگى تالاس-تارتىس سەيحۋنداريا ولكەسىنىڭ شىعىس جاعىمەن، جەتىسۋ جانە شىعىس تۇركىستانداعى قالالاردىڭ شارۋاشىلىعىن مۇلدەم تومەندەتىپ جىبەرگەن.
دەگەنمەن جاعاتاي ۇلىسىنىڭ تاعىنا شىڭعىس ۇرپاعىنان شىققان دەرۆيش حالەل وتىرعاننان كەيىن، وردا قايتادان ماۋارانناحرعا اپارىلعان. حالەل تاققا وتىرىسىمەنەن مۇسىلمان ءدىنى ۇستەمدىگىن جاقتاپ كوشپەندى مونعولدارعا قارسى شىققان. ال بۇل حان تاعىنان قۇلاعاننان كەيىن، ونىڭ ورنىن ءىنىسى قازان العان. بۇل جاعاتاي ۇرپاعى بيلەپ كەلگەن حاندىقتى وزدەرى باسقارىپ قايتادان كوتەرمەك بولعان. تۇركى امىرلەرىنە قارسى شىققان. ءبىراق بۇل تۇستا كۇشەيىپ قالعان تۇركى امىرلەرىنە ەشتەڭە ىستەي الماعان. اقىرىندا ياعني دوڭىز، 1347 جىلى ايقاستا تۇركى ءامىرى قازاعاننىڭ قولىنان قازا تاپقان. وسىدان باستاپ ماۋارانناحر جاعاتاي ۇرپاعىنان قانداي حان شىقپاسىن، بۇلاردىڭ ءبارى تەك حان دەگەن اتقا يە بولعان. بيلىك تەگىسىمەنەن تۇركى امىرلەرىنىڭ قولىنا كوشكەن.
مۇنداي جاعدايعا، ارينە، مونعول بەكزادالارى وڭاي كونە قويعان جوق. ولار قايتادان كۇرەسكە شىقتى. ەندى ولار، مۇسىلمان دىنىنە مۇلدەم كوشۋگە اينالعان ماۋارانناحردى بىلاي قويىپ، جاعاتاي ۇلىسىنىڭ شىعىس جاعىندا ءوز حاندىقتارىن قۇردى. بۇل حاندىقتى ولار ماڭعلاي-سۇبە دەپ اتادى. سوڭىنان بۇل ات موعولىستان بوپ وزگەردى. بۇعان ءىسسىق كولدەن باستاپ جەتىسۋدىڭ كۇنگەي جاعى تەگىس، جانە شىعىس تۇركىستاننىڭ قاشقار شاھارىنان كۋچي قالاسىنا دەيىن ەنگەن.
قازان حان ولگەننەن كەيىن كەلەسى جىلى، وسى كەزدەگى مونعول بەكتەرىنىڭ ەڭ ابىرويلىسى بولاتشى قۇلجا جاقتان اقسۋعا ون جەتى جاسار تۇقلىق تەمىر دەگەن بالا جىگىتتى الىپ كەلەدى. بۇل مونعولدىڭ كوپ امىرلەرىنىڭ بىرەۋىنىڭ بالاسى ەدى. ءبىراق بولاتشى بۇنى تۋبا حاننىڭ ۇلى ەمىل-قوجادان تۋعان دەپ ءتۇسىندىردى جۇرتقا. ەمىل-قوجا ولگەندە ەكى قابات قالعان-مىس، تۇقلىق تەمىر شەشەسى ەكىنشى ەرگە تيگەندە بۇل دۇنيەگە كەلگەن-مىس. مونعول امىرلەرى ىشتەي سەنسىن-سەنبەسىن، سىرتتاي ءبارى بىردەي بولاتشىنىڭ ۇسىنىسىن قابىل الدى، ماڭعلاي-سۇبەگە تۇقلىق تەمىردى حان كوتەردى. ويتكەنى ءالى شىڭعىس جاسىسىن بەرىك ۇستاپ كەلگەن شىعىس مونعولدارىنا بۇلاردىڭ حانى شىڭعىس ۇرپاعىنان بولۋى شارت ەدى. تۇقلىق تەمىردەن بوتەن بۇل تۇستا بۇل ۇرپاقتان ىڭعايلى ەشكىم كەزدەسە قويمايدى. سوندىقتان تۇركى امىرلەرىنە كونگىسى كەلمەگەن مونعول بەكزادالارى بۇل جىگىتتى ەش تالاسسىز حان كوتەردى. بۇلاردىڭ ىقىلاسىنا قاراي، تۇقلىق تەمىر دە مونعول جوعىن جوقتايتىن ايبىندى حان بوپ شىقتى. ول كوپ كەشىكپەي جاعاتاي ۇلىسىنىڭ اراسىنداعى تالاس-تارتىس، الاۋىزدىقتى پايدالانىپ، قايتادان ماۋارانناحردى وزىنە قاراتتى. بۇل تۇقلىق تەمىردىڭ، نە ونى قوشەمەتتەگەن مونعول بەكزادالارىنىڭ كۇشتىلىگىنەن تۋعان جوق. بۇعان بوتەن جاعداي — حالىق اراسىندا، اسىرەسە مەدرەسەلەردەگى شاكىرتتەر مەن قارحاناداعى شەبەر، ۇستا، جۇمىسشى جۇرتتىڭ ماۋارانناحردى بيلەپ وتىرعان جاعاتاي حاندارىنىڭ قياناتىنا قارسى كوتەرىلگەن قوزعالىستارى — اسەر ەتكەن ەدى. مىنە وسى كەزدە، تۇركىستاندا، باياعى اقبەرەنمەن ساقىپ-جامالدىڭ بالاسى اسىعات پەن ارداق اتتى ۇلەم، جانە بۇل ۋاقىتقا دەيىن قاراقشىلىق ءومىر وتكىزىپ جۇرگەن. تاراعايدىڭ ۇلى، سوڭىنان الەمگە قانىشەرلىگىمەن اتى شىققان بولاشاق اقساق تەمىر گۋرگەن پايدا بولدى.
بۇلار جاقسىلىق پەن جاماندىق، كۇن مەنەن ءتۇن ءتارىزدى ەكى ءتۇرلى جاندار ەدى. ارداق جاقسىلىقپەن كۇن بولسا، اقساق تەمىر سول جاقسىلىقپەن كۇندى قۇرتۋعا كەلگەن، جاماندىق پەن ءتۇن ەدى.
ءولىم مەن ءومىر دەگەن سۇمدىق ايقاستا، ول كەزدە كوبىنە جاماندىق پەن ءتۇن جەڭگەن. ءبىراق بۇل وقيعا بۇدان بەس جىلدان كەيىن بولعان. ال ارداق پەن اقساق تەمىر كەزدەسكەن شاقتا ماۋارانناحردا مەدرەسە شاكىرتتەرى مەن قارحانا شەبەر-ۇستالارىنىڭ قوزعالىسى تۋا باستاعان.
مىنە وسى قوزعالىسقا ارداق اتتى ۇلەم قاتىناسقان. بۇل ۇلەمنىڭ ماۋارانناحردا پايدا بولۋى ءبىر تاڭ قالارلىق ەرتەگى.
اقبەرەن مەن ساقىپ-جامالدان بوبەشتىڭ قولىندا ءۇش جاسار اسىعات اتتى بالاسى قالعانى ءمالىم. سول جىلى كۇزدە بوبەنى دۇنيە سالعان. جەتىم قالعان جاس اسىعاتتى ءبىر جاساق باسى قاراقشى ۇستاپ الىپ حورەزمدەگى قۇلدار بازارىنا اكەپ سالعان. وسى جاس اسىعاتتى بالاسى جوق، ءبىر قارت كەرۋەن باسى ساتىپ العان.
بالا سونداي زەرەك بولىپ شىققان. كەرۋەن باسى ونى وزىمەن بىرگە الىس جاقتارعا قاشقار، قۇلجا، ساراي-بەركەلەرگە الىپ ءجۇرىپ، كوپتەگەن جات شاھارلاردى كورسەتتى.
ەسەيە كەلە اسىعات كەرۋەن تارتىپ قاشقار، قۇلجاعا دا باردى. ءوزىنىڭ اكە-شەشەسىن ىزدەي ءجۇردى. اقىرىندا ولاردىڭ شىعىس تۇركىستاندا وسىدان ون جىل بۇرىن بولعان قارا شەشەك ىندەتىنەن ولگەنىن ەستىدى.
سودان كەيىن اسىعات و جاققا كەرۋەن تارتۋدى قويدى.
ەندى ول سوناۋ مىسىر، باعداتقا دەيىن كوش باسقاردى.
ال بالاسى جوق قارت كەرۋەن باسى، اسىعاتتىڭ ادالدىعىنا، ساياحات ىسىندەگى دارىندىلىعىنا ريزا بولىپ، ونى ءوز بالاسى ساناپ، مۇراگەرى ەتكەن. كارىلىكتەن جۇرە الماي قالعان كەرۋەن باسى، جۇمىسىن اسىراندى ۇلى اسىعاتقا تاپسىردى.
اسىعات جيىرما بەسىنە جەتپەي داڭقتى جىبەك جولىنىڭ ەسكى سۇرلەۋلەرىمەن يران، يراكتارعا باراتىن كەرۋەندەردى ءوزى باسقارعان.
كەيدە ول رۋم، التىن وردا ساۋداگەرلەرىنىڭ حورەزم بازارىنان ساتىپ العان قۇلدارىن الىس مىسىر، باعداتقا اپاراتىن كوشتەرىنە جول كورسەتۋشى، كەرۋەن باسى بولاتىن.
مىنە وسىنداي ءبىر جولىندا، باعداتقا ءوزى باسقارىپ بارا جاتقان قۇلدار كەرۋەنىنەن حورەزم ساۋداگەرى بازاردان ساتىپ العان اركاديي دەگەن ون جاسار ورۇسۋت بالاسىن كەزدەستىرگەن.
بالا قايعىلى كوگىلدىر كوزدى، ءبىر ۋىلجىعان جاس ەدى.
اسىعات نەگە ەكەنىن ءوزى دە بىلمەدى، وسى بالا وعان سونداي ۇنادى. قايعىلى جۇزىنە تاڭ قالدى. اقىرى ساۋداگەردەن كەرۋەنگە جول كورسەتكەنى ءۇشىن الاتىن تولەۋىنىڭ تەڭ جارتىسىن بەرىپ، الگى بالانى ساتىپ الدى.
بالانى ول حورەزمگە دە الىپ قايتپادى، ورۇسۋت جەرىنە دە جىبەرمەدى. «جەتىم بيشارا قۇلدىق بۇعاۋىنا تاعى ءتۇسىپ قالار» دەپ قورىقتى. كەرۋەن باسقارعانىنا تولەنگەن اقشاسىنىڭ قالعان جارتىسىن بەرىپ، باعداتقا بارعان جەرىندە الگى بالانى ءبىر قىپشاقتان شىققان مولدانىڭ مەدرەسەسىنە ورنالاستىردى.
ءار ءۇش جىلدا باعداتقا ءوزى كەرۋەن تارتىپ تۇردى. مەدرەسەگە ءار بارعان سايىن بالانىڭ وقۋ قۇنىن تولەدى.
بالا وتە زەرەك ەكەن، اراب عىلىمي فاندەرىن تەز يگەرىپ كەتتى. ول ەندى اراب، قىپشاق تىلىندە سويلەيتىن بولدى.
ءبىراق بالا قۇلدىققا ساتىلعان كەدەيدىڭ ۇلى ەكەنىن ۇمىتپادى. وسكەن سايىن جاس جانى زورلىققا، قياناتقا قارسى جالىنداي ءتۇستى.
اسىعات ونى ەندى ءىنىسى سانادى. اركاديي دەگەن ورۇسۋت ەسىمىن وزگەرتىپ، قىپشاققا ونى ارداق دەپ اتادى...
ارداق تا ءوزىن ەندى سوناۋ الىستا قالعان قىپشاق ۇلى سانادى. قىپشاق جەرىن ءوز جەرىم دەدى، قىپشاق ەلىن ءوز ەلىم دەدى، ويتكەنى بۇنى قۇلدىقتان قۇتقارعان اعاسى اسىعات قىپشاقتان شىققان عوي.
ءبىراق قىرسىق قىرىق اعايىندى. سول قىرسىقتىڭ بىرەۋىنە اسىعات تا ىلىكتى. وسىدان ءتورت جىل بۇرىن باعداتقا كوش باستاپ بارعان جولى، بۇلاردىڭ كەرۋەندەرىن ارابتىڭ جول تونايتىن قاراقشىلارى شاپتى. دۇنيە-مۇلىكتەرىن تارتىپ الىپ، وزدەرىن باعداتتىڭ بازارىنا اپارىپ ساتتى.
اسىعاتتىڭ باعىنا قاراي بۇنى، ارداق مەدرەسەسىن بىتىرگەن باياعى قىپشاق مولداسى ساتىپ الدى.
ول ەندى اسىعاتقا قانداسىم قىپشاقسىڭ دەگەن جوق، باسىبايلى قۇل ەتىپ ۇستادى، اۋىر جۇمىسقا سالىپ، قاققاندا قانىن، سىققاندا ءسولىن شىعاردى. «ەلىڭە حابار بەر تەزىرەك ءۇش ەسە ارتىق ەتىپ قۇنىڭدى تولەپ سەنى قايتارىپ السىن» دەدى.
كىم حابار بەرەدى، كىم قايتارىپ الادى؟
باعدات قايدا، حورەزم قايدا!
تۋعان اعاسىنداي بولعان ادامنىڭ مۇنداي كۇيگە ۇشىراعانىن كورگەن جاس ۇلەم ارداق جانىن قويارعا جەر تاپپادى. قىپشاق مولداسىنان اسىعاتتى ساتىپ الۋعا اقشاسى بولمادى.
زورلىقشىل، ادىلەتسىز باي، ماناپ، يشان، مولداعا قارسى جاس ۇلەم، ەندى ولارعا بۇرىنعىدان دا وشىگە ءتۇستى. بار ءومىرىن سولارمەن كۇرەسۋگە جۇمساماق بولدى.
ءبىراق ەڭ الدىمەنەن وعان اسىعاتتى قۇلدىقتان قۇتقارۋ كەرەك ەدى. ارداق ەش جول تابا المادى. اقىرى اسىعات ەكەۋى ءبىر تۇندە ەبىن تاۋىپ باعداتتان قاشىپ شىقتى.
اسىعاتتىڭ جول بىلەتىندىگى جاقسى بولدى. ولدىك-تالدىق دەگەندە قىعاداق دالاسىنىڭ شەتىنە جەتكەن. ەندى ولار حورەزمگە قاراي وتكەن. حورەزمگە جەتكەننەن كەيىن اسىعات ءوز جەرىندە قالىپ، ارداق ءانديجانعا بەتتەمەك بولعان.
ءانديجان قالاسى ءبىر كەزدە بۇكىل تۇركىستان ءامىرشىسى قايدۋدىڭ جارلىعىمەنەن تۋبا سالدىرعان. تۇرعان جەرىنىڭ قولايلىعىنا بايلانىستى از ۋاقىتتا ءانديجان فەرعانا ولكەسىنىڭ باس شاھارىنا اينالعان. جانە بۇل قالانىڭ كوپشىلىك تۇرعىندارى تۇركى تۇقىمداس قاڭلى، نايمان، دۋلات ءتارىزدى ەلدەرمەن بولاتىن. جالعىز ءانديجان قالاسى عانا ەمەس، بۇكىل فەرعانا ولكەسىندە تۇركى تۇقىمداس جۇرت باسىم ەدى. ۇلەم ارداق ءوزىنىڭ ساياسي ءىسىن وسى ءوزى بىلەتىن قىپشاق تىلىندە سويلەيتىن تۇرعىن جۇرتتاردىڭ اراسىندا باستاماق بولعان. ءبىراق ءانديجاندا دا جانە ونىڭ توڭىرەگىندە دە تۇركى تۇقىمداس كوشپەلى ەلدەردىڭ ۇستەمدىگى باسىم كەلگەندىكتەن، مۇندا قالا مادەنيەتى، قالا شارۋاشىلىعى كوپ تومەندەي تۇسكەن ەدى.
قىسقاسى بەركە حانعا ورۇسۋت جەرىنە كىرىپ، ىشىندە وتىرىپ باسقارۋ كەرەك دەگەن نوعاي ويىن جوشى ۇرپاقتارى روسسياعا قولدانا الماعانمەن، جاعاتاي امىرلەرى تۇركىستان جەرىنە قولدانعان. مىنە سول سەبەپتەن دە، كەشەگى قالا مادەنيەتى ءبىراز ساتىعا كوتەرىلگەن ماۋارانناحر، بۇگىن كوشپەلى ەلدەردىڭ تىكەلەي بيلەۋى ارقاسىندا كوپ تومەن ءتۇسىپ كەتكەن.
مۇنداي جاعدايدا، ءانديجاندا حالىق اراسىندا ءجوندى جۇمىس ىستەي المايتىنىنا كوزى جەتكەن ارداق ۇلەم بۇل ارادا تۇراقتاي الماي تۇركىستان ولكەسىنىڭ باس شاھارى سامارقانتقا كەلگەن.
مىنە وسى قالادا ول بولاشاق اقساق تەمىرمەن كەزدەسكەن. جانە بۇكىل ماۋارانناحردا جاعاتاي ۇرپاقتارىمەن تۇركى تۇقىمداس ەلدەر امىرلەرىنىڭ قاندى وقيعالى، تالاس-تارتىستارىنىڭ دامىعان كەزىندە بىر-بىرىمەن تانىسقان.
«ءبىزدى قۇداي جاراتقان جوق، قۇدايدى وعان قۇلدىق نيەت كورسەتكەن ءبىز ءوزىمىز جاراتتىق». قانداي دانىشپان ادام بولماسىن، ونى الەۋمەتتىك الەمگە تەك اقىل دارىنى، ەرلىگى عانا ەمەس، قوعامدىق جاعداي، ۇلتتىڭ نە ءبىر تاپتىڭ ۇستەمدىك كوكسەگەن تىلەگى تۋدىرادى. بۇل كەزدە مارۋانناحردا بولاشاق اقساق تەمىر پايدا بولسا، التىن وردا تاريحىندا، سول تۇستا اقساق تەمىرمەن داڭقى تايتالاسا العان، بىرنەشە ايگىلى قاھارماندار دۇنيەگە كەلگەن. جوق دۇنيەگە كەلىپ قانا قويعان جوق، ولار سول اقساق تەمىرمەن ءبىر تۇستا ات جالىن تارتىپ ءمىنىپ، اتاق، ب ا ق اڭساپ، اق نايزالارىن قولىنا الىپ، تارتىس-تالاس تورىنە انداي شىققان.
سولاردىڭ ءبىرى كەلەشەك قازاق حاندارىنىڭ ۇلى اتاسى ورىس حان ەدى. بۇل جوشىنىڭ ون جەتى ۇلىنىڭ ءبىرى — توقاي تەمىردەن تۋعان ۇز-تەمىردىڭ بالاسى حودجانىڭ نەمەرەسى ەدى. ءوز اكەسى بادىقتى مۇسىلمان داستۇرىمەنەن جەڭگەلەرى كىشكەنتايىنان شىمتاي دەپ اتاپ، اق وردا تاريحىندا دا ول وسى اتىمەنەن قالعان. جانىبەك حان ولگەن جىلى ورىس جيىرما جەتى جاسار ەدى. بۇل ۇزىن بويلى، اق سارى، شەگىر كوز، وتە ەرجۇرەك، جىگەرلى جىگىت بولعان.
ەكىنشى قاھارمان التىن وردانىڭ بولاشاق اتاقتى حانى ورىستان ون جاس كىشى توقتامىس ەدى. بۇدا ۇز-تەمىر ۇرپاعىنان ۇز-تەمىردىڭ ەكىنشى بالاسى سارىدجادان كونچاك، كونچاكتان تۇعلىق-حوجا، تۇعلىق-حوجادان توي-حوجا تۋعان. توي-حوجادان دۇنيەگە توقتامىس كەلگەن. بۇل الماستىڭ جۇزىندەي وتكىر، قارا تورى، كەڭ ماڭدايلى جىگىت ەكەن. بۇل كەزدە جۇرت تاڭ قالار ەشتەڭە ىستەمەگەن. ءبىراق ءالى تالاي قاسقىر، تۇلكىنى الاتىن ۇياسىنان ۇشقالى تۇرعان بالا بۇركىت ءتارىزدى، ءوزىنىڭ شىڭعىس ۇرپاعى ەكەنىن كورسەتە الاتىن جاس ەكەنىن اڭعارتقان.
ءۇشىنشى جىگىت، سوڭىنان جارتى الەمگە اتى شىققان ايگىلى ەدىگە باتىر ەدى. بۇل ورىستان ون ءبىر جاس كىشى. كىشى بولعانمەن ودان ەرلىگى كەم ەمەس. ۇلكەن ەكى كوزى وتتاي جانعان، تۇكتى قاباقتى، قوشقار مۇرىن، قاراسۇر، ارىس كەۋدەلى، اسقان بالۋان، سۋىق ءتۇستى جان بولعان.
بۇنىڭ دا ارعى اتالارى ماماي ءتارىزدى. مەكەدەن شىققان اق ماڭعىت رۋىنىڭ ايگىلى بەكتەرى. ءتورتىنشى اتاسى تەرمە، ودان قىزىجى، ودان ءىسلام-قيا، ودان قادىر-قيا تۋعان. بۇلاردىڭ ءبارى التىن ورداعا قىزمەت ەتكەن. ءاز جانىبەك، كەزىندە قۇتلىق تەمىردىڭ وتىنۋىمەن قادىر-قيادان تۋعان قۇتلىق قيانى حورەزم ءامىرشىسىنىڭ قاراماعىنا بەرگەن. قۇتلىق تەمىر ونى وزىنە باعىنىشتى قۇمكەنت مادينەسىنە امىرشى-بەك ەتكەن. وسى قۇتلىق-قيادان بۇكىل دۇنيە جۇزىنە اتى جايىلعان، «ەر ەدىگە» داستانىنىڭ كەيىپكەرى ەدىگە باتىر تۋعان.
مىنە جانىبەك حان قازا بولعان كەزدە، ماۋارانناحر مەن اق وردادا، التىن وردانىڭ كۇيرەۋىنە، سوڭىنان ءبىر ءسات قايتا كوتەرىلۋىنە سەبەپكەر بولعان، جولدارى قاندى-جورىقتى، قىرعىندى وسىنداي ۇلدار تۋعان.
جانىبەك حان ولگەن تۇستا ورىس حان اق وردا ۇلىسىنىڭ تاعىنا جاڭا عانا وتىرعان. ونىڭ الدىندا وزبەك حان كەزىندە، بۇكىل اق وردانىڭ ۇلىس باسى جوشىنىڭ ۇلكەن بالاسى وردانىڭ شوبەرەسى، باياننان تۋعان ساسى بۇقى ەدى. ول وتىز جىلداي وسى ۇلىستى باسقارعان. ساسى-بۇقى ولگەن، ياعني، جىلقى، 1330 جىلدان كەيىن، بۇكىل اق وردا ۇلىسىن ون بەس جىلداي ونىڭ بالاسى ەردەن بيلەگەن. بۇل حاندار شامالارى كەلگەنشە ەلدى دۇرىس باسقارۋعا تىرىسقان جانە التىن وردا حاندارىنىڭ ايتقانىنان شىقپاعان. وزدەرىن التىن ورداعا باعىنىشتى ساناعان. ال ەردەن دۇنيە سالعاننان كەيىن، تاققا ونىڭ بالاسى مۇباراك-حوجا وتىرعان. بار پالە وسى حاننان باستالعان. بۇل شايحى-دۋانا مىنەزدى، ونىڭ ۇستىنە بۇيرەكتەن سيراق شىعارعىش ءوزىمشىل كىسى ەكەن. وسى مۇباراك-حوجا تاققا وتىرىسىمەن، ءوزىن بۇكىل جەر شارىنىڭ كىندىگى سانايدى. جانىبەك حاننىڭ وزىنە دە باعىنعىسى كەلمەيدى، جۇرتتى تايپا-تايپاعا ءبولىپ، از جىلدىڭ ىشىندە اق وردا ءىشىن استان-كەستەن ەتەدى. اقىرىندا، جارتى جىل عانا حان بولىپ، ەكى جارىم جىلداي قاڭعىپ ءجۇرىپ، سوناۋ شىعىستاعى التاي تاۋىنىڭ اراسىندا ولەدى. ودان كەيىن اق وردا تاعىنا ونىڭ نەمەرە ءىنىسى شىمتاي وتىردى. جانىبەكپەن بۇل دا جاقسى بولدى. ءبىراق التىن وردادان ءبولىنىپ جەكە شاڭىراق كوتەرۋدى قالاي باستاعان. اق وردا قاراماعىنداعى تۇركى تۇقىمداس ەلدەردىڭ ىقپالىنان شىعا الماي، جانىبەكتەن بولىنە جايىلدى. اقىرى ون جەتى جىل اق وردانى بيلەپ، شىمتاي دا دۇنيە سالدى. ەندى ونىڭ تاعى جيىرما جەتى جاسار ورىسقا قالدى.
ساسى-بۇقىدان باستاپ اق وردا حاندارى مۇسىلمان ءدىنى تۋىن تىككەن سەيحۋنداريانىڭ ورتا جانە تومەنگى شەنىندەگى وتىرار، ساۋران، جەنت، بارچكەنت سەكىلدى قالالاردى قىستاۋ ەتە باستاعان. بۇل شاھارلاردا مەدرەسە، مەشىت، حاناكا، قارحانا سالىپ قالا تۇرعىندارىنىڭ دا كوڭىلىنەن شىعىپ، كوپ جۇرتتى، وزدەرىنە قاراتا العان. ورىس حان تاققا وتىرعاننان كەيىن، اتاسى جوشى قيراتپاستان بۇرىن مىقتى بەكىنىس بولعان سىعاناقتى اق وردا استاناسى ەتتى. تالقاندانعان قالانى قايتا تۇرعىزدى. كۇمبەزدى مەشىتتەر سالدى. سىعاناقتى سوناۋ ۇلىتاۋ مەن ارال تەڭىزىنە دەيىن سوزىلعان قىپشاق دالاسىندا كوشىپ جۇرگەن قازاق رۋلارىن بىرىكتىرەر، قايتادان باس كوتەرىپ كەلە جاتقان ماۋارانناحر حاندىعىنا قارسى تۇرار قورعانىنا اينالدىردى.
سوسىن بارىپ ورىس حان شىعىسى مەن باتىسىنا بىردەي الاقتاي قاراي باستادى. شىعىسىنان ول ءتۇبى اق ورداسىنا ءقاۋىپ تۋدىراتىن كۇشەيىپ كەلە جاتقان تۇركى ومىرلەرىن كوردى. ال باتىسىندا الىس جاتقان التىن وردادان بۇعان ءقاۋىپ جوق سەكىلدى كورىندى، ءبىراق ەندى وعان ءوزى قىزىعا قاراي باستادى.
وسىنداي كۇنگەيىندەگى يران، كۇنگەي شىعىسىنداعى موعولىستان، شىعىسىنداعى ماۋارانناحر، تەرىسكەي-شىعىسىنداعى اق وردا حاندىقتارى جاتقان جەرىنەن تۇرەگەلىپ، سىلكىنگەن قاسقىرلارداي، سان قيلى ماقسات پەن قوزعالا باستاعان كەزدەرىندە التىن وردا تاعىنا بەردىبەك كەپ وتىردى.
جوعارعى حاندىقتارداي ەدىل — جايىق ورداسىنىڭ تەرىسكەيىندەگى بولعار، باشقۇرت، موردۆا ەلدەرى دە، سونداي-اق، باتىسىنداعى رۋسسيا دا التىن ورداعا قاباقتارىن ءتۇيىپ تۇكسيە تۇسكەندەي ەدى. راس، بۇل تۇستا، ورىس جەرىنىڭ ءوزى دە تىنىش بولمايتىن. تاكاپپار سەمەن مەن ونىڭ ءىنىسى يۆان ولگەننەن كەيىن بەردىبەك ۇلى كنياز اتىن سۋزدال كنيازى دميتريي كونستانتينوۆيچكە بەرگەن. ەندى ماسكەۋ كنيازدىگى وسالدانا تۇسكەن. ءبىراق بۇعان ورىس جەرىنىڭ كنيازدەرىنىڭ باسىن بىرىكتىرۋگە ماسكەۋ كنيازدىگى كونگىسى كەلمەگەن. مۇنداي جاعدايدا، ارينە، ورىس جەرى دە تىنىش جاتا الماعان. ءبىراق ولار التىن ورداعا تىكەلەي ءقاۋىپ تۋعىزۋدان ءالى دە الىس ەدى. ايتسە دە بۇل تۇستاعى ورىس كنيازدەرىنىڭ تارتىستارى، كنيازدىكتەردىڭ بۇرىنعىداي جەكە-جەكە كۇشەيۋىندە ەمەس، ولاردىڭ باستارىنىڭ بىرىگۋ ساياساتىنىڭ توڭىرەگىندەگى تارتىسقا اينالعان.
بۇل التىن ورداعا دەگەن ەڭ باس ءقاۋىپ ەدى.
ارينە، مۇنداي جاعدايدا التىن وردانىڭ ءوزىنىڭ ءىشى بەرىك بولعانى ەڭ ۇلكەن سۇيەنىش. ۇيىڭنەن بۇلىك شىقپاسا، سوندا عانا ارازداسقان كورشىڭە كۇش كورسەتە الاسىڭ. بۇل اتام زاماننان كەلە جاتقان ەسكى قاعيدا. ءبىراق التىن وردا ءوز ءىشىن بۇلىكتەن ساقتاي المادى. بالىق باسىنان ءشىريدى، بار پالە وسى التىن وردانى بيلەپ وتىرعان بەردىبەك حاننىڭ وزىنەن باستالدى.
سۇلىكتەي قاپ-قارا، ەسىك پەن توردەي جورعا مىنگەن، مىسىقتىڭ كوزىندەي دوپ-دوڭگەلەك تاسىرايعان كوگىلدىر كوزدەرى شاتىناپ قىزارىپ كەتكەن جيرەن سارى كىسى جان-جاعىنا الاقتاي قاراپ، سالدىرىپ كەلە جاتتى. مەڭسىز قارا جورعا، ات باۋىرىن جاپقان قالىڭ شالعىن اراسىنان يرەلەڭدەگەن قارا جىلان ءتارىزدى سۋسىلداي توگىلە، جۇيتكي اعادى.
ۇستىندەگى دولى ءوڭدى جيرەن سارىنىڭ الدەنەدەن قورىققانداي، قوبالجىعانداي سيقى بار. ارتىنان بىرەۋ قۋىپ كەلە جاتقانداي، كەيدە ءالسىن-السىن بۇرىلىپ قاراپ قويادى.
ال جيرەن سارىنىڭ ارتىندا، كىلەڭ جالاڭ قىلىش ۇستاعان، ساداق اسىنعان ءبىر توپ كۇزەتشىلەرى كەلە جاتىر. ءبارى دە، بىركەلكى قۇلا مەن باران مىنگەن، جاۋ جۇرەك جىگىتتەر.
سوعان قاراماي جيرەن سارى جان-جاعىنا كەيدە الاقتاي، كەيدە تۇنجىراي، قورقا قاراپ قويادى. ىزبارلى، قىزىلقۇمدا كەزدەسەتىن قىزعىلت جيرەن ۋلى جىلانداي سۋىق تۇرىنە قاراماي، بۇنىڭ زارە-قۇتى قاشىپ ابىگەرلەنە تۇسكەن. سوندىقتان دا ول جولىنداعى شوق توبىلعىعا دا تەسىلە قارايدى، قالىڭ ءشيدىڭ تۇسىنان دا سەسكەنە وتەدى. وعان سولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ تۇبىنەن ءوزىن اڭدىپ، قاس جاۋى ساداعىن كەزەپ تۇرعانداي كورىنگەن.
جيرەن سارى وزىنەن-وزى ۇرەيلەنە تۇسەدى.
ءبىر ءسات ول سوڭىنان قۋىپ كەلە جاتقان اجالدان قاشىپ قۇتىلعىسى كەلگەن ادامعا ۇقسايدى.
بىرەسە الدىنان اڭدىپ تۇرعان دۇشپاننىڭ باسىپ-جانشىپ وتكىسى كەلگەندەي، سۋداي اققان جورعاسىن ءالسىن-السىن قامشىلاپ العا ۇمتىلا تۇسەدى.
كىم ەدى بۇل وسىنشاما وزىنەن ءوزى قورىققان؟ وزىنەن-وزى قاشقان؟ قايدا بارادى وسىنشاما اسىعىپ؟ الدە وسىلاي شاپسام، قۇتىلام با دەي مە اڭدىپ تۇرعان اجالدان؟
ءيا، بۇل كىم ءوزى، جازمىشتىڭ جورعادان دا، قيالدان دا جۇيرىك ەكەنىن بىلمەيتىن؟
ال بۇل اجال ءتارىزدى ءتۇسى سۋىق، ءبىراق ءوزىنىڭ كوزىنە دە سول اجالدىڭ ۇرەيى ۇيالاعان جيرەن سارى، اتاقتى التىن وردانىڭ بۇگىنگى حانى بەردىبەك ەدى. ول ەدىلدىڭ تومەنگى ساعاسىنا كەشە عانا جايلاۋعا قونعان توقال شەشەسى تايدوللانىڭ اۋلىنا كەلە جاتقان. سول سەبەپتەن اسىعۋدا ەدى. اسىقپاسىنا بولمايتىن. ويتكەنى ونى وسى اۋىلدا ءوزىنىڭ بولاشاق اجالى ساناعان، سەگىز ايلىق ءىنىسى كۇتىپ جاتقان. بەسىكتە ىڭگالاعان سەگىز ايلىق بالانىڭ جىگىت بولىپ ءوسىپ، اعاسى بەردىبەكتەن حان تاعىن تارتىپ العانشا كىم بار، كىم جوق. ءبىراق بەردىبەك حانعا ولاي كورىنبەگەن. جارلى بايىماي ما، جاس وسپەي مە، سوندىقتان، حان تاعىنان دامەتەر ەڭ سوڭعى سەگىز ايلىق نارەستە ءىنىسىن ءوز قولىمەن تەزىرەك ءولتىرىپ، كوڭىلىن تىنىشتاتپاق بولعان. بىردىبەك حان سول ءۇشىن اسىعادى. اناۋ بۇل بارعانشا ءوسىپ قالىپ، بۇنىڭ ءوزىن ولتىرەردەي زارە-قۇتى قاشىپ قورقادى.
بەردىبەك حان بۇنداي اۋرۋعا التىن وردا تاعىنا وتىرىسىمەنەن ۇشىراعان.
بۇل كەسەلگە ونى ەڭ الدىمەنەن تورە بي دۋشار ەتكەن.
سودان بەرى بۇل اۋرۋى دامي كەلىپ، اقىرىندا «جانىبەك تۇقىمىنان حان تاعىنان دامەتەر ەشكىمدى قالدىرمايمىن» دەگەن تىم جامان كەسەلگە اينالعان ەكەن.
اڭگىمە بىلاي باستالعان.
بەردىبەك تاققا وتىرعاننان سوڭ، ءبىر جەتىدەن كەيىن وعان توبە بي دارەجەسىنە جەتكەن تورە بي كەلگەن.
— تاق اجالى حاندا، ال حان اجالى ۇرپاعىندا،— دەگەن ول.— ال التىن تاقتا وتىرعىڭ كەلسە سەنىمەنەن باقتالاستىرار بىردە-بىر وزبەك ءۇرىم بۇتاعى ءتىرى قالماسىن. سوندا عانا «التىن تاعىمدى ەشكىم تارتىپ المايدى» دەپ توسەگىڭدە تىنىش ۇيىقتايسىڭ.
بەردىبەك شۋ دەگەننەن-اق تورە بي سوزىنەن ويلانىپ قالعان. حان اجالى ۇرپاعىنان ەكەنىنە شەك كەلتىرمەگەن. وعان اكەسى جانىبەكتى ءوزىنىڭ قالاي ولتىرگەنى كۋا. «مەن اكەمدى ولتىرگەندە، مەنى ءىنى-اعامنىڭ بىرەۋىنىڭ ءولتىرۋى تابيعي ءىس قوي» دەپ ويلاعان ول. تورە ءبيدىڭ سوزىنە قۇلاق قويعان بەردىبەك التىن ورداعا يە بولعان العاشقى جىلى-اق، اكەسى جانىبەكپەن بىرتە تۋعان، وزبەكتىڭ بوتەن بەس بالاسى — تىنىبەك، ىرىمبەك، تۇقتىبەك، تاتتىبەك، داۋلەتبەكتەردەن تاراعان، حان تاعىنان دامەتەر-اۋ دەگەن ون ەكى نەمەرە اتا-ىنىلەرىن، ورداسىنا قوناققا شاقىرىپ الىپ، ءبىر تۇندە باۋىزداپ ولتىرتكەن. حان تاعىنا ميراسقور بوتەن جاقىندارىن، بىرەۋىن اندا جۇرگەنىندە، بىرەۋىڭ توي ۇستىندە، ال تاعى باسقالارىن ءتۇرلى-تۇرلى جاعدايلاردا جوق ەتكىزدىرگەن. ەندىگى كەزەك جانىبەكتەن قالعان ءوزىنىڭ جالعىز ءىنىسى سەگىز ايلىق ۇلگىتايعا كەلگەن... ارينە، سەگىز ايلىق بالا ءوسىپ بەردىبەكتى ولتىرەر دەگەنگە ەشكىم دە سەنبەس-تى. بۇعان بەردىبەكتىڭ ءوزى دە سەنبەگەن بولار... ءتىپتى، شىنىن ايتساق، التىن وردا حانى مۇنداي نارەستە ءىنىسى بارىن دا ۇمىتىپ كەتكەن ەدى. بۇنى دا حاننىڭ ەسىنە تۇسىرگەن باياعى تورە بي ەدى.
ۇزاق جىل بويى ءوزىن تەك سۇبە بي قاتارىندا عانا ۇستاپ كەلگەن جانىبەككە تورە بي ولەردەي كەكتەنگەن. بۇكىل التىن ورداعا «ءاز» اتالعان وسى حاننىڭ ءۇرىم-بۇتاعىن ءبىرجولاتا قۇرتىپ، ءتۇبى ەڭ جوعارعى بيلىكتى ءوز قولىنا الماق بولعان. اعا، ىنىلەرىن تەگىس ءولتىرىپ، ەكى قولىن بىردەي قانعا بوياتىپ، التىن وردا حانى بەردىبەكتى دە، مۇرنىن تەسكەن وگىزدەي جەتەككە الىپ، ءوز دەگەنىمەن جۇرگىزبەك بولعان. قولى قاندى ادام ءوز ار-ۇياتىنان ءبىر قورىقسا، قىلمىسىن بىلەتىن ادامنان ەكى قورقادى. مۇندايدا كۇناكار قايدا بارادى. ەش جاققا بارا المايدى. ال دۇنيەدەن تەك التىن تاقتى عانا ارمان ەتكەن بەردىبەك وسىلاي تورە ءبيدىڭ ايتقانىن ىستەيمىن دەپ ءجۇرىپ، ءوزىنىڭ ونىڭ قولىنداعى شىنجىرلى قاباعان ءيتى بولعانىن بىلمەي قالعان.
مانساپ دەگەن كىمدى قانداي قياناتقا اپارماعان. كىمدى قانداي قىلمىسقا كوندىرمەگەن.
بەردىبەكتى دە اپارعان، بەردىبەكتى دە كوندىرگەن.
اكەسىنىڭ ولىمىنەن باستاپ ءبىر قۇلاعان بەردىبەك، ءارى قاراي قۇلاي بەرگەن. وسى قىلىعىمەنەن وسى قانكويلى مىنەزىمەن ول التىن وردا تاعىن مىقتاپ ۇستاپ وتىرا المايتىنىن ويلاماعان. مۇنداي ادەتپەنەن تاقتى كۇيرەۋگە جەتكىزگەنىنە كوز جىبەرمەگەن. ال سۇم بي، ارينە، «تاق اجالى حاننان» دەگەن ءسوزدى بوسقا ايتقان جوق ەدى. ول ەكى قولى بىردەي قانعا باتقان كىسىنىڭ التىن تاققا ابىروي بەرمەيتىنىن دە جانە وسى تاقتا ۇزاق وتىرا المايتىنىن دا جاقسى بىلەتىن. سول ءۇشىن دە التىن وردا بيلىگى ءتۇبى وزىمە كوشسە ەكەن دەگەن تورە بي، بەردىبەكتى قۇلاعان ۇستىنە قۇلاي بەرسىن دەپ ويلاعان.
ءوزى حان بولماسا دا، موڭكە-تەمىر، تۋداي-موڭكە، تۋلا-بوقا، توقتاي كەزدەرىندەگى نوعايداي التىن وردا ءامىرشىسى بولۋدى تىلەدى. ارينە، ول ازىرگە التىن وردا ءامىرشىسى دارەجەسىنە جەتىپ تە قالعان. ال بەردىبەك بار كۇناسىنىڭ، قىلمىسىنىڭ اقىلشىسى، ءتىپتى ءوزىنىڭ رۋحاني اكەسىنە اينالعان وسى تورە بيدەن، ەندى قورقاتىن بولعان. بار قىلمىسىن بىلەتىن تورە بي ءبىر كۇنى اشكەرەلەپ، جۇرت الدىنا ارقانداپ الىپ شىعاتىنداي كورىنگەن وعان. قىلمىسىڭنان گورى قىلمىسىڭنىڭ كۋاشىسى قورقىنىشتى ەكەنىن ۇققان. تالاي اعا-ىنىلەرىن ءوز قولىنان باۋىزداعاندا شىمىرىكپەگەن بەردىبەك، ەندى سولارىن بىلەتىن تورە بيدەن قورىقتى. ءبىلىپ قالسا، ەرتەڭ وزىنەن وسى قىلمىستارىنا جاۋاپ سۇرايتىن حالىقتان، ءۇرىم بۇتاعىنان قورىقتى.
مىنە وسىلاي ونىڭ جۇرەگىندە قورقۋدان تۋعان ۇرەي پايدا بولعان. بۇل ۇرەي ونى ابدەن بيلەپ الدى. قويۋعا جانىن جەر تاپقىزبادى.
ارينە، بەردىبەكتىڭ بۇنىسى اقىلىنان اداسۋعا از-اق قالعان ادامنىڭ كۇيى ەدى. سويتسە دە ول تورە ءبيدى ولتىرۋگە باتا المادى. ارىستان قانشا كۇشتى، جۇرەكتى بولسا دا، ءوزىن جۇرت الدىندا ويناۋعا ۇيرەتكەن قامشىلى يەسىنە قارسى شىعۋعا باتا المايدى. ال يەسىنە قارسى شىعۋ ءۇشىن ارىستانعا جايشىلىقتاعى قورقۋ، باعىنۋدان تىس، ءوزىن-وزى ۇستاي الماي قالار، اقىلىنا باعىندىرمايتىن وراسان اشۋ بيلەگەن، شەكتەن شىعار ءجايت كەرەك. بەردىبەك ارىستان بولسا، تورە بي سول قامشىلى يەسى ەدى. ال سول ارىستانعا كەنەت يەسىنە شاباتىن مەزەت تۋماي-اق قويعان. ادەتتەگى تورە ءبيدى تىڭداپ ۇيرەنىپ قالعان بەردىبەك، ىشتەي وعان قارسى تۇرا باستاسا دا، بەتپە-بەت كەلگەنىندە، قۇيرىعى بۇلعاڭداي يەسىنە ەركەلەگەن قاباعان يتتەي، انانىڭ الدىندا مىسى سىنىپ قالاتىن.
شىركىن، ىستەگەن قىلمىس كىمدى قور ەتپەگەن.
التىن وردانىڭ قاتىگەز، قانىشەر حانىن دا قور ەتتى.
بەردىبەك وسىنداي جاعدايدا جۇرگەندە، بۇگىن تاڭەرتەڭ حان ورداسىنا تورە بي كەلگەن. ول ادەتتەگىسىندەي ەشكىمنەن رۇقسات سۇراماي، ەسىكتى يتەرىپ جىبەرىپ، حان سارايىنا كىرە بەرگەندە، ەكى قۇلاعى تىكىرەيگەن ءبىر كىشكەنتاي كۇشىك ءشاۋ ەتىپ ءۇرىپ، اشۋلانا ىرىلداي كەپ ءبيدىڭ ءماسىلى جۋان بالتىرىنان الا تۇسكەن. ويىندا ەشتەڭە جوق، ۇيگە ماردىمسىپ كىرگەن تورە بي كۇتپەگەن جەردەن كۇشىك بالتىرىنان الا تۇسكەندە قورقىپ قالعان.
بۇل كۇشىك ۇيالى قاسقىردى جالعىز ءوزى الاتىن حاننىڭ تايىنشاداي، قاسقىر تەكتەس «قاراقۇلاق» دەپ اتالاتىن تازىسىنان تۋعان جالعىز ارلان كۇشىك ەدى. حان، ادەتتە تاعىنا تالاساتىن ءوز بالالارىنان گورى، وسىنداي قاندى اۋىز يتتەرىنىڭ، تەمىر تىرناقتى بۇركىت، قارشىعالارىنىڭ كۇشىك، بالاپاندارىن جاقسى كورەتىن. ول ءوز بالالارىن ەمەس، ۇنەمى وسىنداي اسىل تۇقىمدى كۇشىك، يتتەرىن وزىمەن بىرگە الا جۇرەتىن. سول ادەتىمەنەن وسىناۋ تۋماي جاتىپ ىزالى، قاباعان جارالعان، وسى ءبىر قاراقۇلاق كۇشىگىن سارايىنا ەرتە اكەلگەن. شوشىپ كەتكەن بي، بەلىندەگى قامشىسىن الىپ، كۇشىكتى تارتىپ جىبەرگەنىنشە، كۇزەتشى جىگىت كۇشىكتى قۇشاقتاي الدى. اشۋلى ءبيدىڭ قامشىسى ەندى كۇزەتشىنىڭ ارقا تۇسىن ءبىر وسىپ ءوتتى. كۇشىگىنە قامشى تيسە، بي اشۋىنان گورى، حان اشۋى وزىنە بۇدان دا اۋىر سوعاتىنىن تۇسىنگەن كۇزەتشى جىگىت بيگە ءتىل قاتپاي، كۇشىكتى قۇشاقتاپ دالاعا اتا جونەلدى.
كۇزەتشىنىڭ ىسىنە ريزا بولىپ قالعان حان، ەندى كۇلە سويلەپ تورە بيگە قارادى. ءبىراق حاننىڭ ءوزى كۇلگەنىمەنەن دە، كوزى كۇلمەگەنىن بايقاپ قالعان بي دە، بويىن تەز جيناپ الدى. بەردىبەكتىڭ مۇنداي كوزى كۇلمەي، ءوزى كۇلەتىن ادەتىنىڭ قانداي ءقاۋىپتى ەكەنىن بي دە بىلەتىن.
— ياپىرماي، بيەكە، ءسىز دە قورقادى ەكەنسىز عوي؟ — دەدى ول.
— باتىرعا دا جان كەرەك. ويلاماعان جەردەن جولبارىستاي ارس ەتىپ حاننىڭ ارلانى بالتىرىڭنان الىپ جاتسا، قورىقپاي! — بي دە حان ءسوزىن قالجىڭ-ازىلگە اينالدىرعىسى كەلدى. ءبىراق بۇدان ءارى ول ءسوزىنىڭ توركىنىن ءتىپتى باسقا جاققا بۇرىپ اكەتتى. سۇم بي بەردىبەكتىڭ سوڭعى كەزدە كوڭىلىنىڭ بوتەن كۇيمەن تولقىپ جۇرگەنىن سەزىپ قالعان. مۇنداي جاعدايدا قانسىراي باستاعان بەردىبەكتى بوتەن جولعا ءتۇسىرىپ جىبەرۋى كەرەك ەكەنىن ول جاقسى بىلەتىن. سوندىقتان دا تورە بي كەنەت تۇكسيە سويلەدى،— ايتسە دە بۇل ءالى كۇشىك قوي... ال ەرتەڭ توبەت بولعانىندا نە ىستەيدى؟ كۇشىك كۇنىندە بالتىرىمىزدان العاندا، ناعىز قاسقىر ۇستار يت بولعانىندا تاماعىمىزدان قابا تۇسپەسىنە كىم كەپىل؟ ارينە، بۇل كۇشىكتىڭ ءويتۋى قۇر تەگىمەن عانا بايلانىستى ەمەس، حان يەم، بار گاپ كىمگە بۇنى قاس، نە دوس ەتىپ ۇيرەتۋىندە.— ول ءسال توقتاپ قايتا سويلەدى.— وسىنداي قاسقىر تۇقىمداس ءبىر كۇشىكتى سەنىڭ توقال شەشەڭ تايدوللا-قاتىن دا اسىراپ وتىرعان جوق پا... ول ءىنىڭ ءولى نارەستە، سەگىز ايعا كەشە عانا جەتتى دەپ ءجۇر عوي جۇرت... ءبىراق تايدوللا-قاتىن وعان قانداي ءسۇتىن بەرەدى؟ ادال ءسۇتىن بە؟ الدە حان اعاسىنا وشىكتىرەر ارام ءسۇتىن بە؟ مىنە گاپ قايدا. ءيتتى كۇشىگىنەن، كىسىنى بالا كۇنىنەن تاربيەلە دەگەن اقىل وسىندايدان ايتىلسا كەرەك. ال تايدوللا-قاتىن جانىبەك حاندى جانىنداي جاقسى كورگەن توقالى، سەن بولساڭ...
بەردىبەك تورە ءبيدىڭ بۇدان ءارى سوزىنە قۇلاق قويعان جوق. كەنەت ونىڭ كوز الدىنا ءبىر سۋرەت ەلەستەپ كەتتى.
بەردىبەك ءازىربايجاننىڭ حانى اتالعان جىل ەدى عوي. تابريزدەگى مەراعيلىقتار مەشىتىنىڭ قاقپاسىنىڭ الدىنا ءوزىنىڭ بۇيرىعى، بويىنشا مەليك-اشرافتىڭ باسىن جۇرت سىرعاۋىلعا بايلاپ قويعان. قياناتشىل، قانىشەر امىردەن قۇتىلعاندارىنا قالا تۇرعىندارى قۋانىپ، تابريز كوشەلەرىنىڭ بويىن مەيرام الاڭدارىنا اينالدىرعان. سول كۇنى تەرىسكەيدەگى حاشترۋدان ون مىڭ اسكەرمەن اكەسىنىڭ ءوزى كەلگەن. شاھار حالقى ۇلكەن قوشامەتپەن قارسى العان. جانىبەك حان بۇدان ءبىر جەتى بۇرىن عانا قالىڭ قوسىندارىمەن مەليك-اشراف اسكەرلەرىن قۋىپ، ءۇجداننان وسى حاشترۋدا ايماعىن باسا كەيۋك شاھارىنا دەيىن بارىپ، كەيىن قايتقان.
جانىبەك حان كەلگەن ءتۇنى داۋلەتحانا عاجايىپ سارايىندا قونىپ شىققان. ەرتەڭىنە الشاح قوجانىڭ مەشىتىنە تاڭەرتەڭگى نامازىن وقىپ، بەردىبەكتى ەلۋ مىڭ اسكەرىمەنەن تەبريزگە تاستاپ، ءوزى سىرقاتتانىپ تۇرعاندىقتان كەيىن ءۇجدانعا قايتقان. وندا ءبىر كۇن عانا توقتاپ ءداشتى قىپشاققا سۋىت اتتانعان. جانىبەك سول جولى ۇلكەن بالاسىنىڭ حان كوتەرىلگەن تويىنا قاتىناسۋعا جورىق الدىندا عانا ۇيلەنگەن، چەركەس كنيازىنىڭ قىزى ءوزىنىڭ توقالى تايدوللا حانىمدى تاستاپ كەتكەن.
التىن وردا حانى ءجۇرىپ كەتكەننەن كەيىن تابريز ءامىرشىسى مۇحاممەد-ديۆان بەردىبەكتىڭ ءازىربايجان سۇلتانىنىڭ حانى بولعانىنا ۇلكەن توي جاساعان. جارۋقا ءامىردىڭ بالاسى ساراي-تەمىردى بەردىبەك حاننىڭ باس ءۋازىرى ەتكەن. توي وتكەننەن كەيىن، قاراماعىنا اكەسى تاستاپ كەتكەن ەلۋ مىڭ اسكەرىنىڭ اتتارىن جايىلىممەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن بىردىبەك حان قالىڭ ءشوپتى دەرقامازۋم القابىنا كەتپەك بولعان. ال باس ءۋازىرى ساراي-تەمىر حان سارايىن دۇنيە-مۇلىكپەن بەزەندىرۋ ءۇشىن تابريزدە قالعان. تايدوللا حانىم بولسا، كۇيەۋىنىڭ سوڭىنان ساراي-بەركەگە جۇرۋگە دايىندالىپ جاتقان.
حان تاعىنا جەتىپ، كوڭىلى ابدەن كوتەرىلگەن بەردىبەك قوشتاسقالى وزىنەن جيىرما ءۇش جاس كىشى، ون جەتىگە كەشە جەتكەن، ءداشتى قىپشاققا جۇرگەلى جاتقان اكەسىنىڭ ۋىلجىعان جاس توقالى تايدوللانىڭ سارايىنا كەلگەن.
بۇل كەزدە اققۋدىڭ كوگىلدىرىندەي تايدوللا حانىم جول كيىمدەرىن كيىپ، جولعا شىعۋعا دايىندالىپ، نوكەر قىزدارىمەن مىنەتىن اتتارىن كۇتىپ ويىن كۇلكىدە وتىرعان.
بەردىبەك حان جاس توقال شەشەسىن كورگەندە كەرەمەت سۇلۋلىعىنا تاڭ قالىپ، قوشتاسۋىن ۇمىتىپ كەتكەن. مىزعىماس جىلاننىڭ كوزىندەي تاسىرايعان كوزىن ودان الماي-اق ۇزاق تۇرىپ قالعان. اۋزىنان سىلەكەيى شۇبىرا ول ازەر دەگەندە:
— مەنى جالعىزسىراتىپ، تاستاپ كەتپەۋىڭىزدى وتىنەمىن،— دەگەن تۇتىعا سويلەپ.
جاس توقال شەشەسى حاننىڭ ارام ويىن بىردەن تۇسىنگەن. سويتسە دە شۋ دەگەننەن اشۋ شاقىرماي قالجىنداي سويلەگەن.
— جالعىزسىرايتىن ەمشەكتەگى بالا ەمەسسىز عوي. جانە قۇدايعا شۇكىر، قاسىڭىزدا ەلۋ مىڭ اسكەرىڭىز بار،— دەگەن كۇلىمسىرەي.
بەردىبەك كەنەت بويىن بيلەپ كەتكەن سەزىمگە شىداي الماي قالعان.— ەلۋ مىڭ اسكەرىمنىڭ قاسىندا ەلۋ كۇن بولعانىم، ءسىزدىڭ ءبىر ءسات كوز الدىمدا تۇرعانىڭىزعا جەتەر ەمەس...
حانىم بولمەسىنە جاڭا عانا كىرگەن ەدى، بولمەدە بوتەن ادام بولمايتىن. ءوزىن ءوزى ۇستاي الماي، بويى بالقىپ كەتكەن بەردىبەك تايدوللاعا قارسى ءجۇردى.
سول ساتتە حانىمنىڭ تاۋ قىزىنا بىتكەن تاكاپپارلىق مىنەزى ۇستاپ كەتتى. وزىنە جاقىنداپ قالعان حان ۇلىنىڭ ءدال تۇمسىعىنىڭ الدىنان قولىنداعى قامشىسىمەن، ىسقىرتا كەپ تارتىپ جىبەردى.
— بايقاڭىز، مەن جاس بول سام دا ءسىزدىڭ اناڭىزبىن،— دەدى.
بەردىبەك باسقا ۇرعان تاناداي توقتاپ قالدى. اكەسىنىڭ جاس توقالىنا قانشا قىزىعىپ كەتسە دە، ول ايەل قۇشاعىنىڭ قىزۋىنان حان تاعىنىڭ ىستىقتىعىن ارتىق كورەتىن. تابيعي تىلەك قانشا قىستاعانمەن، قۇداي بەرگەن مىنەزدەن اسا الماعان. مىناۋ ەركە-شورا تەنتەك قاتىن، اناۋ بۇكىل يراندى تىتىرەتىپ كەتكەن ايبىندى اكەسىنە بىردەمە دەپ جۇرسە... ول ودان ءارى تايدوللاعا قاراي اياعىن باسپاعان. ساسقانىنان جالتارا تۇسكەن.
— عافۋ ەتىڭىز، حانىم، ءسىز مەنى تۇسىنبەدىڭىز،— دەگەن بەردىبەك كەنەت جۋاسي.— مەن سىزگە، كەتپەڭىز دەسەم، سىي-قۇرمەتكە ءبىر كەرەمەت زات تارتپاقشى ەدىم. مەليك-اشرافتىڭ ىشىنە كىلەڭ گاۋھار، جاقۇت، تاعى سونداي اسىل تاستار تىگىلگەن كەۋدەشەسى ماراندا شاھارىندا ەكەن دەگەن حابار الىپ ەدىم. بۇگىن سوعان احيدجان ءامىردى جىبەردىم. كەۋدەشەگە تىگىلگەن اسىل تاسى ءبىر مەملەكەتتىڭ قۇنى دەيدى. ەگەر الىپ كەلسە، سىزگە تارتايىن دەپ ەدىم. سول ءۇشىن ءبىراز كۇن وسى ارادا ايالداي تۇرۋىڭىزدى وتىنگەن ءتۇرىم عوي...
— راقمەت،— دەگەن تايدوللا ءسال مىسقىلداي ەزۋ تارتىپ. ال ماعان دۇنيەدەگى ەڭ قىمبات ءسىزدىڭ اكەڭىز، ءاز جانىبەك حان. ونىڭ جانىنىڭ سۇلۋلىعىنا، جۇرەگىنىڭ تازالىعىنا مەليك-اشرافتىڭ كەۋدەشەسىندەگى تۇگىل، بۇكىل دۇنيە ءجۇزى اسىل تاستارىنىڭ قۇنى جەتپەيدى. مەن سول امىرشىمە جەتۋگە اسىعۋدامىن...
سويتكەنشە حانىمنىڭ اتى دا كەلىپ قالعان. بەردىبەك سىزدانا قوش ايتىسىپ ءۇن-تۇنسىز قالا بەرگەن.
دەمەك سونداعى تايدوللا قىلىعى بەردىبەكتىڭ جۇرەگىنە قادالعان شوڭگەدەي، وسى كۇنگە دەيىن ەسىنەن شىقپاي-اق قويعان. ءبىراق حان تاعىنا وتىرعاننان بەرى تايدوللاعا دەگەن كەكتەن گورى، ءوز باسىنا، تاعىنا ءقاۋىپ تۋدىرار-اۋ دەپ ويلاعان اعايىن تۋىسىن قۇرتۋ ءىسى ماڭىزدى كورىنگەن. بار ۋاقىتىن، اقىل-ويىن سول ءىس الىپ كەتكەن. سوندىقتان دا تايدوللاعا ساقتالعان قامشى ءولى كۇنگە سىلتەلمەگەن. ءتۇسى سۋىق اق بەرەن ءالى كۇنگە قىنابىنان شىقپاعان. مىنە، ەندى تورە بي ءسوزى ونىڭ ءولى بەتى قابىرشىقتانىپ جازىلا قويماعان جاراسىنا تۇز قۇيىپ جىبەرگەندەي بولدى.
تورە بي دە سىلتەگەن قامشىسىنىڭ بەردىبەكتىڭ اۋىرىپ تۇرعان جەرىنە ءدال تيگەنىن ءبىلدى. حاننىڭ قاھارىنىڭ باسقا جاققا اۋعانىن ۇقتى. وزىنە وسى ويدى سالعان توقتاي-تۇعلۋ قاتىنعا ىشتەي تاعى ريزا بولدى. تەك ايەل دەگەن اتى، ايتپەسە ءبىر ەلگە پاتشا بولا الاتىن قاتىن! ارينە، توقتاي-تۇعلۋ-قاتىن تايدوللانىڭ سەگىز ايلىق نارەستەسىن ءولتىرسىن دەگەندە بەردىبەكتىڭ حاندىعى ۇزاق سوزىلۋىن ويلاعان جوق. تايدوللاعا دەگەن ءوزىنىڭ دە وشتىگى بار. ال قاتىن وشتىگى ول كەشىرىلمەيتىن وشتىك. اسىرەسە بۇل جانىنا باتقان، ار-نامىسىنا تيگەن سەزىمدەردەن تۋسا، ءتىپتى قيىن. توقتاي-تۇعلۋ-قاتىندى جانىبەك ون بەس جاسىندا العان. بۇ دا كەزىندە كۇندەي كوركەم، ايداي اسەم بولعان، جانىبەك بۇدان ەكى بالا كورگەن. ءبىرى ەرتە ولگەن. دەمەك، حان قىرىق جىل وتاسقان ومىرىندە بۇعان ىلعي جاقسى ىقىلاسىن كورسەتىپ كەلگەن. راس، ول بۇدان كەيىن دە بىرنەشە ايەل العان. ءبىراق توقتاي-تۇعلۋ-قاتىن ءارقاشاندا ونىڭ جۇرەگىندە ءبىرىنشى ورىندا تۇرعان. جۇرتى سولاي ويلايتىن. توقتاي-تۇعلۋ-قاتىننىڭ ءوزى دە ەرىنىڭ بۇنى وزگەدەن جاقسى كورەتىنىن بىلەتىن. حان جاس توقالدار الىپ جۇرسە دە، ءبارىبىر، جۇرەگى مەنىكى دەپ، توقتاي-تۇعلۋ بايبىشە ۇنەمى ريزا ەدى. حاننىڭ كوپ قاتىن الۋىن تەك بوزبالاشىلىققا جاتقىزاتىن. ال بوزبالاشىلىقتى كىم ىستەمەيدى؟ ءوزى دە ۇنەمى ەتەگىنە ناماز وقىپ جۇرگەن جوق قوي... سويتكەن ەرى، وسى جولى ساپارىنان قاتتى سىرقاتتانىپ قايتقانىندا وزگە ايەلدەرىن عانا ەمەس بۇنى دا جۇرت كوزىنشە ماسقارا ەتتى. ەش ۋاقىتتا جاقسى كورمەگەنىن اشتى. قاتتى ساندىراقتاپ جاتىپ، اۋزىنا تەك چەركەس كنيازىنىڭ تاعى قىزى تايدوللا عانا ءتۇستى. التىن ورداسى دا، قالىپ بارا جاتقان ەل-جۇرتى دا، ءبىر قورا قاتىن-بالاسى دا اۋزىنا ىلىكپەدى. بار بولعانى «تايدوللام! مەنىڭ تايدوللام! قايداسىڭ سەن؟» دەي بەردى. الدەقالاي ەسى كىرگەن مەزەتتەردە تەك بار سۇراعانى «تايدوللا كەلدى مە؟» عانا بولدى. باسىندا وتىرعان توقتاي-قۇعلۋ-قاتىنعا كوزىن دە سالمادى. ەرىنىڭ بۇل قىلىعى شىڭعىس اۋلەتىنىڭ اتاقتى ۇرپاعىنان شىققان نامىسقور توقتاي-تۇعلۋ-قاتىنعا، جۇرەگىنە، قانجار سۇققانمەن بىردەي بولدى. ول نامىستانعانىنان يمانىن ايتۋعا كەلگەن مۇحيددين-بەردايدان باستاپ ءۇي ءىشى تولى التىن وردا بەكزادالارىنىڭ بەتىنە قاراي الماعان. قىرىق جىل بويى يەمدەنىپ كەلگەن بايىن كورەر كوزگە وزىنەن تارتىپ العان تايدوللا-قاتىنعا ول كورمەي جاتىپ، ولەردەي بوپ وشتەسە قالعان. ال كورىپ ەدى، جۇرەگى بىردەن كەك، قىزعانشاقتىق وتىمەنەن ورتەنىپ كەتە جازدادى. ءوزىنىڭ ءبىر فارسى كىتابىنان «كوپ ايەل وزگە ايەلدىڭ اقىلدىلىعىن دا، بايلىعىن دا، ءتىپتى سۇلۋلىعىن دا كەشىرە الادى، تەك ونىڭ وزىنەن گورى ەركەكتەرگە كوبىرەك ۇنايتىن قىلىقتارىن، نە سونداي باسقا قاسيەتتەرىن كەشىرە المايدى» دەگەن ءسوزدى وقىعانى بار. تايدوللا بيكەنى كورگەن ساتتە-اق قىرىق جىل وتاسقان جانىبەك حاننىڭ نەگە بۇنى جاقسى كورگەنىن ۇقتى.
سوڭىنان، جانىبەك حاندى جەرلەگەندە تايدوللانىڭ جىلاعانىن كورگەن ادام، كوزىنە جاس الماي قالماعان. بۇنىڭ جوقتاۋى دا وزگەشە بولعان. حاننىڭ باسقا قاتىندارى بەتتەرىن تىرناپ، ويبايلارىن سالىپ:
«دۇنيە سالدى ارىسىم،
ايدىن كولىم سۋالدى.
نۋ ورمانىم قۋاردى...—
دەپ بوزداپ جاتقاندا، تايدوللا قاناتىنا وق تيگەن اققۋداي سىڭسىپ، ادامنىڭ ەسىنەن كەتپەس ءبىر مۇڭ ايتقان.
كوگىلدىر كول سۋ ۇستىندە،
جالعىز اققۋ زار جىلايدى.
سىرىن ايتپاي ول ەشكىمگە
كوكتەن اجال تەك سۇرايدى...
نەگە سونشا قايعىلى ەكەن
بالاپانىن اتتى ما جاۋ؟
قانداي كەسەل جانىن جەگەن،
الدە ەمەس پە جۇرەگى cay؟
جوق، جوق، اققۋ اۋرۋ ەمەس،
بالاپانى و دا ءتىرى...
شەرى ءبىراق ماڭگى بىتپەس،
تىنباس جانە قايعىلى ءۇنى...
سورلى اققۋدىڭ ايتارى مول،
جان سەرىگى وققا ۇشتى...
سۇيە المايدى، بىلەدى ول،
ەكىنشى رەت بوتەن قۇستى...
تاۋ قىزىنىڭ قايعىسىن جۇرت ەندى تۇسىنگەن. جارىمەن بىرگە ءومىردىڭ ەڭ قىزىعى ماحابباتىن دا ماڭگى جوعالتقان جاس ارۋدى ەندى حالىق ەرەكشە اياعان.
ادامدى قايعىعا دا، قۋانىشقا دا بولەيتىن ماحاببات. ءتىرىنى ءولتىرىپ، ءولىنى تىرىلتەتىن دە ماحاببات. بۇل ءبىر ۇلى كۇش، ۇلى ءدىن. سول ۇلى كۇشپەن قۋاتتانعان، سول ۇلى ءدىندى بۇزباعان ادام دۇنيەنىڭ ەڭ باقىتتى جانى. مۇنداي باقىتقا جەتە الماعان توقتاي-تۇعلۋ-قاتىن وسى، كۇننەن باستاپ قىرىق جىل وتاسقان كۇيەۋىنە دە، ونىڭ جاس توقالى تايدوللا-بەگىمگە دە ماڭگى-باقي كەشپەستەي بوپ وشىگە قالدى. وسى وشىگۋدىڭ سالدارىنان ول حان تاعدىرىن شەشەر كۇرەستە بەردىبەك جاعىنا شىققان. وسى وشىگۋدىڭ ارقاسىندا تايدوللادان كەگىن الماق بولعان، ءبىراق قالاي الۋدى بىلمەگەن. ءتىلىن كەسىپ، ەسىگىنىڭ الدىندا جۇرگەن كۇڭ ەتۋگە باتا الماعان. ەر جۇرەك تاۋ قىزىنىڭ ءبىر كۇنى وزىنە زاقىم ىستەۋىنەن قورىققان. ال ءولتىرىپ تاستاۋعا، ءبىر جاعى جاڭا اتى شىعىپ كەلە جاتقان، جىلانداي لاپىلداعان تايدوللانىڭ اعاسى كاۆكازدىڭ جاس كنيازىنەن سەسكەنسە، ەكىنشى جاعىنان كۇندەسىن قۇر ولتىرگەننەن ءوشىنىڭ قايتپايتىنىن سەزگەن. ويتكەنى جانىبەك حان ولگەننەن كەيىن، ابىسىندارىنىڭ «كاۆكازدىڭ انا تاعى قىزى وزىنە قول سالىپ جۇرمەسە نەتسىن، سۇيگەنىمنەن قالىپ، بۇل دۇنيەدە ءومىر سۇرگىم كەلمەيدى» دەپتى عوي دەگەندەرىن ەستىگەن توقتاي-تۇعلۋ-قاتىن. مۇنداي وزىنە ءولىم تىلەگەن ادامعا ءولىم جازا ەمەس، سىيلىق ەكەنىن بۇ دا تۇسىنگەن. ءسويتىپ جۇرگەنىندە تايدوللا ورداسى اقجايىقتىڭ اتىراۋ تەڭىزىنە قۇيار ساعاسىنا تاياۋ تۇرعان سارايشىققا كوشىپ كەتكەن. سودان بيىل عانا وسى ەدىل وزەنىنىڭ تومەنگى شەنىندەگى حان جايلاۋىندا توقتاي-تۇعلۋ-بەگىم ونى كەزدەستىرگەن. جىل جارىمنان بەرى ونى كورمەگەن-دى. جەسىر توقالدىڭ قايعىسى مۇلدەم باسىلىپ كەتپەگەنمەن، كوزىندە ءبىر وراسان قۋانىشتىڭ وتى بارىن بايقاپ قالعان. «بۇعان نە بولعان؟» دەپ سۇراعان تايدوللا ورداسىنداعى وزىنە جاقىن ءبىر بەكزادا ايەلدەن. «الدە ءسىز ەستىمەپ پە ەدىڭىز، حانىم حان يەمىزدەن ەكى قابات قالعان ەكەن، وسىدان سەگىز اي بۇرىن ۇل تاپقان. اتىن ۇلگىتاي قويعان. سول بالا تۋعاننان بەرى تايدوللا حانىم كىلت وزگەردى. بۇرىنعىداي قايعىرۋىن دا قويدى. بار ىقىلاسى بالاسىنا اۋدى. ءوزى دە ۇلگىتايىن جانىنداي جاقسى كورەدى. كۇنى-تۇنى قولىنان تاستامايدى. «قالعان ءومىرىم وسى جالعىز ۇلىمنىڭ ۇستىندە ءوتسىن، قۇداي بۇعان دەگەن جاماندىعىڭ بولسا، وزىمە تيگىز، تەك وسى جالعىزىمدى ءتىرى قوي»، دەپ كۇندە قۇدايعا جالبارىنادى. ايەل ءسوزىن تاعى جالعاي تۇسكەن. بالاسىن تايدوللانىڭ جاقسى كورەتىنى سونشالىق دەگەن ول، بيىل ءبىز كوكتەم شىعا، شاتىر ىرگەسىنەن اۋىسىپ قونعان كۇنى، جاڭا تىگىلگەن ورداسىنان حانىم ءبىر شارۋاسى بولىپ سىرتقا شىعىپ قايتادان ۇيىنە كىرسە، تورگە تاياۋ تۇرعان، بالاسى جاتقان بەسىككە ىرگەدەن كىرگەن ءبىر قۇلاشتاي قارا شۇبار جىلاننىڭ اقىرىن جىلجىپ بارا جاتقانىن كورەدى. بوتەن قاتىن بولسا نە ىستەرىن بىلمەي ساسىپ قالار ەدى، نە ويبايلاي ايقايىن سالىپ قاشا جونەلەر ەدى... ال تايدوللا حانىم، بالاسىنا جەتىپ قالعان جىلانعا «تيمە!» دەپ ايقايلاپ جەتىپ بارادى. جىلان ىسقىرىنىپ بۇرىلىپ ءوزىن شاققانشا، بۇل كەبىسىمەن جەلكە تۇسىنان باسىپ تاعى ۇلگىرەدى. جىلان دەنەسىمەنەن بالتىرىنا ورالىپ، بارىنشا قىسا باستايدى. ايتەۋىر، تايدوللانىڭ شار ەتكەن داۋسىن ەستىپ قالعان سىرتتا جۇرگەن ءبىر مالشى جىگىت جۇگىرىپ ۇيگە كىرىپ، قولىنداعى تاياعىمەن جىلاندى ءولتىرىپ تايدوللانى قۇتقارىپ الادى.
ولگەن جىلاندى ءوز كوزىممەن كوردىم. ءتىرى كەزىندەگىسى تۇگىل، ءولى تۇرىنەن جان شوشىرلىق. ءبىر قۇلاش قارا شۇبار، بۇيەندەي. ال مەن ودان «ياپىرماي، قورىقپاي، مىنانداي جىلانعا قالاي جۇگىردىڭ؟» دەپ سۇراعانىمدا، ول اقىرىن كۇرسىنە، قايعىرا ەزۋ تارتىپ: «نارەستەمدى شاققانشا، ول جىلاننىڭ مەنى شاققانى جاقسى عوي»، دەپ جاۋاپ بەردى. ارينە ءبارىمىز دە بالالارىمىزدى جاقسى كورەمىز. ءبىراق تايدوللانىكى ەرەكشە ءتارىزدى. جيىرماعا جەتپەي سول جالعىز بالاسى ءۇشىن ەرگە شىقپاي جەسىر كۇيىندە قالعىسى كەلەدى. بۇنىڭ ءوزى بالاسىنا دەگەن ۇلكەن ماحابباتىنان تۋىپ تۇرعانى حاق». ايەل ءسوزىن بىتىرگەن.
توقتاي-تۇعلۋ-قاتىن تايدوللانىڭ بالا تاپقانىن بۇرىن دا ەستىگەن. بالانىڭ تۋعان جانە تايدوللانى جانىبەكتىڭ العان كۇندەرىنىڭ اراسىن ەسەپتەپ، ۇلگىتايدىڭ جانىبەك حاننىڭ بالاسى ەكەنىنە شەك كەلتىرمەگەن. بۇنى ول جادىنا العان دا قويعان. ال بۇگىن... جاس توقال اۋلىنان كەلگەن مىنا بەكزادا ايەلدىڭ سوزىنەن كەيىن شەشىم وزىنەن ءوزى تۋعان. «تايدوللادان ءوش الام دەگەن ادام، ونى وسى جالعىز ۇلىنان ايىرۋى كەرەك. بۇدان ارتىق تايدوللاعا ىستەر جاماندىق جوق» دەپ ويلاعان. جانە دۇرىس ويلاعان ەدى. تايدوللاعا بۇل ولىمنەن دە اۋىر قيانات بولارى ءسوزسىز ەدى. سوندىقتان دا كەشە تورە بيمەن وسى تايدوللا جايىندا سىرلاسقاندا:
— بەردىبەكتىڭ ءالى سەسكەنەر ءبىر ءىنىسى بار. ول وسى تايدوللا-قاتىننىڭ قولىنداعى سەگىز ايلىق بالا — دەگەن. — ون ۇشتە وتاۋ يەسى. ءالى اق سەگىز ايلىق بالا سوياۋداي جىگىت بولىپ شىعا كەلەدى.
ارينە، تورە بي، كوڭىلدەس توقتاي-تۇعلۋ قاتىننىڭ سەگىز ايلىق بالانى ءوسىپ، بەردىبەكپەن حان تاعىنا تالاسادى دەگەنى باقاستاس ەكى قاتىننىڭ كۇندەستىگىنەن شىعىپ وتىرعانىن جاقسى تۇسىنگەن. سەگىز ايلىق بالا ءوسىپ، حان تاعىنا تالاسقانشا، ەشكىنىڭ قۇيرىعى كوككە، تۇيەنىڭ قۇيرىعى جەرگە تيەر.
دەگەنمەن، توقتاي-تۇعلۋ-قاتىننىڭ ءسوزى بەردىبەكتىڭ قانسىراي باستاعان قانجارىن قالاي قاراي سىلتەۋگە جول تابا الماي داعدارىپ قالعان تورە بيگە كوكتەن تۇسكەن قۋانىشتاي بولعان.
ءقازىر ول تورە ءبيدىڭ ايتقانىنىڭ ءبارىن ورىندايدى. ءتىپتى بايىبىنا جەتپەي ورىندايدى. ال بەردىبەكتىڭ بار ويى ءقازىر سەگىز ايلىق ءىنىسىن ولتىرۋدە بولادى. مۇنداي كۇيىندە حان نە ايتساڭ دا ءۇستىرت تىڭدايدى. ءۇستىرت شەشىم الادى. تورە بيگە بەردىبەكتىڭ بۇل قاسيەتى دە ءمالىم. سوندىقتان ول حانعا كوپتەن بەرى ايتقالى جۇرگەن قۇبىجىق ويىنا كىرىستى.
جاقىپ بي قىزى سۇلۋبيكەنى، وسىدان جيىرما جىل بۇرىن مارتەبەلى اتاڭىز مۇحاممەد سۇلتان وزبەك حان ولتىرتكەن تۆەر كنيازى الەكساندردىڭ ءبىر بالاسىنا بەردى دەگەن ءسوز بار،— دەدى ول الىستان وراعىتىپ،— سول راس پا؟
— راس، وسىدان ءۇش اي بۇرىن ءوزىم رۇقسات ەتكەم،— دەدى بەردىبەك.
سۇلۋبيكە كورىكتى، ادۋىندى، تاكاپپار قىز بولاتىن. ەدىل بويىنداعى حان جايلاۋدا ءبىر تويدا تورە بي ونى كورگەن. ءتۇبى ەل بيلەۋگە جارايتىن، قىز ەكەنسىڭ دەگەن ىشىنەن قىراعى كوزدى بي... ءوزىنىڭ ءبىر بالاسىنا الىپ بەرمەك بوپ، اتاسى جاقىپ بيگە كىسى جىبەرگەن. ءبىراق ماڭعىت ءبيى: «اتتەڭ، تورە بي كەش ايتتى، ۋادەلەسىپ قويعان جەرىم بار ەدى» دەپ وكىنە جاۋاپ بەرگەن. سول سۇلۋبيكەنى تۆەر كنيازدەرىنىڭ ءبىر ۇرپاعىنا ۇزاتتى دەگەندى ەستىگەندە، تورە بي «قىزىن مەنىڭ بالاما بەرمەي، ورىسقا بەرگەنى قالاي؟» دەپ اشۋدان جارىلىپ كەتە جازداعان.
— ال وتكەن جىلى قىرىمدى گياسيددين وعلانعا ۇلىس ەتتىڭ عوي. ونىڭ ۇلى حاجى-كەرەيدىڭ كىشى قىزىن، ۇمىتپاسام، ءوزىڭنىڭ كۇيەۋ بالاڭ ماماي توقالدىققا الدى ەمەس پە؟
جوشىنىڭ توقاي-تەمىر بالاسىنان تارايتىن باس تەمىردەن تۋعان گياسيددينگە جانىبەك ولەر الدىندا قىرىمدى ۇلىس ەتىپ بەرگەن. بەردىبەك حان بولعاننان كەيىن، تورە بي وسى جەردى وزىنە العىسى كەلگەن. ءبىراق بۇل ۋاقىتتا بۇكىل قىرىم بويىنا ءامىرى جۇرە باستاعان گياسيدديننىڭ بالاسى قاجى-كەرەي، ءوزىنىڭ شىڭعىس ۇرپاعىنان شىققانىن پايدالانىپ، ءبيدىڭ بۇل ويىن ىسكە اسىرتپاعان. جانە وتكەن جىلى مامايعا ءبىر قارىنداسىن بەرگەن.
— ءيا، وسى بيىل الىپتى.
— مۇسا ءبيدىڭ ۇرپاعىنا ەندى ار جاعىنداعى ليبكە مەن ىلىك-شاتىس بولۋى عانا قالدى.
باعانادان بەرى بار ويى، تەك سەگىز ايلىق ءىنىسىن تەزىرەك بارىپ ءولتىرۋ عانا بوپ تۇرعان بەردىبەك، سول ويىن بۇزباي:
— ءيا، ءسويتۋ قالدى،— دەدى ول جايباراقات.
ارينە، تورە بي بۇل جولى دا، (وسىدان ون ەكى-ون ءۇش جىل وتكەننەن كەيىن، مامايداعى بەردىبەك حاننىڭ قىزى حانىمنان تۋعان رابيۋ-بەگىمدى ليبكەنىڭ كنيازى، ۇلى كنيازى، پولشانىڭ بولاشاق كورولى ياگويلو ولگەرتوۆيچ الاتىنىن بىلگەن جوق. ءبىراق سۇم بي ليبكە مەڭ وعان تاياۋ تۇرعان التىن وردانىڭ شەتى — ساقىستان جەرىندەگى بەكزادالار ىلىك-شاتىس، قۇداندال بولىپ كەتۋى مۇمكىن عوي دەپ بولجاعان. ەگەر ونداي جاعداي تۋا قالسا، التىن ورداعا بۇنىڭ ۇلكەن ءقاۋىپ ەكەنى بەلگىلى. تورە بي سونى ويلاعان. سول سەبەپتەن ول ويىنداعىسىن تىكەلەي ايتتى.
— ەندى مەنىڭ ءسوزىمدى تىڭدا، حان بەردىبەك — دەدى تورە بي تۇكتى قاباعىن قارس جاۋىپ،— ليبكە كنيازدىكتەرى جانە سەنىڭ قاراماعىنداعى قىرىم ساقىستان سۇبەلەرى ءبارى قاتار جاتىر. بىرلەسىپ كەتسە ءبىر حاندىق. ال قىرىم مەن ساقىستاننىڭ دەنى نوعايلى ەلى. ال بۇل ماڭعىت كەشە نوعايعا ەرىپ، التىن ورداعا قارسى شىققان.
بەردىبەك كەنەت بوساڭسي قالدى.
— قايدا بارساڭ دا، كىلەڭ اڭدىعان جاۋ...
بۇل ونىڭ «حان تاعىنا تاعى دا ءبىر جاۋ كەلدى عوي» دەپ سەسكەنىپ قالعانىنىڭ بەلگىسى ەدى. تورە بيگە، ارينە، بەردىبەك بىرەۋدەن قورىقسا، سەسكەنسە، ودان تەزىرەك قۇتىلۋعا تىرىساتىنى كوپتەن تانىس. بۇل جولى دا كوزدەگەن نىساناسىنا جەتكەنىن سەزدى. بۇدان ءارى بەردىبەكتى تۋلاتىپ الۋدان قورىقتى. اككى بي بەردىبەكتىڭ وزىنە جاۋدىڭ تىم كوپ ەكەنىن بىلگەن جاعدايدا، كوزىنىڭ تىم قاراۋىتىپ كەتەتىنىن دە بىلەدى. وندايدا حان دوس دەگەن ادامىنان دا سەكەم الىپ قالادى. بەردىبەكتىڭ مۇنداي جاعدايداعى مىنەزىمەنەن تانىس بي، تەزىرەك ونى العاشقى العان بەتىنە قايتا تۇسىرگىسى كەلدى.
—ارينە، سيقىم ءبيدىڭ اۋلى ازىرگە بىزدەن الىس،— دەدى — ال قازىرگى ءقاۋىپ، مىنا وسكەلى تۇرعان تايدوللا توقالدىڭ بالاسىندا...
بەردىبەك بۇدان ارىگە شىداي المادى. دەرەۋ ءۇي سىرتىنداعى جەلىدە بايلاۋلى تۇرعان قارا جورعاسىنا قاراي جۇگىرگەن.
مىنە ەندى ونىڭ زىركىلدەگەن توپ نوكەرىن سوڭىنان ەرتىپ، تايدوللا اۋىلىنا كەلە جاتقان بەتى.
قالىڭ شالعىن اراسىمەنەن باسىن قاقشيتا العا قاراي سۋسىلداي اققان قارا جورعا، بىرەۋدى شاعۋعا ۇمتىلعان قارا جىلان ءتارىزدى.
سوڭىنان ەرگەن سالت اتتىلى نوكەرلەرى، الدىنداعى باسشىلارىنان قالىسقىسى كەلمەگەن وردالى جىلان توبى ءتارىزدى، بىرىنەن ءبىرى وزا سۋسىلداي شابادى.
ءتۇسى سۋىق قاندى توپ ءبىرىن-بىرى قۋا تايدوللا اۋلىنا جاقىنداپ كەلەدى.
مىنە جەتىپ تە قالدى.
اۋىل ورتاسىنا وقشاۋلاۋ تىگىلگەن شاعىن بوز وردانىڭ الدىنا كەلىپ بەردىبەك اتىنان اسىعا ءتۇستى.
وزگەلەرى دە ابىر-سابىر ءتۇسىپ جاتىر.
بەردىبەك نوكەرلەرىمەن توپىرلاي ۇيگە كىرىپ كەلگەنىندە، تايدوللا وڭ جاقتا، بالاسىن الدىنا الىپ ەمىزىپ وتىرعان. بەردىبەكتىڭ قىلىعىنا تانىس جاس ايەل، ونى كورگەننەن-اق ءبىر سۇمدىقتىڭ بولاتىنىن سەزىپ، بوپەسىن كەۋدەسىنە قىسا، ورنىنان تۇرا بەردى.
— مىناۋ سەنىڭ بالاڭ با؟ — دەدى بەردىبەك قامشىسىنىڭ سابىمەن تايدوللانىڭ قۇشاعىنداعى نارەستەنى نۇسقاپ. سويدەدى دە، ونىڭ تاسىرايعان جىلان كوزدەرى نارەستەدەن اۋىپ، بالاسىن ەمىزىپ تۇرعان جاس ايەلدىڭ انا سۇتىنە تولى تىسىرايعان، توستاعانداي ەمشەگىنە قادالا ءتۇستى.
— ءيا، سەنىڭ ەڭ كىشى ءىنىڭ...— كەۋدەسىن ءبىر قولىمەنەن تاسالاي بەردى.
— قامشىڭ قايدا؟ — دەدى بەردىبەك ەندى.
تايدوللا تۇسىنبەي قالدى.
— قايداعى قامشى؟..
— انا جىلعى ماعان سىلتەگەن؟
ايەل قىسىلىپ كەتتى.
— كەشىرىڭىز، حان يەم، مەنىڭ ءبىر جولعى اعاتتىعىمدى.
— كەشىرمەسەم شە؟
— كۇڭىڭىز بولايىن، كەشىرە كورىڭىز.
— كۇڭىم ونسىز دا بولاسىڭ. بەر بالاڭدى!
— ونى قايتەسىڭ؟
— ولتىرەم.
تايدوللا بالاسىن باۋىرىنا قىسقان قالپىندا ءبىر تىزەرلەپ وتىرا قالدى. ەكى كوزىنەن جاسى پارلاپ اعىپ قويا بەردى.
— تەك نارەستەمە تيە كورمەڭىز،— دەدى داۋسى جاسقا تولىپ قارلىعا شىعىپ.— ەش جازىعى جوق قوي. اياڭىز. بالامدى ولتىرگەنشە، ءوزىمدى ءولتىرىڭىز..
— ءوزىڭ ماعان تىرىدەي كەرەكسىڭ. ال بالاڭنىڭ كەرەگى جوق. اكەل بەرى!
— اعاتاي، اياڭىز، بۇل ءالى كۇناسىز پەرىشتە عوي!
بەردىبەك بۇدان ءارى سوزگە كەلگەن جوق، تايدوللانىڭ قولىنان اناسىنىڭ ەمشەگىن ماۋجىراي قاننەن-قاپەرسىز ەمىپ جاتقان اپپاق سازانداي نارەستەنى جۇلىپ الدى. دەنەسىنە تيگەن سۋىق قولدان شوشىنا قالعان بالا ۇيقىلى كوزىن اشىپ، بەردىبەككە ءبىر قارادى دا، بوتەن ادام ەكەنىن كورىپ، شار ەتە قالدى. سول ۋاقىتتا حان دا، نارەستەنى قوس قولىمەنەن باسىنان اسىرا كوتەردى دە، پارمەنىنشە جەرگە پەرىپ قالدى.
— حان بولعىسى كەلەتىن نەمەسىڭ عوي!
بالانىڭ كىپ-كىشكەنتاي دەنەسىنىڭ مىلجا-مىلجاسى شىعىپ، تومپيعان باسى، جەرگە ۇرعان قاقتاي جالپيا قالدى.
— بالاڭنىڭ قىرقىن وتكىزگەننەن كەيىن، ءوزىم كەلىپ الىپ كەتەم،— دەدى بەردىبەك تايدوللاعا. سويدەدى دە نوكەرلەرىن ەرتىپ ۇيدەن شىعىپ كەتتى.
تايدوللا كوزىنەن جاسى سورعالاپ ءبىراز وتىردى. سودان كەيىن تۇرەگەلىپ، جاسىن ءسۇرتتى دە، باسىنداعى ءشولىسىن الىپ، بوپەسىنىڭ دەنەسىن ورادى.
قان-قان بولعان نارەستەنى باۋىرىنا قىسىپ، ول تاعى ءبىراز تۇردى. الدەن ۋاقىتتا بارىپ:
— قۇلىنىم، قۇلىنىم،— دەدى تايدوللا بوپەسىنىڭ بەتىنە قاراپ،— ءتىرى بولسام، بەردىبەك حاننىڭ وسى ىستەگەنىن ءوزىنىڭ الدىنا كەلتىرەرمىن! سەنىڭ ءوشىڭدى الۋعا اق سۇتىممەنەن انت ەتەمىن!
سويدەدى دە ول كەنەت وكىرىپ جىلاپ قويا بەردى. جىلاپ تۇرىپ بالاسىنىڭ ساۋ جاق بەتىنەن شولپىلداتىپ سۇيە بەردى.
تايدوللا بوپەسىنىڭ جەتىسىن بەرىپ بولعان سوڭ، قىرقىنا قاراپ، بەردىبەكتىڭ الىپ كەتۋىن كۇتپەي، كەشە جانىبەكتىڭ جاعىندا بولعان، جوشىنىڭ تولەك تەمىر بالاسىنان تارايتىن ناۋرىز بەن مۇحاممەدتىڭ جايىق ەتەگىندەگى ۇلىسىنا جاسىرىن قاشتى. كاۆكازداعى ءوز ەلىنە اتتانۋعا، بەردىبەك ءبىلىپ قالسا سوڭىمنان قۋعىنشى جىبەرىپ، ۇستاپ الار دەپ قورىقتى.
بەردىبەكتىڭ بويىنا بىتكەن باققۇمارلىق قانىشەرلىك، وزگەگە سەنبەستىك، كورىنگەننەن قاۋىپتەنگىش قاسيەتتەرىن جالعىز تورە بي عانا ەمەس ماڭعىلى، اقىمەت، ماڭعۇتتاي ءتارىزدى وزگە بي، امىرلەر دە كەۋ-كەۋلەدى. وردا ماڭىنداعى مىقتىلاردان حانعا توقتاۋ ايتۋعا ەشكىمنىڭ باتىلى بارمادى.
«اكەسىن ولتىرگەن حان بولمايدى،
حان بولسا، ولۋىنە جىل تولمايدى...»،—
دەپ نيزامي ايتسا دا، اكەسى ءاز جانىبەكتى ولتىرگەن بەردىبەكتىڭ حاندىق قۇرعانىنا ەكى جىلدان اسىپ كەتتى. دەگەنمەن وزەننىڭ ءبىر جاعاسى بولسا، ەكىنشى جاعاسى دا بولادى. بۇل جاراتىلىس زاڭى. بەردىبەكتىڭ جامان قاسيەتتەرىن قولداۋشىلار تابىلعاندا، ونىڭ قانىشەرلىگىنە، قاتالدىعىنا قارسى تۇراتىندار دا كوبەيدى. بۇلار قاراماعىندا اسكەرى بار ناۋرىزبەك، مۇحاممەد، تەمىر-حوجا، موعۇل-بۇقا ءىلياس ءتارىزدى ومىرلەر ەدى.
ءبىراق كۇش ازىرگە بەردىبەك جاعىندا ەدى. ويتكەنى التىن وردا حانى دا، ءامىرشىسى دە ءوزى. امىرلەر كەڭەسىنىڭ باسشىسى تورە بي. ال اسكەرىن باسقاراتىن قوسىن — ءالمۇراسىنىڭ ەڭ بەدەلدىسى دە، العىرى دا ءوزىنىڭ كۇيەۋ بالاسى ماماي.
بۇل ۇشەۋى تىزە قوسىپ، بىرىگىپ تۇرعاندارىندا بۇلارعا ەشكىمنىڭ دە ءتىسى باتپاسا كەرەك-تى.
ۇيالى قاسقىرعا قانداي ارلان جەكە شاپقان.
دەگەنمەن، قانقۇيلى شىڭعىس ۇرپاقتارى ەمەس پە، بەردىبەكتىڭ القىمىنان الا تۇسەر بوتەن جاس ارلاندار بار ەدى. اسىرەسە بۇلار اق وردا توڭىرەگىنەن كوبىرەك كورىنە تۇسكەن.
مىنە بۇگىن دە بەردىبەك سول ۋاقتىعىن ىستەپ وتىر.
حان سارايىندا ءقازىر تورە بي، ماماي بار.
اكەسى جانىبەك ولەيىن دەپ جاتىر دەگەندى ەستىپ، بەردىبەك تابريزدان ساراي-بەركەگە قايتقالى جاتقاندا ماراندىداعى مەليك-اشرافتىڭ اسىل تاستار تىگىلگەن كەۋدەشەسىن الىپ كەلۋگە اقيدجان ءامىردى جىبەرگەنى بەلگىلى عوي. ءامىردىڭ كەۋدەشەنى الىپ كەلۋىن كۇتپەي، التىن وردا تاعىنان قۇر قالۋدان قورقىپ بەردىبەك ساراي-بەركەگە ءجۇرىپ كەتكەن. اقيدجان ءامىر كەۋدەشەنى قولىنا ءتۇسىرىپ، بار اسىل تاستارىن ءوزى پايدالانىپ كەتكەن. جانە يراننان جانىبەك پەن بەردىبەكتىڭ ەكەۋىنىڭ بىردەي ەلدەرىنە قايتقانىن ەستىپ، تابريزعا كەلگەن. مەليك-اشرافتىڭ جاعىنداعى ادامداردى جيناپ، سۇلتاندىقتى ءوز قولىنا العان.
مىنە ءقازىر بەردىبەك اكەسى جاۋلاپ الىپ بەرگەن ءازىربايجاننان ايىرىلىپ قالعانىندا ءىسى جوق، اقيدجان ءامىردىڭ كەۋدەشەنىڭ اسىل تاستارىن ءوزى پايدالانىپ كەتكەنىن ەستىپ بۇلقان-تالقان بولىپ وتىر.
ءبىر مەملەكەتتى ەمەس، ءبىر كەۋدەشەدەگى اسىل تاستاردى جوعالتقانى ءۇشىن تاعى سوعىس اشپاق.
بۇل ۋاقتىق ەمەي نەمەنە؟
جانە اسكەرى يراندى قايتادان شابۋعا جەتە مە، جەتپەي مە، وندا تاعى شارۋاسى جوق.
التىن وردا ءتارىزدى الىپتى باسقارىپ وتىرعان حان الدىن-ارتىن تەگىس ويلاۋعا ءتيىستى ەمەس پە؟ بۇل قالاي؟
ونىڭ ۇستىنە اقيدجان يران شاھارى احلاتتا ۋايس سۇلتان ولتىرگەن مەليك-اشرافتىڭ بالاسى تەمىرتاستىڭ قۇنىن سۇراماق؟
جانىبەك حان تابريزدان وزىمەن بىرگە ساراي-بەركەگە ەسىرەي ەتىپ الىپ كەلگەن مەليك اشرافتىڭ بالاسى تەمىرتاس وتكەن جىلى قارىنداسى سۇلتانباقىتتى الىپ، ءبىر ىڭعايلى ءتۇنى سارايدان حورەزمگە قاشقان. كوپ قيىندىقپەن بۇلار يراننىڭ ۇلى اقىنى حافيز تۋعان شيرازعا جەتكەن. قارىنداسى مەن تەمىرتاس حىزىرشاح تۇرعان احلاتقا كەلەدى. بۇل ارادا اكەسىنىڭ دوس ادامدارىمەن كەزدەسىپ، سۇلتانات امىرلىگىن وزىنە قايتارىپ الماق بولىپ، تابريز امىرىنە قارسى جۇرتتى كوتەرەدى. بۇنى ەستىگەن اقيدجان ءامىر احلاتقا ۋايس سۇلتان باسقارعان اسكەر شىعارادى. احلاتقا ءامىردىڭ اسكەرىنىڭ كەلە جاتقانىن ءبىلىپ، ءوز باسىن ساۋعالاپ قالماق ءۇشىن، حىزىرشاح تەمىرتاستى قول اياعىن بايلاپ ۋايس سۇلتانعا ۇستاپ بەرەدى. ۋايس سۇلتان سۇلتانات امىرىنە قارسى بۇلىنشىلىك ۇيىمداستىرىلعان تەمىرتاستى قىلىشپەن شاۋىپ ءولتىرىپ، باسىن تابريزگە جىبەرەدى.
ەندى بەردىبەك «تەمىرتاس التىن وردانىڭ ەسىرەيى ەدى، بۇل ارادان قاشىپ كەتكەنىن بىلە تۇرىپ اقيدجان ونى ۇستاپ الىپ بىزگە جىبەرۋدىڭ ورنىنا، ءوزى باسىن الدى. ەندى بىزگە سول تەمىرتاستىڭ قۇنىن تولەسىن جانە سۇلتانباقىت پەن اسىل تاستى كەۋدەشەنى قايتارىپ بەرسىن، بۇنى ىستەمەيدى ەكەن اقيدجان ءامىر، وندا يرانمەن سوعىسامىن» دەدى.
بەردىبەكتىڭ اۋزىنان بۇل جولى دا ءازىربايجاندى قايتارىپ بەرسىن دەگەن ءسوز شىقپادى. ال بۇل ولكەنىڭ جىبەك جولىن قولعا ۇستاۋ ءۇشىن كەرەك ەكەنىن ويىنا دا العان جوق. جالپى بۇل جولدىڭ التىن ورداعا قانداي ماڭىزى بار ەكەنىن بەردىبەك حان ەسىنە دە تۇسىرگەن ەمەس.
مىنە ءقازىر دە التىن وردانىڭ ەڭ ۇلكەن دارەجەدەگى ءۇش ادامى بەردىبەكتىڭ جاڭاعى ايتقان ۋاق تىلەگىن ءسوز ەتىپ وتىر.
— ەگەر اقيدجان ءامىر تەمىرتاستىڭ قۇنىن تولەپ، سۇلتانباقىت پەن اسىل تاستى كەۋدەشەنى التىن ورداعا قايتارسا، يرانمەن سوعىسپايمىز با؟ — دەدى ماماي بەردىبەكتىڭ ويىن ابدەن بىلگىسى كەپ. حان يرانمەن سوعىسۋعا تەمىرتاستىڭ قۇنى مەن كەۋدەشەنى حاننىڭ قۇر سىلتاۋى شىعار دەپ ويلاعان.
بەردىبەك بىردەن جاۋاپ بەردى.
— سوعىسپايمىز.
ماماي تۇنجىراي قالدى. «جوق، جوق، بۇل كىسى مەملەكەت ءىسىن تىم شولاق تۇسىنەدى. قايىن اتام بولسا دا، بۇدان تەزىرەك قۇتىلۋ كەرەك. قۇتىلۋدىڭ ەڭ توتە جولى تەزىرەك التىن وردادان قىرىمدى جەكە ءبولىپ الىپ، جەكە حاندىق ەتكەن ءجون! ايداعان الىپ وگىزدىڭ ءتورت اياعىنىڭ ءبىرى بولعانشا، جەكە بۇزاۋ بولۋ ۇتىمدى. بۇزاۋ دا كۇنى جەتكەندە وگىزگە اينالادى. قىرىم مەن ساقىستاندى جەكە بيلەپ كۇشەيگەننەن كەيىن بۇكىل التىن وردا بيلىگىنە دە قول سوزۋعا بولادى».
وندا اقيدجانعا تەزىرەك ەلشىلەرىڭىزدى جىبەرىڭىز،— دەدى ماماي.
— دۇرىس،— دەدى بەردىبەك.
ماماي شىعىپ كەتكەننەن كەيىن تورە بي:
— ءتۇبى نوعايلى باتىرلارى بىرىگىپ كەتسە اجالىڭ، بەردىبەك حان، سولاردان كەلەدى،— دەدى تورە بي مۇنى تاعى دا الەككە سالىپ قويماق ويمەن.
ءبىراق اجالى بۇلاردان كەلمەدى. بەردىبەكتىڭ وكىرە بارىپ جەر قۇشۋىنا تايدوللا حانىم سەبەپكەر بولدى.
جەڭگەلەرى قۇلپا دەپ اتاعان كەلدىبەك، وزبەك حاننىڭ ورتانشى ۇلى ىرىنبەكتەن تۋدى. ىرىنبەك قۇتلىق تەمىر ءامىردىڭ اسكەرىمەن ماۋارانناحرعا جورىققا اتتانعان. اقىرى سول جولعى ساپارىنان ىرىنبەك قايتپاعان. جەسىر قالعان ايقورتقا توعىز اي، توعىز كۇنى تولعاندا وسى كەلدىبەكتى تاپقان. ءسويتىپ جۇرگەنىندە ايقورتقا ماڭعىستاۋ ءامىرى تايقوجاعا ەرگە شىققان. شەشەسىمەن بىرگە ماڭعىستاۋ جاققا كەتكەن كەلدىبەك، جيىرما بەس جاسقا دەيىن سول جاقتا ءجۇرىپ، اقىرى وسىدان ءۇش جىل بۇرىن، باتۋ ۇرپاعى ەكەنىن ۇمىتپاي، اق وردادان التىن ورداعا كەلگەن. بۇل كەزدە جانىبەك ءولىپ، بەردىبەك تاققا وتىرعان شاق ەدى. سىرتتان كەلگەن تۋىسى تۇگىل، از كۇندە وردا ماڭىنداعى ون ەكى اعا، ءىنىسىن ءولتىرىپ ۇلگىرگەن بەردىبەككە كەلدىبەك جاقىنداۋعا قورىققان. ناۋرىزبەك مۇحاممەد ۇلىسىمەن شەكتەس جايىق پەن ەدىلدىڭ تومەنگى جاعىنداعى وزبەكتىڭ بوتەن ۇلدارىنان قالعان بىرەن-ساران تۋىستارىن تاۋىپ سولارعا كەپ قوسىلعان. ولار بۇنى ءوز جەرلەرىنەن جەكە جايىلىم بەرىپ جەكە اۋىل ەتكەن. كەلدىبەك بەردىبەككە قارسى شىقپاق بوپ جۇرگەن اعايىن-تۋىستارىمەنەن ءتىل تاپتى. ەندى جالعىز باتۋ ۇرپاقتارى عانا ەمەس، بەردىبەككە قارسى جوشىنىڭ بوتەن بالالارىنان تاراعان ءامىر، سۇلتاندار دا، كەلدىبەكتىڭ ماڭىنا شوعىرلانا باستادى. ءبىر ادام بەردىبەكتەن قورىقپاسا، وسى كەلدىبەك قورىقپاس دەپ ويلادى ولار.
مىنە وسىنداي جاعدايدا جايىق بويىنداعى حان جايلاۋدا كەلدىبەك ناۋرىزبەك اۋىلىنا بارعان جەردە تايدوللا جەڭگەسىن كوردى. ناۋرىزبەك مۇحاممەدتىڭ بوز ورداسىندا كەلدىبەك-قۇلپاعا ارنالىپ تۋ بيە سويىلىپ تاعام تارتىلعاندا اۋىلدىڭ بىر-ەكى اقساقالى مەن ءامىردىڭ بايبىشە، توقالدارى بولعان. وسى اسقا ناۋرىزبەك اۋلىنا كەلىپ جاتقان تايدوللا دا شاقىرىلعان. ناۋرىزبەك مۇحاممەد ءسانقوي، سال كەلگەن، سۇلۋلىقتى جاقسى كورەتىن كىسى ەدى. ونىڭ ايەلدەرىنىڭ ءبارى دە كورىكتى بولاتىن. ەگەر ءار كوشتىڭ باسىنداعى ناۋرىزبەكتىڭ ايەلدەرىنە كەزدەسكەن جولاۋشى، قىز جىبەكتى ىزدەگەن تولەگەندەي، ءار كوشتىڭ الدىندا بىرىنەن-بىرى وتكەن سۇلۋلاردى كورەر ەدى. كەلدىبەك سىپايى تۇردە ناۋرىزبەكتىڭ ايەلدەرىنە كوز تاستادى. قىمىز قۇيىپ وتىرعان مىناۋ ساۋكەلەلى قىزعالداقتاي قۇلپىرعان ءۇي يەسىنىڭ جاس توقالىنان باستاپ اناۋ تورگە تاياۋ وتىرعان داعاراداي اپپاق كۇنگەي كيگەن، سارى قارىن تارتىپ قالعان بيداي ءوڭدى، اشاڭ ءجۇزدى بايبىشەسىنە دەيىن، اق ساۋساقتارعا سالعان التىن، كۇمىس جۇزىكتەردەي، بىرىنەن-بىرى وتكەن جاراسىمدى ءساندى ەكەنىن كوردى. ءبارى دە سۇلۋ، ايتسە دە بۇرىن دا اق وردانىڭ اتى شىققان تالاي كەرەمەت سۇلۋلارىن كورگەن كەلدىبەك، بۇلاردىڭ كورىكتىلىگىنە اقىلىنان اداسارداي بوپ تاڭ قالماعان. وسىلاي اۋىل اقساقالدارىنىڭ اقىلدى سوزدەرىن ەستىپ، ناۋرىزبەك ءامىردىڭ كىلەڭ سۇلۋ ايەلدەرىنىڭ ۇرلانا قاراعان وتتى كوزدەرىنىڭ قىزۋىمەن بويى بالقىپ، ءبىر بالبىراعان عاجايىپ كۇيدە وتىرعانىندا، ۇيگە «ارمىسىزدار؟» دەپ سۇڭعاق بويلى، قىر مۇرىن، ويماق اۋىز، بوتاكوز ءبىر پەريزات كىرىپ كەلدى. بۇل تايدوللا سۇلۋ ەدى. وسىدان ءۇش جىل بۇرىن قايتىس بولعان ءاز جانىبەك حاننىڭ جاس توقالىن ەرتەگىگە بەرگىسىز كورىكتى دەگەن لاقاپ كەلدىبەككە دە جەتكەن-دى. ءبىراق ءدال مۇنداي عاجايىپ ادەمى دەپ ويلاماعان. اق كۇمىس، سارى التىن، گۇل-گۇل جانعان جىبەك كىلەم، اسىل مۇلىككە تولعان بوز وردانىڭ ىشىنە بىرەۋ جارق-جۇرق ەتكەن گاۋھار تاستاپ جىبەرگەندەي بولدى. كەلدىبەك بۇل كەلگەن، ەشكىم ايتپاسا دا تايدوللا توقال ەكەنىن ءبىلدى.
قازاق «سۇلۋ سۇلۋ ەمەس، سۇيگەن سۇلۋ» دەيدى. ال تايدوللا سۇيگەنىنىڭ سۇيگەنى، سۇلۋىنىڭ سۇلۋى ەكەن. سوناۋ كۇن قارىپ توبىلعى كۇرەڭ تارتقان، قارا تورى جۇزىندە ءپىسۋى اسقان شيەدەي ءسال قوڭىرقايلانعان قىزىل ءداندى ەرىندەرى اشىلىپ، ۇيدەگىلەرگە «ارمىسىزدار؟» دەپ تايدوللا مارجانداي اپپاق تىستەرىن كورسەتە كۇلىمسىرەگەندە، كەنەت مولدىرەگەن جاۋدىر كوزدەرى كەلدىبەككە ءتۇسىپ كەتتى. سول كوز نۇرى وزىنە قاراپ ءسال كىدىرگەن ساتتە، سوناۋ ۇزىن كىرپىكتەرى جۇرەگىنە مىڭ نايزانىڭ ۇشىنداي بوپ قادالعانداي سەزىندى جىگىت. سول مەزەتتەن باستاپ كەلدىبەك ەشكىمدى كورمەدى. ەشكىم كوزىنە تۇسپەدى. تەك تايدوللاعا قاراي بەرگىسى كەلدى، قاراي بەرگىسى كەلدى. ايتسە دە، جۇرت كوزىنشە وعان سۇقتانا بەرۋدىڭ سوكەت ەكەنىن ءتۇسىنىپ، ودان كوزىن اۋدارماق بولدى. ءبىراق اۋدارا المادى. قايتا قارادى، قايتا قارادى. ال امالسىز تايدوللادان ءاربىر نازارىن اۋدارعان مەزەتى وعان ۇلكەن ازاپقا اينالدى. وسى ازاپتى شاقتارىنان باستاپ، كەلدىبەكتە تايدوللامەن ءبىر كەزدەسسەم دەگەن ءبىر ارمان تۋدى. ءبىراق كەزدەسە المادى. تەك، سوڭىنان، ناۋرىزبەكپەن ەكەۋى بىرىگىپ، بەردىبەككە قارسى شىعۋ جايلى وڭاشا اڭگىمەلەرى ءبىتىپ، كەلدىبەك اتىنا قونعالى تۇرعانىندا تايدوللا بۇنىڭ قاسىنا ءوزى كەلدى.
— سويلەسە الماي قالدىم، قاينىم،— دەدى ول، تاعى دا ۇزىن كىرپىكتەرىنىڭ ۇشىن كەلدىبەكتىڭ جۇرەگىنە نايزاداي قاداپ، ونى جانىبەكتىڭ نەمەرە ءىنىسى ساناپ،— مىنا بەردىبەكتىڭ كەزىندە اكەسى بالاسىنا، جەڭگەسى قاينىسىنا كەزدەسۋ قيىن بولىپ كەتتى عوي. بۇدان ءارى جولىعا الماي قالسام، اعاڭ جانىبەكتەن قالعان سەگىز ايلىق بالاسىن قانىشەر حان جەرگە ۇرىپ ولتىرگەن ءبىر بيشارا جەڭگەمدى كوردىم دەپ ەسىڭىزگە ساقتاي ءجۇرۋ ءۇشىن مىنا ءبىر ساقينامدى الىڭىز،— دەپ تايدوللا سۇق قولىنداعى التىن ساقينا جۇزىگىن بەردى.
قازاق داستۇرىندە ايەلدىڭ ەركەككە ساقينا بەرۋى جۇرەك سىرىنىڭ يشاراتى. كەلدىبەك كەنەت تولقي قالدى. ول جەڭگەسىنە ريزالىعىن ايتىپ، بوز وردا الدىنداعى ادامدارمەن قوش ايتىسىپ ءجۇرىپ كەتتى.
ءبىراق كەلدىبەك اتى العا قاراي ۇمتىلعان سايىن، بار قىزىعى ارتىندا قالىپ بارا جاتقانداي سەزىندى. ءتىپتى ءبىر مەزەتتە اتىنىڭ باسىن بۇرىپ الىپ، كەيىن قاراي شاپقىسى دا كەلىپ كەتتى. العا باسقان اياعى كەيىن كەتىپ، ازەر دەگەندە ءوز اۋىلىنا جەتتى.
ادام دەگەننىڭ ەجەلدەن ءتورت قۇمارلىعى بولعان: بايلىق، ب ا ق، داڭق، ماحاببات.
كەلدىبەكتىڭ بۇرىن بار ويىن باققۇمارلىق بيلەگەن. سوناۋ التىن وردا تاعى وعان الىس تا بولسا جاقىن، جاقىن بولسا دا الىس كورىنگەن. سويتسە دە ءۇمىتسىز جان جارالعان با، بۇ دا سول بەردىبەك وتىرعان التىن تاقتان قاتتى دامەتكەن ەدى. سول ءۇشىن دە بەردىبەككە قارسى جانىبەكتىڭ باسقا ۇرپاقتارىن ءوز ماڭىنا جيناي باستادى عوي. ارينە بۇل كۇرەس وعان وڭايعا تۇسپەك ەمەس. جاتسا دا، تۇرسا دا كەلدىبەكتىڭ بار ۋاقىتىن وسى ءبىر ارمان الادى. ءبىراق ول سويتسە دە سوناۋ ءبىر كورگەن تاۋ ەلىنىڭ تاماشا قىزىن ۇمىتا المادى. ءبىر كۇنى ول تايدوللانى ىزدەپ ناۋرىزبەكتىڭ اۋلىنا قايتا كەلدى. باعىنا قاراي جەسىر ايەلمەن ءبىر قالتارىستا وڭاشا كەزدەستى. ۋاقىتتىڭ تىعىزدىعىنان بىردەن ءوزىنىڭ ونى جاقسى كورىپ قالعانىن ايتىپ، بۇعان ەرگە شىعۋىن ءوتىندى.
— ءسىز دە ماعان ۇنايسىز،— دەدى تايدوللا.— ءبىراق سىزگە ەرگە شىعا المايمىن، بەرگەن سەرتىم بار.
— قانداي سەرت؟! كىمگە؟! — كەلدىبەكتىڭ جانى شىعىپ كەتە جازدادى.
— وزىمە بەرگەن سەرتىم. مەنى الام دەگەن ادام الدىمەن بەردىبەك حاندى ءولتىرۋى كەرەك.
— بەردىبەك حاندى ءولتىرۋ كەرەك ەكەنى بەلگىلى... ەگەر ونى مەن ەمەس، بوتەن بىرەۋ ولتىرسە، سوعان كەتە بەرەسىڭ بە؟
— جوق، سەن ءولتىرۋىڭ كەرەك. سەن عانا حان بولۋعا ءتيىستىسىڭ. مەن دە تەك ساعان عانا كۇيەۋگە شىعۋىم كەرەك.
تايدوللانىڭ ءسوزى كەلدىبەككە بۇيرىق ءتارىزدى ەستىلدى.
— ال ولتىرە الماسام شە؟
— وندا مەن ساعان جوقپىن.
— جاقسى كورە تۇرىپ پا؟
— ءيا، جاقسى كورە تۇرىپ! بەردىبەكتى ءولتىرۋ بۇل دۇنيەدەگى مەنىڭ بار ارمانىم! سول ارمانىم ءۇشىن ماحابباتىمدى دا، ءوزىمدى دە قۇربان ەتۋگە بارمىن!
قاندى قانمەن جۋعان سۇرقيا زامان! كەلدىبەك ەندى تايدوللامەن تالاسقان جوق. نارەستە بالاسىن ءوز كوزىنشە ولتىرگەن بەردىبەكتەن ءوشىن الماي جاس ايەل ەشتەڭەگە كونبەيتىنىن كەلدىبەك تە ءتۇسىندى.
— جارايدى، سەنىڭ تىلەگىڭدى ورىنداعان كۇنى كەلەرمىن،— دەدى ول.
سول كۇننەن باستاپ بەردىبەكتى ءولتىرۋ كەلدىبەككە ەندى دۇنيەدەگى ەڭ كۇشتى ماقساتىنا اينالدى. التىن وردا حانىن قۇرتىپ، ونىڭ ورنىن باسۋ، بۇرىن دا ونىڭ شىن كوكەيكەستى تىلەگى ەدى. ەندى وعان تايدوللانىڭ سەرتى قوسىلدى. وسىلاي كەلدىبەكتىڭ بار ارمانى، بار ويلاعانى تەك بەردىبەكتى ءولتىرۋ عانا بولدى.
ءبىراق قالاي ولتىرەسىڭ؟ ەبىن تاۋىپ، ءبىر قاراڭعى تۇندە ونىڭ تۇبىنە جەتسەڭ، سەنىڭ جەڭىسىڭدى باسقا بىرەۋلەر پايدالانىپ كەتۋى عاجاپ ەمەس. زامان سولاي. دۇنيەدە نە كوپ، حان بولعىسى كەپ، انتالاپ جۇرگەن شىڭعىس ۇرپاقتارى كوپ. كىم سەنى جۇرت بىلمەگەن جاعدايدا، بەردىبەكتى وسى ءولتىردى دەپ التىن تاققا وتىرعىزادى؟ ارينە، ەشكىم دە وتىرعىزبايدى. ال تاپا-تال تۇستە، حالىق كوزىنشە، ايداھارداي ىسقىرىپ، بەتىنە جان قاراتپاي تۇرعان بەردىبەكتى ولتىرسەڭ — وندا ءبىر ءسارى. ەرلىگىڭدى كورگەن ەل، سەنىڭ بەردىبەكتى ءولتىرىپ، ونىڭ تاعىنا بارىپ وتىرعانىڭا تەك ريزالىعىن عانا بىلدىرەدى. جانە ءوزىڭدى قولداپ جۇرگەن امىرلەرگە دە جەڭىل، ونداي جاعدايدا وزىڭە دە، ولارعا دا قارسى ەشكىم شىعا المايدى.
وسىنداي ويعا بەكىنگەن كەلدىبەك، ءوز جاساعىن سىپتاي ەتىپ دايىنداپ، التىن وردا حانىنىڭ ءبىر شاعىن توبىمەن ەلسىز جەردە كەزدەسەتىن كۇنىن كۇتىپ، بەردىبەكتى الىستان توري باستادى.
ال بەردىبەك ءوزىن سىرتىنان جاساقتى قول اڭدىپ جۇرگەنىن سەزگەندەي، وسى ءبىر تۇستا وردالى اۋىلىنان شىقپاي قويدى. الدا-جالدا، وزىنە نارازى دەگەن بىرەر اۋىلعا، نە رۋعا اتتانا قالسا، ۇنەمى كوپ اسكەرمەن شىعىپ ءجۇردى.
مۇندايدا التىن وردانىڭ ايبارلى حانىن كىم شابا الار؟ كىم وعان تيىسە الار؟
ارينە ەشكىم دە!
ءبىراق اققان سۋعا دا ءبىر توسۋ. بەردىبەك حانعا دا توقتار كەز كەلدى.
اجال قۋدى ما، ول ناۋرىزبەكتىڭ اۋلىندا تايدوللا-حانىمنىڭ جاتقانىن ەستىپ، شاعىن قولمەن اتقا قوندى.
شاعىن بولعانمەن بەردىبەك جاساعى ءقاۋىپتى جاساق ەدى. سارت-قۇرت جەلە-شوقىعان كىلەڭ، كوك نايزالى اقكوز بۇزىق جىگىتتەر، ەدىل مەن جايىق ورتاسىنداعى ناۋرىزبەك اۋلىن بەتكە الىپ كەلە جاتتى.
الدارىندا، جىنى ۇستاعان باقسىداي، وزىنەن-وزى زىركىلدەپ شاپقان بەردىبەك حان.
ءتۇرى تايدوللانى عانا الىپ قايتۋ ەمەس، بۇكىل ناۋرىزبەك اۋلىن قۇرتىپ جىبەرەتىندەي.
قاھارلى حاننىڭ ءوز اۋلىنا شىققانىن ەستىگەن ناۋرىزبەك دەرەۋ كەلدىبەككە ات شاپتىردى. «بەردىبەكتى قۇرتاتىن، بۇل ءبىر ىڭعايلى كەزى، ءبىزدىڭ اۋىلعا جەتكىزبەي جولدان توسىپ السىن. ەگەر بەردىبەكتى ولتىرسە، التىن وردا تاعىنا ءوزىم اپارىپ وتىرعىزام» دەدى.
ءبىراق ءوزى بەردىبەكتەن قورقىپ جانىن قويارعا جەر تاپپاي، اتىنا ءمىنىپ ءبىر توپ جىگىتىمەنەن ارعى بەتتەگى توعاي اراسىنا قاشتى. «بەردىبەك اۋىلعا جەتسە اڭعا كەتتى دەڭدەر، ال بەردىبەك ولتىرىلسە تەزىرەك حابار بەرىڭدەر» دەدى سەنىمدى ادامدارىنا.
حابار جەتكەن كەلدىبەك دەرەۋ دابىل ۇرىپ جاساعىن اتقا قوندىردى. بۇلار دا حان كەلە جاتقان جاققا قۇيىنداعا جونەلدى.
كەلدىبەك قولى بەردىبەك جاساعىنا كۇتپەگەن جەردەن، «قىرعىن بەل» دەگەن ويپاتقا تۇسەر تۇستا، ءبىر بۇيىردەن كەپ ءتيدى.
«وزبەك»، «جانىبەك!» دەپ كىشكەنتاي توعايدان شىعا كەلىپ، وزدەرىنە قاراي انتالاپ كەلىپ قالعان جالاڭ قىلىش، كوك نايزالى جاۋىنگەرلەردى كورگەندە، بەردىبەك جىگىتتەرى ساسىپ قالدى. اتتارىنىڭ باسىن بۇرىپ، قارسى شىعۋعا مۇرشالارى دا كەلمەدى، ەرلىكتەرى دە جەتپەدى.
توسىن پايدا بولعان قول، توسىن ءتيدى.
كوپ جىگىتتەر ات جالىن قۇشىپ، بىردەن جان تاپسىردى.
كەيبىرەۋلەرى قارسىلاسپاق بولدى، ءبىراق بۇرىنىراق سىلتەگەن شويىن باس شوقپاردان قۇتىلا الماي، باس سۇيەكتەرى مىلجا-مىلجا بوپ جەرگە قۇلادى.
ال كەلىپ قالعان جاۋدى كورگەن بەردىبەك اتىنىڭ باسىن بۇرىپ اپ، جالت بۇرىلىپ ادىرلى جازىققا قاراي قاشتى. حان جاساعىنا ەمەس، ەندى اتىنا سەندى.
باتىرعا دا جان كەرەك دەگەن.
ءبىراق قاشقانعا قاتىن دا باتىر، سوڭىنان كەلدىبەك قۋىپ بەردى.
حاننىڭ ساسقانىن استىنداعى تۇلپارى دا ءبىلدى مە بۇكىل ەدىل — جايىق حاندىعىنا داڭقى شىققان تۇلپاركوك، قۇيىنداتا جونەلدى. ءبىراق اجالدان جۇيرىك ەمەس ەكەن، بەردىبەك قۇتىلا المادى. بوتا تىرسەك، قالاق سان سايگۇلىك تۇلپار قوس قۇلاعىن جىمىرىپ اپ، قۇلانداي ۇيتقىتىپ كەلە جاتقانىندا، كەنەت قالىڭ ءشوپ اراسىنداعى سۋىردىڭ ىنىنە اياعى كىرىپ كەتىپ، وماقاتا قۇلادى. اتىنىڭ باسىنان ۇشىپ تۇسكەن بەردىبەك، بىر-ەكى رەت اۋناپ-اۋناپ كەتىپ، ۇشىپ تۇرەگەلدى. بەلىندەگى قىلىشىن سۋىرىپ الىپ، قارسى ۇمتىلام دەگەنشە، ۇستىنە ارقىراتىپ كەلىپ قالعان ەسىك پەن توردەي كەلدىبەكتىڭ قۇلاكەرى ونى كەۋدەسىمەن قاعىپ ءوتتى. سول ساتتە كەلدىبەك تە سالا قۇلاش جىڭىشكە الداسپانىمەن ۇزەڭگىسىنە شىرەنە كەپ جەرگە ۇشىپ تۇسكەن حاندى تارتىپ ۇلگىردى. الماستاي وتكىر الداسپان، بەردىبەكتى قۇلاق تۇسىنان قيعاشتاي ءتيىپ، حاننىڭ جيرەن باسىن موينىنان انانداي جەرگە ۇشىرىپ ءتۇسىردى.
بەردىبەكتىڭ مىزعىماس، جىلاننىڭ كوزىندەي تاسىرايعان دوڭگەلەك كوزى بۇرىنعىدان دا جامان تاسىرايا قالدى.
تەك جاسىل تارتقان نۇرى كەنەت ءسونىپ ءبىر مەزەت شەل قاپتاعانداي بوزارىپ كەتتى.
كەلدىبەكتىڭ سوڭىنان جەتكەن ءبىر جىگىت، دەرەۋ اتىنان ءتۇسىپ، باستى قورجىنعا سالىپ جاتىپ:
— شىركىننىڭ كوزى قانداي سۇستى ەدى! — دەپ، قولىمەن كىرپىگىنىڭ ءۇستىن ۋقالاپ كوزىن جاپتى.
ءسويتتى دە باس سالعان قورجىندى كەلدىبەكتىڭ قانجىعاسىنا بايلادى.
بۇل كەزدە ۇرىس تا بىتكەن.
بەردىبەك جاساعىنىڭ ءتىرى قالعاندارىن ەسىرەي ەتىپ كەلدىبەك قولى كەيىن قايتتى.
قان مايداندا بەتپە-بەت كەلىپ جاۋىن جەڭىپ قايتقانداي ءبارى تەگىس ماز-مەيرام.
ءوز اۋىلدارىنا «ءسۇيىنشى» سۇراۋعا ات شاپتىرىلدى.
كوپ كەشىكپەي ناۋرىزبەك باستاعان ءبىر توپ ءامىر ولارعا كەپ قوسىلدى. ەندى توپ قول بوپ سول بەتتەرىمەن ساراي-بەركەگە قاراي بەتتەدى بۇلار. جولاي، ءار اۋىلدان ءار ايماقتان بۇلارعا تىلەكتەس امىرلەر، بي، باتىرلار قوسىلا بەردى.
كەلدىبەكتىڭ سوڭىنان ەرگەن جۇرت ەندى قالىڭ قولعا اينالدى.
ءبارىنىڭ اۋزىندا — كەلدىبەك. «ءاز جانىبەكتىڭ اۋزىنان تۇسكەندەي!» «حاننىڭ باسىن حان الار، بۇل حان بولۋعا لايىق وعلان!».
بۇعان ەشكىم دە قارسى ەمەس ءتارىزدى. كەشەگى بەردىبەكتى جاقتاعان تورە، موڭگىلى بيلەر دە قولدارىن قۋسىرىپ الدارىنان شىقتى. بەردىبەك قانىشەردەن ازەر قۇتىلعانداي، بىر-بىرىنە باستارىن شۇلعىسىپ، «دۇرىس» دەيدى.
وپاسىز دۇنيە!
بەردىبەككە قارسى ومىرلەر كەلدىبەكتى قولتىقتاپ كەپ التىن وردا تاعىنا وتىرعىزدى.
ءبىراق كەلدىبەك ۇزاق وتىرا الار ما ەكەن؟ ءوز اكەسى جانىبەكتى بەردىبەك ءولتىردى. بەردىبەكتى مىنە كەلدىبەك ءولتىردى. حاندى ءولتىرىپ، تاعىن تارتىپ الۋ سالتقا اينالىپ كەتپەسىنە كىم كەپىل؟
سويتەر بولسا، كەلدىبەكتى دە ۇزاققا اپارماس.
ءيا، حان تاعىنىڭ قانمەن كەلەتىن وسىنداي جەكسۇرىن ادەتى بار عوي...
دارەجە كىمدى وزگەرتپەگەن!
كەلدىبەك تە وزگەردى. كىسى ءولتىرىپ باققا قولى جەتكەن كەلدىبەككە، وسىنداي قاندى ايلامەن تاققا وتىرعان وزگە حاندارداي، بوتەن كەسەل دە پايدا بولدى. ول ەندى كولەڭكەسىنەن قورقا باستادى. بۇل بەردىبەكتى ولتىرگەندە، بۇنى بوتەن بىرەۋدىڭ ولتىرمەسىن كىم بىلەدى؟.. وسىدان ونىڭ بار تىرشىلىگى حاندىعىن كۇشەيتۋگە ەمەس، ءوز باسىنىڭ كۇشەيۋىنە ارنالدى. وسىنداي كۇيگە ۇشىراعان كەلدىبەك كەشەگى جانىن كۇيدىرگەن ماحابباتىن دا، ءوزىن كوتەرۋگە جاردەمدەسكەن امىرلەردى دە ۇمىتتى. ەگەر بۇلار كۇشەيىپ كەتسە، ءتۇبى اجالىم سولاردان كەلەدى دەپ كۇماندانىپ ءقاۋىپتى دەگەن امىرلەرىن بىرىن-بىرىنە شاعىستىرىپ، بىرىن-بىرىنە ولتىرتە باستادى. وسىنداي جاعدايمەن از-اق كۇندە موڭگىلى بي، جاعالتاي، تەمىر-بۇقا ءتارىزدى سوڭىندا ەلى بار كۇشتىلەردەن قۇتىلدى. سونداي-اق، ءوز داڭقىن كوتەرۋ ءۇشىن كەلدىبەك ەسىمىمەن ساراي-بەركەدە كۇمىس، قولا اقشالارىن شىعارا باستادى.
وسىلاي التىن وردا ىشىندەگى الاۋىزدىق كۇشەيە ءتۇستى. بۇرىن بەردىبەك كەزىندە التىن وردامەن شەكتەس ەلدەردە ەدىل — جايىق ورداسىنا قارسى الاكوزدىك تۋعان بولسا، ەندى كەلدىبەك-قۇلپانىڭ تۇسىندا ورتالىق ساراي-بەركە حاندىعىنا باعىنعىسى كەلمەگەن التىن وردانىڭ ءوزىنىڭ ىشىندە بۇلىك شىقتى. جانە ءبىر جەردەن ەمەس، بىرنەشە جەرىنەن.
ال كەلدىبەك بۇكىل التىن وردا حانى اتالعانمەن، بۇلارعا ەشتەڭە ىستەي المادى.
امىرلەر باسىن بىرىكتىرىپ، حالىقتى ءبىر قولدا ۇستاپ، حاندىعىن كۇشەيتۋدىڭ ورنىنا، ول امىرلەردى بىر-بىرىنە ايداپ سالىپ، تەك ءوز باسىن ساقتاۋدى ويلايدى. شوقپاردى كوتەرە الماعان ءوز باسىن ۇرادى دەگەننىڭ كەبىنە دۋشار بولدى.
وسىدان التىن وردانىڭ ىشىندە كۇننەن-كۇنگە تالان-تاراجدىق دامي ءتۇستى. ءوزى دە شىعۋعا تاياۋ تۇرعان كوز ەدى دەگەندەي، ءامىر، بيلەر ەندى ىسكە تىكەلەي كىرىستى.
بۇلىنشىلىك باسى مامايدان باستالدى.
قىرىم ءوڭىرى جانىبەك حاننىڭ تۇسىنان باستاپ جوشىنىڭ توقاي-تەمىر ۇرپاعىنىڭ ۇلىسىنا اينالعان. كاففا، سۋداق ءتارىزدى شارت بويىنشا گەنۋيالىق ساۋداگەرلەردىڭ قاراماعىنا بەرىلگەن بىرنەشە ۇلكەن قالالارى بولماسا، بار دالاسى، تەڭىز جاعالارى، وسى ۇرپاقتىڭ بيلەۋىندە بولىپ كەلگەن. بەردىبەك قازا تابار الدىندا، وسى قىرىمدى اسكەري جاعىنان التىن وردا قولباسشىلارىنىڭ ءبىرى مامايعا باعىندىرعان.
ماماي ورداسىن ازاق-تانادان كوشىرىپ، وسى كۇنگى سيمفەروپول تۇسىنا اپارىپ تىككەن. از ۋاقىتتا ادۋىندى باتىردىڭ ىقپالى ەدىلدىڭ تومەنگى شەنى مەن بۇكىل قىرىم ولكەسىنە قاتتى جۇرە باستاعان. ءتىپتى سۇرەعال رەتىندە جەكە ولكەگە اينالۋعا ىڭعايلانعان. وسىنداي ەركىنشىلىك العان ماماي كەلدىبەك التىن وردا تاعىنا وتىرعان جىلى ءىس جۇزىندە جەكە ءبولىنىپ شىعا كەلگەن. التىن وردا باعىنىشتى دەگەن قىرىم مەن ساقىستاننىڭ جاي رەسمي اتى عانا قالعان. شىنىنا كەلسەك جەكە حاندىققا اينالعان. ال مامايدىڭ ءوزى حان بولۋعا شىڭعىس ۇرپاعىنان شىقپاعاندىقتان اقىرىندا توقاي-تەمىردىڭ بالاسى ۇز-تەمىردەن تۋعان ابايدىڭ نەمەرەسى ابدۋلدى قىرىمعا حان كوتەرتكەن. مامايدىڭ بۇل ارەكەتىن وسى ۋاقىتتاعى قىرىمنىڭ ۇلىس اعاسى، ابدۋلدىڭ اكەسى، ابايدىڭ بالاسى مەڭعاسىر بي قاتتى قولداعان. ءبىراق ابدۋلدىڭ حان دەگەن قۇر اتى، بار بيلىك اسكەر باسى مامايدىڭ قولىندا قالعان. جاراتىلىسىندا جىگەرلى ماماي دەرەۋ جاڭا قۇرىلعان حاندىقتى كۇشەيتۋگە كىرىستى. ول وزىنە جاڭا وداقتاستار ىزدەي باستادى. ەڭ الدىمەن، وسى الاساپىران كەزدە، ورىس مەملەكەتىنىڭ وڭتۇستىك جاعىنىڭ ءبىراز جەرىن ءوز قاراماعىنا قوسىپ العان ليبكەنىڭ ۇلى كنيازى، ءوزىنىڭ كۇيەۋ بالاسى ولگەردكە ەلشى جىبەردى. سودان كەيىن وزىنە باعىنىشتى بولۋعا تىلەك ءبىلدىرىپ كەلگەن سۋزدال-نيجگورود كنيازى دميتريي كونستانتينوۆيچا يۆان كاليتادان قالعان توعىز جاسار ماسكەۋ كنيازى دميتريي يۆانوۆيچتەن تارتىپ الىپ، ۆلاديمير ۇلى كنيازدىگىن بەردى. قىرىم بيلەۋشىسىنىڭ بۇل قىلىعى التىن وردا حاندارىنىڭ بەرەكەسىنىڭ كەتە باستاعانىنىڭ بەلگىسى ەدى. ەدىل — جايىق حاندىعىنداعى الاۋىزدىقتى پايدالانىپ، ماماي جالعىز عانا قىرىمدى مىسە تۇتپادى، قىرىمعا تاياۋ سوناۋ ەدىل بويىنىڭ تومەنگى شەنىنە دەيىن وزىنە قاراتىپ، ەندى ول بۇكىل التىن وردانى بيلەمەك بوپ، ساراي-بەركەنى الۋعا دايىندالا باستادى.
التىن وردا بۇلىنشىلىگى بۇدان دا ءارى دامي ءتۇستى.
جوشى ۇرپاعىنان شىققان تۋعاننىڭ بالاسى بولات تەمىر وعلان، وسى تۇستا بۇلعار-تاتارلارىمەن بىرىگىپ، ەدىل وزەنىنىڭ جوعارعى جاعىن ءبولىپ الىپ، ەدىل بويىنداعى كەمە جولىنا امىرلەرىن جۇرگىزۋگە كىرىستى.
ال التىن وردا قاراماعىنداعى موردۆا جەرىن ءدال وسى كەزدە سيبان ۇرپاعىنان شىققان توعايبەك ءومىر تال تۇستە باسىپ الدى. ول موكشەدە ءوز اقشاسىن شىعاردى. ءتىپتى التىن ورداعا الىم-سالىق تولەپ تۇرعان ريازان-شاھارىن شاپپاق بولدى. ءبىراق ورىستاردان سوققى جەپ كەيىن قايتتى.
وسىنىڭ ءبارى از بولعانداي، كۇشەيىپ قالعان اق وردا حاندارى دا التىن ورداعا تىكەلەي ءقاۋىپ تۋعىزا باستاعان. ەدىل-جايىق حاندىعىنىڭ ەندى وزدەرىنە بۇرىنعىداي بيلىگىن جۇرگىزەتىن كۇشىنىڭ جوقتىعىن سەزىپ، حورەزم امىرلەرى دە جەكە بولىنۋگە بەت العان. وسىنداي جاعداي تەرىسكەي كاۆكاز قىرىمداعى لەگزان، اسى كنيازدىكتەرى مەن تۇنا، وزەنىنە دەيىنگى دالالاردا كورىنىپ قالعان.
ال ليبكە كنيازى ولگەرد مامايدىڭ ۇسىنىسىن قابىلداماق تۇگىل، التىن وردانىڭ وسى تۇستاعى ءوزارا تالاس-تارتىسىن، اۋىر كەزەڭىن پايدالانىپ، مامايعا كونگىسى كەلمەگەن قۇتلىقبەك پەن ورىستار دميتريي دەپ اتاعان قاجىبەك امىرلەردىڭ اسكەرىمەن بىرگە بۇعى وڭىرىنە اتتانىپ، كوك وزەن جاعاسىندا ماماي مەن وراقتىڭ قولدارىن جەڭىپ، بۇكىل پودوليا جەرىن ليبكەگە قاراتقان. ەندى ول كييەۆتى الۋ ارەكەتىنە كىرىسكەن.
دەمەك، ۆلاديمير ۇلى كنيازدىگىنەن ايىرىلىپ قالعان ماسكەۋ كنيازدەرى دە بوس جاتپاعان. ەندى ولار ون ءبىر جاسار دميتريي ءيۆانوۆيچتىڭ جانىنا جينالىپ، ارحيماندريد الەكسەيدىڭ جىگەرلى ارەكەتتەرىنىڭ ارقاسىندا، بۇكىل ورىس جەرىن بىرىكتىرۋگە كىرىسكەن.
مىنە وسىنداي جاعدايدا ۇلى التىن وردانىڭ حانى كەلدىبەك، تەك ءوز توڭىرەگىندەگى، امىرلەرىن بىرىنە-بىرىن شاعىستىرىپ ولتىرۋمەن بولدى.
بۇل جاعداي ومىرلەردى دە ۇركىتىپ تاستادى. ەندى بىرەۋلەرىنىڭ كەلدىبەككە جاعىنىپ جان ساقتاعىسى كەلسە، ال باسقا بىرەۋلەرى تاعى قاندى جولعا ءتۇسىپ، كەلدىبەكتى ءولتىرىپ، بيلىكتى ءوز قولدارىنا الۋدى ويلادى. وسىلاي كەلدىبەك ورداسىندا دا قايتادان ەكى اي تالاس باستالىپ كەتتى. العاشقى جۇكتى كارى تارلان تورە بي، ەكىنشى جۇكتى حادجى-تارحان ءامىرى حادجى-چەركەس پەن سارايشىق ءامىرى ناۋرىزبەك باسقاردى. سوڭىنان بۇل ەكەۋى دە ءبىر-بىرىن ءولتىردى. ءبىراق العاشقى كەزدە، شىڭعىس ۇرپاعىنا ءتان، وزدەرىنە ءتيىمدى جاعدايدا بىرىگىپ كەتىپ، ارتىنان قاستاسا قالاتىن ادەتتەرىنە سالعان.
دەگەنمەن، تورە بي، قانداي ايلاكەر بولعانمەن ءوزى قۇرعان قاقپانعا ءوزى تۇسكەن. ءبىر ءامىردى ءبىر امىرگە ايداپ سالۋدى دا كەلدىبەككە ءوزى ۇيرەتكەن. وسىنداي جاقسىلىعى ءۇشىن تاققا وتىرعان العاشقى كەزىندە كەلدىبەك تورە ءبيدى وزىنە جاقىن تارتقان. ءتىپتى اقىلشىسى ەتىپ العان. سوڭىنان تورە ءبيدىڭ اقىلىن ابدەن ۇيرەنىپ العاننان كەيىن، ونىڭ ءوز ءادىسىن وزىنە قولدانعان. ءبىر كۇنى وعان: «كەشە ماعان موڭگىلى بي كەلىپ كەتتى. بەردىبەكتى قاندى جولعا تۇسىرگەن تورە بي، ەگەر ودان قۇتىلماساڭ، سەنى دە بەردىبەكتەي قانىشەر ەتەدى» دەدى. سول ءتۇنى ءتۇن ورتاسىندا ورداسىنان دارەتكە شىققان موڭگىلى بي مۇلدەم جوق بولىپ كەتتى. تەك ءۇش كۇن وتكەننەن كەيىن ونىڭ دەنەسىن اۋىل سىرتىنداعى قالىڭ اعاشتىڭ ىشىندەگى شۇڭقىرعا كومىلگەن جەرىنەن تاۋىپ الدى. وندا دا ۇستىنە ۇيىلگەن توپىراقتان قولىنىڭ شوشايىپ شىعىپ جاتقانىن بىرەۋلەر كورىپتى. سودان سوڭ بي دەنەسىن قازىپ الىپ، باسىنا مازار ورناتىپ كەلدىبەك ارداقتاتىپ قويدىرعان. جەرلەر الدىندا قارت ءبيدىڭ ولتىرۋشىلەر مويىن ومىرتقاسىن ءۇزىپ جىبەرگەنىن كەلدىبەك ءوز كوزىمەن كورگەن. ءسىرا قانىشەرلەر، بوتەن ءادىس تابا الماعانداي، كاريانىڭ موينىن بۇراپ ولتىرگەن ەكەن.
ال تورە ءبيدىڭ ءوزى دە وسىلاي ءولدى.
وسى ءبيدىڭ شاعىستىرۋىمەن وردا ماڭىنداعى امىرلەردىڭ بارىنەن قاۋىپتەنىپ العان كەلدىبەك، ەگەر ءوزىنىڭ ەكى باسى، ەكى جۇرەگى بولىپ، سول باستار، سول جۇرەكتەر بىرەۋ بىرىنە-بىرى قاس دەسە، سوعان ول سەنەر ەدى. ونىڭ سەكەمشىل جانى وسىنداي كۇيگە جەتكەن. وسىلاي وزىنە بۇل دۇنيەدە وزىنەن باسقا دوس جوق دەپ ۇعىنعان كەلدىبەك، تورە بيدەن دە قاۋىپتەنە باستاعان. ويىنا ءبىر كۇدىك ءتۇستى — ءبارى ءبىتتى. ول ەندى تورە بيدەن تەزىرەك قۇتىلۋدى ويلاعان. ول ءوزى كۇدىكتەنگەن ءامىرىن، ءوزى ەمەس، بوتەننىڭ ولتىرگەنىن جاقسى كورەتىن، جانە كوزىنشە ولتىرسە جانى كىرەتىن. ال انا قىلمىسكەر ادام، ونىڭ كوزىنشە ءوزىنىڭ قاسىن ءولتىرىپ، حاندى قىلمىسىنا كۋا ەتكەنىن بىلمەي قالاتىن. قىلمىسكەر حان قولىنا ءوزىنىڭ قالاي وڭاي تۇسكەنىن سوڭىنان ءبىراق اڭعاراتىن. ال حان قىلمىسكەردىڭ مۇنداي ايىپتى جاعدايىن ءارقاشان دا پايدالانا بىلەتىن.
بۇل جولى دا سولاي بولدى.
كەلدىبەك موڭگىلى ءبيدىڭ ءىنىسى جاراقتىڭ قىزبا قاندى بالاسى سوفى مەن تورە ءبيدى ورداسىنا شاقىرىپ الدى.
سوفى ءوز اكەسى جاراقتىڭ ەمەس، موڭگىلى ءبيدىڭ قولىندا وسكەن. ءقازىر وردا جاساۋىلىنىڭ باستىعى ەدى.
تورە بي ورداعا سوفىدان كەشىرەك كىرگەن، حاننىڭ سول جاعىندا وتىرعان بەلىندە قانجارى بار سوفىنى كورگەندە الدەنەگە ۇرەيلەنە ءبىر قاراپ تايسالىپ كەتكەن.
شىركىن تىرشىلىك دەگەن قانداي ءتاتتى.
امانداسىپ بولعاننان كەيىن كەلدىبەك ءوزىنىڭ ادەتتەگىسىندەي ايتايىن دەگەن سوزىنە بىردەن كىرىستى.
— سوفى-جاساۋىل،— دەدى ول.— ساعان مىنا توبە بي تورە وتاعاسىنىڭ الدىندا ايتاتىن وكپەم بار.
— ول قانداي وكپە؟ — دەدى باسىن ءيىپ، سۇر جىلانداي ءقانسولىن ىشىنە تارتىپ العان، جىڭىشكە كەلگەن سوفى.— ءسىزدى وكپەلەتەتىندەي مەن ەشتەڭە ىستەگەن جوق ەدىم عوي؟
— مەنى ەمەس، ءوزىڭدى قاناتىنىڭ استىنا الىپ وسىرگەن، انا مارقۇم موڭگىلى بي اكەڭدى وكپەلەتتىڭ...
— قالايشا؟
— ەڭ بولماسا ارۋاعىن سىيلامايسىڭ با، الدە تۋماعاندىعىندى كورسەتكىڭ كەلە مە، اكەڭنىڭ قۇنىن نەگە المايسىڭ؟
— كىمنەن؟
— مىنا تورە بيدەن!
تورە بي شوشىپ كەتتى.
— حان يەم!.. بۇل نە دەگەن ءسوزىڭىز!
كەلدىبەك تىڭداعان جوق. ول ەندى «مىنانى ءولتىر» دەگەندەي سوفىعا بۇيىرا سويلەدى.
— ءيا، وسى ولتىرگەن. وعان حان باسىممەن مىنا مەن كۋامىن. موڭگىلى ءبيدىڭ ماعان ايتقان ءبىر سىرىن، توبە ءبيىم بولعاننان كەيىن تورەكەننىڭ وزىنە ەستىرتكەم. كوپتى كورسە دە موڭگىلى ماعان ول سىرىن بەكەر ايتقان ەكەن. «ايتپا سىرىڭدى دوسىڭا، دوسىڭنىڭ دا ءوز سىرىن ايتار دوسى بار» دەگەن. مەن بۇل تورە ءبيدى دوس كورەتىن ەدىم، سوسىن ايتقام. سويتسەم، ول مەنىڭ دوستىعىمدى سىيلاي المادى، قۇپيا سىردى ىشىنە ساقتاي المادى. سول كۇنى تۇندە جىگىتتەرىن جىبەرىپ سەنىڭ اكەڭ موڭگىلى ءبيدى ءولتىرتتى. مەنى ءقادىرلى كورەتىن ءبىر ادامىمنان، سەنى اكەڭنەن ايىردى.
كەلدىبەك كەنەت تورە بيگە قارادى.
— مۇمكىن بۇلاي ەمەس شىعار؟ حان باسىممەن، الدە، مەن جالعان ايتىپ وتىرعان بولارمىن؟
ارينە، بولعان ءىستى تورە بي بولمادى دەي المادى، حانعا «ءوزىڭ وسىلاي ىستەتكەنسىڭ» دەۋگە اۋزى بارمادى، بار تاپقانى، تەزەككە تولعان قاپتاي، كەنەت حان الدىنا وپىرىلا قۇلاپ ءتۇستى.
— حان يەم، كەشىرە كورىڭىز.
ءبىراق حان كەشىرمەدى. ول ەندى سوفىعا تاعى بۇيىرا سويلەدى.
— وسىنداي قاندى شەلەك ادامنان اۋليە اكەڭنىڭ قۇنىن قالاي الماي ءجۇرسىڭ؟! ەڭ بولماسا ارۋاعىن سىيلاۋىڭ كەرەك ەدى عوي!
سوفى وق جىلانداي اتىلىپ دوڭكيىپ جەر قۇشاقتاپ جاتقان تورە ءبيدىڭ قاسىنا جەتىپ باردى. اعارىپ كەتكەن شوقشا ساقالىنان ۇستاپ باسىن جوعارى كوتەردى دە، بەلىندەگى اق بەرەن قانجارىن سۋىرىپ الىپ، وڭ قولىمەن ءبيدىڭ جۇدىرىقتاي وڭەشتى، سەمىز تاماعىنان، ورىپ-ورىپ جىبەردى.
ءبيدىڭ تاماعىنان قاپ-قارا قان كوككە اتىلدى. كىلەم ءۇستىن، سوفىنىڭ ەكى قولىن بىردەي، كۇپ-كۇرەڭ قانعا بوياپ شىعا كەلدى.
تورە ءبيدىڭ ورىلعان كەڭىردەگىنەن اققان قانى ابدەن تاۋسىلىپ بولعاندا عانا كەلدىبەك حان:
— شىركىننىڭ ارام قانى قانداي كوپ ەدى،— دەدى، ءوز بويىنا تەك ادال قان عانا جينالعانداي. سويدەدى دە سوفىعا تاعى بۇيىرا سويلەدى.— سىرتتاعى جىگىتتەرىنە ايت، مىنا دوڭىزدىڭ دەنەسىن قۇرىم كيىزگە وراپ، ەشكىمگە كورسەتپەي تۇندە ايدالاعا اپارىپ تاستاسىن. سوسىن... مىنا قان توگىلگەن كىلەمدى اۋىستىرت...
سوفىنىڭ تورە ءبيدى ءوز كوزىنشە قالاي ولتىرگەنىنەن وراسان راحاتتانعان حان، ەندى ءبىر جاۋىمنان قۇتىلدىم-اۋ دەگەندەي الدەنەگە كۇلىمسىرەي تەرىس بۇرىلىپ كەتتى.
ال تورە ءبيدىڭ قۇرىم كيگىزگە ورالعان دەنەسىن سوفىنىڭ جىگىتتەرى تۇندە ايدالاعا اپارىپ تاستادى. سوڭعى ون جىل بويى زۇلىمدىعىمەن بۇكىل التىن وردانى تىتىرەتكەن ءداشتى قىپشاققا ايگىلى تورە بي، اقىرىندا، يت پەن قۇسقا جەم بولىپ، كومۋسىز قالدى. اققان سۋعا دا ءبىر توسۋ دەگەن، مىنە، وسى دا!
كەلدىبەك ءدال ءوستىپ بىرىن-بىرىنە ءولتىرتۋ ءۇشىن، ورداسىنا سارايشىق ءامىرى ناۋرىزبەك پەن حادجى تارحان بيلەۋشىسى حادجى-چەركەس بەكتى شاقىرتتى. بۇل بەكتەردىڭ دە وزىنە قاس ەكەنىن بىلەتىن، ولاردان ەندى دەر كەزىندە قۇتىلماق بولدى.
اسىرەسە، التىن وردا تاعىنا ءوزىن وتىرعىزعان ناۋرىزبەكتى الدىمەن ولتىرگىسى كەلدى. انانىڭ ىستەگەن جاردەمىمەن بەكتى ءولتىرىپ، ءبىرجولاتا قۇتىلماق بولدى. سويتپەسە، بىرەۋگە ءوزىن مىندەتتى سەزىنۋ كەلدىبەككە ءارقاشان دا اۋىر كورىنەتىن. ونىڭ ۇستىنە تاعى دا ءبىر سەبەبى بار. كەلدىبەكتىڭ حان بولعاننان كەيىن ءوزىن ءبىرجولاتا ۇمىتىپ كەتكەنىنە ىزالانعان تايدوللا حانىم التىنشى ايەلى بوپ ناۋرىزبەككە تيگەن. بۇل كۇيەۋى دە ونى شىن كوڭىلىمەن قالاپ العان. تايدوللا بولسا، ايەل تاعدىرىن تەك قانا ماحاببات شەشپەيتىن سۇم زاماندا بوتەن جول تابا الماعان. ۇمىتىلمايتىن قۋانىش، بىتپەيتىن قايعى جوق، باسىنان وتكەن قاسىرەتتەردەن بىرتە-بىرتە ارىلىپ، تىرشىلىكتىڭ تەگەۋرىندى تىلەگىنەن شىعا الماي جۇرگەنىندە ءامىر ءسوز ايتقان. كەلدىبەككە دەگەن وكپە، قورلانۋ، ءوتىپ بارا جاتقان جاستىق كەزى ءوز دەگەنىنە كوندىرگەن. بەكتىڭ ءسوزىن بوسقا تاستاماعان. ونىڭ ۇستىنە ءامىردىڭ كوڭىلىنىڭ شىن كەتكەنىنە سەنگەن. ال ناۋرىزبەك التىن وردا حانىنىڭ وپاسىزدىعىنا كۇننەن كۇنگە كوزى جەتە باستاعاننان-اق تايدوللانى توقالدىققا الۋمەن بىرگە ەندى حاننىڭ وزىنەن تەزىرەك قۇتىلۋدى ويلاي باستاعان. جانە كەلدىبەكتىڭ وردا توڭىرەگىندەگى قاندى وقيعالاردان شىعا الماي جۇرگەنىن پايدالانىپ، ول، قۇر عانا سارايشىق توڭىرەگى ەمەس، بىرتە-بىرتە التىن وردا حانىنا جاتاتىن ءبىراز جەردى ءوز قاراماعىنا قوسىپ العان. بۇنىمەن قاتار كەلدىبەككە قارسى ءبىراز امىرلەرمەن وداقتاس بولۋعا تىرىسقان. سونىڭ ءبىرى وسى حادجى-چەركەس ەدى. حان ەكەۋىن بىردەي ورداسىنا شاقىرىپ جاتىر دەگەندى ەستىگەندە-اق كەلدىبەكتىڭ ادىسىنە قانىق ناۋرىزبەك حادجى-چەركەسكە سەنىمدى كىسى جىبەرگەن. التىن وردانىڭ سۇم حانىنىڭ الداۋىنا كونبەۋىن وتىنگەن. جانە وسى جولى كەلدىبەكتەن ءبىرجولاتا قۇتىلۋعا بار ەكەنىن ايتقان. بۇنى وزىمەن تىلەكتەس بوتەن امىرلەر دە قۇپتاعان. حادجى-چەركەس تە دۇرىس كورگەن. ءازىر ءوز جاعىندا مىقتى كۇشتىڭ جوقتىعىنان كەلدىبەكتى تەك ءوزىم ولتىرەم دەپ قويماعان. التىن وردا تاعىن ىشتەي ناۋرىزبەككە قيماعانىمەن باسقا امالى جوق ەدى. ءوزىن ولتىرمەكشى كەلدىبەكتى ەمەس، بىرىگىپ قيمىلداماق بوپ وتىرعان ناۋرىزبەكتى تاڭداعان. ال كەلدىبەك بولسا، الدىمەنەن حادجى-چەركەس ارقىلى ناۋرىزبەكتى ءولتىرىپ، ارتىنان وسى ايىبى ءۇشىن حادجى-چەركەستەن قۇتىلۋدى وڭاي كورگەن. ءبىر ءامىر ءبىر ءامىردى ءولتىرىپ جاتسا، بۇعان ءسوز كەلمەيدى،— دەپ بىلگەن. وسىلاي ەكى قاسىنان بىردەي وپ-وڭاي قۇتىلماق بولعان. قىسقاسى، ءبىر وقپەنەن ەكى قوياندى اتىپ ءتۇسىرۋدى ويلاعان. سول سەبەپتەن دە ورداسىنا ءبىر كۇن بۇرىن كەلگەن حادجى-چەركەسكە: «شىعىس جاقتاعى التىن وردانىڭ ءبىراز جەرىن ءوز بەتىمەنەن يەمدەنىپ العان ناۋرىزبەك ءامىر مەنەن ەندى حادجى-تارحاندى سۇراپ ءجۇر. ەگەر مەن رۇقسات ەتسەم، سەنىڭ كوزىڭدى قۇرتىپ، ۇلىسىڭدى بيلەمەك» دەگەن. ءتۇبى ونداي ويعا ناۋرىزبەكتىڭ بارا قالاتىنىنا شەك كەلتىرمەگەنىمەن حادجى-چەركەس حاننىڭ ءدال قازىرگى ءسوزى الداۋ ەكەنىن ۇققان. «ناۋرىزبەكتىڭ ونداي ويى بارى شىن بولسا، ول مەنى ەمەس، مەن ونى بۇرىنىراق ولتىرەمىن» دەگەن. قانمەن شەشىلەتىن مۇنداي جانجال تۋدىرۋعا ابدەن ماشىق بولىپ العان كەلدىبەك: «وندا ءوز كوزىڭشە ناۋرىزبەكتىڭ ءوتىنىشىن ايتىپ بەرەيىن» دەگەن. «ەگەر ماعان ىستەمەك قاستىعىن مويىنداسا، مەن ءوز كوزىڭىزشە ناۋرىزبەكتى قان ەتەمىن،— دەگەن حادجى-چەركەس،— تەك سىزدەن رۇقسات بولسىن. «رۇقسات» دەپ كەلدىبەك بەتىن سيپاعان. اتتەڭ، وسىلاي ەكى ءامىردى بىرىن-بىرىنە قان ەتكىزىپ، قىزىعىنا كەنەلمەك حان، ءدال وسى ساتتە ءوز باسىنا تۋعالى تۇرعان ءقاۋىپتى ويلاماعان.
ەش ساقتىق شارا قولدانباعان.
ەرتەڭىنە ورداعا شاعىن جاساعىمەن ناۋرىزبەك تە جەتكەن. قاسىنداعى سەنىمدى ءبىر سەرىگىمەن حان سارايىنا كىرگەن. مۇندا، تاقتاعى كەلدىبەكتىڭ سول جاعىندا، كىلەم ۇستىندە ەكى جاقىن باتىر تۋىستارىمەنەن وتىرعان حادجى-چەركەستى كورگەن. وردادا بوتەن ەشكىم جوق ەكەن. ءتىپتى جايشىلىقتاعى حان كۇزەتشىلەرى دە ساراي ەسىگىنىڭ سىرتىندا تۇر.
ناۋرىزبەك سەرىگى ەكەۋى وردا ىشىنە كىرىپ ءيىلىپ سالەم بەرىگى ءسال تۇردى. «بۇدان ىڭعايلى كەز بولماس» دەدى ول ىشىنەن، وردا ءىشىن قىراعى كوزىمەنەن تەز شولىپ ءوتىپ. ءسويتتى دە كەبىستەرىن ەسىك الدىنا شەشىپ، سەرىگى ەكەۋى قول بەرۋگە تاعىندا وتىرعان حانعا تايادى. «اسسالاۋماعالەيكۋم، حان تاقسىر» دەپ ءوزى ەڭ الدىمەنەن قول بەرىپ امانداستى دا، كەزەكتى جانىنداعى سەرىگىنە بەردى. حان وعان ەكى قولىن سوزا ءتۇستى دە، ارىس كەۋدەلى، بالۋان دەنەلى مۇرتتى قارا سۇر جىگىتتىڭ سۋىق كوزىنە كوزى ءتۇسىپ كەتىپ، بىردەمەدەن سەسكەنگەندەي قولىن بەرەرىن-بەرمەسىن دە بىلمەي، ءسال كىدىرىپ قالدى. ءبىراق قاراسۇر قىشقاشتاي مىقتى قولدارىمەن انانىڭ قوس بىلەگىنەن شاپ ەتىپ ۇستاي الدى. سول مەزەتتە ناۋرىزبەك حاننىڭ تاماعىنا جابىسا كەتتى. ۇزىن، تەمىردەي ۇزىن ساۋساقتارىمەن بارىنشا تاماعىنان قىلقىندىرا قىسىپ تىرپ ەتكىزبەدى. كەلدىبەك ازعانتاي عانا بۇلقىنىپ، تىنىسى تارىلا قىرىلداي ءسال جاتتى دا، ەكى كوزى شاراسىنان شىتارداي بوپ اقشيىپ، كەنەت دەنەسى سىلق ەتتى. ءبىراق ناۋرىزبەك سوندا دا ونىڭ تاماعىن قىسا بەردى.
الدەن ۋاقىتتا:
— ءبىتتى،— دەپ كەيىن شەگىندى.
ناۋرىزبەك سەرىگى تاق ۇستىندەگى حانعا جابىسقان ساتتەن-اق ءۇرپيىپ تۇرەگەلىپ كەتكەن ءۇي ىشىندە وتىرعاندار:
— ءامين،— دەپ بەتتەرىن سيپاپ ورىندارىنا وتىردى.
— تاعىندا وتىرعانداي كەۋدەسىن كىشكەنە كوتەرىڭكىرەپ قويىڭدار،— دەدى حادجى-چەركەس ءوز جىگىتتەرىنە، سويدەدى دە، ەسىكتى اشىپ،— سىرتتاعى امىرلەر ۇيتە كىرسىن — دەدى.
ءسىرا، بولار وقيعانى سىرتتا اسىعا كۇتىپ تۇرعان بولۋلارى كەرەك، التىن، كۇمىس بەلبەۋلى، قۇندىز، تۇلكى بورىكتى ۇزىندى-قىسقالى حادجى-چەركەس پەن ناۋرىزبەككە ەرىپ كەلگەن ءامىر، بيلەر توپىرلاي ۇيگە كىردى. ولار تاق ۇستىندەگى شالقايا قوزعالماي وتىرعان حانعا كوزدەرىنىڭ قيىقتارىمەن ءبىر قارادى دا، بولعان ىسكە ءتۇسىنىپ، قۇران وقيتىن ادامدارداي شارت جۇگىنە، ءۇن-تۇنسىز وردا ىشىنە القا-قوتان ورنالاستى. ەسىك جاعىندا تۇرعان قارۋلى تورت-بەس جىگىتكە قاراپ:
— سىرتتاعى كۇزەتشىلەردىڭ ورنىنا تۇرىڭدار. ۇيگە ەشكىمدى كىرگىزبەڭدەر،— دەدى حادجى-چەركەس، سويدەدى دە: — اياۋلى كىسىلەرىمىزدىڭ قانىن ىشكەن كەلدىبەك حاننان دا قۇتىلدىق. انە، ەندى ەشكىمگە جاۋىزدىق ىستەمەگەندەي، التىن تاعىندا ءۇنسىز-تۇنسىز وتىر...— دەدى. كەنەت ونىڭ قاباعى قارس جابىلىپ كەتتى. ەندى ول بوساعا جاقتا تۇرعان ەڭگەزەردەي ەكى جىگىتكە بۇيىرا سويلەدى.— تەز پاتشالاردى تاقتان الىپ انا بۇرىشقا جاتقىزىڭدار. ءۇستىن بىردەمەمەن بۇركەڭدەر،— دەدى.
ەكى جىگىت كەلدىبەكتىڭ ءولى دەنەسىن تاقتان سۋىرىپ الىپ، بۇرىشقا اپارىپ سۇلاتا سالدى دا بەتىن كەرەگەدە ءىلۋلى تۇرعان حاننىڭ اق كىرەۋكە شاپانىمەن جاپتى.
ال ەندى وسى تاققا ناۋرىزبەك ءامىر وتىرسىن دەسەم ءبارىڭىز دە ماقۇلدايسىڭدار عوي دەيمىن،— دەدى حادجى-چەركەس.
— بولسىن،— دەدى ۇيدەگىلەر.
ءبىراق بۇل كەزدە، بوس تاققا باسقا بىرەۋ وتىرىپ قالماسىن دەگەندەي، ناۋرىزبەكتىڭ ءوزى دە وعان اسىعا بارا جاتىر ەدى، جۇرت «بولسىن» دەگەن ءسوزىن ايتىپ بىتپەي جاتىپ ول تاققا وتىرىپ تا ۇلگىردى.
ناۋرىزبەك جايعاسىسىمەن، بىرەۋ بارىپ ءولىپ جاتقان كەلدىبەكتىڭ باسىنداعى جانىبەكتەن قالعان ايگىلى التىن ءتاجدى اكەپ جاڭا حاننىڭ باسىنا كيگىزدى.
تاقتا وتىرعان قۇندىز بورىكتى ءامىر، التىن ءتاجدى كيگەننەن كەيىن كەنەت شىن حانعا ۇقساي قالدى. ەندى جۇرت ءيىلىپ وعان ءتاجىم ەتتى.
— قۇتتى بولسىن التىن تاعىڭىز، حان تاقسىر! — دەدى ولار ءبىر داۋىستان.
— ايتقاندارىڭ كەلسىن! — دەدى ناۋرىزبەك مۇرتىنان كۇلىمسىرەپ.
— جاڭا حاندى جۇرتقا ايگىلەيىك،— دەدى تاعى حادجى-چەركەس.
— بولسىن! — دەدى تاعى ۇيدە وتىرعان امىرلەر.
وسىلاي كەلدىبەك حان ءولدى. ونىڭ ولىمىمەن ءجۇز جيىرما جىلداي التىن وردانى بيلەپ كەلگەن باتۋ اۋلەتىنىڭ ەڭ سوڭعى جىلى ءبىتتى.
حان تاعىنا ەندى جوشىنىڭ توقتاي-تەمىر ۇرپاعىنىڭ ءبىر بالاسى وتىردى.
ءبىراق امىرلەر «قۇتتى بولسىن» دەگەنمەن التىن تاق بۇل امىرگە دە قۇتتى بولمادى. وسى تىلەكتى ايتقان ادامنىڭ ءبىرى حادجى-چەركەس ءامىر، جىلعا تولتىرماي، التىن ورداعا اتتانعان اق وردا حانى ساسى-بۇقانىڭ بالاسى حىزىرعا ناۋرىزبەكتى تايدوللا-حانىممەن بىرگە ۇستاپ بەردى. ساسى-بۇقا ەكەۋىن بىردەي ءولتىردى. ءسويتىپ حان تالاستارىنىڭ اراسىندا ءجۇرىپ بوستان-بوسقا ايداي سۇلۋ چەركەس قىزى تايدوللا دا ءوتتى. ەندى التىن وردا تاعىنا حادجى-چەركەستىڭ ءوزى وتىردى. ءبىراق جىل وتپەي، وسى حىزىردىڭ قولىنان ءوزى دە قازا تاپتى. ال التىن ورداعا حان بولعان حىزىردىڭ ءوزى دە جىلدان ارتىق تاقتا وتىرا المادى. ونى ءوز بالاسى تەمىر-قوجا ءولتىردى. تاققا تەمىر-قوجا بار بولعانى بەس-اق اپتا يە بولدى. ءدال وسى بارىس، ياعني وسى 1362 جىلى ماماي ابدولدى قىرىمدا حان كوتەرىپ، التىن وردا حانى تەمىر-قوجاعا قارسى قالىڭ قولمەن جورىققا شىقتى. مامايدان قورىققان تەمىر-قوجا ەدىلدىڭ ار جاعىنا قاشقان. ءبىراق ماماي جاعىنىڭ ءبىر سۇلتانىنىڭ قولىنان قازا تاپتى.
مىنە وسىلاي جانىبەك قازا بولعان تاۋىق، ياعني 1357 جىلدان كەيىنگى التى جىلدىڭ ىشىندە، التىن وردانىڭ سەگىز حانى بىردەي ءبىرىن-بىرى ولتىرگەن، جوق، حاندارى عانا ەمەس، وسى حانداردى جاقتاعان ءامىر، بي، بەكزادالارى دا، سولارمەن تىلەكتەس اسكەر باسشىلارى، جاۋىنگەرلەرى دە قازا تاپقان. بۇل التىن وردانىڭ شىن كۇيرەۋىنىڭ باستالعان شاعى ەدى.
جىلاندى ءۇش كەسسەڭ دە، كەسىرتكەدەي كۇشى بار، التىن وردانىڭ ءالى دە رۋمعا دا، يرانعا دا، باسقاعا دا قۋاتى جەتەتىن ەدى. التىن وردانىڭ ءالى دە وزگە ەلدەردى سان قورقىتاتىن ءجۇز جيىرما جىلداي ءومىرى الدا ەدى.
مىنە وسى كەزدە التىن وردانىڭ كۇيرەۋىنىڭ دە، قايتادان كوتەرىلۋىنىڭ دە ەلەسى بوپ الەم جۇزىنە اقساق تەمىر، ورىس حان، دميتريي دونسكوي، ماماي، ەدىگە، توقتامىستاردىڭ ەسىمى بۇرىنعىدان دا قاتتى ەستىلە باستاعان. ال دۇنيە كۇن كۇركىرەپ، نايزاعاي جارقىلداپ، بۇكىل الەم سۇراپىل ايقاستار كەلەر الدىنداعىداي، دەمىن ىشىنە تارتىپ، ۇرپيە تىنا قالعان.
التىنشى تاراۋ
تۇركى تۇقىمداس بارلاس رۋىنان شىققان شاحريسيابز ءبيى تاراعاي ءتۇس كوردى. تۇسىندە بيىك تاۋدىڭ باسىندا تۇر ەكەن. ءتۇن تاستاي قاراڭعى، اسپاندا جىلتىراعان جۇلدىز، جەردە جىلت ەتكەن وت جوق. دۇنيە زىندان ىشىندەي سۋىق، قورقىنىشتى. تاۋ باسىندا تۇرعان تاراعاي ءبيدىڭ قولىندا بولات قىلىش بار. قولىن سوزادى. سول شاقتا قىلىشىنان جان-جاعىنان نايزاعاي وتتارى جارقىلداي دۇنيە ءجۇزى جاپ-جارىق بولا قالادى. تاراعاي بي ويانىپ كەتەدى. ءبىراق وعان سول ءتۇنى، اق كيىمدى، اق سالدەلى، اق اتتى ادام ايان بەرەدى. «تاراعاي بي،— دەيدى ول،— قازىرگى ەكى قابات ايەلىڭ، تاكينە قاتىننان ءبىر ۇل تۋادى. ول الەمدى بيلەيتىن جيھانگەر بولادى» دەيدى. بۇل قىزىر عالي ءاسسالام اۋليە ەكەن. بۇل جورۋ ەرتەڭىنە قازاعان حانعا دا جەتەدى. ول بولاشاق جيھانگەر ءامىردىڭ تۋۋىنان سەسكەنىپ، نوكەرلەرىنە بۇيرىق بەرىپ، ءبيدىڭ جوق كەزىندە تولعاتىپ جاتقان قاتىننىڭ قارنىن ىشتەگى بالانى ءولى ءتۇسىرتۋ ءۇشىن اۋىر تاسپەنەن ۇيكەلەتەدى. ايتكەنمەنەن بالا بۇدان ولمەيدى، مەزگىلى جەتكەندە تۋادى. ءبىراق ۇيكەگەن تاستىڭ سالماعىمەنەن انا قارنىنان ءبىر اياعى سولىپ تۇسەدى.
شىڭعىس حان مەن تەمىرلاندى داتتاعان «ەكى جيھانگەر» نامەدە، تاراعاي ءبيدىڭ بالاسى، قانىشەرلىگى «الەم ءامىرشىسى» شىڭعىس حاننان دا اسىپ كەتكەن اقساق تەمىر دۇنيەگە كەلۋىن وسىلاي پاش ەتكەن.
بۇل، ارينە، اڭىز. ءبىراق شىندىققا تاياۋ اڭىز. تاراعاي بيگە تۇسىندە بالاسى اقساق تەمىر قولىنداعى الماس قىلىشى بوپ كورىنگەن. سوڭىنان بۇل ۇلى دا تۋعان. ول قىزىر عالي ءاسسالام ايتقانداي جارتى الەمدى جاۋلاپ تا العان. ءبىراق الماس قىلىشتاي جۇزىنەن وت شاشىپ قاراڭعى ءتۇندى جارىق ەتپەگەن. سول الماس قىلىشتاي حالىق بىتكەندى قانعا بوياپ، دۇنيەنى قارا تۇنگە اينالدىرعان. جانە ول اناسىنان اقساق بولىپ تۋماعان. بەرتىن كەلە، جيىرما بەس جاسىندا، ءالى قاراقشىلىق قۇرىپ جۇرگەن كەزىندە ساقىستاننىڭ ءبىر ءامىرىنىڭ جۇمساۋىمەن ءبىر ۇرىستا قاتتى جاراقاتتانعان. وڭ قولى مەن وڭ اياعىنان وق تيگەن. سونىڭ سالدارىنان ەكى ساۋساعىنان ايىرىلىپ، وڭ قولى مەن وڭ اياعى سەمىپ قالعان. سودان ول اقساق تەمىر اتانعان.
دەمەك، شىعىستان شىققان بۇل ەكى جيھانگەردىڭ شىندىق ءومىرى اڭىزعا بەرگىسىز جان شوشىرلىق بولعان.
شىڭعىس حان دۇنيە ءجۇزىن قانداي قان ەتسە، اقساق تەمىر الەمدى ونان كەم قانعا بوياماعان.
ونىڭ قانكويلىگى كوپ جاعدايدا شىڭعىس حاننان دا اسىپ كەتكەن.
ول تىشقان، ياعني 1336 جىلى كوكەك ايىنىڭ توعىزى كۇنى شاحريسيابز شاھارىنىڭ قۇبىلا جاعىندا ءبىر جارىم فارساح جەردە تۇراتىن حودجا-يلگار دەيتىن قىشلاقتا تۋعان. بۇل كەزدە قاجى ءامىرى تاراعايمەن ءبىر اتادان، شىڭعىستان، جاعاتاي تۇستارىندا قوسىن باسى بولعان كاراچەر-نوياننان تاراعان. تاراعايعا نەمەرە تۋىس بولاتىن. قازاعان حان ءولىپ، ماۋارانناحر جەرىندە بۇلىنشىلىك وربي تۇسكەن تۇستا جاس جىگىت تەمىر قاراقشىلار ەرتىپ ەل توناۋدان قولى بوساماعان. اكەگە تارتىپ ۇل، شەشەگە تارتىپ قىز تۋماس دەگەن مىنە، وسى. ءدىنشىل، بۇكىل كاشكا-داريا وڭىرىنە ايان شامسۋددين شەيحپەن دوستاس، تاراعاي-سىندى ادامنان مۇنداي قاندى بالاق، ەل توناعىش ۇل تۋادى دەپ كىم ويلاعان! ارينە، ەشكىم دە ويلاعان جوق. جالپى، تاراعاي ءبيدىڭ بالاسى بار ما، جوق پا، بۇ دا ەشكىمنىڭ كوڭىلىن بولگەن ەمەس. ءبىراق جۇرتتىڭ كوڭىلىن بۇل ءوزى ءبولدى. ول ەل اراسىن ءبۇلدىرۋدى بىلاي قويىپ، جيىرماسىنا جەتپەي، كىلەڭ ءوزى ءتارىزدى سوتقار جىگىتتەردى جيناپ، كورشىلەس تۇرىكمەندەردىڭ اۋلىن شاپتى. وسىنداي ءبىر جورىعىندا تەمىر ساتسىزدىككە ۇشىرادى. تۇرىكمەندەردىڭ تەكەجاۋمىت رۋىنىڭ جايىلىمدا جاتقان كىلەڭ قارا كوك جىلقىسىن ايداپ اكەتپەك بوپ، تۇبەككە شاعىن جاساعىمەن كىرە بەرگەن كەزدەرىندە، جان-جاعىنان ۇرانداي شاپقان، كىلەڭ اق سەڭسەڭ داعاراداي بورىكتى، اق سويىلدى تۇرىكمەندەردىڭ باتىر جىگىتتەرىن كوردى. ءبارىنىڭ مىنگەندەرى ۇزىن سيراق تەكە جاۋمىت جۇيرىكتەر. سەڭسەڭ بورىكتەرىن سەلكىلدەتىپ، اق سويىلدارىن باستارىنان اسىرا كوتەرىپ، زىركىلدەي جەتىپ قالدى. قورشاي تۇسكەن جاۋ دەگبىرىنە شىداي الماي تەمىر جاساعى قاشا جونەلدى.
وسىلاي كەيىن قاراي شاشىلا قاشۋ تەمىر جىگىتتەرىنىڭ اسكەري ءبىر ءتاسىلى بولاتىن. شۋ دەگەندە تىم-تىراقاي، بىتىراي قاشقان جىگىتتەردىڭ قايسىن قۋارىن بىلمەي جاۋ جاعى ءسال اڭىرىپ قالاتىن. مۇندايدا كىلەڭ جۇيرىك مىنگەن قاراقشىلار كوزدى اشىپ جۇمعانشا ۇزاپ كەتەتىن. قۋعىنشىلار ىڭعايلانىپ سوڭدارىنا تۇسكەنشە كۇنى بۇرىن بولجاپ العان، جوتا-قىرقالارىنىڭ اراسىنا كىرىپ، جوق بولاتىن. ارتىنان بارىپ ۋادەلەسكەن تۇستارىنا قايتادان جينالاتىن. تەمىر قاراقشى جىگىتتەرى بۇل جولى دا وسى ادەتتەرىنە سالدى. ءبىراق ويلاعاندارى بولمادى. ءار قاشقىننىڭ سوڭىنا شۋ دەگەننەن-اق ءۇش-تورت تۇرىكمەن بىردەي ءتۇسىپ اۋىزدىعىمەن الىسقان جۇيرىكتەرى بۇلاردى قۇتقارمادى. تەمىردىڭ الاماندارىنا اتتارىمەن باستىرمالاتا جەتىپ كەلىپ، سويىلمەن قاسقىر ۇرعانداي، زاماتتا قاراقشىلاردى جۋساتىپ سالدى. تەك بۇكىل ماۋارانناحردا الدىنا ات سالماعان، اقتانكەر جۇيرىك مىنگەن تەمىردىڭ ءوزى عانا امان قۇتىلادى. جوق، بۇ دا امان قۇتىلعان جوق ەدى. تەمىر ءبىراز شاپقاننان كەيىن، ارتىنان قارا كورىنبەگەن سوڭ «ايتەۋىر قۇتىلدىم-اۋ»،— دەپ ازىراق دەمىن الىپ، اتىنىڭ باسىن ءسال تارتقان كەزدە، ءوزىن وراعىتا، الدىنان شىقپاقشى بولىپ شاۋىپ كەلە جاتقان، سۋداي قارا ارقىراعان تەكەجاۋمىت مىنگەن تۇرىكمەن باتىرىن كوردى. قۋعىنشىنىڭ ۇستىنە كيگەنى دە قاپ-قارا، تەك باسىنداعى قاۋعاداي سەڭسەڭ بوركى عانا اپپاق... الىستان ول استىنداعى سۋ قارا تەكەجاۋمىتىمەن سۋسىلداي اققان اق باستى قارا ايداھارداي كورىندى تەمىر قاراقشىعا... قاشقىن ەندى ءسال قيعاشتاي حورەزمنىڭ تاقىر، جازىق دالاسىنا قاراي سالدى. تۇرىكمەن باتىرى دا بۇنى كورىپ، بۇدان ءارى الدىنان وراعىتا شىعامىن دەگەن ويىن تاستاپ سوڭىنان ءتۇستى. ەكەۋىنىڭ دە اتى وراسان جۇيرىك ەكەن، وزگە قۋعىنشى جىگىتتەرى، ارى-بەرىدەن كەيىن بۇلاردان كوز جازىپ قالىپ، كەيىن قايتتى.
تۇرىكمەن باتىرىمەن تەمىر ۇزاق شاپتى. قاشقىن اقىرى قۇتىلا الماسىن بىلگەن سوڭ، حورەزمنىڭ قۇمدى دالاسىندا سيرەك بولسا دا، اندا-ساندا كەزدەسەتىن ءبىر ءشيلى سايدىڭ جازىق وڭىرىنە جەتكەن كەزدە، اتىنىڭ باسىن كىلت بۇرىپ الىپ، سوڭىنان قالماي كەلە جاتقان تۇرىكمەن باتىرىنا قارسى شاپتى. مۇنى كورگەن تۇرىكمەن باتىرى دا، اتىنىڭ قارقىنىن باسەڭدەتپەي، سويىلىن قوس قولداپ باسىنان اسىرا كوتەرە، تەمىرگە ايقايلاي ۇمتىلدى. وسىلاي، ەكى جاۋ جۇرەك جىگىت ءبىرىن-بىرى سويىلدارىمەن ۇرىپ ولتىرمەك بوپ كەلە جاتقاندارىندا، شيەلى سايدىڭ جاعاسىندا اسىعاتپەن دەم الىپ وتىرعان ارداق ولاردى كورگەن. بۇل ەكى جىگىتتىڭ سوناۋ باعداتتان تۋعان ەلدەرىنە قايتىپ كەلە جاتقان بەتتەرى ەدى. بۇلار ىلەسكەن كەرۋەن وسى ارادان ورگەنىشكە بۇرىلعان، ال بۇل ەكەۋى بىردەن حورەزم استاناسىنا بارعىلارى كەلمەي، وسى ارادان بۇيىردەگى قىپشاق اۋىلدارىنا بۇرىلماق بوپ، كەرۋەننەن ءبولىنىپ قالعان. ساي تۇبىندەگى كىشكەنتاي، جىلاي اققان ءمولدىر بۇلاق سۋىمەنەن، بەتى قولدارىن جۋىپ، ءبىراز تىنىعىپ، ەندى وسى تۇستا اۋىل بار-اۋ دەپ، جاڭا عانا كەتكەلى تۇرعاندارىندا تىركەسە شاپقان ەكى جىگىتتى كوردى. شي اراسىنان شىقپاي، ولارعا تاڭدانا قاراي قالدى. ال تۇرىكمەن باتىرى مەن اقتانكەر جۇيرىك مىنگەن قىپشاقشا كيىنگەن جىگىت بىر-بىرىنە قارسى شاۋىپ كەلەدى. ارالارى جاقىنداي ءتۇستى. سويتكەنشە بولعان جوق، سويىلدار سارت-سۇرت ۇرىلدى، ءبىراق دەنەلەرىنە تيمەي، ەكەۋى شاپقان بويلارىمەن ءوتىپ كەتىپ، قايتادان ورالدى. بۇل جولى تۇرىكمەن باتىرى وكتەمدەۋ قيمىلدادى. ونىڭ بۇرىنىراق سىلتەگەن سويىلى، قىپشاقشا كيىنگەن جىگىتتىڭ، ءسىرا، قارا سانىنا تيگەن بولۋى كەرەك، ول اتىنان ءسال قيسايا، اۋدارىلا باستادى. قولىنداعى سويىلىن ءتۇسىرىپ جىبەردى. سول كەزدە، سۋ قارا تەكەجاۋمىتىن قايتا بۇرىپ الىپ، ىسقىرتا جەتكەن تۇرىكمەن باتىرى ونى ۇزىن سويىلىمەنەن ءدال شەكە تۇسىنان پەرىپ ءوتتى. قىپشاقشا كيىنگەن جىگىت اتىنىڭ ۇستىنەن جەرگە ۇشىپ ءتۇستى. اقتانكەر ويناقتاپ شىعا بەردى. دولدانعان تۇرىكمەن باتىرى اتىمەن باستىرمالاتا كەلىپ، تاعى دا جەردە جاتقان ادامدى سويىلىمەن بىر-ەكى رەت ۇرىپ ۇلگىردى. ءسويتتى دە ول كەنەت اتىنىڭ ۇستىنەن سەكىرىپ ءتۇسىپ، شىلبىرىن ەر قاسىنا لاقتىرىپ تاستاپ، جەردە ەسسىز-تۇسسىز قۇلاپ جاتقان جىگىتتىڭ قاسىنا كەلدى. باتىردىڭ مۇنداي قىلىعىنا ءسىرا، بۇرىننان دا ماشىقتانعان بولۋى كەرەك، اتى تەك باسىن جوعارى-تومەن شۇلعىپ ءبىر ورنىندا تۇرىپ قالدى.
باتىر اسپاي-ساسپاي قۇلاپ جاتقان جىگىتتىڭ بەتىنە ەڭكەيىپ ءبىر قارادى دا، قايتادان باسىن كوتەردى. ەندى ول شالقاسىنان جاتقان جىگىتتىڭ كەۋدەسىن ءبىر اياعىمەن باستى دا، سول باياۋ قيمىلمەن بەلىندەگى قىنابىنان قانجارىن سۋىرا باستادى. سول ۋاقىتتا شي اراسىنان بۇلارعا قاراپ وتىرعان ارداق پەن جولداسى شىداي الماي:
— ساۋعا! ساۋعا! — دەپ تۇرىكمەن باتىرىنىڭ جانىنا جەتىپ كەلدى.
كۇتپەگەن جەردەن شىققان داۋىستان تۇرىكمەن باتىرى سەلك ەتتى. ءبىراق بويىن تەز جيناپ الدى. جالت قارادى. قارۋسىز، ءدىني ادامداردى كورىپ، بۇلار كوكتەن ءتۇستى مە، الدە جەر استىنان شىقتى ما دەگەندەي ولارعا تاڭدانا قارادى. ءبىراق استىنداعى جىگىتتى بوساتپادى. كەۋدەسىنەن اياعىمەن باسقان قالپىنان قوزعالمادى.
— كىمسىڭدەر! قايدان پايدا بولدىڭدار؟ — دەدى قانجارىن ءسال كوتەرىپ.
— ساۋعا! ساۋعا، باتىر! — دەدى ارداق،— باعداتتان كەلە جاتقان ۇلەمدەرمىز. مىنا بۇيىردەگى اۋىلعا بارعالى دەم الىپ وتىر ەدىك. ءسىزدىڭ ولگەلى جاتقان ادامدى ولتىرگەلى تۇرعانىڭىزدى كورىپ شىداي المادىق. ولگەن ۇستىنە ولتىرەتىن، سونداي كۇناسى جوق شىعار، ءبىر جولعا جانىن بىزگە قيىڭىز.
تۇرىكمەن باتىرى قاباعىن تۇيە سويلەدى:
— كۇناسى جوق، بۇنىڭ كىم ەكەنىن بىلەسىڭدەر مە؟ بۇل تاراعاي ءبيدىڭ بالاسى قانىشەر قاراقشى تەمىر! تىنىش جاتقان تۇرىكمەن اۋىلدارىن جىلدا شاۋىپ، جىلقىلارىن ايداپ اكەتەدى. بيىل ادەيى اڭدىپ تۇرىپ قولعا تۇسىردىك. بۇل ەندى ءتىرى جۇرۋگە ءتيىستى ەمەس! — باتىر قانجارىن ىڭعايلاپ، اياعىنىڭ استىندا جاتقان جىگىتكە ەڭكەيە بەردى.
— تيمەڭىز! تيمەڭىز،— دەدى ارداق اناعان قايتادان جالىنىپ.— قان توگىلمەيتىن جەردە قان توگىلسە، شاريعات كەشپەيدى. قايتەسىز ولگەلى جاتقان ادامدى ءولتىرىپ؟ ءسىز ءوشىڭىزدى الدىڭىز، ەندى ونىڭ ارام قانىمەنەن ادال قولىڭىزدى بىلعاماڭىز. مۇحاممەد پايعامبار اتىنان وتىنەمىز، ءبىر جولعا قيىڭىز بۇنىڭ جانىن بىزگە! ەگەر قيماساڭىز، جارالى، ەسسىز جاتقان ادامدى ولتىرگەنىڭىز ءۇشىن، قۇداي الدىندا كۇناكار بولاسىز!
— بەكەر ولاي دەيسىڭدەر، ۇلەمدەر! كۇنىن ازەر كورىپ وتىرعان جالشى، مالشىنىڭ جالعىز بيەسىن ايداپ كەتەر مالعۇندى ءولتىرۋ — ساۋاپ. قۇداي بۇل ءۇشىن مەنى جاۋاپقا تارتپايدى.
— جوق، تارتادى! ورىنسىز قان توككەنىڭ ءۇشىن تارتادى!
— قالايشا ورىنسىز؟
— ەگەر بۇنى بىزگە قيساڭىز، ەگەر بۇنى ءبىز ءتىرى الىپ قالا الساق، بۇدان بىلاي قاراي بۇنىڭ جازىقسىز جۇرتتىڭ مالىن تالامايتىنىنا ءبىز كەپىل.
وسى كەزدە تەمىر ىڭىرسىپ ءبىر ءسات كوزىن اشتى. كەۋدەسىنەن باسىپ تۇرعان تاۋداي اياق پەن ۇشى وزىنە قادالعالى تۇرعان وراسان ۇلكەن قانجاردى كوردى. قايتادان تالىقسىپ كەتتى. جوق، بۇل جولى ول ولىمنەن قورىققاندىعىنان ەمەس، كەۋدەسىن ەتىگىمەن باسىپ تۇرعان ادامنان قورلانعاندىعىنان ەسىنەن تاڭدى. ىزا، قورلىق، بار سانا-سەزىمى ار-نامىسىن بيلەپ، كوزى قاراۋىتىپ كەتتى.
ءبىراق تۇرىكمەن باتىرى وعان قاراعان جوق، زىلدەي اياعىمەنەن ونىڭ كەۋدەسىن باسا ءتۇستى.
— ءبىر جولعا بۇنى بىزگە قيىڭىز، قيىڭىز! — دەدى ەكى ۇلەم بىردەي جالىنىپ.— شامامىز كەلگەنشە بۇنى دۇرىس جولعا سالۋعا تىرىسىپ كورەيىك. كونبەيدى ەكەن اجال بۇنى ءوزى ىزدەپ تابادى. اجال جاماندىقتىڭ كولەڭكەسى! جاماندىق ىستەۋىن قويمايدى ەكەن، ودان بۇل قاشىپ قۇتىلا المايدى!
— جارايدى، ءدىني ادامدار ەكەنسىڭدەر، قارعىستارىڭا قالىپ جۇرمەيىن، ءبىر سۇراعاندارىڭدى بەرەيىن، ءبىراق ءبىلىپ قويىڭدار،— دەدى ول.— سۋىقتا قاتىپ قالعان جىلاندى كىم قوينىنا الىپ جىلىتسا، جان كىرگەن جىلان ەڭ الدىمەنەن سونى شاعادى!
— نەگە ويدەيسىز؟ — دەدى ارداق.— دۇنيەدە جاقسىلىق دەگەن بار ەمەس پە؟ بۇل جالعانداعى التىن، كۇمىس، بايلىق، ءتىپتى بار حالىقتىڭ تىرشىلىك-تۇرمىسىن وزگەرتەر عاجايىپ ونەر-بىلىم، عىلىمدار جوعالىپ كەتسە دە، ادام بالاسى ءومىر سۇرە بەرەدى. ال سول ادام بالاسى ەگەر بىرىنە ءبىرى جاقسىلىق ىستەۋدى ۇمىتسا، سوندا عانا دۇنيەگە اپات كەلەدى. ادامزات تا، ونىڭ بولاشاعى دا قۇريدى. بۇنى ەشكىم دە ۇمىتۋعا ءتيىستى ەمەس! ءبىزدىڭ ىستەگەن جاقسىلىعىمىزدى، ەگەر ءتىرى قالسا، بۇل جىگىت تە ۇمىتپايدى. ويتكەنى جاقسىلىققا جاقسىلىق ىستەۋ كىمگە بولسا دا پارىز...
— جارايدى، ءتىرى بولساق ونى دا كورەرمىز،— دەپ باتىر جىگىتتىڭ كەۋدەسىنەن اياعىن الدى دا اتىنا قاراي جۇرە بەردى. قوزعالماي تۇرعان تەكەجاۋمىت تۇلپارىنا جەتكەن كەزدە ارتىنا ءبىر بۇرىلدى.— جاقسىلىققا جاقسىلىق قايتارۋ ءۇشىن ادام ەڭ الدىمەن ادام بولىپ تۋۋى كەرەك. ال مەن بۇنى كوپتەن بەرى بىلەم، ادامدى اياۋدى بىلمەيتىن قانىشەر! ءتۇبى جىلاننان دا جامان قاتىگەز بولاتىنىنا كۇمانىم جوق. بەكەر ولتىرتپەدىڭدەر. ءتىرى تۇرسا، بۇنىڭ قانداي ادام ەكەنىن ءالى وزدەرىڭ دە كوزدەرىڭمەن كورەرسىڭدەر،— دەدى. ءسويتتى دە اتىنا سەكىرىپ ءمىندى دە، «قوش بولىڭدار!» دەپ كەلگەن جاعىنا قاراي شابا جونەلدى.
— قوش بول، باتىر،— دەدى ارداق اقىرىن كۇبىرلەپ.
— شىن باتىر ادام ەكەن،— دەدى اسىعات. ول جارالىنىڭ بەتىنە تەسىلە قارادى. الدەنەدەن سەسكەنگەندەي باسىن كوتەردى.
— ياپىرماي، ءتۇرى تىم راقىمسىز جان ەكەن،— دەدى ول،— وسىنى ءبىز بەكەر بوساتىپ الدىق پا دەپ تۇرمىن؟
— و نە دەگەنىڭىز؟ — دەدى ارداق.— بوسقا قان توككىزۋدىڭ قانداي قاجەتى بار؟
— قايدام...— اسىعات ءسال ءۇن-تۇنسىز تۇردى.— دەگەنمەن الگى جىگىت شىن باتىر ەكەن، جەڭىپ تۇرعان جاۋىن ولتىرمەۋى...
— ءيا،— دەدى ارداق.— مۇنداي جومارت كوڭىلدى كىسىلەر سيرەك كەزدەسەدى،
— سيرەك بولسا دا، ايتەۋىر كەزدەسەدى عوي،— دەدى اسىعات.— ەگەر بۇندايلار ءبىر جولاتا قۇرىپ كەتسە...
— بۇكىل دۇنيە قان ساسىر ەدى.
— سونداي جاقسى ادامداردىڭ ءبىرى ءوزىڭسىڭ. ەگەر سەن بولماعاندا مەن مىناۋ تۋعان دالامدى كورەر مە ەدىم، ال مىناۋ جىگىت...
ارداق جولداسىنىڭ جىلى سوزىنەن قىسىلىپ قىزارىپ كەتتى.
— ءوزى ءولىپ قالمادى ما ەكەن؟ — دەدى. ول ەندى ەسسىز-تۇسسىز جاتقان جىگىتتىڭ بەتىنە ءۇڭىلدى.
— جوق كەۋدەسىندە جانى بار ءتارىزدى،— دەدى اسىعات، جىگىتتىڭ كەۋدەسىنە باسىن سالىپ، ءسال تىڭداپ.
ەندى ارداق پەن اسىعات تالماۋسىراپ جاتقان تەمىردى جايلاپ كوتەرىپ بۇلاقتىڭ جاعاسىنا الىپ باردى. قانى اعىپ تۇرعان جارالى جەرلەرىن سۋىق سۋمەن جۋىپ بوتەن ءدارى دارمەكتەرى جوق بولعاندىقتان، شوڭاينا جاپىراعىمەنەن جاۋىپ، ۇستىنەن توپىراق سەپتى. سوسىن مىقتاپ بايلاپ تاستادى. سونداي-اق جۇدىرىقتاي بوپ ءىسىپ كەتكەن شەكەسىنە، سانىنا، مۇزداي بۇلاق سۋىنا مالىپ بەلدەرىندەگى ورامالدارىن تارتتى. اۋزىنا سوناۋ باعداتتان الىپ كەلگەن قۇرمانى سىعىپ، شىرىنىن تامىزدى. وسىلاي جولاۋشىلار جارالى جاننىڭ جانىندا كەزەكتەسىپ ەكى كۇن وتىردى. دەنەسى وتتاي كۇيىپ جاتقان تەمىردىڭ ءۇشىنشى كۇن دەگەندە ىستىعى ءسال قايتىپ، ازەر كوزىن اشتى. ۇنەمى ات ۇستىندە ءجۇرىپ، ابدەن شىنىققان دەنە ايتەۋىر، ءوزىنىڭ مىقتىلىعىن ءبىلدىردى، بەسىنشى كۇنى ىسىكتەرى قايتىپ وعان ءتىل ءبىتتى. ءبىر جەتىدەن كەيىن تەمىر سويلەي باستادى.
وسىلاي، تەمىردى اجالدان الىپ قالعان ەكى جىگىت، ەندى قايتادان جولدارىنا شىعۋعا دايىندالدى. اسىعات باراتىن جەرى تەمىردىڭ قالاسىنا تاياۋ تۇرعاندىقتان جارالىنى ۇيىنە اپارىپ سالماق بولدى. يەسىن تاستاپ كەتپەي ساي بويىندا جايىلىپ جۇرگەن اتىن، تەمىردىڭ ءوزى «قۇر قۇرلاپ» داۋىستاپ، قاسىنا شاقىرىپ الدى. اسىعات جارالىنى ارت جاعىنان سۇيەمەلدەي، ەكەۋى ءبىر اتقا مىنگەسىپ جولعا شىقتى.
جۇرەر الدىندا تەمىر بوتەن جاققا بۇرىلعالى تۇرعان ارداققا:
— باۋىرىم، ماعان ىستەگەن جاقسىلىعىڭدى ومىردە ۇمىتپاسپىن. ءتىرى جۇرسەم ءبىر قايتارارمىن،— دەدى.
وسىدان كەيىن جولاۋشىلار «قوش ايتىسىپ» ەكى جاققا ءبولىنىپ كەتتى. دەمەك، ەسى كىرگەلى باسىندا وتىرعان ارداق ايتقان اقىل ءسوزدى تەمىر جەرگە تاستاماعان ەكەن. ءبىر ايداي اۋىرىپ جاتىپ، اياعىن باسقان كۇنى شارافاتدين شەيح ءدارىس وقيتىن مەشىتكە كەلدى. ءوزىنىڭ ءولى دە ايىعىپ كەتپەگەنىنە قاراماي، كۇنى بويى تاپجىلماي مەشىت بوساعاسىندا تۇرىپ الدى. شەيحتىڭ ءدىني ناقىلدى وسيەت سوزدەرىن ۇيىپ تىڭدادى. تەمىردىڭ بۇل ىقىلاسىنا ابدەن ريزا بولعان شەيح ءدارىس وقۋىن بىتىرگەننەن كەيىن، بۇعان العىس ايتىپ، باتاسىن بەردى.
سول كۇننەن باستاپ تەمىر ەندى قاراقشىلىق جولدان باس تارتتى. سوڭىنان، «مەنىڭ قاراقشىلىقتان دۇرىس جولعا تۇسۋىمە سەبەپكەر بولعان ءبىر ۇلەم مەن ءبىر شەيح» دەپ ايتىپ ءجۇردى.
ۇلەمى — ارداق، شەيحى — وسى شارافاتدين ەدى.
ءبىراق تەمىردىڭ دۇرىس جول دەگەنى، تەگى، قاندى جورىقتى، قىرعىنى مول جول بولىپ شىقتى. بار ايىرماسى، بۇرىنعىداي سوڭىنا باۋ كەسپە ۇرى-قاراقشىلاردى ەمەس، ەندى ول ءامىر، ۇلىس باسشىلارىنىڭ كوك تەمىرگە بولەنگەن جاساقتارىن باسقاراتىن بولدى.
وسىدان ءبىر جىل وتكەننەن كەيىن، بارىس، ياعني 1362 جىلى ول قايتىس بولعان قازاعان حاننىڭ نەمەرەسى قۇسايىن ەكەۋى تاعى ءبىر قوسىن اسكەرمەن تۇرىكمەن جەرىنە باردى. بۇل جولى، بۇلاردىڭ قاراماعىنا بەرىلگەن قۇسايىن ءامىردىڭ اسكەرى ەدى. مۇرعابە تۇبىندە تۇرىكمەندەرمەن كەزدەسىپ، جەڭىلىپ قالىپ، قۇسايىن ەكەۋى بىردەي ماحان دەگەن قىشلاقتا تۇتقىن بوپ ەكى ايداي جاتتى. اقىرىندا ءبىر كەزدە قازاعانمەن دوس-جار بولعان مۇرعابە ءامىرى الىبەك بۇل ەكەۋىن بوساتىپ جىبەرگەن. تەك جولدارىنا ازىق-تۇلىك، ەشتەڭە بەرمەگەن. ونىڭ ورنىنا ماحانا قىشلاعىنىڭ بايى، سانجارى رۋىنىڭ اعاسى مۇباراكشاح الىبەك بەرمەگەن ات-كولىكپەن، ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتىپ، بۇل ەكەۋىن ماۋارانناحر شەتىنە شىعارتىپ سالعان. ءوز ەلدەرىنە تىكەلەپ بارۋعا ۇلىس اعالارىنان قورقىپ، ءبىراز كۇن بۇحار توڭىرەگىندە بۇلار جاسىرىنىپ جۇرگەن. سول كۇندەرى تەمىردىڭ تۋعان اپاسى قۇتلىق-تۇرعان قاتىن ىزدەپ كەلىپ ەكەۋىن دە ءوز اۋىلىنا اپارعان. مۇندا ءبىراز ۋاقىت بولىپ، سوسىن ءبىر جارىم ايداي كىشى اپاسى قۇتلىق-ايداي قاتىننىڭ ۇيىندە، سامارقانتتا تىعىلىپ جاتىپ، اقىرىندا قۇسايىن ەكەۋى وسى شاھار ءامىرىنىڭ مىڭ ساربازداردان قۇرىلعان قوسىنىن باسقارىپ ءامىردىڭ كورشىلەس ۇلىسىن شاپقان. وسى ايقاستا ول ءبىر اياق، ءبىر قولىنان قاتتى جارالانعان. سودان باستاپ ول اقساق تەمىر اتانعان.
بۇل كەز بيلىك مونعولداردان تۇركى تۇقىمداس رۋلاردان شىققان امىرلەرگە اۋىپ، بۇكىل ماۋارانناحر امىرلىك-امىرلىككە ءبولىنىپ، بىرىمەن-بىرى جەرگە، سۋعا، تاققا، باققا تالاسىپ جاتقان الاساپىران قيىن كەزى ەدى. اقساق تەمىر ءتارىزدى ەر جۇرەك، ايلاكەر، سوعىسقۇمار ادامداردىڭ قۇنى ارتىپ تۇرعان. اقساق تەمىر دە بىردەن جۇرت كوزىنە تۇسە باستادى. ول مۇرعابە تۇبىندەگى تۇرىكمەندەرمەن كەزدەسەتىن جورىقتان بۇرىن قۇسايىننىڭ قارىنداسى ۇلجاتاي-تۇرقان-قاتىنعا ۇيلەنگەن-دى. ەندى قۇسايىن ەكەۋى بىرىگىپ، ماۋارانناحردى ءوز قولدارىنا الماق بولدى. وزگە امىرلەر بۇلاردىڭ بۇل ويىنا كونبەدى. امال جوق، قۇسايىن مەن اقساق تەمىر ولارمەن كۇرەسۋگە كىرىستى. اقىرىندا ۇلۋ، ياعني 1364 جىلى قۇسايىن تەمىردىڭ ارقاسىندا قارسى جاعىن جەڭىپ، بۇكىل ماۋارانناحر ءامىرشىسى اتاندى. ال اقساق تەمىر ونىڭ اسكەر باسى — وڭ قولىنا اينالعان.
مىنە وسى كەزدە، حورەزمنەن سامارقانتقا بارا جاتقان ارداق ءبىر قىشلاقتىڭ تۇبىندە، ءبىر كەزدە ءوزى ولىمنەن تۇرىكمەن باتىرىنان سۇراپ الىپ قالعان، ءقازىر جۇرت اقساق تەمىر دەپ اتاعان ايگىلى قاراقشىمەنەن تاعى كەزدەسكەن. وسى جولى ارداق بۇنى ولىمنەن دۇرىس قۇتقارعان ەكەنمىن دەپ ويلاعان. ارىپ-اشىپ سامارقانت جاققا جاياۋ كەتىپ بارا جاتقان ۇلەمدى قۇسايىنعا قاس امىرلەردىڭ بىرەۋىنىڭ تىڭشىسى شىعار دەپ، كۇزەتشى جىگىتتەر وسى توڭىرەكتە اڭ اۋلاپ جاتقان اقساق تەمىرگە الىپ كەلگەن. مونعول، وزبەكتەن كورى، قىپشاق تۇستەس اسكەر باسى ارداقتى نوكەرلەرى ۇيگە الىپ كىرگەن شاقتا، ول وتىرعان قاسقىر تەرىسىنىڭ ۇستىنەن ۇشىپ تۇرەگەلىپ، اقسانداي باسىپ ۇلەمنىڭ قاسىنا كەلگەن، قۇشاقتاپ ءسال تۇرعان. سوسىن ەكى ساۋساعى جوق سەمىپ قالعان وڭ قولىمەنەن ارداقتى ارقاسىنان قاعىپ:
— اۋ، جارقىنىم، بارمىسىڭ؟ سەنى دە كورەتىن كۇن بار ەكەن-اۋ! — دەپ قاتتى قۋانعان.
سويدەگەندە، ول دەرەۋ وزىندە باقاۋىل بوپ قىزمەت ىستەپ جۇرگەن اسىعاتتى شاقىرتقان. ۇشەۋى اقساق تەمىردىڭ شاتىرىندا كۇنى بويى بىرگە بولعان. سان ءتۇرلى تاعام جەگەن، ازداپ شاراپ تا ىشكەن، باستارىنان وتكەن وقيعالاردى ءوزارا اڭگىمە ەتىپ، ابدەن دوستاسقانداي بولعان. ءبىر مەزەت اقساق تەمىر كىشكەنتاي دورباعا سالىنعان قوس ۋىس التىن دينارلاردى ارداققا ۇسىنىپ:
— سونداعى جاقسىلىعىڭنىڭ تولەۋى،— دەگەن.
— مەن اقشا ءۇشىن ەشكىمگە جاقسىلىق ىستەگەن جوقپىن،— دەپ جاۋاپ بەرگەن ارداق ءسال قاباعىن شىتىپ.— جانە ماعان مۇنشاما كوپ التىن اقشانىڭ كەرەگى جوق.
— نەگە كەرەگى جوق؟
— بايلىق ادامنىڭ مازاسىن الادى. مەن ءومىرىمدى تىنىش وتكىزگىم كەلەدى.
— ءومىردى تىنىش وتكىزۋگە بولا ما؟
— ارينە بولمايدى. ءبىراق تىنىشتىق ءار ءتۇرلى. حالقىڭ ءۇشىن، بيشارا ادامداردىڭ باقىتى ءۇشىن ءوزىڭنىڭ بار تىنىشتىعىڭدى جوعالتۋعا بولادى.
— ءبىراق ولارعا دا باقىت وسى التىن اقشاسىز كەلمەيدى عوي.
— ەڭ ۇلكەن باقىت وسى التىن اقشاسىز كەلگەن باقىت. سوندىقتان ونىڭ ماعان كەرەگى جوق.
— سىزگە كەرەك بولماعانمەن، جان-جاعىڭىزداعى بيشارا ادامداردىڭ مۇڭ مۇقتاجىنا كەرەك بولار، الىڭىز.
بۇل سوزدەن كەيىن ارداق دورباشانى العان. جانە بيشارا ادامداردىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن ويلاعانى ءۇشىن اقساق تەمىردى جاقسى دا كورىپ قالعان. سوندىقتان ول ءبىر قالتارىستا، اقساق تەمىر دالاعا شىعىپ كەتكەن كەزدە، جانىندا وتىرعان اسىعاتقا:
— دەگەنمەن، ءبىز بۇل كىسىنى بوسقا قۇتقارماعان ەكەنبىز، كوردىڭ بە، جوقشىلىقتاعى جۇرتتىڭ قامىن ەسىنە ءتۇسىرىپ وتىر عوي،— دەگەن.
اسىعات ويلانا جاۋاپ قايىرعان.
— قايدام،— دەگەن ول.— سونداعى تۇرىكمەن باتىرىنىڭ «بۇنىڭ كىم ەكەنىن ءالى وزدەرىڭ دە كورەرسىڭدەر» دەگەن ءسوزى وسى كۇنگە دەيىن ەسىمنەن شىقپاي ءجۇر. كەيدە جۇمساق سويلەگەنمەن، تىم قاتال ادام. ال ارداق: «قاتال ادام وپاسىزدىقتى سيرەك ىستەيدى» دەپ ويلاعان. سول كۇنى اقساق تەمىر بۇنىڭ قاسىنا سەرىك قوسىپ بەرىپ، ارداقتى سامارقانتقا شىعارىپ سالعان. تەك قوشتاسار الدىندا عانا ول:
— ەگەر مەنىڭ جاردەمىم كەرەك بولار كۇن تۋىپ قالسا، ماعان حابار بەرىڭىز،— دەگەن ارداققا.— ءوزىمدى ولىمنەن قۇتقارعان كىسىگە قولىمنان كەلەر جاقسىلىعىمدى ايامايمىن... اقساق تەمىردىڭ بۇل سوزىنەن كەيىن ارداق وزىنە شىن تىلەكتەس دوس تاپتىم دەپ سەنگەن. سول كۇنى ول تۇندەلەتە ءجۇرىپ كەتكەن. ءوزىنىڭ اقساق تەمىر جايىندا قالاي قاتەلەسكەنىن جىل وتكەن سوڭ بارىپ بىلگەن. قاتتى وكىنگەن. سول وكىنىشتىڭ سەبەبى وسى بۇگىنگى، اقساق تەمىرگە سەنگەن كۇنى ەكەنىن دە سوڭىنان ۇققان. اتتەڭ، نە كەرەك، ءبارىن دە تۇسىنگەنمەن دە، ىستەگەن قاتەسىن جوندەۋگە ۋاقىتى بولماي قالعان.
ماۋارانناحردى جيىرما جىل باسقارعان قازاعان ءامىر ورداسىن جاز جەيحۋندارياعا بارىپ قوسىلاتىن شاعىن وزەن بويىنا قوندىراتىن. ال كۇز تۇسە بەرە سەيحۇنداريا بويىنا قاراي كوشىپ، قىس وسى داريانىڭ جاعاسىنداعى سالى-سارايدى قىستاپ قالاتىن. قازاعان ءوزى ولگەن يت، ياعني 1358 جىلعا دەيىن ماۋارانناحردى بۇلىنشىلىككە ۇرىندىرماعان، شاماسى كەلگەنشە تىنىشتىق ورناتىپ وتكەن. وزگەسىن بىلاي قويعاندا، جاعاتاي ۇرپاقتارى مەنەن موعولداردى سوعىستىرتپاعان. ارينە ماۋارانناحر كوشپەلى ەلدەرى دە، وزگە كوشپەلى ەلدەردەي بىرەۋدى شاپپاسا، نە بارىمتالاماسا تۇرا المايتىنى بەلگىلى، ونسىز بۇلارعا ءومىردىڭ ءسانى جوق. كوشەر كولىگى، قونار كولى وزدەرىنە جەتىپ جاتسا دا، ءبارىبىر، ولارعا از كورىنەتىن. مۇندايدا قاراماعىنداعى جىگىتتەرىن ءامىر اندا-ساندا گەرات پەن حورەزم جاعىنا اتتاندىرىپ الاتىن. ولار بارعان جەرلەرىن كۇل-تالقانىن شىعارىپ توناپ، ۇنەمى ولجالى قايتاتىن.
وسى قازاعان ءامىر ولىسىمەنەن، ونىڭ ورنىن بالاسى، ابدوللا باستى. بۇل اكەسىنىڭ ورداسىن سامارقانتقا كوشىردى. كوشپەلى ەلدىڭ سالتىن، قالا عۇرپىنا ايىرباستاعىسى كەلدى. بۇعان تۇركى تۇقىمداس رۋلاردىڭ ومىرلەرى قارسى شىقتى. ولار ماۋارانناحردى كوشپەندىلەر بيلىگىنەن ايىرىلدىرعىلارى كەلمەدى. تاعى ەكى داي بوپ مايدانداسا قالدى. وسى ۇرىستا ابدوللا قازا بولدى. وسىدان باستاپ ماۋارانناحر ءىشى تاعى تالان-تاراج، بۇلىنشىلىككە اينالدى. وسى ءبىر قيىن كەزەڭدى پايدالانىپ موعول حانى قۇتلىق-تەمىر ماۋارانناحرعا اتتاندى. اقساق تەمىر وسى حاننىڭ ارقاسىندا حاجى ۇرپاعىنان كەش پەن قارشىنىڭ بيلىگىن ءوز قولىنا الدى. جانە قازاعاننىڭ نەمەرەسى قۇسايىنمەن وداقتاسىپ وزگە امىرلەرگە قارسى شىقتى. اقىرى بۇل ەكەۋى وزگە امىرلەردىڭ ءبارىن جەڭىپ، جىلان، ياعني 1365 جىلى قۇسايىن بۇكىل ماۋارانناحر ءامىرى بولدى. اقساق تەمىر ونىڭ وڭ قولى اسكەر باسى قىزمەتىنە كوتەرىلدى.
قۇسايىن ءامىر وردا استاناسىن بالح ەتتى.
بۇل — ماۋارانناحردىڭ باس شاھارلارى، سامارقانت پەن بۇحاردى ءوز ىقپالىنان تىس قالدىرۋ ەدى.
جانە بۇل قالالاردىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان ءوزارا باسەكە، تالاستارى بولاتىن.
ەگەر سامارقانت استانا ەتىلسە، مۇنداعى حانعا قارسى جاق، بۇحاردى ءوز ورداسى ەتەتىن.
ال حاندار، امىرلەر بۇحاردى استاناسىنا اينالدىرسا، قارسى جاقتىڭ كىندىگى سامارقانتقا كوشەتىن.
قۇسايىن بالحتى حان مادينەسى ەتكەننەن بەرى سامارقانت پەن بۇحارا امىرگە قىرعي قاباق ادامداردىڭ باس قوساتىن، امىرگە قارسى تۇرعىن جۇرت اراسىندا ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزەتىن وشاعىنا اينالعان.
ونىڭ ۇستىنە بۇل ەكى شاھار ەجەلدەن ءدىن وردالارى ەدى.
جالپى شىعىستان، مۇسىلمان الەمىنەن شىققان ايگىلى فيلوسوف، دارىگەر، استرونوم، ءابۋ-ناسىر ءال-فارابي، الي يبن سينا (اۆيسەننا)، ءال-بيرۋني ءتارىزدى وقىمىستىلار تۇركىستان كولەمىندە تۋعانمەنەن، بۇل ارا مونعولدار كەلمەستەن بۇرىن دا، ولار كەلگەننەن كەيىن دە، تابيعي زەرتتەۋ ءعىلىم-بىلىمنىڭ، مادەنيەتتىڭ، كوركەم ونەردىڭ وشاعىنا، مەكتەبىنە اينالا الماعان. وعان بۇل تۇستا ابدەن وركەندەگەن ءىسلام ءدىنى مۇمكىندىك بەرمەگەن. ءتىپتى وسى اقساق تەمىر امىرلىگى جۇرە باستاعان تۇستاردىڭ وزىندە دە تۇركىستان ولكەسى عىلىممەن، مادەنيەت جاعىنان بۇتىندەي يران، رۋم اسەرىندە ەدى. تەك ءدىني عىلىم، شاريعات دوعمالارى عانا بۇل ولكەدە ەركىن وركەندەي العان. سوندىقتان دا سامارقانت، بۇحار، تەرمەز ءتارىزدى حالقى مول شاھارلارى سول ءدىني الەمنىڭ استاناسىنا اينالعان. ونىڭ تولىپ جاتقان مەشىت، مەدرەسەلەرىندە جۇزدەگەن ءتىپتى مىڭداعان شاكىرتتەر مۇسىلمانداردىڭ اتاقتى يمام، ۇلەمدەرىنىڭ دارىستەرىن تىڭداعان، حاديستارىن تالقىلاعان.
بۇل قالالاردا مەشىت، مەدرەسەلەردەن سوڭ كوپ نارسە، شەبەرحانا، ۇستاحانا، قارحانالار. ولار قول شەبەرلەرىنە التىن، كۇمىس زەرگەرلەرىنە، تەمىر ۇستالارىنا، جىبەك توقىعان، كىلەم باسقان، تەرى يلەگەن جۇمىسشىلارعا تولعان.
بۇل شاھارلاردا تاعى نە كوپ، مەشىت، مەدرەسەلەر دە قاپتاعان شەيح، يمام، مۇريت، كاري ءدىني ءبىلىم الىپ جاتقان شاكىرتتەر كوپ.
وسىنداي قالانىڭ باتىسى سامارقانت ەدى.
وسى قالاعا اقساق تەمىر قوناق بولعاننان كەيىن ارداق كەلگەن.
ال بۇل شاھار وسى تۇستا، ءداستۇر بويىنشا بالحتاعى ماۋارانناحر امىرىنە قارسى ادامداردىڭ، اسىرەسە ءدىني كىسىلەردىڭ ورداسىنا اينالعان.
مۇنداي جاعدايدىڭ تۋۋىنا الدىمەنەن قۇسايىن ءامىردىڭ ءوزى سەبەپكەر بولعان.
بۇل ءبىر تۇكسيگەن قاباقتى، قوشقار مۇرىن، قارا سۇر كىسى ەدى. قانداي ناعىز اقكوز ەر بولسا، سونداي قاتاڭ ءامىر بولاتىن. قاتاڭدىعى كەيدە سوتقارلىق پەن شەكتەسىپ جاتاتىن. ول ءامىر سارايىندا جۇرتتى قابىلداپ وتىرعانىندا الدىندا ۇنەمى جۋان تەمىر تاياعى جاتاتىن. جانجالداسىپ، كەسىم سۇراعالى كەلگەن ادامدار، ەگەر جالعان ايتىپ شاتىسسا، نە بۇنىڭ ايتقان ۇكىمىنە كونبەي، قارسى داۋ كوتەرەر بولسا، ونداي كىسىلەردى تاباندا تەمىر تاياقتىڭ استىنا الاتىن. ونىڭ ۇستىنە بۇل وتە ساراڭ كىسى ەدى. قۇسايىن ءامىردىڭ ساراڭدىعى قولىنداعى قازىناسىن ۇقىپتاپ ۇستاۋ، نە رەتىنە قاراي ىقشامداپ جۇمساۋ ەمەس، بارىپ تۇرعان دۇنيە قوڭىزدىقتان تۋعان-دى. ساراڭدىعى سونشالىق، ۇستىنە كيىپ جۇرگەن كيىمنىڭ ءبىر جەرى توزىپ، نە الدەقالاي جىرتىلىپ كەتسە، ونى اۋىستىرىپ جاڭا كيىم كيۋدىڭ ورنىنا، الگى جىرتىلعان، نە توزعان جەرىنە جاماۋ سالدىرىپ، ۇستىنەن تاستامايتىن. وزگەنى جارىتپاق تۇگىل، ءوز باسىنان بايلىعىن ايايتىن مۇنداي ساراڭ كىمدى جارىلقاسىن. ارينە، مۇنداي قاتال، كەيدە ءتىپتى ورىنسىز قيقار، سوتقار ءامىردى حالىق قايدان جاقسى كورسىن، جاقسى كورمەك تۇگىل، ودان قۇتىلعاندارىنشا اسىققان. ءبىراق قولىندا كۇشى بار مۇنداي ەل بيلەۋشىدەن، ءتىپتى سوتقار تۇگىل قانىشەر بولسىن، حالىق وڭاي قۇتىلا العان با، ارينە قۇتىلا الماعان. سوندا دا اۋىر تىرشىلىگىنەن تاۋەلسىزدىگىن، بوستاندىعىن جوعارى تۇتقان حالىق. قۇسايىن قانشا مىقتى بولسا دا، ودان تەزىرەك قۇتىلۋعا بەل بايلاعان.
قۇسايىنعا دەگەن قارسىلىق، اسىرەسە، ءدىني، ادامداردىڭ اراسىندا كۇشەيە تۇسكەن.
مىنە سامارقانتتىڭ وسىنداي جاعدايىندا بۇل قالاعا ارداق كەلگەن.
اقساق تەمىرمەن قانشا سۇقباتتاسىپ، دوستاسقانىمەنەن ارداقتىڭ كوڭىلىندە وعان دەگەن ءبىر كۇدىك قالعان. ول ەل اۋزىنداعى اڭىزدان تۋعان. تاراعايدىڭ ورتانشى ايەلى تاكينا قاتىن وسى تەمىرگە ەكى قابات بولعان كەزىندە ءتۇس كورەدى. تۇسىندە تاكينا قاتىن قىزىر عالي ءاسسالام اۋليەدەن بالا سۇرايدى. اۋليە وعان دەنەسى تاستان، جۇرەگى دۇنيەنىڭ ەڭ نازىك گۇلدەرىنەن جارالعان ۇل بەرەدى. ەمشەگىن جوندەپ ەمە الماعان بالاسىن اناسى قۇيرىعىنان سالىپ-سالىپ قالادى. سويتسە تاستان جارالعان بالانىڭ دەنەسىنەن قولى قاتتى اۋىرىپ كەتىپ، اناسى جىلاپ قويا بەرەدى. اناسىنىڭ جىلاعانىن كورىپ، جۇرەگى نازىك گۇلدەردەن جارالعان بالاسى ەندى قوسىلا جىلايدى.
اناسى مەن بالاسىنىڭ كوزدەرىنەن جاسى اعىل-تەگىل توگىلەدى. «قالاي بالاڭ ۇنايدى ما؟» دەپ قاسىنا كەلگەن قىزىر عالي ءاسسالام اۋليەگە تاكينا قاتىن «ماعان مۇنداي جىلاۋىق بالانىڭ كەرەگى جوق، باسقا بالا بەر»، دەپ جالىنادى. سوندا اۋليە وعان دەنەسى گۇلدەردەي جۇمساق، جۇرەگى تاستاي قاتتى بوتەن بالا بەرەدى. بۇ دا اناسىنىڭ ەمشەگىن دۇرىس ەمە المايدى. اناسى بۇنى دا ۇرادى. ءبىراق قانشا ۇرسا دا بالانىڭ كوزىنەن جاس شىقپايدى. بالاسىنىڭ بۇل مىنەزىنە قۋانعان اناسى سىقىلىقتاپ كۇلىپ جاتىپ ويانىپ كەتەدى.
ەرتەڭىنە تاكينا قاتىن ءتۇسىن ءبىر بىلگىر كارى كەمپىرگە جورىتادى.
— تۇسىڭدە جىلاساڭ وڭىندە قۋانارسىڭ، ال تۇسىندە قۋانىپ كۇلسەڭ، وڭىڭدە جىلارسىڭ، بەكەر العاشقى بالاعا كونبەگەن ەكەنسىڭ،— دەيدى ءتاۋىپ كەمپىر.— سەنىڭ مىنا تۋعالى تۇرعان بالاڭنىڭ دەنەسى ەت پەن سۇيەكتەن بىتكەن جۇمساق بولعانمەن، جۇرەگى تاستان دا قاتتى كەلەدى ەكەن، ءتۇبى وزگەنى قويعاندا، ءوزىڭدى دە تالاي جىلاتار.
مىنە تەمىر وسىلاي تۋعان-مىس. تاكينا قاتىننىڭ بالاسى جەتپەي جاتىپ اۋىل اراسىن قان قاقساتا باستاعانىنان سەسكەنىپ قالعان جۇرت وسىنداي اڭىز شىعارعان-دى. تەمىردىڭ مۇنداي مىنەزىن ءالى كورمەگەن ارداق، قوناق بولىپ وتىرعانىندا ونىڭ ءبىر سوزىنەن سەسكەنىپ كەتتى.
— ادام قۋانىش ءۇشىن جاراتىلعان — دەگەن ارداق، قولىنداعى كوك شاي قۇيىلعان كەسەسىن جەرگە قويىپ.— سوندىقتان دۇنيەنى دوزاققا اينالدىرۋعا بولمايدى.
— دوزاقسىز دۇنيە مۇمكىن ەمەس،— دەگەن اقساق تەمىر كەسەسىنەن ءبىر ۇرتتاپ.— الدە ءسىز بىلمەيتىن بە ەدىڭىز بورىق اۋليە جايىنداعى اڭىزدى؟
— مەن و دۇنيەنىڭ دوزاعى ەمەس، بۇل دۇنيەنىڭ دوزاعىن ايتامىن،— دەگەن ارداق.
— و دۇنيە ەمەس، شىن دوزاق بۇ دۇنيەگە كەرەك،— دەگەن، شاراپتان قىزا باستاعان اقساق تەمىر.— ەگەر كۇندەردىڭ كۇنىندە الەم بيلىگى مەنىڭ قولىما تيەر بولسا، ادام بالاسىنا دوزاقتىڭ قانداي بولاتىنىن مەن كورسەتەر ەدىم. حالىقتى قورقىتىپ ۇستاماساڭ، باعىنباي كەتەدى. ءولتىر، قىر. باسىنا دوزاق ورنات، قىل كوپىرىڭنەن وتكىز! حالىق سوندا عانا ساعان قورىققانىنان باعىنادى!
شاراپتان ەكى كوزى وتتاي جايناپ قانتالاپ، قىزا تۇسكەن اقساق تەمىر وسىلاي دەگەن. ارداق بۇكىل الەم تۇگىل، ءالى ءبىر عانا ماۋارانناحرعا بيلىگى جۇرمەگەن مىناۋ اقساق اسكەر باسىنىڭ سوزىنەن قورقىپ قالعان. ءبىراق جۇرتتىڭ ءبارىن وزىندەي كەڭ كوڭىل كورەتىن ۇلەم، ماستىقتان ايتىپ وتىرعان شىعار دەپ ونىڭ سوزىنە تاقا تەرەڭ ءمان بەرمەگەن. ەگەر اقساق تەمىردىڭ ايتقانىنا شىن ماعىنا بەرگەن بولسا ارداق، كىم بىلەدى، ول دەر كەزىندە شارا قولدانار ما ەدى، قايتەر ەدى، ءسويتىپ، مۇمكىن، توگىلگەلى تۇرعان ميلليونداعان جاننىڭ قانىن توكتىرمەۋى دە مۇمكىن ەدى عوي. اتتەڭ، اق نيەت ارداق بۇعان ءمان بەرمەدى. سويتسە دە، ونىڭ كوڭىلى ءبىر مەزەت اقساق تەمىردەن ۇركىپ قالدى. ءبىراق ءومىردىڭ ۇلى تارتىسى، الىس-جۇلىسى، كوپ كەشىكتىرمەي، بۇنى دا ۇمىتتىرادى. سول ۇمىتقانىنىڭ ارقاسىندا ءوزى دە جازاسىن تارتتى. ال ارداق ءىسلام ءدىنىنىڭ زامانىنا قاراي، تەك "ادىلەتتىك، جاقسىلىق جاعىن عانا ۇستاعان، پاش ەتكەن، بۇقارا جۇرتتىڭ تىلەگىنە بەرىلگەن ۇلكەن عۇلاما جان ەدى. ول سوناۋ قۇلدىققا ساتىلىپ باعداتقا ايدالىپ بارا جاتقاندا جولاي يرانعا توقتاپ، وسى ءبىر ءىسلام ءدىنىنىڭ جولىن مىقتى ۇستاعان وتە ءدىنشىل ەلدىڭ، وزدەرىن باسقارىپ وتىرعان شاح، بەكزادالارعا قارسى كوتەرىلگەن كەزىن كورگەن. سول توعىز جاسىندا كورگەن، تۋلاعان تەڭىزدەي قاھارلى ەرەۋىل، سۇستى سۋرەت ماڭگى-باقي ەسىندە قالعان. ونىڭ حالىق دەگەن تۇسىنىگى دە، سوڭىنان سول حالىق ءۇشىن كۇرەسكەر تىلەگى دە، ەڭ العاشقى رەت وسى عاجايىپ تارتىس كەزىندە تۋعان.
يراننىڭ بۇل ءبىر قيىن شاعى ەدى. شاحتىڭ، جانە بۇكىل جەردى ءوزارا ءبولىپ العان الپاۋىتتاردىڭ قىسىمىنا قارسى شىققان ءدىنشىل قالىڭ بۇقارا باس كوتەرگەن. بۇل قوزعالىس تاريحتا سوڭىنان — سەربەدارلار قوزعالىسى داپ اتالعان. كىلەڭ اق سالدەلى، كوك سالدەلى، ءبىر قولدارىندا قۇران، ءبىر قولارىندا قىسقا-قىسقا قيسىق قىلىش، شولاق شوقپار ۇستاعان ءىسلام دىنىندەگى قوجا، مولدا، مۇريت، كاريلەر، نە كىلەڭ قىزىل سالدەلى جارتى قۇلاش قانجارلى شييت جولىنداعى مۇريتتەر بولماسا، جەلەبە جالباعايلى قولدارىنداعى كۇرەك-كەتپەنىن باسىنا كوتەرگەن جالاڭاش كەۋدەلى ديقاندار، بوگەت بۇزىپ بيىكتەن قۇلاعان تاۋ وزەنىندەي دولدانا ەكپىندەپ، تابريز شاھارىنىڭ تار كوشەلەرىمەن قاپتاپ كەلە جاتىر. اۋىزدارىندا قۇداي، قۇران، قولدارىندا قىلىش، كەتپەن، شوقپار...
وسى سۋرەت ارداقتىڭ ءومىر بويى ەسىندە قالعان. تەك بەرتىن كەلە، سونداعى ءدىني ادامدار ءدىنى ءۇشىن ەمەس، تىرشىلىكتىڭ مۇقتاجى ءۇشىن دە كۇرەسكەنىن بىلگەن. ارداق وسىنداي تەڭىزدەي تولقىعان قالىڭ جۇرتتى تاعى ءبىر رەت كورگەن. بۇل جولى حالىق تىرشىلىك ءۇشىن ەمەس، ءدىني اياتتاردى ايتىپ، تۋلاعان تولقىنداي ساپىرىلىسقان. بۇل جولى ولاردىڭ قولدارىندا قارۋ ەمەس، قۇران بولاتىن. اۋىزدارىندا تەك قۇداي، مۇحاممەد پايعامبار عانا ەدى. بۇل وقيعا وسىدان ون جىل بۇرىن بولعان. جيىرما جاسار ارداق باعداتتا مەدرەسە بىتىرگەننەن كەيىن، مۇحاممەد پايعامباردىڭ ارۋاعىنا قول بەرگەلى مەكەگە كەلگەن. كۇن قىزارا كوتەرىلگەن كەز ەدى. اتاقتى عيبراتحانا ءال-احرام مەشىتىنىڭ قاببا اۋليە تاسى تۇرعان ات شاپتىرىم كەڭ الاڭىندا ينە تۇسەرلىك جەر جوق، اۋليە تاسقا تابىنۋعا كەلگەن سىڭسىعان ءجۇز مىڭداعان مۇسىلمانداردان كوز تۇنادى.
باعداتتان سامارقانتقا، كەلگەن ارداق، قىپشاق دالاسىمەن ماۋارانناحر جەرىنە ادىلەتتىك ورناتۋدى ارمان ەتكەندە حالىقتى قياناتشىلارعا قارسى قويۋدا وسى ءىسلام ءدىنىن قۇرال ەتىپ ۇستاماق بولعان. ءىسلام ءدىنى جولىمەنەن جۇرتتى وزبىرشىل باي، ماناپ، امىرلەرگە قارسى كوتەرمەك ەدى. ءبىراق ارداق كەلمەستەن بۇرىن-اق، قۇسايىن ءامىردىڭ قاتتىلىعىنان، بوتەن بەكزادالاردىڭ قياناتتى وزبىرلىقتارىنان ابدەن مەزى بولعان. سامارقانت ءدىني ادامدارى، مەدرەسە-مۇعاليما شاكىرتتەرى، قارحانا شەبەر، ۇستالارى وزدەرى دە بالح اكىمشىلىگىنە قارسى باس كوتەرۋگە قاتتى دايىندىق جۇرگىزىپ جاتقان.
ارداق ويلاماعان جەردەن يگىلىكتى ءىستىڭ ۇستىنەن شىققانداي بولدى.
باعداتتان كەلگەن ۇلەمدى بۇل قالاداعى ءدىني ادامدار دا تەزىرەك ارالارىنا العىسى كەلدى.
اسىرەسە مەدرەسە شاكىرتى، سامارقانتتا وقىپ جاتقان حۋردەك بۇحاري ارداقپەن جاقىنداسىپ كەتتى.
بۇل ۇزىن بويلى، ات جاقتى، قالىڭ قاباقتى كوزگە كورىكتى جىگىت ەدى. ءدىني وقۋداعى شەبەرلىگى ءۇشىن ءماۋليانا اتىن العان.
ارداق وسى جىگىت ارقىلى سامارقانتتاعى ءدىني ادامداردىڭ حالىققا ۇيتقى بولىپ، ولاردىڭ امىرلەر زورلىعىنا قارسى ۇيىمداستىرىلعالى جاتقان قوزعالىسىنىڭ سارىنىن ءبىلدى.
وعان بۇل قوزعالىس، ءدىني ادامدار قاتىناسقانىمەنەن ءدىني تىلەكتەن ەمەس، بۇقارانىڭ مۇڭ-مۇقتاجدىعىنان تۋعان، ءوزىنىڭ جاس كەزدە يراندا كورگەن سەربەردارلار قوزعالىسىنا ۇقساعان حالىق قوزعالىسى سەكىلدى كورىندى.
كوپ كەشىكپەي ارداق بولعالى تۇرعان ەرەۋىلدىڭ كوزگە كورىنبەس كوسەمى تارىزدەندى. ارداق بۇرىن بىتىراپ جاتقان شاعىن ۇيىمداردان قۇرىلعان ماۋارانناحر سەربەردارلارىنىڭ اعىسىن بىرىككەن ۇلكەن كۇشكە اينالدىرۋعا تىرىستى.
بۇلار وسىلاي تىرشىلىك ىستەپ جۇرگەندە ازىرگە ناعىز ۇلكەن كۇشكە اينالا قوي- ماعان ءبۇل اعىسقا بوتەن باعىت بەرەر جاعداي تۋدى.
بۇل ماۋارانناحر مەن جەتىسۋ، شىعىس تۇركىستاندى بيلەۋشى موعول امىرلەرىنىڭ ءالى باقتالاستىقتارى بىتپەگەن تۇسى ەدى. وسىدان بەس جىل بۇرىن ماۋارانناحردا موعولىستان حانى ءىلياس-قوجا بيلەپ كەلسە، ونى قازاعان ماۋارانناحردى قۋىپ شىققان. دەمەك، موعولىستاننىڭ بۇل كەزدەگى جەرى وزىنە جەتەتىن ەدى. ول، شىعىس تۇركىستاندى بىلاي قويعاندا، بۇكىل جەتىسۋ بويىن، شىعىسى سوناۋ ەرتىستەن باستالىپ، باتىسى تيان-شان تاۋىنىڭ بوكتەرىندەگى ەمەل وزەنىنە دەيىن بارعان، ال تەرىسكەيى كوكشە تەڭىزدەن، كۇنگەيى فەرعانا شاھارىنا شاقتى سوزىلىپ، ول وسىنداي ۇلان-بايتاق ولكەنى الىپ جاتقان. ءبىراق دالاسى قانشا ۇلكەن بولعانىمەن، موعول امىرلەرىنىڭ كوڭىلى سونشالىق تار بىتكەن-دى. موعولىستاننىڭ نەگىزىن سالۋشى بولاتشى قۇتلىق تەمىردەن بۇرىن دۇنيە سالعان. ونىڭ جالعىز بالاسى قۇدايدات جاس بولعاندىقتان، اعا تاعىن جوقتاپ ءىنىسى كاماريددين شىعا كەلگەن. ول قويان، ياعني 1363 جىلى ءىلياس-قوجانى ءوز قولىمەن باۋىزداپ، بۇكىل موعولىستان حانى اتالعان.
كاماريددين موعولىستاننىڭ الىپ دالاسىن مىسە تۇتپادى، ول وسى جىلان، ياعني 1365 جىلى قالىڭ اسكەرمەن ماۋارانناحرعا اتتانعان. بۇلاردى قۇسايىن مەن تەمىر كوپ اسكەرمەنەن شارشىق وزەنىنىڭ بويىندا كۇتىپ العان. مامىر ايىنىڭ جيىرما ەكىسى كۇنى ۇلكەن ۇرىس بولعان. ەكى جاقتان كوپ اسكەر قىرىلىپ، اقىرىندا قۇسايىن مەن تەمىر قولى جەڭىلىپ، كەيىن شەگىنگەن. قاماريددين اسكەرى جولىنداعى ەلدى اياماي توناپ سامارقانتقا قاراي بەتتەگەن. بۇل تۇستا شاحريسيابزعا توقتاعان ماۋارانناحر امىرلەرى وعان قارسى تاعى ءبىر قول جىبەرگەن. تىڭشىلارى ارقىلى باعىتىن، كەلە جاتقان تۇسىن ءبىلىپ قالعان اسكەري قولباسشىلارى، تۇندە كەلىپ وزدەرىنىڭ شەبىن بۇزۋعا ءتيىستى بۇل قولدى، بەسىن بولماي، تىنىعىپ جاتقان جەرلەرىنەن كەپ شاپقان. وسىلاي اقىرعى سەنىمدەرى دە اقتالماعان قۇسايىن مەن تەمىر، بۇكىل ماۋارانناحردى موعولداردىڭ توناۋىنا تاستاپ، ەندى وزدەرى جان ساۋعالاپ، جەيحۋنداريانىڭ ارعى بەتىنە، قوراسان جەرىنە قاراي قاشقان.
ال موعول اسكەرى سامارقانتقا تاياي تۇسكەن. تالاي شابۋىلدى كورگەن سامارقانت شاھارى دا بۇل كەزدە ءالى باي شاھار ەدى. موعول اسكەرى كەلسە، ولارعا دەگەن ولجا مۇندا ءالى كوپ ەدى. العان قالالارىن موعول ءتارىزدى كوشپەلى ەلدىڭ اسكەرلەرىنىڭ اياماي توناپ، قانعا بەلشەسىنەن باتىراتىندارىن بۇرىننان دە بىلەتىن قالا تۇرعىندارى امىرلەرىنىڭ تاستاپ كەتكەندەرىن كورىپ، ەندى وزدەرى موعولدارعا قارسى تۇرماق بولدى. ولار بۇكىل سامارقانتقا جانە ونىڭ توڭىرەگىندەگى قىشلاقتاردىڭ حالقىنا ءبىرىڭ قالماي جاۋعا قارسى شىعىندار دەگەن ۇران تاستادى.
حالىق ءوز قالاسىن، ءۇي-وشاعىن كەلە جاتقان جاۋدان قورعاۋعا بىردەن كوتەرىلدى.
قالا تۇرعىندارى وسى حالىق شەبىن ۇيىمداستىراتىن، باسقاراتىن ءۇش ادامنان قۇرىلعان باسشىلىق سايلادى. وعان قالانىڭ اق سۇيەك، اۋقاتتى ءدىني ادامدارىنان ءماۋليانازادا سامارقاندي مەن ءماۋليانا حۇردەك بۇحاري كىردى. ۇشىنشىسىنە حالىق ءبىر داۋىستان جۇمىسشى، ماقتا تازالاۋشى — نادداف ابۋباكىر كەليەۆيدى اتادى.
ەندى قارۋلى قالا تۇرعىندارى لەك-لەك بوپ مايدان الاڭدارعا جينالىپ، ساپقا تۇرا باستادى.
شاھار شەبەرحانا، قارحانا، ۇستاحانالارىنا كۇندىز ءتۇنى تىنباعان بالعانىڭ گۇرسىلى مەن كورىكتىڭ ءدۇرىلى ەستىلدى. قالا شەبەرلەرى، ۇستالارى جاۋىنگەرلەرىنە قارۋ-جاراق ىستەۋگە كىرىستى.
امىرلەرى تاستاپ كەتكەن قالا جۇرتى ەندى جاۋىنا ءوزى قارسى شىعىپ، ءوز تاۋەلسىزدىكتەرىن، جەرىن، ءۇي-وشاقتارىن ءوزى قورعاماق بولدى.
كۇشكە كۇشتى، قىلىشقا قىلىشتى قارسى جۇمساۋدى ۇيعاردى.
دەگەنمەن قالا تۇرعىندارىنا قارۋ-جاراق جەتكىلىكسىز ەدى. ولاردى شەبەر، ۇستالار ىستەپ ۇلگىرە المايتىنداي ءقاۋىپ بايقالدى.
جانە قالا تۇرعىندارىنا ءوز ومىرلەرىنىڭ قياناتىنان، سوناۋ قاتىنىن — كۇڭ، بالاسىن قۇل ەتىپ، دۇنيە-مۇلىكتەرىن تالاپ العالى كەلە جاتقان جاۋ، اناعۇرلىم قورقىنىشتى جانە ءقاۋىپتى كورىندى.
قالا مايدانىنىڭ باسشىلارى جەيحۋنداريانىڭ ار جاعىنا ءوتىپ كەتكەن امىرلەرىنە «اسكەرلەرىمەن بىزگە كەلىپ قوسىلسىن، نە قارۋ-جاراق بەرسىن» دەپ ۋاكىلدەر جىبەرمەكشى بولدى.
ول ۋاكىلدەردى ارداق باسقاردى. ولار ءۇش كۇن جەدەل ءجۇرىپ، جەيحۋنداريانىڭ ارعى بەتىندەگى ماۋارانناحر اسكەرلەرىنە جەتتى.
قۇسايىن ءامىر بۇل ارادا بولماي شىقتى. ول ءارى قاراي ءوتىپ كەتكەن ەكەن. ارداق باستاعان ۋاكىلدەردى اقساق تەمىردىڭ ءوزى قارسى الدى.
ەكى دوس تاعى كەزدەسىپ كەۋدەلەرىن-كەۋدەلەرىنە ءتۇيىستىرىپ قۇشاقتاسىپ كورىستى. ارداق كەلگەن شارۋالارىنىڭ جايىن ايتتى. اقساق تەمىردىڭ ەڭ العاشقى سۇراۋى:
— ەگەر قارۋ-جاراقتارى جەتكىلىكتى بولسا، جاۋلارىنا توتەپ بەرە الاتىن ءتۇرى بار ما تۇرعىن جۇرتتىڭ؟ — بولدى.
— كوپ تۇكىرسە كول بولادى. كوپ تەبىرەنسە جەر سىلكىنەدى.— دەدى ارداق.— حالىق ءقازىر دولى تەڭىزگە ۇقساعان. وزىڭە قارسى كەلەر قانداي كۇش بولسا دا شىداتار ەمەس! تەك قارۋ-جاراعى جەتكىلىكسىز...
اقساق تەمىر ويلانا قالدى. «ءيا، ءيا، حالىق دەگەن ۇلى تەڭىز. ونىڭ تۋلايتىن دا، قايتاتىن دا كەزىن ءبىلۋ كەرەك. ءسويتىپ بارىپ پايدالانعان ءجون. ايتپەسە... اقساق تەمىر وسى كۇشتىڭ ەل شەتىنە موعولدار كىرمەستەن بۇرىن، وزدەرىنە — قۇسايىن مەن ەكەۋىنە قارسى دايىندالىپ جاتقانىن دا بىلەتىن. جانە حالىقتىڭ سول ءبىر دايىندالۋىنا ءقاۋىپتى دە ەدى. سوندىقتان سامارقانت تۇرعىن جۇرتىنىڭ وزدەرىنە دەگەن قاھارىنىڭ موعولدارعا اۋعانىنا ىشتەي قۋانعان. اقساق تەمىر تاعى ويلانا قالدى. «قارسى تۇرار قانداي كۇش بولسا دا حالىق شىداتار ەمەس دەيدى عوي مىنا ارداق. ولاي بولسا مونعولداردى وزدەرى-اق قۇرتا بەرسىن... ال اسكەرىمىز سوڭىنان كەرەك بولادى... جاۋىمىزدى جەڭگەن جۇرتتى قايتادان وزىمىزگە باعىندىرۋ ءۇشىن كەرەك بولادى. تەگى اسكەردىڭ تىڭ ساقتالعانى ءجون».
وسىنداي شەشىمگە كەلگەن اقساق تەمىر ارداق باسقارىپ كەلگەن ۋاكىلدەر توبىنا:
— سەندەر قالالارىڭدى قورعاپ امان الىپ قالساڭدار، بۇكىل ماۋارانناحر جۇرتى ۇمىتپايتىن ءىس ىستەيسىڭدەر. ال ءبىز بار ادال نيەت، اق جۇرەگىمىزبەن سەندەردىڭ حالىق بولىپ جاۋعا قارسى تۇرىپ، شاھارىمىزدى امان الىپ قالامىز دەگەن شەشىمدەرىڭدى قۇتتىقتايمىز. قالانى حالىق ۋاكىلدەرىنىڭ باسقارعانى دا دۇرىس. ءبىز دە قولىمىزدان كەلگەن جاردەمىمىزدى اياماسپىز. ال ءدال بۇگىن سەندەرگە بار اسكەرىممەن ەرىپ بارا المايمىن. وعان قاقىم جوق. ويتكەنى قۇسايىن ءامىر ءقازىر قوراسان جەرىندە. و جاقتا اسكەر جيناپ جاتىر.
ول دەگەنمەن ۋاكىلدەرگە ون بەس تۇيەدەن تۇراتىن ءبىر كەرۋەندىك قانا قارۋ-جاراق بەردى. ارتىن ويلاعان اقساق تەمىر بۇندا دا بالەندەي جومارتتىق كورسەتپەدى.
تاعى دا ول ارداقتى جان اياسپاس شىن دوسىڭداي ءالسىن-السىن قۇشاقتاپ، «ايتەۋىر ءوزىڭدى ساقتاي گور» دەپ جىلارداي بوپ داريادان وتكىزىپ سالدى.
— بايقا، ارداق،— دەدى وعان اسىعات ءبىر قالتارىستا،— اقساق تەمىرگە تىم سەنە بەرمە، ماعان ول تىم مانساپقور ادام ءتارىزدى كورىنىپ ءجۇر كوپتەن بەرى. ال مانساپقور ادامنىڭ وپاسىز كەلەتىنى وزىڭە دە بەلگىلى شىعار.
شىنىن ايتساق، اقساق تەمىردىڭ قانداي ادام ەكەنىن ويلايتىن ارداقتا ۋاقىت تا جوق ەدى. سامارقانتقا موعولدار تىم جاقىنداپ قالعان. از بولسا دا قالا قورعاۋشىلارىنا العان قارۋ-جاراقتارىن تەز جەتكىزىپ بەرەيىن دەپ سەرىكتەرىمەن جەدەل ءجۇرىپ كەتتى.
ارداق باسقارعان قارۋ تيەگەن كەرۋەن قالاعا كىرىپ ۇلگىرمەدى. جاۋ شاھاردى قورشاپ العان ەكەن. تەگى بۇلاردىڭ قالاعا كىرە الماي قالعانى سوڭىنان دۇرىس تا بولدى. شاھارعا كىرە الماي قالعان ارداق، سامارقانت توڭىرەگىندەگى موعولداردان امان قالعان قىشلاقتاردان جاۋعا قارسى شىعاتىن جاساقتار جيناپ، اكەلە جاتقان قارۋ-جاراقتارىن سولارعا ءبولىپ بەردى. سوسىن ارداق جاسىرىن كىسى ارقىلى شاھارمەنەن بايلانىسىپ، جاۋ ارتىنداعى قالىڭ توعاي اراسىنا كىرىپ، سوعىس باستالاتىن كۇندى كۇتىپ، بەكىنىپ الدى.
ەكى كۇننەن كەيىن ۇرىس باستالدى. قالانى وپ-وڭاي الامىز دەگەن موعولدار قياناتتى سوندا كوردى. قارۋلانىپ العان قالا تۇرعىندارى ءبىرى قالماي جاۋىنا قارسى شىقتى. قالاعا شابۋىل جاساعان اتتى موعولدارعا تويتارىس بەرۋدى بىلاي قويىپ، وزدەرى شابۋىل جاسادى. شاھار ىشىندەگى بىردە-بىر اتتى، قاشىردى قالدىرماي مىنگەن قالانىڭ جاس جىگىتتەرى، قولدارىنا قىلىش سويىلدارىن الىپ موعولدارعا تاپ قويدى. مۇندايدى كۇتپەگەن موعولداردىڭ ءور كوكىرەك امىرلەرى شۋ دەگەندە ابىرجىپ قالدى. سول ۋاقىتتا بۇلاردىڭ ارت جاعىنان ارداقتىڭ جاساقتارى دا اتوي سالىپ تۇرە ءتيدى. قۇسايىن مەن اقساق تەمىردىڭ اسكەرى كەلىپ قالعان ەكەن دەپ ويلاعان موعولدار ەندى شەبىن تاستاپ تىم تىراقاي كەيىن شەگىنە باستادى.
كوپ تۇكىرسە كول بولادى، كوپ تەبىنسە جەر سىلكىنەدى دەگەن مىنە وسى! اقىرىندا موعول اسكەرلەرى ماۋارانناحر جەرىن ءبىرجولاتا تاستاپ، ءوز دالاسىنىڭ شەكاراسىنا بارىپ توقتادى.
وسىلاي سامارقانت جاۋ قىرعىن-جوسىعىنان امان قالدى. ءوز جەرىن، ءوز سۋىن، ءوز قالاسىن كەۋدەسىمەنەن قورعاعان قاتارداعى قاراپايىم ەل تاماشا ەرلىك كورسەتتى. كارى تارلان قۇسايىن مەن ونىڭ وڭ قولى، سوڭىنان جارتى الەمدى جاۋلاپ العان، ايگىلى اقساق تەمىردىڭ كوك قۇرىش قارۋ-جاراققا مالىنعان اسكەرى قورقىپ قاشقان جاۋدى بۇلار جەڭدى. تۋعان جەرى، بالا-شاعاسى ءۇشىن ولىمنەن سەسكەنبەگەن قالىڭ بۇقارا جەڭدى.
بۇل ۇرىستا اسىرەسە، ءوزىنىڭ اسكەري كورەگەندىگىمەن، ەرەكشە ەرلىگىمەن ءماۋليانازادا سامارقاندي كوزگە ءتۇستى. بۇل ءبىر ۇزىن بويلى، قارا تورى، اقسۇيەكتەردەن شىققان مەدرەسە وقۋشىسى بولاتىن. شىن اتى باسقا ەدى. ءبىراق ول بىزگە ءماۋليانا-زادا دەگەن ەسىممەن كەلىپ جەتكەن. سامارقانتتا تۋىپ وسكەندىگى، وسى شاھار ماڭىنداعى جەردى، ونىڭ جىرا-سايىن، توعاي-ورمانىن جاقسى بىلەتىندىگى، جاۋ شەبىنە كۇتپەگەن جەرىنەن تاپ بەرۋدە ۇلكەن جاردەم ەتتى. ونىڭ ۇستىنە بۇل جىگىتتىڭ ەرلىگى، اسكەري ايلاكەرلىگى، كوپ كومەك كورسەتتى. ءماۋليانا حۇردەك بۇحاري مەن نادداف ابۋباكىر كەليەۆي دە ەرلىك جاعىنان بۇدان كەم سوققان جوق. بۇلار دا جاۋ وعىنىڭ استىندا ءجۇرىپ، جۇرتتى قارۋ-جاراقپەن قامتاماسىز ەتتى، اسكەري ساپتاردى، مايدان ءتارتىبىن ۇيىمداستىرا ءبىلدى. ارداق تا بارىنشا قيمىلدادى. دەر كەزىندە جاساعىمەن جاۋ ارتىنان كەلىپ ءتيىپ، جەڭىسكە كوپ كومەك كورسەتتى. قىسقاسى، بۇل باسشىلار ءار قايسىسى دا ءوز تاراپتارىنان، حالقىنىڭ سەنىمدەرىن اقتادى.
جاۋ قاۋپىنەن قۇتىلعان شاھار بەيبىت تىرشىلىگىنە قايتادان كىرىستى. قالانى ءماۋليانا-زادا سامارقاندي، ءماۋليانا حۇردەك بۇحاري جانە نادداف ابۋباكىر كەليەۆي ۇشەۋى باس قوسىپ باسقارماق بولدى. ارداق ءدىني اعارتۋ جۇمىسى بولماسا، اكىمشىلىك مىندەت الۋدان باس تارتتى. قالا تۇرعىندارى جوعارعى اتى اتالعان ءۇش ادامنىڭ باسقارعانىن ماقۇلدادى.
دەمەك، وسى ۇشەۋىنىڭ ەڭ ۇلكەنى (كەڭەس باسى ءتارىزدىسى) ءماۋليانا-زادا بولسىن دەدى جۇرت. ويتكەنى قۇسايىن مەن اقساق تەمىر اسكەرى شاھاردى موعولداردان قورعاماي قاشىپ كەتكەندەرىندە، قالا مايدانىندا جينالعان حالىقتىڭ الدىندا شاھاردى قورعاۋدى ءوز مىندەتىنە العاشقى العان وسى جىگىت ەدى. ارتىنان سامارقانتتى جاۋعا قارسى دايىنداعاندا جۇرت وسى ءماۋليانا-زادانىڭ قاراماعىندا بولعان. سونىڭ دەگەنىمەن جۇرگەن. ال ءماۋليانا-زادا، قالاعا كىرەتىن كوشەنىڭ ءبارىن بەكىتىپ تاستاپ، تەك ءبىر-اق كوشەنى بوس قالدىرعان. ءوزى مىڭ اداممەن جاۋ كىرەر جالعىز كوشەگە بارىپ تىرەلەتىن الاڭعا بەكىنگەن. كوشەنىڭ ەكى جاعىنا جاسىرىن قالا تۇرعىندارىن قويعان.
ەش قاۋىپ-قاتەرسىز قالاعا كىرگەن موعولداردىڭ اتتى اسكەرىنە قالا تۇرعىندارى كوشەنىڭ ەكى جاعىنان ولارعا تاس جاۋدىرعان. كەيبىرەۋلەرى ءتىپتى قولدارىنا سويىل الىپ ءۇي ىرگەسىنە تاياعان جاۋىن ۇرىپ جىققان. وسىنداي كۇتپەگەن جەردەن قىرعىنعا ۇشىراعان موعول اتتى اسكەرى، سول كۇنى قالا كوشەسىندە ەكى مىڭداي جاۋىنگەرلەرىن قالدىرىپ كەيىن شەتىنگەن. وسى كۇن ولاردىڭ ءساتسىز شابۋىلدارىنىڭ باسى بولعان. بۇدان كەيىنگى اتتانىستارى دا ەش ناتيجە بەرمەگەن. موعولدار ەشتەڭە ىستەي الماعاننان كەيىن قالا قورعانشىلارىنىڭ باسشىلارىن ساتىپ الماق تا بولعان. ءبىراق بۇلارىنان دا ەشتەڭە شىقپاعان. وسىلاي ءىلياس قوجا اسكەرى قالانى الا الماي، قاتتى تويتارىسقا ۇشىراپ تۇرعاندارىندا، ارت جاقتارىنان موعول شەبىنە ارداقتىڭ جاساعى تيگەن. موعولدار امالسىز كەيىن شەگىنگەن. ونىڭ ۇستىنە ماۋسىمنىڭ ورتا شەنى ىستىق بولىپ، جەتىسۋدىڭ مۇزداي سۋىق تاۋدان اققان ءمولدىر وزەندەرىنە، بۇلاق ارىقتارىنا ۇيرەنگەن موعول جىلقىلارى، مايدان ارا قىزىپ كەلىپ جىلى سۋ ءىشىپ تىشقاق اپاتىنا كەزىگىپ قىرىلا باستاعان. موعولدار ىلاجسىز جاپا-تارماعاي كەيىن شەگىنۋىنە بۇ دا سەبەپ بولعان.
مىنە وسى جەڭىستى ۇيىمداستىرعان، ءماۋليانا-زادا باسقارعان كەڭەس ەندى قالانى بيلەۋگە كىرىسكەن. ءماۋليانا-زادا قۋانىش ۇستىندە، ءوزىنىڭ اق سۇيەكتىگىنەن شىعا الماي، «قۇسايىن ءامىر مەن اقساق تەمىرگە وسىنداي جاۋدى جەڭدىك، ءارى قاراي بىزگە قانداي اقىل بەرەدى، ءبىزدىڭ امىرلەرىمىز؟» — دەپ تاعى ارداقتى جىبەردى. بۇل كەزدە اقساق تەمىر بالح تۇبىندە ەدى. ال قۇسايىن ءامىر، ءتۇبى موعولدار ماۋارانناحردى الىپ، بەرى قاراي بەتتەيتىن بولسا، ءۇندىستانعا قاشقالى، بالحتىڭ كۇنشىعىس جاعىنداعى شيبەرتۋ دەگەن جەردە تۇرعان. ارداقتان جاقسى حابار ەستىگەن اقساق تەمىر، قۇسايىنعا، ءسۇيىنشى سۇراپ، ات شاپتىرىپتى. اقساق تەمىر مەن قۇسايىن ءامىر ەكەۋى دەرەۋ كەزدەستى. امىرلەر بۇل جولى دا قۋلىقتارىن اسىردى. سامارقانتتىڭ بيلىگىن ءماۋليانا-زادا ءۇش ادامنان تۇراتىن كەڭەسىمەن باسقارسىن دەگەن امانات رۇقسات حاتتارىمەن، ولارعا تارتۋ-تارالعى رەتىندە قۇندىز جاعالى شاپاندارمەن قىلىش، نايزا جولداپ، ارداقتى كەيىن قايتاردى. ءبىراق وزدەرى ەكەۋارا كەلەسى جىلى جاز شىعا، سامارقانتتى بيلەمەكشى بولعان سەربەدارلاردى قىرىپ، قالا بيلىگىن قولدارىنا قايتىپ الماقشى بولىپ قۇپيا ۋادەلەستى.
امىرلەردىڭ سىيلىقتارىمەن قالانى باسقارۋعا ءماۋليانا-زادا كەڭەسىنە بەرىلگەن رۇقسات-امانات حاتتى الىپ سامارقانتقا جۇرگەلى جاتقان ارداققا وڭاشادا تاعى اسىعات:
— ايتەۋىر، ساق بولىڭدار، ساق بولىڭدار،— دەدى،— ءوز باسىم اقساق تەمىر مەن قۇسايىنعا سەنبەيمىن. «بۇل نەتكەن باتپان قۇيرىق، ايدالادا جاتقان قۇيرىق؟» دەپ تۇلكى ايتقانداي ومىرلەر قالاي وپ-وڭاي سامارقانت ءتارىزدى باي شاھاردى، حالىق سايلاعان ادامدارعا باسقارتىپ قويۋعا كونە قالدى؟ بۇنىڭ ار جاعىندا ءبىر سۇمدىعى بار سەكىلدى.
ارداق امىرلەر قىلىعىنا ءسال كۇماندانسا دا، ءوزىنىڭ تابيعي اق كوڭىلدىگىنە، ادامعا سەنگىشتىگىنە سالىپ، بالەندەي قاۋىپتەنە قويمادى.
بۇل قىستى اقساق تەمىر قارشيدا، ال قۇسايىن مۋارانناحر ومىرلەرىنىڭ قىسقى قونىسى — جەيحۋنداريانىڭ جاعاسىنداعى سالى-سارايدا وتكىزدى. جاز شىعا بۇل ەكەۋىنىڭ اسكەرلەرى قوسىلىپ، سامارقانتقا قاراي بەتتەدى.
جالعاندا سەمىزدىكتى تەك قوي كوتەرگەن. حالىق بۇنى بىلمەي ايتپاعان. پاتشا، حان، امىرلەردىڭ جاردەمىنسىز جاۋدى جەڭىپ، قالانى باسقارۋعا بيلىك العان ءۇش باستىق سوڭدارىنا ەرگەن سەربەردارلاردى مىقتى تارتىپتە ۇستاي الماي قالدى. قالادا بەيباستاقتىق كوبەيدى. بۇل از بولعانداي، باستىقتاردىڭ وزدەرىنە دە كوكىرەك ءبىتىپ، بۇلار دا قالا تۇرعىندارىنا قيانات ىستەي باستادى. جاماندىقتى باستاۋ قيىن، ءبىر باستالسا ول ادامدى ميلى قاراسۋداي تۇبىنە قاراي تارتا جونەلەدى. ورىنسىز اكىمشىلىك، ويلارىنا كەلگەنىن ىستەۋ، بۇلاردىڭ دا ادەتىنە اينالدى. بۇنى كورگەن ارداق، ولارعا قانشا اقىل ايتىپ جولعا سالامىن دەگەنىمەنەن، قولىنان ەشتەڭە كەلمەدى. وسى كەزدە ول اقساق تەمىر مەن قۇسايىن ءامىردىڭ اسكەرلەرىنىڭ جەيحۋنداريانىڭ بەرگى بەتىنە وتكەنىن ەستيدى. ءبىر جاعىنان تۇرعىن ەڭبەكشى ەلگە قيانات ىستەي باستاعان سامارقانت باسشىلارىنا تىيىم سالۋىن وتىنبەكشى بوپ، ەكىنشى جاعىنان ءامىر اسكەرلەرىنىڭ نەگە جەيحۋنداريادان بەرگى بەتكە وتكەنىن بىلگەلى وسى تۇستا اقساق تەمىر تۇرعان بالحتىڭ سولتۇستىگىندەگى جيھاز دەگەن جەرگە كەلدى.
اقساق تەمىر ارداق جەتكەن كۇنى اڭ اۋلاۋعا شىعىپ كەتكەن ەكەن. ونى ەسكى سەرىگى اسىعات قارسى الدى. كورىسىپ بولعاننان كەيىن ارداق ءوزىنىڭ نەگە كەلگەنىن ايتتى.
— كەلگەنىڭ ءجون بولدى،— دەدى اسىعات وعان.— اقساق تەمىر مەن قۇسايىن سامارقانت سەربەدارىن شابۋعا دايىندالىپ جاتىر، ەرتەڭ اتتانباق... بۇگىن وسى اراعا قۇسايىن ءومىر دە كەلمەك.
ارداق سۇپ-سۇر بوپ كەتتى.
— سامارقانعا اتتانباعىڭ قالاي؟ سوندا نە ىستەمەك؟ جارايدى وزبىرلىققا بەرىلگەن قالا باسشىلارىن تارتىپكە شاقىرۋعا جۇرگەلى جاتىر دەلىك. سوندا ولارعا وسىنشاما اسكەردى ەرتىپ بارۋدىڭ قانداي قاجەتى بار؟ الدە...
— ءيا، الدىمەنەن بۇلار، امىرلەرگە تىزگىن بەرمەي، قالانى وزدەرى بيلەمەك بولعان سەربەدارلاردى قىرماق. ءسويتىپ تۇرعىن ەلدى قان-جوسا ەتىپ، سامارقانتتى وزدەرىنە قايتادان باعىندىرماق،— دەدى اسىعات.— بۇنىڭ ءبارى بەلگىلى عوي. اقساق تەمىردىڭ زۇلىم ەكەنىنە مەنىڭ كوزىم الدەقاشان جەتكەن. ال ەگەر حالىققا جانىڭ اشيتىن بولسا، اقساق تەمىردىڭ كەلۋىن كۇتپەي، ءدال ءقازىر قاشايىق. باستارىنا قانداي ءقاۋىپ تۋعالى تۇرعانىن، سوناۋ بەيبىت جاتقان جۇرتقا جەتكىزەلىك.
سۇمدىق ءىستىڭ بولعالى تۇرعانىن ارداق تا ءتۇسىندى. ەندى ولار ءسوزدى بوسقا شىعارماي، دەرەۋ دايىندالىپ بيە ساۋىمى مەزگىل وتپەي، جولعا شىقتى. ءبىراق ويلاعاندارىنا جەتە المادى. بۇلار كەتىسىمەنەن ورداسىنا كەلگەن اقساق تەمىر، ۇلەمنىڭ وسى ارادا بولىپ، قايتىپ كەتكەنىن ەستىپ، قولما-قول سوڭىنان قۋعىنشىلار جىبەردى. قۋعىنشىلار ەكەۋىن دە ۇستاپ، مويىندارىنا ارقان سالىپ، سۇيرەتىپ، اقساق تەمىردىڭ الدىنا الىپ كەلدى.
اقساق تەمىر، ارينە، ارداقتى كەشەگى دوسىم ەدى دەپ قۇشاعىن جايىپ قارسى العان جوق. ەڭ بولماسا مويىندارىنداعى ارقاندارىن بوساتىڭدار دەمەدى جىگىتتەرىنە. بار بولعانى سول سۇپ-سۇر ءتۇسىن وزگەرتپەي:
— نەگە قاشتىڭدار؟ — دەپ سۇرادى.
— سەنىڭ جازىعى جوق حالىققا ىستەگەلى تۇرعان زۇلىمدىعىڭدى تەزىرەك جەتكىزەيىك دەپ،— دەدى ارداق تايسالماي.
اقساق تەمىر ەزۋ تارتتى. ول ءدال وسى مينۋتتە ارداققا تىستەرىن اقسيتا ىرىلداعان قاسقىر ءتارىزدى كورىنىپ كەتتى. قانداي قانىشەردى ولىمنەن قۇتقارعانىن اق كوڭىل ۇلەم وسى ساتتە عانا ۇقتى.
— جارايدى شىنىڭدى ايتقانىڭا راقمەت،— دەدى اقساق تەمىر داۋسىن كوتەرمەي.— بۇنداي كۇنالارىڭ ءۇشىن ءقازىر ەكەۋىڭنىڭ دە باستارىن، الىنادى. ال شىندىعىڭدى ايتقانىڭ ءۇشىن،— ول ارداققا قارادى،— ءبىر تىلەگىڭ ورىندالادى. ولەر الدىندا نە تىلەيسىڭ، سونىڭدى ايت!
— جالعىز تىلەگىم بار،— دەدى ارداق سابىرلى ۇنمەن.
— ايت!
— كەشەگى دوس ەدىك، ماعان ءسال جاقىنداتشى...
موينىنا ارقان سالىپ، جەندەتتەرى تىرپ ەتكىزدىرمەي ۇستاپ تۇرعان تۇتقىن نە ىستەيدى دەپ ويلاسىن، اقساق تەمىر جانىنا كەلدى.
— جارايدى، بۇل تىلەگىڭدى بەردىم، كەشەگى دوس ەدىك. ايتايىن دەگەنىڭدى سىبىرلاماي، داۋسىڭدى شىعارا ايت. ەستىمەي قالىپ جۇرەرمىن...
اقساق تەمىر تىم تاياعان كەزدە ارداق ونىڭ بەتىنە تۇكىرىپ جىبەردى دە:
— قارابەت! — دەدى.— ەندى ولتىرە بەر، سەنىڭ قارا بەتىڭە ايتەۋىر ءبىر تۇكىردىم! بۇدان بوتەن قولىمنان ەشتەڭە كەلمەدى! ەندى مەيلىڭ!
اقساق تەمىر قالتاسىنان ورامالىن الىپ اسپاي-ساسپاي بەتىندەگى ارداقتىڭ تۇكىرىگىن ءسۇرتىپ بولدى دا، سول سابىرلى ۇنمەنەن تۇتقىنعا:
— دۇرىس ىستەدىڭ! — دەدى. — مەنى ولىمنەن الىپ قالعان پارىزىڭدى قالاي قايتارام دەپ ءجۇر ەدىم،— قارابەتتىگىمدى ايتىپ، بەتىمە تۇكىردىڭ، ءوزىڭ قايتاردىڭ! ارينە، ءوزىڭدى ولىمنەن قۇتقارعان ادامدى ءولتىرۋ قارابەتتىك ەمەي نەمەنە، ءسوز جوق، قارابەتتىك! بۇل سوزىڭە دە، بەتىمە تۇكىرگەنىڭە دە مەن اشۋلانبايمىن. سەن دە ماعان ريزا شىعارسىڭ، قانداي ادامدى ولىمنەن قۇتقارعانىڭدى، ايتەۋىر، ءبىلىپ ءولدىڭ. قۇتقارعانىڭا وكىنسەڭ دە، قارابەتتىگىن بەتىنە ايتىپ ۇلگىرگەنىڭە وزىڭە-وزىڭ ريزا شىعارسىڭ...
ءيا، ءومىر دەگەن وسىنداي!
ارداقتىڭ جۇرەگى كەنەت اينىپ كەتتى. الدىندا ادام ەمەس، ءبىر جەركەنىشتى مالعۇن تۇرعانداي كورىندى وعان. ءوزىنىڭ قانداي جەكسۇرىندى ولىمنەن قۇتقارعانىن ەندى شىن ءبىلدى. «جوق، جوق،— دەدى ول ىشىنەن،— بۇل تەك قانا قانىشەر ەمەس، ودان دا جامان. بۇعان قاراعاندا شىڭعىس حانعا جىلاپ كورىسەرسىڭ. اتتەڭ! اتتەڭ! سەنىڭ كىم ەكەنىڭدى تىم كەش ءتۇسىندىم-اۋ! ۋا، ادامزات، كەشىر مەنى، كەشىر مەنى، سەنىڭ قانىندى سۋداي اعىزاتىن دۇنيەگە جاڭا قانىشەر كەلدى...»
ال اقساق تەمىر سول سازارعان قالپىندا ەندى اسىعاتقا قارادى.
— سەنىڭ قولىڭنان ءۇش جىلداي تاعام تاتىپ ەدىم،—دەدى داۋسىن ءبىر كوتەرمەي.— سول جاقسىلىعىڭا جاقسىلىق قايتارعىم كەلىپ تۇر.
— ماعان ىستەگەن جاقسىلىعىڭىز سول بولسىن،— دەدى اسىعات،— تەزىرەك باسىمدى الۋعا بۇيىرىڭىز!
ءيا، سەنىڭ مەنەن وسىنداي جاقسىلىق تىلەيتىنىڭدى كوپتەن بەرى بىلەتىنمىن،— دەدى ول سابىرلى قالپىندا.— سەن وسى ءۇش جىل بويى مەنىڭ كىم ەكەنىمدى ءبىلىپ كەلگەنسىڭ. جانە ماعان تاعام بەرگەن سايىن، وزىڭنەن-وزىڭ كۇندە ءولىپ جۇرەتىنسىڭ. مەن ءبىر-اق نارسەگە عانا تاڭ قالام: نەگە سەن مەنى وسى ۋاقىتقا دەيىن ۋ بەرىپ ولتىرمەي كەلدىڭ؟
— سەنىڭ جاۋىز ەكەنىڭدى بىلەتىنمىن،— دەدى اسىعات.— ءبىراق ءدال مۇنداي جاۋىز بولادى دەپ ويلاعان جوقپىن.
اقساق تەمىر كۇلدى.
جاۋىزدىڭ ۇلكەن، كىشىسى بولمايدى.
سول كۇنى تۇندە قۇسايىن ءامىر ەكەۋى باستاعان كوپ اسكەرمەنەن اقساق تەمىر سامارقانتقا اتتاندى. جەدەل ءجۇرىپ كەلىپ تۇندە قالاعا كىردى. شىرت ۇيقىدا جاتقان جەرلەرىنەن قالا باسشىلارىن تەگىس ۇستاپ الدى. ءبارىن شاھاردىڭ سىرتىنا كويلەكشەڭ ايداپ اكەپ، جۇرت كوزىنشە جەندەتتەرىنە قىلىشپەن شاۋىپ ءولتىرتتى. تەك اقسۇيەكتەن شىققاندىعىن، جانە جاۋدى جەڭىپ، قالانى نە ىستەۋ كەرەكتىگىن سۇراپ وزىنە ۋاكىلدەر جىبەرگەنى ءۇشىن اقساق تەمىر ءماۋليانا-زادا سامارقانديدى عانا ءتىرى قالدىردى. سودان كەيىن كوپتەن بەرى امىرلەرگە قارسى بۇلىنشىلىك ۇيىمداستىرماق بوپ جۇرگەن سەربەدارلاردى — قالا جۇمىسشى جۇرتىن، مەدرەسە وقۋشىلارىن قىرۋعا كىرىستى. جانە بۇل قىرعىندى اقساق تەمىردىڭ ءوزى باسقاردى. ول وسى سەربەدارلاردىڭ كەشەگى ءوزى قاشقان موعولداردى جەڭگەنىن ەسىنە دە العان جوق، بۇكىل سامارقانتتى قانعا بويادى.
ورتا عاسىرلار داۋىرىندە شىڭعىس حاننان دا قانقۇمارلىعى اسىپ كەتكەن ايگىلى اقساق تەمىر ءامىر ەل بيلەۋ الەمىنە وسىلاي كەلدى.
جازىقتى-جازىقسىزدىعىنا قاراماي حالىقتى قويداي باۋىزداپ، تەك قورقىتۋمەن، شابۋمەن، اياماي ولتىرۋمەن جۇرتتى وزىنە باعىندىرا كەلدى.
ارتىنان ول ءوزىن اسكەري باسى ەتكەن قۇسايىن ءامىردىڭ ءوزىن ءولتىرتتىرىپ، ونىڭ امىرلىگىن تارتىپ الدى.
كىمدى بولسا دا تالاۋدان تايىنبايتىن دۇنيەگە ءبىر قاباعان يت كەلگەنىن، جاريالاعانداي، ول وسى يت، ياعني 1370 جىلى بۇكىل ماۋارانناحردىڭ ءومىرى اتالىپ، بيلىكتى قولىنا الدى.
حان تاعىنا بۇل جالعاندا ءوز ەڭبەگىمەنەن، نە اقىل-پاراساتىمەن جەتكەن ادام نەكەن-ساياق. بۇل دارەجەنى كوبى مۇراگەرلىك، نە ءبىر جىكتىڭ قولتىقتاۋىنىڭ ارقاسىندا العان. زۇلىمدىق پەن ايلا-سۇمدىقتارىنىڭ كۇشىمەن دە حان، ءامىر بولعاندار از ەمەس. اقساق تەمىر وسى سوڭعى توپقا جاتقان.
ول امىرلىككە ءوزىنىڭ ايلا-سۇمدىعىمەن، جان ايامايتىن قانىشەر، تەگەۋرىندى مىنەزىمەن جەتتى.
اقساق تەمىر ادام بالاسىنىڭ تەك جاقسىلىقتى كوزدەگەن اقىل-پاراساتتى دانىشپانى بولماعانمەن، ەل شاۋىپ، قولداعى بيلىكتى كۇشەيتۋگە وي ءورىسى دە، بولجامى دا مول جەتەتىن جان ەدى.
اقساق تەمىردەن وزگە الەم يەلەرى — جيھانگەرلەردەن ءبىر ايىرماشىلىعى بار ەدى: ول ەل شاپسا — اياماي بۇلدىرە شاباتىن، قالا ورتەسە — دىمىن قالدىرماي قۇرتا ورتەيتىن. تۇيمەدەي نارسەنى تۇيەدەي ەتىپ كورسەتۋگە قۇمار بولاتىن. سوندىقتان دا اقساق تەمىر بۇكىل الەم تاڭ قالسىن دەپ، نەعۇرلىم جۇرتتى كوپ قىرسا، سوعۇرلىم ءوزىن داڭقتى سانايتىن. ءوزىن وسىلاي دارىپتەۋ ءۇشىن، ول قىرعان ادامدارىنىڭ باستارىن شاھار الاڭدارىنا تاۋ عىپ ۇيگىزەتىن. بۇنى ول تابريزدى العاندا دا، دەليدى شاپقانىندا دا، باعداتقا كىرگەنىندە دە ىستەگەن. ادامدى نەعۇرلىم كوپ ولتىرسە، قالالاردى نەعۇرلىم كوپ كۇيرەتسە، سوعۇرلىم ءوزىنىڭ اتاعى وسەدى دەپ سەنگەن. بۇل قىلىعىنا قاراعاندا، ول شىڭعىس حانعا پارا-پار ەدى. ونىڭ شىڭعىس حانعا بەرگىسىز تاعى ءبىر جاماندىعى بەر ەدى. ول وراسان داڭق قۇمارلىعى، ب ا ق قۇمارلىعى ەدى. سوندىقتان دا اقساق تەمىر: «جەر شارىنىڭ ادام بالاسى جايلاعان تۇستارى ەكى پاتشا بيلەۋگە تاتىمايدى» دەگەن. بۇنىسى دۇنيە ءجۇزى ءبىر-اق پاتشاعا باعىنۋعا ءتيىستى دەگەنى ەدى. ول پاتشا تەك قانا ءوزى بولۋى كەرەك. اقساق تەمىردىڭ بار ويى، تىلەگى، ارمانى ونىڭ وسى جالعىز اۋىز سوزىندە جاتقان. ءبىراق بۇل وي، بۇل تىلەك، بۇل ارمان بەرگى كەزدە ەلدەردى وزىنە باعىندىرعان تۇسىندا كەلگەن. ال قۇسايىننىڭ ورنىنا جاعاتاي ۇلىسىنا ءامىر بولعان شاعىندا وندا جالعىز عانا ماقسات بولعان.
ول ماقساتى: جاعاتاي ۇلىسىنىڭ وزگە ومىرلەرىن وزىنە باعىندىرۋ ەدى. ۇلىس امىرلىگىن قۋلىق، سۇمدىقپەن قولعا ءتۇسىرۋ بار دا، ال ول ورىندى ەشكىمگە بەرمەي ساقتاپ وتىرۋ بار. بۇل وتە قيىن ءىس بولاتىن... سول سەبەپتەن اقساق تەمىر الدىمەنەن شىڭعىس حان ءوز تۇسىندا مەنىڭ ارعى اتالارىمنىڭ ەرەكشە ەرلىكتەرى ءۇشىن الەم يەسى ولاردى ايماق قوجالارى جەكە امىرلەر ەتكەن دەپ تە تاراتىپتى. ءبىراق بۇنىسىنان ەشتەڭە شىقپادى. شىڭعىس حان كەزىندە اقساق تەمىردىڭ ارعى بابالارى ەل بيلەگەن ءامىر بولىپتى دەگەندى ەشكىم شەجىرەدەن دە، حالىق اراسىنداعى اڭىز سوزدەن دە تابا المادى.
اقساق تەمىر دە جاعاتاي ۇلىسىنداعى كوپ امىرلەردىڭ ءبىرى بولىپ قالۋ ءقاۋپى تۋدى.
وندا بۇنىڭ ورنىنا بۇدان گورى اتالارىنىڭ داڭقى باسىم، باسقا ءبىر ءامىر وتىرام دەپ تالاسۋى مۇمكىن عوي. مۇندايدا ەگەر قولداۋشىلارى كوپ بولسا، اقساق تەمىر ءتارىزدى تاعى ءبىر سوتقار تابىلۋى حاق. ول ءبىر توپ جەندەتتەرىمەن اقساق تەمىردىڭ ورداسىنا كىرىپ كەلىپ، بۇنىڭ باسىن قاعىپ تاستاپ «جاعاتاي ۇلىسىنىڭ ءامىرى مەنمىن دەسە، بۇنداي ادامدى جۇرت نە ىستەيدى؟» ۇلىس ءامىرى بولۋعا اقساق تەمىردىڭ حاقى مول. جۇرت تەك: «الديار تاقسىر» دەپ باسىن ءيىپ، قارسى الادى.
قايتكەنمەندە ۇلىس ومىرلىگىن ساقتاۋ ءۇشىن وزگە امىرلەردەن اتا داڭقىڭ بيىك تۇرۋى كەرەك.
سوندا بارىپ اقساق تەمىر كەشە عانا ءوزى ولتىرتكەن قۇسايىن ءامىردىڭ جەسىرى، قازاعان حاننىڭ قىزى ىڭكاربەگىمدى الماق بولدى.
وندا اقساق تەمىر شىڭعىس ۇرپاعىمەن جاقىنداسادى، گۋرگەن اتالادى.
ءجاي ءامىر ەمەس، حاننىڭ كۇيەۋ بالاسى — گۋرگەن بولادى.
بۇل وزگە امىرلەردەن اناعۇرلىم جوعارى دارەجە.
وزدەرىنىڭ كۇيەۋ بالاسىن جاعاتاي ۇرپاقتارى دا قولداۋعا ءتيىستى.
ەندى بۇدان اسىپ ەش ءامىر مەن جاعاتاي ۇلىسىنىڭ ءامىرى بولامىن دەي المايدى.
ويتكەنى بۇل ۇلىستىڭ ءامىرى، شىڭعىس حان اۋلەتىنىڭ بەل كۇيەۋ بالاسى.
اقساق تەمىرگە ەندى تەك ىڭكار-بەگىمگە ۇيلەنۋ عانا قالعان.
ال ىڭكار-بەگىم اقساق تەمىرگە شىققىسى كەلمەسە نە ىستەيسىڭ؟ قاندى كوز ءامىردىڭ ءوزىنىڭ كۇيەۋى قۇسايىندى ولتىرتكەنى ءۇشىن شىقپايمىن دەسە، كىم زورلاي الادى؟ ءبىراق اڭگىمە الدەقاشان شەشىلگەن ەدى.
ول كۇندەردە ىڭكار-بەگىم قۇسايىن ءامىردىڭ ورداسىنا كەلىنشەك بوپ جاڭا تۇسكەن. جاراعان بەدەۋدەي دەنە ءبىتىسىنىڭ ءالى سىمباتتى كەزى. اقساق تەمىر وسى ىڭكار-بەگىمدى كورگەن كۇننەن باستاپ، وعان ءبىر ءتۇرلى قۇمارتا قالدى. ەبىن تاۋىپ ءسوز ايتىپ كورىپ ەدى، ەگدە تارتقان كۇيەۋىنىڭ قىزىعى ءالى باسىلماعانداي، حاننىڭ ەركە قىزى، بۇنىڭ اقساقتىعىن اجۋا ەتىپ، وعان «بايقاڭىز، ءامىر، مەنىڭ ەرىم تىم قىزعانشاق، بۇنداي سىرىڭىزدى ءبىلىپ قالسا، ءتىپتى ەكىنشى اياعىڭىزدى دا سىندىرىپ جۇرەر» دەپ كەكەتە كۇلدى. ويلاعان ءىسىن بىتىرمەي تىنبايتىن اقساق تەمىر وعان ەندى بۇرىنعىسىنان بەتەر قۇمارتتى. جوق قۇمارتۋدان گورى وشىگە ءتۇستى. قۇسايىن ءامىردىڭ ۇلىس بيلەۋشىسى ەكەنىن دە ەسىنەن شىعاردى. «ءاي، قاتىن، حان قىزى، ءامىر ايەلى بولماق تۇگىل، ءدال شىڭعىس حاننىڭ وزىنەن تۋساڭ دا، جالاڭاش كەۋدەمنىڭ استىنا ءبىر الارمىن»،— دەدى ىشتەي. ءبىراق ىڭكار-بەگىمگە بۇدان ارتىق داۋسىن شىعارىپ بىردەمە دەۋگە قۇسايىن ءامىردىڭ قاھارىنان جاسقاندى. ەركەشورا تەنتەك كەلىنشەگى بىردەمە دەپ شاعىستىرىپ جۇرسە قاتىگەز، دۇلەي ءامىر، بۇنىڭ اسكەر باسى اقساق تەمىرلىگىنە قاراماي، وقىس قيمىلداپ، قىلىش جۇمساپ قالار دەپ سەسكەندى. بۇل كەز اقساق تەمىردىڭ جۇرتتى قۇسايىنعا قارسى، اسىرەسە جاعاتاي ۇرپاقتارىن قارسى قويا باستاعان كەزى ەدى، ءارى ايلالى ءامىر قۇسايىنعا دەگەن تۇزاعىن الىستان قۇرا باستاعان. جاعاتاي ۇرپاعى جانە بۇل ۇلىسقا جاتاتىن موعولدار ەجەلدەن كوشپەلى ەل ەكەنى بەلگىلى. بۇل جاعىنان بابالارى شىڭعىس حان جاسىسىن بۇزىپ كورگەن ەمەس. وسى قۇسايىننىڭ اتاسى ابدوللا ۇلىس ورتالىعىن بۇحارعا كوشىرمەك بولعان دا، جاعاتاي ۇرپاعى ورە تۇرە كەلگەن. «قازىنالارىڭدى بىزدەن جاسىرىپ، بەكىنىستە ۇستاماقسىڭدار ما؟» دەپ، وعان سويىلدارىن الا ۇمتىلعان. اقىرى دۇلەي ناقۇرىس حان اۋلەتى ابدوللانى ءولتىرىپ تىنعان. بالح قالاسىن ءوزىنىڭ استاناسى ەتپەكشى بولعان قۇسايىنعا دا تاعى وسى جاعاتاي امىرلەرى قارسىلىعىن بىلدىرگەن. وسى تۇستا قۇسايىندى قۇرتۋعا ءبىر ىڭعايلى كەز تۋىپ قالعانىن سەزگەن اقساق تەمىر، ەندى جۇرتتى جاعاتاي ۇلىسىنىڭ امىرىنە وشىكتىرە تۇسكەن. ءوزى دە بالحىنى استانا ەتۋگە قارسى شىققان. ارتىنان، جاعاتاي امىرلەرى قۇسايىنعا مۇلدەم وشىككەن كەزدە ەبىن تاۋىپ ونى قايحۇسراۋ امىرگە ولتىرتكەن. وسىنداي بولاشاق ۇلكەن جانجالدى ويلاعان اقساق تەمىر، ءبىر قاتىن ءۇشىن تىكەلەي بەتپە-بەت قۇسايىنمەن شاتىسۋدىڭ ءالى ەرتە ەكەنىن تۇسىنگەن. ءبىراق اقساق تەمىر دە ادام عوي، ىڭكار-بەگىمنىڭ ءوزىن قورلاعانى جانىنا جامان باتتى. قۇمارلىق، نامىس، ىزا ءبارى قوسىلىپ كەپ، بۇنى ءوز جۇرەگىمەن ءوزىن تالاستىردى.
سوڭىنان جۇرت:
تەمىردەن جارالعان ءومىر جۇرەك، جانى،
ەتىنەن ەت كەسسەڭ، دە شىقپاس قانى،—
دەپ ولەڭ شىعارسا دا، اقساق تەمىر ىڭكار-بەگىمنىڭ ءوزىن مەنسىنبەگەنىنە شىداي الماي ىشتەي بۇلقان-تالقان بولدى. ءبىراق سىرتتاي سىر بەرمەدى. بىتەۋ جارا بوپ جۇرە بەردى. جالپى، شىڭعىس ۇرپاعىنان شىققان ايەلدەردىڭ بىرەۋىن الۋ — اقساق تەمىردىڭ الدىن الا بولجاعان ۇلكەن ساياساتتارىنىڭ ءبىر تاراۋى ەدى. ايگىلى امىر-تەمىر — ۇستاعان ساياساتىنا، كوزدەگەن ماقساتىنا ءار قاشاندا ءوزىنىڭ جان سەزىمىن باعىندىرا بىلگەن. ىڭكار-بەگىمگە قانشا قۇمارتسا دا، وشتەسسە دە ءوزىنىڭ جۇرەك بۇيرىعىن ورىنداماۋعا كۇشى جەتتى. اقساق تەمىر، مىنە وسىلاي، ىشتەن تىنىپ جۇرگەنىندە كەنەت ءبىر قۋانىشتى حابار ەستىدى. «ەتەگىنە ناماز وقيتىنداي ەرىنە ادال بوپ كورىنگىسى كەلىپ جۇرگەن ىڭكار-بەگىمنىڭ توركىنىندە قىز كەزىندە كوڭىل قوسقان جىگىتى بار ەكەن. ودان ءالى قول ۇزبەگەن ەكەن.. سول جىگىتى اپتاسىنا، سارسەنبىنىڭ ءساتتى كۇنى تاڭ اتا ءامىر كەلىنشەگىنىڭ وتاۋىنا ءبىر سوعىپ كەتەدى ەكەن» دەدى وعان ىڭكار-بەگىمدى اڭدىتىپ قويعان ءبىر ساققۇلاق ايەلى. حابار كىمنىڭ بولسا دا جۇرەگىن تىتىرەتىپ جىبەرەتىن جىلانداي سۋىق حابار ەدى. اسىرەسە ىڭكار-بەگىم ءتارىزدى سۇلۋعا قۇمار بولىپ جۇرگەن اقساق تەمىر ءتارىزدى نامىسقور، ءوزىمشىل ادامعا وڭاي تيمەسە كەرەك-تى. ونىڭ قانىن قايناتىپ قىزعانشاقتىق تۋدىردى. ءبىراق اقساق تەمىر وعان كۇيىنبەدى. بۇل حابارعا ول كادىمگىدەي قۋانىپ قالدى. «باسە، تاقىر بولعان تۋلاقتاي، ابدەن تاۋسىلا باستاعان قۇسايىن امىرگە نەگە وسىنشاما بەرىلە قالدى دەپ جۇرسەم بۇل قاتىننىڭ وسىنداي بالەسى بار ەكەن عوي،— دەدى ول ناساتتانا،— ەندى كورەيىن سەنىڭ قانداي قۇرىق سالدىرمايتىن اساۋ ەكەنىڭدى!» مىنە، وسى جولى اقساق تەمىر ءوزىنىڭ جان سەزىمىن ويلاعان ارمانىنا باعىندىرا الاتىن شىن تاستاي قاتتى ادام ەكەنىن كورسەتتى. ول ەستىگەن وسەگىن ەشكىمگە ايتپادى. ءوزىنىڭ سوناۋ قاراقشىلىقپەن شۇعىلدانعان كەزىنەن ۇزەڭگىلەس سەرىگى بولىپ كەلە جاتقان ەكى ءجۇز باسى جىگىتىن قاسىنا الدى دا، سارسەنبى كۇنى ىڭكار-بەگىم اۋلىنىڭ سىرتىنا كەپ، ءبىر توبەنىڭ ۇستىنە ورنالاستى.
اي سۇتتەي جارىق ەدى. ىڭكار-بەگىم ءوز ەلىنىڭ عۇرپىن ساقتاپ جەكە اۋىل بولىپ وزگەلەردەن بولەك وتىرعان. اقبوز ون شاقتى كيىز ءۇي. اۋىل ماڭىندا قوتاندا قوي، جەلىدە جىلقى جوق. تەك شەتكى ءۇيدىڭ بەلبەۋىندە تاڭ اسىرىپ قويعان بىر-ەكى ات بايلاۋلى تۇر. ءسىرا الىس جەردەن كەلگەن قوناقتاردىكى بولۋلارى كەرەك. اۋىل ماڭى تىپ-تىنىش. تەك اندا-ساندا الدەقالاي، ەرىنە ۇرگەن، اۋىل توبەتىنىڭ بالپ-بالپ ەتكەن داۋسى شىعادى. و دا جاي اشەيىن نەم كەتەدى دەپ ۇرگەن ءتارىزدى تىنىش الەمدى ءبىر ۇركىتىپ تاستايدى دا، زاماتتا قايتادان قويا قويادى...
تاعى سول ماۋجىراعان جازعى ءتۇن...
اقساق تەمىرلەر بۇل اۋىلعا ءتۇن ورتاسى بولا، ۇركەر جۇلدىزى ءالى قاق توبەلەرىندە تۇرعان كەزىندە كەلگەن. اتتارىن توبە ەتەگىندە وتتى ويپاتقا شىدەرلەپ تاستاپ، ۇشەۋى جاي اقىرىن كۇبىرلەسە اڭگىمەلەسىپ، ۇزاق جاتتى. ءسىرا تاڭ جاقىنداپ قالعان ءتارىزدى، سوناۋ تەرىسكەي تۇستا جارقىراي تەمىرقازىق جۇلدىزى دا تۋدى.
اقساق تەمىر كەنەت ەلەڭ ەتە قالدى.
اۋىل تورىندەگى اق بوز ۇيدەن قارا جامىلعان بىرەۋ شىقتى. باسىنا جاپقان ۇزىن قارا شاپانىنان ەركەك پە، ايەل مە، ايىرۋ قيىن. تەك سىرت بەينەسى ايەل ءتارىزدى.
شاپان جامىلعان ادام اۋىل شەتىندەگى كۇنشىعىس جاقتاعى سايعا قاراي كەتىپ بارا جاتىر.
ونىڭ سوڭىنان اق بوز ءۇيدىڭ سىرتقى بوساعاسىنىڭ الدىندا جاتقان تايىنشاداي، قاسقىر الاتىن، سارى الا توبەتى ەردى.
شاپاندى ساي جاعاسىنداعى قالىڭ تالعا كىرىپ ءبىر مەزەت جوق بولدى.
سارى الا توبەت، قۇلاعىن ەدىرەيتىپ، جاعادا تۇرىپ قالدى.
سويتكەنشە بولعان جوق، الگى شاپاندى ادام قايتا شىقتى.
قايتادان اۋىلعا قاراي بەتتەدى.
سارى الا توبەت، قايتادان سوڭىنان ەردى.
— سايدا تىم بوگەلمەدى عوي،— دەدى اقساق تەمىر، تۇزگە شىعۋ ءۇشىن وسىنشاما جەرگە نەگە باردى؟
ول كەلە جاتقان شاپاندى ادامعا تەسىلە قارادى.
— ياپىرماي،— دەدى ول كەنەت كۇلىپ جىبەرىپ.— مىناۋ شاپاننىڭ ىشىندە كەلە جاتقان ادام بىرەۋ ەمەس، ەكەۋ!..
اياقتارىن قاتار باسقانمەنەن، ءبىلىنىپ قالدى.
— باسە! — دەدى وڭ جاعىنداعى ۇزىن مۇرت سەرىگى.— ماعان دا شاپاندى ادام وسى جولى جۋانداۋ كورىنىپ ەدى.
— قاراي گور! — دەدى ەندى اقساق تەمىردىڭ سول جاعىنداعى جۋان مويىن، بالۋان دەنەلى سەرىگى.— بۇل ايەلدەن قۋ جان جارالعان با، كورەر كوزگە ءبىزدى الداپ كەتە جازداعانىنا نە دەرسىڭ.
— دەگەنمەن جىگىتتىڭ سايعا كەلگەنىن ءبىز قالاي بايقاماي قالدىق؟
— ءسىرا ول، اۋىل تۇسىنا، اتىن جولداستارىنا تاستاپ، ءوزى سايدى بويلاپ كەلگەن عوي،— دەدى اقساق تەمىر.— ايتسە دە قۋلىقتارىن اسىرا المادى.
سويتكەنشە شاپان جامىلعاندار اق بوز ۇيگە كىرىپ كەتتى. توبە باسىنداعىلار ەندى «ىسكە ابدەن كىرىسسىن» دەگەندەي ءۇن-تۇنسىز ءسال وتىردى.
— ال جۇرىڭدەر، بارايىق،— دەدى ءبىر ءسات اقساق تەمىر تۇرەگەلىپ.
ۇشەۋى ءۇن-تۇنسىز اۋىل توڭىرەگىندەگى اق بوز ۇيگە بەتتەدى. اۋىلدا يت ءتىپتى كورىنبەيدى. «تۇندە ءۇرىپ مازامىزدى الادى، ۇيىقتاتپايدى» دەپ ىڭكار-بەگىم ولاردى بوتەن اۋىلدارعا اپارتتىرىپ تاستاتقان. تەك كۇزەتكە، قاسقىر الاتىن بىر-ەكى توبەت قالدىرعان. بۇلار كوپ ۇرمەيتىن، اڭشى يتتەر ەدى. اۋىلعا بەيباستاق، ۇرى-قارى كەلە قالسا، ۇرمەي كەلىپ، تاباندا ارسىلداپ باس سالاتىن. وسى ادەتتەرىنە ساپ كەلە جاتقان ءۇش ادامنىڭ الدىنان، ءبىر رەت قانا گۇر ەتىپ ءۇرىپ، ەكى سارى الا توبەت شىعا كەلدى. ءبىراق كىسىلەرگە تاياي بەرىپ، ەكەۋى دە قۇيرىقتارىن بۇرالاڭداتىپ ارسالاڭداپ ەركەلەي جونەلدى. ۇزىن مۇرتتى «ءبورىباسار، كوكقۇتان!» دەپ ەكى ءيتتىڭ ەكەۋىنىڭ دە جەلكەلەرىنەن سيپاپ، قورجىنىنان قوماقتى بىردەمەلەردى تاستادى.
— كۇشىگىنەن اسىرادىم عوي، بۇل شىركىندەردى،— دەدى ول، العا قاراي جۇرە بەرىپ.
يتتەر ۇزىن مۇرتتىنىڭ تاستاعان مايلى سۇيەكتەرىن ىرىلداپ كەمىرىپ كەيىن قالىپ قويدى.
ءامىر ايەلدەرىنىڭ اۋلى تەگىندە قاتتى كۇزەتىلەتىن. ءتۇن بولا ءبىر توپ سالت اتتى جىگىتتەر وسى اۋىلداردى تۋ سىرتىنان قورشاپ الىپ، تاڭ اتقانشا كوز ىلمەيتىن. ۇرى-قارىنى بىلاي قويعاندا، ءامىر بوزبالاشىلىعى مول اۋىل جىگىتتەرىنەن دە كۇدىكتەنەتىن. ال وسى تۇنگى كۇزەتتى باسقاراتىن ءجۇزباسى — كەلە جاتقان ۇزىن مۇرتتىنىڭ ءوزى ەدى. ول بۇگىن ىڭكار-بەگىم اۋلىنا بولىنگەن جىگىتتەردى قۇسايىن ءامىر جاتقان ورتانشى بايبىشەسىنىڭ اۋلىنا جىبەرگەن. ىڭكار-بەگىم اۋلىن بوتەن جاساۋىلدار كۇزەتەدى دەگەن. ال ولاردىڭ ورنىنا وزدەرى كەلگەن.
اقساق تەمىر باستاعان ءتۇسى سۋىق، ءۇش قارۋلى كىسى، اق بوز وردانىڭ ەسىگىن شالقاسىنان اشىپ، ۇيگە كىرىپ كەلگەندە، قويان العان تازىداي ءتور الدىندا، اق مامىق توسەك ۇستىندە، اق سازانداي اپپاق، جۇمىر مۇشەلى، جالاڭاش ىڭكار-بەگىمدى سۇڭعاق بويلى، قارا تورى كەلگەن، سۇلۋ دەنەلى جاس جىگىت، قۇشىرلانا قۇشاقتاپ ۋماشتاپ جاتىر ەكەن. ءاي-شاي جوق، قانجارلارىن جالاقتاتقان ءۇش جەندەت ءتۇستى ادامداردى كورگەندە، جاس جىگىت ورنىنان اتىپ تۇرىپ، اياق جاعىنداعى كيىمىنە جارماستى.
اقساق تەمىر ءۇن-تۇنسىز وڭ جاقتاعى كەبەجەنىڭ ۇستىنە بارىپ وتىردى.
جىگىت شالبارىن شالا-پۇلا كيىپ، كويلەگى مەن پەشپەنتىنە قولىن اپارا بەرگەندە عانا ول:
— وزگە كيىم ساعان كەرەك بولماس ەندى،— دەدى وعان.— ابىرويىڭدى جاپتىڭ عوي، سو دا جەتەر.— سوسىن ەسىك الدىندا تۇرعان ەكى سەرىگىنە قارادى.— انا جاتقان قانجار وسىنىكى شىعار الىڭدار،— دەدى. سويدەدى دە ءسال داۋسىن تومەندەتىپ،— اكەتىڭدەر، دەپ بۇيىردى.— ءبارىن ۋادەلەسكەندەي ەتىڭدەر!
جىگىت شىعىپ بارا جاتىپ، توسەكتىڭ ۇستىندە ءالى جالاڭاش، باسىن ەكى قولىمەن جاۋىپ، بۇك ءتۇسىپ وتىرعان ىڭكار-بەگىمگە جالت بۇرىلىپ:
— قوش بول، ىڭكارىم،— دەپ ءبىر قارادى دا، دالاعا شىعا بەردى.
— كويلەگىڭدى كي! — دەدى اقساق تەمىر ايەلگە بۇيىرا سويلەپ.
ايەل بولسا دا، شىڭعىس ۇرپاعى عوي، كەنەت، ىڭكار-بەگىم قاتۋلانا باسىن كوتەرىپ الدى. كوزىندە ءبىر تامشى جاس جوق ەكەن. ول اقساق تەمىردەن ۇيالماي قىمسىنباي سول جالاڭاش قالپىندا، شاڭىراقتان ءتۇسىپ تۇرعان اي ساۋلەسىمەن اپپاق سۇلۋ دەنەسىن مالىندىرا اق مارالداي كەرىلە باسىپ، كەرەگەدە ءىلۋلى تۇرعان اق جىبەك ءىش كويلەگىن كيدى.
وسى كەزدە ءۇي سىرتىندا بىردەمە گۇرس ەتىپ جەرگە قۇلاعانداي بولدى.
— ءولتىردى عوي! — دەپ ىڭكار-بەگىم ەسىككە قاراي ۇمتىلدى.
— وتىر! — دەدى اقساق تەمىر ءسال داۋسىن كوتەرىپ.— اسىقپا! ءقازىر وزدەرى دە اكەلەدى.
ادەت ەتپەگەن، توسىن بۇيرىققا تاڭ قالعانداي ىڭكار-بەگىم، نە ىستەرىن بىلمەي ورنىندا تۇرىپ قالدى.
— وتىر! — دەدى اقساق تەمىر قايتادان بۇيىرىپ.
— ءوزىڭ ماعان قاتىنىڭداي بۇيىراسىڭ عوي! — دەدى كەنەت ىڭكار-بەگىم حان قىزى، ءامىر ايەلى ەكەنى ەسىنە ءتۇسىپ كەتىپ، ءوزىنىڭ ادەتتەگى تاكاپپار مىنەزىنە سالىپ.
— قاتىنىم بولماساڭ، بولاسىڭ! — دەدى اقساق تەمىر جايباراقات.
سويتكەنشە، ۇيگە اقساق تەمىردىڭ سەرىكتەرى كىرىپ كەلدى. ىڭكار-بەگىم اسىعا، قاستارىنا جەتىپ باردى.
— مىنەكەيىڭىز،— دەدى ۇزىن مۇرتتى وعان قان-قان پەشپەنتىنە ورالعان جاڭا عانا قوينىندا جاتقان جىگىتتىڭ، ءالى كوزى جابىلماعان سۇلۋ باسىن ۇسىنىپ.
ىڭكار-بەگىم باستى قولىنا الىپ، جىگىتتىڭ بەتىنە قاراپ تۇرىپ، ماڭدايىنان ءسۇيدى. ءسويتتى دە ۇزىن مۇرتتىعا قايتا بەردى.
— وسىڭدى الدىڭا ءبىر كەلتىرەرمىن! — دەدى ول اقساق تەمىرگە بۇرىلا، كەككە تولى وتتى كوزىن وعان جەركەنە قاداي.
اقساق تەمىر كۇلگەندەي بولدى.
— وسىمەن بار وقيعا ءبىتسىن،— دەدى ول ءالى ەسىك الدىندا تۇرعان سەرىكتەرىنە.— سەندەر ەشتەڭە كورگەن دە، بىلگەن دە جوقسىڭدار، جىگىتتىڭ باسى مەن دەنەسىن جان كورمەيتىن جەرگە اپارىپ تاستاڭدار. ال انا ساي بويىندا ونى كۇتىپ وتىرعان سەرىكتەرىن ۇستاپ الىپ، مايلى جەرلەرىنەن اتقا وتىرا المايتىنداي ەتىپ ءدۇرس سوعىپ قويا بەرىڭدەر!
— قۇپ! — دەدى ەكى سەرىگى باستارىن ءيدى دە ۇيدەن شىعىپ كەتتى.
اقساق تەمىر ەندى وڭاشا قالعان ىڭكار-بەگىمگە قارادى.
— ال ەندى توسەگىڭدى دۇرىستاپ سالىپ، كويلەگىڭدى شەش،— دەدى وعان.
ىڭكار-بەگىم تاڭدانا، ۇركە كوز تاستادى.
— وسىنشاما وقيعادان كەيىن، قالاي ءداتىڭ بارادى! — دەدى ول شوشىنا.
— سەن الدە، مەنىڭ جۇرەگىمنىڭ تەمىردەن جارالعانىن ەستىمەپ پە ەڭ! — دەدى اقساق تەمىر وعان.
امال جوق، ىڭكار-بەگىم توسەگىن جايلى ەتىپ سالۋعا كىرىستى.
جوق، ىڭكار-بەگىم اقساق تەمىردىڭ بۇل ىستەگەنىن ونىڭ الدىنا كەلتىرگەن جوق. كەلتىرەمىن دەپ تە ويلاماعان. ەركەكتەرىنىڭ قولى قاندى، ايەلدەرى ەركەك جاندى، بۇل دا شىڭعىس تۇقىمى ەمەس پە، وسى تۇننەن باستاپ اقساق تەمىرگە بيالايداي جۇمساق، دەگەنىن ەكى ەتپەيتىن، نەكەلى ايەلىندەي بولىپ كەتكەن.
وسى ىڭكار-بەگىمدى قۇسايىننىڭ ورنىنا وتىرعاننان كەيىن، اقساق تەمىر ءبىر كۇنى وزىنە شاقىرتىپ العان.
— ەندى ەكەۋمىز شىن ەرلى-زايىپتى بولىپ، نەكەمىزدى قيدىرۋىمىز كەرەك،— دەگەن.
— البەتتە،— دەگەن ىڭكار-بەتىم.— سوناۋ تۇننەن بەرى مەن سىزدەن وسى ءسوزدى كۇتىپ كەلە جاتىرمىن عوي، الديار گۋرگەن.
اقساق تەمىر بوتەن ادامنىڭ ءوزىن «گۋرگەن» اتاعانىن العاشقى رەت ەستىپ، ىشتەي قۋانىپ قالعان.
ءبىر كەزدە قۇسايىننىڭ بالحىنى استانا ەتكىسى كەلگەنىنە كونگىسى كەلمەي، جۇرتتى جاعاتاي ۇلىسىنىڭ امىرىنە قارسى ۇگىتتەسە، ەندى ءوزى ۇلىس كىندىگىن سامارقانت شاھارى ەتتى. وسىلاي ول كۇشەيە باستادى. وسى كەزدە اق وردا حانى ورىستان قاشىپ، توقتاي تەمىر حاننىڭ ۇرپاعى، ۇز-تەمىردىڭ شوبەرەسى، قۇتلىق حوجانىڭ نەمەرەسى، ماڭعىستاۋ بيلەۋشىسى توي-حوجا مەن قوڭىرات قىزى قوتان-كۇنچەك بايبىشەدەن تۋعان بولاشاق التىن وردانىڭ اتاقتى حاندارىنىڭ ءبىرى بولعان توقتامىس كەلىپ اقساق تەمىردەن پانا سۇرادى.
بۇل قويان، ياعني 1376 جىلى ەدى.
جەتىنشى تاراۋ
شەگىر كوزدى، ۇزىن بويلى، اق سارى كەلگەن ورىس حان تاعىنىڭ الدىندا تىزە بۇگىپ وتىرعان ماڭعىستاۋ ءامىرى وزىمەنەن ءتورت اتادان بارىپ قوسىلاتىن، توقاي تەمىردىڭ، ۇرپاعى قۇتلىق حوجانىڭ بالاسى توي-حوجاعا تاعى تەسىلە قارادى.
— ءسويتىپ، توي حوجا ءومىر، سەن بىزبەن بىرگە التىن ورداعا اتتانبايسىڭ عوي، ءا! — دەدى ول.
قىزىل شىرايلى، تولىق كەلگەن ماڭعىستاۋ بيلەۋشىسى توي-حوجا ءامىر تۇنجىراي سويلەدى.
— اتتانبايمىن! جولىمىز بولمايدى!
— ونى قايدان ءبىلدىڭ؟ ءتۇس كوردىڭ بە؟
— ءتۇس كورگەم جوق. اتاقتى جۇلدىزشى قازى-زادە رۋمي — كەيۆا جۇلدىزى اسپاننىڭ ەتەگىنەن كورىندى دەيدى.
ورىس حان مىرس ەتىپ كۇلدى.
— ءسوز بولعانىڭا بولايىن! قازى-زادە رۋميعا ءبىز دە كىسى سالعانبىز. «باگرام» كوك جۇزىندە ءوزىنىڭ قاندى قىلىشىن سۋىرىپ تۇر. «ەگەر ورىس حان التىن ورداعا اتتانعىسى كەلسە، جولى بولادى» دەگەن. سەن وداندا بوتەن سىلتاۋدى ايت!
— سىلتاۋ ەمەس مەنىڭ ايتىپ تۇرعانىم — ەل قامى. وزبەك، جانىبەك ورداسىنىڭ شاڭىراعىن جەرگە تۇسىرگەندە نە تاباسىڭ؟
— ول شاڭىراقتى جاڭادان كوتەرەم!
— كوتەرە الماساڭ شە؟ ورتا جولدا التىن وردانى كۇيرەتىپ، يىعىڭا تۇسكەن جۇكتى كوتەرە الماي ءوزىڭ كۇيرەسەڭ قايتەسىڭ؟ ەكەۋ ارا قىرىلىسىپ، اقىر اياعىندا، ورتا جولدا، مىنا ماۋارانناحردىڭ جاس ارىستانى اقساق تەمىرگە جەم بولىپ جۇرسەڭ نە ىستەيسىڭ؟ سەنىڭ جاۋىڭ التىن وردا ەمەس، امىر-تەمىر. ودان دا الداسپانىڭدى سوعان قايرا! بۇگىن بۇنى سەن ىستەپ ۇلگىرمەسەڭ، ەرتەڭ بۇنى اقساق تەمىر ىستەيدى. الدىمەنەن قوراسان، حورەزمدى الادى، سوسىن وزىنە شەتى ءتيىپ تۇرعان سەيحۋنداريانىڭ ورتا شەنىندەگى شاھارلارىڭدى باس سالادى. ەرتەڭ-اق ءوزىڭدى مىناۋ ءساندى-سالتاناتتى سىعاناعىڭنان قۋىپ شىعادى! ايتپادى دەمە!
— ءسوزىڭنىڭ ءجونى بار،— دەدى ورىس حان كەنەت جۋاسىپ.— اقساق تەمىر حورەزمدى السا، التىن وردا جىبەك جولىنان ايىرىلادى. وندا التىن وردا كۇرە تامىرى توقتاپ جۇرەگىنە قان بارماعان كەسەل جانعا ۇقسايدى. سول سەبەپتەن اۋرۋدان ەڭ الدىمەنەن التىن وردانى قۇتقارۋ كەرەك! التىن وردا ءبىزدىڭ قولعا كوشسە، اق وردا كۇشەيەدى. سوندا عانا اقساق تەمىر دە، حورەزم، قوراسان دە بىزدەن قۇتىلا المايدى.
— جوق، التىن وردانى كۇيرەتۋگە مەن اسكەر بەرە المايمىن! — دەدى توي-حوجا بۇرىنعىسىنان دا تۇنجىراي.
— نەگە! نەگە! — دەدى ورىس حان ىشقىنا سويلەپ.— سوندا اسكەرىڭدى كىمگە بەرەسىڭ؟ مامايعا ما؟
— ءيا، مامايعا،— دەدى توي حوجا.— اسكەرىڭدى مامايعا بەرسەڭ، نەگە بەرگەنىڭدى بىلەسىڭ. التىن وردانىڭ جاۋى جالعىز سەنى مەنەن اقساق تەمىر ەمەس. «قۇلان قۇدىققا قۇلاسا، قۇلاعىنا قۇمىرسقا ۇيمەلەيدى». ءقازىر التىن ورداعا يە بولسا، ەڭ الدىمەنەن ورۇسۋت ەلىمەنەن سوعىسادى.
— ءسويتىپ التىن ورداعا مىنا مەن — ورىس ەمەس، ماماي، يە بولسا دەيسىڭ عوي. بۇل سەنىڭ اقىرعى ءسوزىڭ بە؟
— ءيا، اقىرعى ءسوزىم. جانە...
توي-حوجا ويىنداعىسىن ايتىپ تا ۇلگىرگەن جوق، ىزادان تۇتىگىپ كەتكەن ورىس حان، بەلىندەگى كوك سەمسەرىنە قولىنىڭ قالاي بارىپ قالعانىن دا بىلمەدى. توي-حوجا «اۋ، ءوز ورداندا كىسى ولتىرمەكشىسىز بە...» دەپ قالباقتاپ ورنىنان تۇرەگەلگەنشە اسىل بەرەن، نايزاعاي وتىنداي جارق ەتتى دە، وكپە تۇسىنان قادالا ءتۇستى...
«بۇيتەرىڭدى بىلمەدىم عوي...» دەپ توي-حوجا كوكىرەگىن قولىمەن باسىپ ءسال تۇردى دا، كەنەت ورىلعان قۇراقتاي جەرگە سىلق قۇلادى...
بۇ وقيعا، ياعني 1376 جىلى بولعان. اكەسىنىڭ اق وردا حانىنىڭ قولىنان ولگەنىن ەستىگەن توقتامىس، ورىس حاننىڭ ەندى ءوزىن دە ساۋ قويمايتىنىن ءتۇسىنىپ، وعان بۇنى ب ا ق كۇندەس قاستارى ۇستاپ بەرمەي تۇرىپ، سول ءتۇنى ەكى سەرىگىمەن ماڭعىستاۋدان ماۋارانناحر جەرىنە قاشىپ شىققان.
سالتاناتتى، ءساندى سامارقانت شاھارى ورناعالى ەكى مىڭ جىلعا تاياپ قالعان... بۇل اقساق تەمىردىڭ اتاعىن شىعارعان جاڭا سامارقانت ەمەس، جاڭا عانا اتاقتى رەگيستوننىڭ گۇر-امىر مازارىنىڭ اقساق تەمىر زيراتىنىڭ تۇرعىزىلاتىن جەرلەرى بەلگىلەنگەن شاق، ال ءامىردىڭ نەمەرەسى ۇلىقبەكتىڭ وبسەرۆاتورياسىنىڭ، ونىڭ ايگىلى ۇستازى قازى-زادە رۋميدىڭ مازارىنىڭ الەمگە بەلگىلى شيرات حانانىڭ كولەڭكەلەرى دە جوق كەزى. ءبىراق كونە سامارقانتتىڭ ءوزىنىڭ ەسكى كوركەمدىگى دە، عاسىرلار بويى كەلە جاتقان ەجەلگى مۇرالارى دا كوزدىڭ جاۋىن الاتىن. ۇلى شاھاردىڭ تەرىسكەي-كۇنشىعىس جاعىن توستەپ جاتقان، سۇرعىلت تارتقان ەلەستەردىڭ ەڭ بيىك تۇسىنداعى افراسياب دەپ اتالاتىن ەسكى بەكىنىس-قالانىڭ داعاراداي-داعاراداي قابىرعالارى، قالدىعى جاتىر. وسى افراسيابتىڭ كۇنگەي شەتىندە بۇكىل الەمگە ايگىلى مازارلار توبى — اتاقتى شاحيزيندا ورنالاسقان. اڭىز بويىنشا وسى اراعا جەتىنشى عاسىردا ماۋارانناحرعا ءىسلام ءدىنىن تاراتۋعا كەلگەن مۇحاممەد پايعامباردىڭ نەمەرە ءىنىسى قۇسام يبن ابباس قويىلعان-مىس. قۇسام يبن ابباستىڭ مازارىنىڭ سول جاعىندا كونە شاھاردىڭ ۇستىنەن انادايدان كورىنگەن توعىزىنشى تۇرعىزىلعان ءزاۋلىم مينارەت بار. سوڭىنان اتاقتى رەگيستان سالىنعان بيىكتىك الاڭ بۇل كەزدە شاھاردىڭ ورتالىعى بولاتىن. الاڭعا التى جاعىنان التى كوشە كەلىپ تۇيىسەدى. قالىڭ اعاشتى قالا تاماشا ءساندى، كورىكتى.
اسىرەسە سامارقانت اقساق تەمىر ءوز امىرلىگىن وسى قالاعا كوشىرگەننەن كەيىن، بۇرىنعىسىنان دا ۇلكەيە، سىمباتتانا تۇسكەن-دى.
وردا كىندىگى سامارقانتتى اقساق تەمىر دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ كورىكتى، سالتاناتتى شاھار ەتپەك بولعان.
سول ءۇشىن ءوزىنىڭ جاۋلاپ العان مەملەكەتتەرىنەن ول سامارقانتقا مەشىت، مەدرەسە سالۋشى اسقان زەرگەر، ۇستا شەبەرلەردىڭ ءبارىن جيناعان.
بۇل تۇستا سامارقانت جاڭا قۇرىلىس اعاشتارىنان كورىنبەيتىن.
اقساق تەمىردىڭ قارىنداسى تۇرقان قاتىن ءوزىنىڭ قىزى شادي-مۇلىك اقاعا ارناپ تۇرعىزعان كوك كۇمبەزدى، ورنەكتى مازار وسىدان ءۇش جىل بۇرىن بىتكەن. سونداي-اق اقساق تەمىردىڭ اسكەر باسشىسىنىڭ ءبىرى قۇسايىن ءامىردىڭ شەشەسى تۇعلۋ-تەكين-قاتىنعا ارنالعان كۇمبەزدى كوكساراي دا، اقساق تەمىردىڭ ەكىنشى قارىنداسى شىرىن-بيكە-قاتىنعا ارنالعان زيرات-عيبراتحانالار دا بۇل تۇستا اياقتالىپ قالعان-دى.
بۇل كەزدە تەك مازار، زيرات-سارايلار عانا ەمەس، بۇل شاھاردا جاڭادان بىرنەشە مەشىت، مەدرەسەلەر سالىنىپ جاتقان. بۇلار سوڭىنان سامارقانتتىڭ كوركى بولعان.
سونىڭ ءبىرى افراسيابتاعى حازرەت حىزىردىڭ عيبراتحاناسىنىڭ تەرىسكەي كۇنشىعىس جاعىندا ءۇش ءجۇز قادامداي جەردە تۇرعىزىلىپ جاتقان ءبيبى حانىم مەشىتى ەدى.
ءبيبى حانىم اقساق تەمىردىڭ ەڭ سۇيىكتى قاتىنى، قاس-قاباعى قيىلعان، ايەل زاتتىڭ سۇلۋى بولعان.
بۇكىل ورتا ازيانى وزىمە باعىنىشتى ءبىر مەملەكەت ەتەمىن دەگەن اقساق تەمىر ءامىردىڭ اتاعى جەر جارا باستاعان كەزى ەدى. قىرىققا ءالى تولماعان. وتكەن سيىر، ياعني 1374 جىلى عانا ون بەس جاسار بيبىگە ۇيلەنگەن. ءوزى وسى بيىلعى بارىس جىلى، شۋ وزەنىنىڭ جوعارعى جاعى تەرىسكەي الاتاۋدىڭ ەتەگىندەگى قوشقار وڭىرىنە جاڭا جورىققا كەتكەن. وسى قوشقار تۇسىن جايلاعان موعولدار اقساق تەمىردىڭ قول استىنا كىرگىسى كەلمەگەن. بۇكىل الەمدى جاۋلاپ الماقشى اقساق تەمىر، كوك نايزالى اسكەرىن ەرتىپ، بۇنىڭ قول استىنا كىرگىسى كەلمەگەن موعولداردى قان-جوسا ەتىپ قىرىپ، وزىنە باعىندىرماق بوپ تەرىسكەي الاتاۋ ەتەگىنە اتتانعان.
كۇيەۋىن جانىنداي جاقسى كورىپ قالعان جاس ءبيبى حانىم، جيھانگەر ەرى جورىققا كەتىسىمەنەن، اقساق تەمىر قايتىپ ورالعانشا، وعان ارناپ جاڭا مەشىت سالدىرماق بولعان.
ەركە حانىمنىڭ ويىنشا بۇل مەشىت دۇنيە جۇزىندەگى مەشىتتەردىڭ ەڭ ۇلكەنى، ەڭ كورىكتىسى بولۋعا ءتيىستى ەدى.
مۇنداي مەشىتتى سالدىرۋعا اقساق تەمىردىڭ توناعان ەلدەرىنىڭ قازىناسى دا، ايداپ اكەلگەن قۇلدارى دا جەتەتىن. تەك ءبيبى حانىمنىڭ ويىنداعىداي كەرەمەت مەشىتتى تۇرعىزاتىن ۇستا عانا جوق ەدى.
ءبيبى حانىم، بىلتىردان بەرى شاحيزيندا مازارلارىنىڭ قۇلاعان، قيراعان جەرلەرىن وزىندەي ەتىپ تارتىپكە كەلتىرىپ جاتقان يراننىڭ ايگىلى شەبەرى ءجۇسىپ شيرازيعا كەلدى. بۇل اقساق تەمىر زورلىقپەن سامارقانتقا الىپ كەلگەن، وتىزدان جاڭا اسىپ بارا جاتقان، ۇستامدى كىسى بولاتىن. حانىم ءوزىنىڭ ءوتىنىشىن ايتتى.
— مەن ەرىمنىڭ قۇرمەتىنە وسىنداي مەشىت سالدىرعىم كەلەدى،— دەدى توستاعانداي قاراقات كوزدەرىن ۇستاعا موليە قاداي.— مەنىڭ ويىمداعىمدى ورىنداۋ ءسىزدىڭ قولىڭىزدان كەلە مە؟
— ول مەشىت قاي ەلدىڭ ۇلگىسىمەن سالىنۋى كەرەك؟ — دەدى ۇستا، ءامىردىڭ جاس ايەلىنىڭ سۇلۋلىعىنا تاڭ قالىپ، تولقي.— سامارقانشا ما، الدە بۇحار، حورەزم، يران، رۋم ەلدەرىنىكىندەي مە؟
— جوق،— دەدى ءبيبى حانىم.— دۇنيەدە اقساق تەمىر بىرەۋ-اق، وعان سىيلىققا تارتىلاتىن مەشىت تە، قايتالانبايتىن، وزگە شەبەرلەردىڭ قولدارىنان كەلمەيتىن دۇنيەدە ءبىر-اق رەت سالىنعان مەشىت بولۋى كەرەك.
— ونداي مەشىتتى مەن سالا المايمىن،— دەدى ۇستا.
— نەگە؟ — ءبيبى حانىم تاڭدانا قارادى.— الدە ونەرىڭىز، دارىنىڭىز جەتپەي مە؟
ۇستا: «قانىشەر ادامعا ارناپ عاجايىپ مەشىت سالۋعا، راس، مەنىڭ دارىنىم دا، ونەرىم دە جەتپەيدى» دەپ قالا جازدادى دا ءوزىن-وزى باسىپ، توقتاي قالدى.
— ءسىز ءتارىزدى حانىمنىڭ، اقساق تەمىر ءتارىزدى ءامىردىڭ ويىنان شىعۋ ماعان قيىن بولار،— دەدى ول باسىن ءيىپ.— ونداي مەشىت سالۋ تەك ءبىر-اق شەبەردىڭ قولىنان كەلەدى.
— ول كىم؟ قايدا؟ — دەدى شىداي الماي، اسىعا ءبيبى حانىم.
— ول وسىندا تۇتقىندا يراننان اكەلىنگەن ءالي اتتى شەبەر بار. اقساق تەمىر ءامىردىڭ داڭقىنا سايكەس مەشىت سالۋ كەرەك بولسا، تەك سونىڭ قولىنان كەلەر.
— ول شەبەر قايدا؟ — دەدى قايتالاپ سۇراپ.
— قۇلدار حيزارىندا،— دەدى ءجۇسىپ شيرازي.
ءبيبى حانىم سارايىنا قايتىپ كەلگەن سوڭ، نوكەرلەرىن جىبەرىپ ءالي شەبەردى الدىردى. بۇل ءمارمار تاسىنان قۇيىلعان ءمۇسىن ءتارىزدى، كۇنگە كۇيگەن قارا قوشقىل دەنەلى، بۇلشىق ەتتەرى بولەك-بولەك بىتكەن، سۇڭعاق بويلى، ريم قۇدايلارى ءتارىزدى سىمباتتى، كورىكتى جاس جىگىت ەكەن.
ساراي ەسىگىنىڭ الدىندا ءبىر تىزەرلەي وتىرىپ، حانىمنىڭ ءسوزىن تىڭداپ شىقتى دا، ءبىر ءسات باسىن كوتەردى. كەنەت ونىڭ وتتى كوزدەرى ءامىردىڭ جاس ايەلىنىڭ مۇباراك بەتىنە قادالا قالدى. ءبيبى حانىمنىڭ اقساق تەمىر ايەلى ەكەنىنەن جاسقانباي، ونى كوزدەرىمەن جەپ، ورتەپ بارادى. تايسالار ەمەس. «شىركىننىڭ كوزى قانداي وتكىر ەدى! — دەدى ءبيبى ىشىنەن.— جانە ءوزى دە تىم سىمباتتى ەكەن».
جىگىت حانىمنىڭ بەتىنەن كوز الار ەمەس، شىداي الماعان ءبيبى:
— سىزگە نە بولدى؟ — دەدى.
— اسپانداعى شولپان جۇلدىزىنىڭ جەردە، كوز الدىمدا تۇرعانىن كورىپ، جۇرەگىمە ءبىر سونبەس وت ءتۇستى،— دەدى شەبەر.
ءبيبى حانىم كۇلدى.
— دەمەك مەنىڭ سۇراعىما جاۋاپ بەرۋگە ءتىلىڭىز كەلەدى عوي دەيمىن...
— ءسىز بۇيىرساڭىز ارينە...
ءبيبى حانىم تاعى كۇلدى.
— ال مەن بۇيىرايىن ەرتەڭنەن باستاپ ەرىمە ارنالعان عاجايىپ مەشىتتى سالۋعا كىرىسەسىز.
— جارايدى، كىرىسەمىن،— دەدى جىگىت، كەنەت ول ءبيبى حانىمدى ءبىر جولاتا ىشىپ-جەپ قويارداي تاعى وتتى كوزدەرىمەن قادالا قارادى.— ال ەگەر ءسىزدىڭ ايتقان مەشىتىڭىزدى سالىپ بەرسەم اقىسىنا نە تولەيسىز؟ — دەدى ول.
قۇلدىڭ بۇلاي تىكەلەي سۇراق قويعانىنا حانىم تاڭ قالدى، سويتسە دە جاۋاپ بەردى.
— ءوزىڭدى قۇلدىقتان بوساتامىن.
— بۇل از تولەۋ. مەن ماڭگى-باقي ءسىزدىڭ قۇلىڭىز بولىپ وتۋگە بارمىن!
ءبيبى حانىم جىگىتتىڭ سوزىنەن بوتەن ساز ۇققانداي بولىپ ءسال قىسىلدى.
— ەگەر ول از بولسا، نە تىلەسەڭىز سونى بەرەمىن،— دەدى حانىم. جىگىت قۋانعانىنان، قىزىل تۇلكىگە تۇسكەن بۇركىتتەي شاڭق ەتە قالدى.
— بولدى! مەن تۇردىم،— دەدى ول.
حانىم شوشىپ كەتتى.
— تەك مەنىڭ ءوز باسىمدى قالاپ جۇرمە! — دەدى ول.
— دۇنيەدە سۇلۋلىقتان قىمبات ەشتەڭە جوق،— دەدى شەبەر قۇل.— ەگەر مەنىڭ سالعان مەشىتىم اقساق تەمىر ءامىردىڭ تەمىر جۇرەگىنەن قۇندى بولسا، نە ىستەيسىڭ؟ الدىمەنەن مەشىت سالىنسىن، باعاسىنا سوسىن كەلىسەلىك.
— جاقسى! — دەدى حانىم.
ەرتەڭىنە سان ءتۇرلى ماماندىعى بار، مىڭداعان قۇلدار مەن ءالي شەبەر مەشىتتى سالۋعا كىرىسىپ تە كەتتى. مەشىتتىڭ تۇرار جەرىن دە شەبەر ءوزى تاڭدادى. قالانىڭ ورتاسىنداعى، سوڭىنان اتاقتى رەگيستان مەشىتى مەن مەدرەسە سالىنعان، بيىك الاڭمەن شاحيزيندا مازارلارىنىڭ ورتاسىنداعى ءبىر جازىقتاۋ دوڭەستى شەبەر جاڭا عيبراتحاناعا لايىقتى كوردى. بولاشاق مەشىت تۇراتىن الاڭعا ۇزىندىعى 167، كولدەنەڭى 109 قادام ەتىپ قىشتان بيىك قورعان سالدى. الاڭنىڭ تۇپكىر ورتاسىندا التىنداعان كۇمبەزدى ۇلكەن، ەكى جاعىنان ەكى كىشىرەكتەۋ، ءۇش مەشىت قاتار تۇرعىزىلماق. ولارعا ءزاۋلىم پەشتاق ارقىلى كىرەدى. پەشتاق پەن مەشىتتەر ارالىقتارى جۋان ءمارمار اشالار ءتىزىلىپ، ءۇستىن جاپقان دالىزدەر ارقىلى بايلانىسۋعا ءتيىستى. قورعاننىڭ ءتورت بۇرىشىندا بيىكتىگى جيىرما قۇلاشقا جۋىق ءتورت مۇنارا. جۇما كۇنگى نامازعا جۇرت كىرەتىن ۇلكەن مەشىت پەشتاعىنىڭ بيىكتىگى قىرىق، كولدەنەڭى ەلۋ كەزدەن استام. ەڭ الدىمەنەن ءۇش ايدان كەيىن وسى پەشتاق سالىنىپ ءبىتتى. قۇرىلىستى كورۋگە كەلگەن ءبيبى حانىم، ەش جەردە بۇرىن كەزدەستىرمەگەن مۇنداي ءزاۋلىم، جانە وراسان كەڭ پەشتاقتى كورگەندە تاڭ قالدى.
— ايگىلى جيھانگەر تەمىرلاننىڭ ايبارلى اتىنا لايىقتى ەكەن،— دەدى ول شەبەرگە.
— ءسىزدىڭ دە ويلاعانىڭىز، ەرىڭىزدىڭ داڭقىنا سايكەس، ايبارى مەن كولەمى حالىقتىڭ رۋحىن باسىپ تۇراتىن وسىنداي مەشىت ەمەس پە ەدى؟ — دەدى شەبەر.
— ءيا، وسىنداي! — دەدى ءبيبى حانىم ويىن جاسىرماي.
— التى ايدان كەيىن تاعى ءبىر كەلىڭىز،— دەدى شەبەر،— شىن عاجايىپ مەشىتتى كورەسىز.
التى ايدان كەيىن كەلگەن ءبيبى حانىم كورگەنىنە تاڭ قالدى. ورتاداعى ۇلكەن مەشىتتىڭ كۇمبەزىنەن بوتەنىنىڭ ءبارى بىتكەن. ءمارمار تاستىڭ سىرتى قۇران اياتتارى، سۇرە سوزدەرىمەن ويىلعان، ورنەك ءتارىزدى اراب ارىپتەرىمەن بەزەلگەن. اتاعى جەر جارا باستاعان اقساق تەمىر امىرگە تارتۋعا تۇرارلىق، حان سارايىنا بەرگىسىز ءزاۋلىم بيىك مەشىتتى كوردى.
تەك ورتاداعى ۇلكەن مەشىتتىڭ كۇمبەزى قويىلماعان. ودان وزگە جۇمىستىڭ ءبارى بىتكەن.
ءبيبى حانىم قايتادان قاراپ شىقتى.
بۇل جولى دا تاڭ قالدى.
كوك كۇمبەزدى ەكى جاقتاعى ەكى شاعىن مەشىتتەر مەن ورتاداعى ۇلكەن مەشىتتىڭ ارالارىنداعى قاتىناس جولدارعا تۇرعىزىلعان ايات سوزدەرى اشەكەيلەنگەن جۋان-جۋان، قاز قاتار تىزىلگەن ءمارمار اشالار، ءبىر عاجايىپ ادەمى ءاننىڭ بۋىندارىنداي، بىر-بىرىنە جاراسىپ، وزدەرىنىڭ عاجايىپ كورىكتىلىگىمەن جانە سۇلۋ سۇستىلىعىمەن ادامنىڭ قيالىنا قانات بەرەردەي كەرەمەت!
ادام تاڭ قالارلىق كوركەم جانە قيالىڭدى تەربەتەردەي سۇيكىمدى!
تەك ورتاداعى ۇلكەن مەشىتتىڭ التىنداعان كۇمبەزى قويىلسا، بۇل جالعانداعى تەڭى جوق ەڭ سۇلۋ عيباداتحانا بولعالى تۇر.
ءبيبى حانىم كوزىن الماي، مەشىتكە تاڭدانا قاراپ ۇزاق تۇردى.
الدەن ۋاقىتتا بارىپ:
— عاجاپ! — دەدى.— ەندى ورتاداعى ۇلكەن مەشىتتىڭ كۇمبەزىن تەز ءبىتىر!
— قۇنىن تولەمەسەڭ، بىتىرمەيمىن،— دەدى شەبەر.
— قۇنىنا نە قالايسىڭ؟ — دەدى ءبيبى حانىم.
— سەنىڭ ءوزىڭدى! — دەدى شەبەر.
— مەنىڭ ءوزىمدى؟ — ءبيبى حانىم وعان تاندانا قارادى.
— ءيا، سەنىڭ ءوزىڭدى،— دەدى شەبەر ەندى كەنەت جۇدەي ءتۇسىپ.— مەن سەنى ءبىر كورگەننەن عاشىق بولدىم. ساعان دەگەن ماحابباتىم وسى مەشىتتى سالدىردى. قيالىما قانات بەردى. ال سول ساعان دەگەن ماحابباتىم ەندى سول مەشىتتى اياقتاتتىرماي تۇر. ەگەر سەن مەڭدىك بولماساڭ، بۇدان ءارى بۇل مەشىتتىڭ كۇمبەزىن ورناتپاق تۇگىل، جالعىز قىشىن قالاۋعا مۇرشام جەتەر ەمەس!
— الدە سەن مەنىڭ كىمنىڭ ايەلى ەكەنىمدى بىلمەيسىڭ بە؟ — دەدى ءبيبى حانىم.
— بىلەمىن. ءبىراق اقساق تەمىر اجالدان كۇشتى ەمەس. سەن ءۇشىن مەن ءقازىر ءولىپ كەتۋگە بارمىن!
— تىلەگەنىڭ ءولىم بولسا ول قاشپاس،— دەدى كەنەت قاباعىن شىتىپ ءبيبى حانىم،— ءبىر اپتا مەرزىم بەرەمىن، ەگەر سول اپتانىڭ ىشىندە كۇمبەزدى ورناتپاساڭ، باسىڭدى الدىرامىن!
ءبيبى حانىم سويدەدى دە، نوكەرلەرىن ەرتىپ كىلت بۇرىلىپ، انانداي جەردە تۇرعان اتتارىنا قاراي جۇرە بەردى.
مىنە وسى كۇنى اقساق تەمىر ورداسىنا ورىس حاننان قاشىپ توقتامىس كەلگەن. بۇل بارىس، ياعني 1375 جىلدىڭ ورتا شەنى ەدى. ماۋارانناحر امىرلىگىن اقساق تەمىر العانىنا بەس-اق جىل وتكەن. ءبىراق وسى بەس جىلدىڭ ىشىندە اقساق تەمىر ماۋارانناحردىڭ جان-جاعىن، تەگىس وزىنە قاراتىپ، ەندى بۇكىل تۇركىستاننىڭ (ورتا ازيانىڭ) ءامىرى بولۋعا ىڭعايلانعان. بۇل اقساق تەمىردىڭ قىنابىنان سۋىرىلعان قىلىشتاي قىلشىلداپ تۇرعان كەزى ەدى. دەمەك ارعى ويى تەك تۇركىستاندى عانا ەمەس، بۇكىل كونە تۇران جەرىن وزىنە باعىندىرماق ەدى. تۇراندى باعىندىرعاننان كەيىن، التىن وردا، ءۇندى جۇڭگو، يراننان اسىپ ءتۇسىپ جەرورتالىق تەڭىز ماڭايىنداعى ەلدەردى دە جاۋلاپ الماق ويى بار-دى.
جولى بولىپ كەلە جاتقان جيھانگەرلەردىڭ ۇرىسقا تويمايتىن ادەتى. وزگە ەلدەردى وڭاي جاۋلاپ العاننان كەيىن، اقساق تەمىردىڭ ارانى مۇلدەم اشىلعان-دى. سول اشىلعان اران مازا بەرمەي موعولداردى وزىنە مۇلدەم كوندىرمەك بوپ جەتىسۋ مەن شىعىس تۇركىستانعا اتتانعان. اسكەرىنىڭ الدىڭعى شەبى ماڭعىلايى ەتىپ ءوزىنىڭ كىشى قارىنداسى شىرىن-بيكە-قاتىننىڭ كۇيەۋى مۇسا ءبيدىڭ بالاسى مۇحامەدبەكپەن، اباس ءامىر، ءاقتىمىر باتىرلاردىڭ جاساقتارىن تارتقان. بۇلار موعولداردىڭ ءامىرى كامارەددين قوسىندارىن جەڭگەن. ال اقساق تەمىردىڭ ءوزى بۇل كەزدە شۋ وزەنىنىڭ باس جاعىنداعى قاشقار بويىنا جەتكەن. وسى جەردە سامارقانتقا ورىس حاننان قاشىپ توقتامىستىڭ كەلگەنىن ەستىگەن. بۇعان ول وراسان قۋانىپ قالعان. قۋانعانى سونشالىق، حابار الىپ كەلگەن شابارماندى «كوپ كەشىكپەي ورداعا قايتامىن» دەپ دەرەۋ كەيىن شاپتىرعان. اقساق تەمىردىڭ موعولدارمەن سوعىسىن بىتىرمەي، كەنەت بۇلاي ورداسىنا تەز ورالۋىنىڭ ۇلكەن سەبەبى بار ەدى.
تۇركىستاندى ءبىر مەملەكەت ەتىپ ۇستاۋدى ويلاعان اقساق تەمىر، جاڭا كۇشەيىپ كەلە جاتقان كورشىسى اق وردا، ەگەر مۇلدەم الدەنىپ السا ماۋارانناحر امىرلىگىنە قانداي ءقاۋىپ تۋاتىنىن ول جاقسى تۇسىنگەن. ەكى قوشقاردىڭ باسى ءبىر قازانعا سىيمايدى، ال اق وردا الداعى كۇندە التىن وردامەن بىرىگىپ كەتسە وندا ماۋارانناحر ءامىرىنىڭ قوراسان مەن حورەزمدى وزىمە قاراتام دەگەن قيالى بوسقا قالادى. الىپتىڭ اتى الىپ، سەيحۋنداريانىڭ ورتا شەنىنەن باستاپ، سوناۋ ەدىل مەن ۇزىگە دەيىن داليعان دالانى جايلاپ جاتقان كوشپەلى باتىر ەلدەر، بۇگىنگىدەي قىرىق بولەك بولماي، باياعى وزبەك پەن جانىبەكتىڭ كەزدەرىندەگىدەي ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ، بىرىگىپ كەتە قالسا بۇكىل تۇراندى بيلەمەك تۇگىل، تۇركىستاننىڭ ءوزىن قورعاپ قالۋى ەكى تالاي. وسىدان بارىپ، اقساق تەمىر اق وردادان قاتتى سەسكەنەتىن. جانە كۇننەن كۇنگە كۇشەيىپ كەلە جاتقان بۇل وردا بۇگىن بولماسا ەرتەڭ، التىن وردانىڭ ءوزىن باعىندىرىپ الا ما دەپ قاۋىپتەنەتىن. وندا ماۋارانناحردىڭ ءحالى مۇشكىلدەنەتىنىنە شەك كەلتىرمەيتىن. سول سەبەپتەن سامارقانتقا اق وردادان ماڭعىستاۋ بيلەۋشىسى توي-حوجا بالاسى توقتامىستىڭ قاشىپ كەلگەنىن ەستىگەندە، شىن قۋانىپ قالعان. اق وردانىڭ ءوز ىشىنە ىرىتكى سالىپ، جوشى ۇرپاعىن بىرىنە-بىرىن قارسى قويىپ، ءوزارا توبەلەستىرىپ السىرەتۋ بۇل تۇستا اقساق تەمىرگە ەڭ قولايلى جول ەدى. سوندىقتان دا ول، سامارقانتقا قايتامىن دەپ ەل-جۇرتىنا حابار بەرگەن. ءۇش كۇننەن كەيىن ۇزكەنت ارقىلى ورداسىنا بەتتەگەن.
ءامىر سارايىنىڭ ادامدارى ءبيبى حانىم دەپ اتاعان ساراي-مۇلىك حانىم شەشە جاعىنان اق ورداعا جيەن قىز بوپ كەلەتىن. سوندىقتان ناعاشى ەلىنىڭ توقتامىس ءتارىزدى ءبىر اتاقتى مىرزاسىنىڭ ماۋارانناحر ورداسىنا قاشىپ كەلگەنىنە، ىشتەي نامىستانىپ قالعانىمەنەن، سىرتتاي سىر بەرمەگەن. ءقادىرلى قوناعىنا مۇنداعى ادەت عۇرىپتى ساقتاپ، ءتيىستى سىي-قۇرمەتىنىڭ ءبارىن كورسەتكەن. ءامىر سارايىنان ورىن بەرىپ، قاسىنا قىز-بوزبالا جيناپ، ويىن-ساۋىقتار وتكىزگەن. تۇندە قوينىنا قىز دا سالعان. كۇندىز استىنا جورعا مىنگىزدىرىپ، قولىنا سۇڭقار ۇستاتىپ، سەرۋەنگە دە شىعارعان. توقتامىستىڭ قاشىپ كەلگەنىن ەرىنىڭ جاقسى قابىلدايتىنىن تۇسىنگەن ءبيبى حانىم، «زافار-نومە» ايتقانداي، توقتامىس كەيىن قايتىپ كەتپەسىن دەپ ودان قۇرمەت-قوشامەتىن اياماعان. توقتامىس ورتا بويلىدان بيىكتەۋ، ارىس كەۋدە، قارا تورى، قىر مۇرىن، كەڭ ماڭداي، ۇلكەن جاۋدىر كوزدى، كەلبەتتى جىگىت ەدى. مىنەزى دە بىركەلكى سالماقتى، تۇيىق كەلگەن. ءبىراق بۇنىڭ ءبارى سىرتقى بەينەسى عانا. ال ىشتەي بۇل وتە نامىسقور، وزىنە بىرەۋدىڭ ىستەگەن قياناتىنان تەز كەكتەنەتىن، بۇلقان-تالقان بولا قالاتىن قىزبا قاندى جىگەرلى، شاپشاڭ، جان ەدى.
ونىڭ وسى نامىسقور، جىگەرلى، شاپشاڭ قيمىلدار مىنەزىمەن بولىپ جاتقان وقيعانى تەز باعالار، تەرەڭ ويلار، اقىلدى، ەر جۇرەكتىگى توقتامىستى سوڭىنان وزىنە ءوزى قيعاش كەلگەن، قيىن شەشىمدەرگە اپارعان. ءبىراق باسىنا قيىندىق تۋدىرعان سول شەشىمدەردەن كوبىنە ءوزى جول تاۋىپ امان قۇتىلعان. سامارقانتقا بۇل جولعى قاشۋى دا وسىنداي تەز قيمىلداعان ارەكەتتەن تۋعان. بۇنىڭ ارتى نەگە اپارىپ سوعارى توقتامىسقا ازىرگە بەلگىسىز ەدى. ءبىراق اقساق تەمىر ورداسىنىڭ وزىنە مۇنداي قۇرمەت كورسەتكەنىنە ريزا بولىپ قالدى. ەندى ول اقساق تەمىردىڭ جورىقتان قايتۋىن كۇتىپ، كۇندىز اڭعا شىعىپ، تۇندە ويىن-ساۋىققا بەرىلىپ ءامىر سارايىندا جاتا بەردى. جوق، قۇر جاتا بەرگەن جوق، جان-جاعىنا ويلانا قارانىپ، وزىنە كەرەگىن دە ىزدەنە ءجۇردى. مىنە سوندا بارىپ ول، سوڭىنان اقساق تەمىر ەكەۋىنىڭ ايرىلۋىنا ءبىر جاعدايدا سەبەپكەر بولعان ءبيبى حانىمنىڭ باس نوكەر قىزى قۇنايىم-جۇپار-بەگىمدى كوردى. بۇل سۇڭعاق بويلى، اققۇبا، ويلى كوزدى، اقىلدى قىز ەدى. اقساق تەمىرمەن اعايىنداس، باۋىرلاس رۋىنان شىققان. ءبىر جورعا سالىستىرعان تويدا توقتامىس ەكەۋى باسەكە ۇستىندە كەزدەسكەن. جوق، بۇل تويدا جىگىت پەن قىز جارىسقان جوق، جورعالارى جارىسقان. ءبىراق سونداعى استارىنداعى اتتارىنىڭ جارىسى، ەرىك بەرمەس ەكەۋىنىڭ كوڭىل جارىسىنا اينالعان. بىرىنەن-بىرى وزامىن دەگەن وسى كوڭىل جەلى اقىرىندا كەپ ەكەۋىن جاقىنداستىرعان. ەندى بۇلار ايتىسا قالسا كەكەتۋ، مىسقىلداۋ ورنىنا ءبىرىن-بىرى ماقتاعان، جورعا سالىستىرسا بىرىنەن-بىرى وزۋدىڭ ورنىنا اتتارىن قاتار سالعان. ارى-بەرىدەن كەيىن ەكەۋى ەلدەن اۋلاقتا اتتارىن قاڭتارىپ قويىپ، قۇشاقتاسا قالىڭ توعاي اراسىنا كىرگەن. ءلاززات اتتى ءزام-زام سۋىنىڭ شىرىنبالىن تاتقان. مىنە، وسىنداي جاعدايدا جۇرگەندە توقتامىس «اقساق تەمىر ءبىر جەتىدەن قالماي سامارقانتقا قايتادى ەكەن» دەگەن حاباردى ەستىگەن.
حان، ءومىردىڭ ورداسىنا قايتۋى — بۇل جەلدەتە، داۋىلداتا سامىرىق قۇستىڭ ۇياسىنا ورالۋى ءتارىزدى،— جۇرت دۇرلىگە قالاتىن وقيعا. اسىرەسە اقساق تەمىر ءتارىزدى قاتىگەز، تەگەۋىرىندى ءامىردىڭ ورداسىنا كەلۋى تىنىش جايىلىپ جۇرگەن وتارعا قاسقىردىڭ الىستان كورىنگەنى ءتارىزدى، ابىگەر تۋدىرادى. اقساق تەمىردىڭ «ءبىر اپتادا قايتامىن» دەگەن ءسوزى بۇدان كەم اسەر ەتكەن جوق، جۇرت ەندى، ءامىر كەتكەلى نە ىستەدى، نە قويدى، ەسەپكە العانداي ىشتەن تىنىپ، اقساق تەمىردىڭ كەلۋىن كۇتىپ، اياقتارىنىڭ ۇشى مەنەن باستى. اسىرەسە، ەرىنىڭ قايتۋىنا قۋانۋدىڭ ورنىنا ءبيبى حانىم مازاسىزدانا قالدى. ول دەرەۋ سالىنىپ جاتقان مەشىتكە كەلدى. مەشىت سول انەۋكۇنى كورگەن قالپىندا تۇر ەكەن. پەشتاق كولەڭكەسىندە وتىرعان ءالي شەبەردى شاقىرتتى.
— مەنىڭ تورەم ءبىر جەتىدەن قالماي كەلەدى،— دەدى وعان بۇيىرا.— سوعان دەيىن مەشىتتىڭ كۇمبەزى كوتەرىلىپ ءبىتۋى كەرەك.
— كۇمبەز كوتەرىلمەيدى،— دەدى شەبەر،— ەگەر مەنىڭ ايتقانىمدى ىستەمەسەڭ.
— سەنىڭ قاي ايتقانىڭدى؟
— بەتىڭنەن ەڭ بولماسا ءبىر سۇيگىز. ونسىز جۇمىس ىستەۋگە مەنىڭ قولىم كوتەرىلمەيدى، اياعىم باسۋعا كەلمەيدى.
كەنەت اشۋ قىسىپ كەتكەن ءبيبى حانىم، قولىنداعى قامشىسىمەنەن شەبەردىڭ باسىنان تارتىپ جىبەردى.
شەبەر اقىرىن كۇلدى.
— سەنىڭ ۇرعانىڭ، مەنىڭ جانىما مايداي جاعادى،— دەدى.
ىزالانعان ءبيبى حانىم جان العىش جەندەتتەرىنە:
— مىنا قۇلدى زىندانعا اپارىپ سالىڭدار،— دەدى.— ەگەر مەشىت كۇمبەزىن كوتەرۋگە كونبەسە، ەرتەڭ قان مايداندا باسىن الدىرامىن.
سول كۇنى حانىم ۇستا ءجۇسىپ شيرازيدى الدىردى، بىتپەي جاتقان مەشىتتى تەزىرەك ءبىتىرۋىن ءوتىندى.
— مەشىتتى كوردىم،— دەدى يران شەبەرى،— عاجاپ دۇنيە. اليدەي ەتىپ كۇمبەزىن تۇرعىزۋ مەنىڭ قولىمنان كەلمەيدى. ءار شەبەردىڭ تەك وزىنە ءتان سىرى بولادى. بۇعان بوتەن شەبەردىڭ تۇرعىزعان كۇمبەزى، سۇلۋ-سىمباتتى كيىمدى ادامعا، باسقا ۇلگىمەنەن كيدىرگەن بورىك سەكىلدەنەدى. مۇمكىن ول بورىك ادەمى دە تىگىلەر، ءبىراق جالپى كيىم ۇلگىسىنە جات دۇنيە بوپ شىعا كەلەدى. ونىڭ ۇستىنە ءالي اسقان دارىن، ونىڭ مىنا تۇرعىزعان مەشىتىندە حالىقتىڭ كوز جاسى عانا ەمەس، الدەكىمگە ارنالعان ماحابباتىنىڭ وراسان ۇلكەن قۋانىشى بار. ەشكىم دە ءاليدىڭ وزىندەي بۇل مەشىتكە كۇمبەز تۇرعىزا المايدى.
قايتسەڭىز دە ءوزىن كوندىرىڭىز.
امال جوق ەرتەڭىنە ءبيبى حانىم تاعى تۇتقىن شەبەردى الدىرعان.
نە ءقازىر باسىڭ الىنادى، نە مىنا مەشىتتى بىتىرەسىڭ،— دەدى وعان ءبيبى حانىم.
— ولتىرە بەر،— دەگەن شەبەر.— ءسىزدىڭ قولىڭىزدان ءولۋ ماعان ارمان. ەگەر بەتىڭىزدەن ءبىر سۇيگىزبەسەڭىز، مەشىتىڭىز كۇمبەزسىز قالادى.
ءبيبى حانىمنىڭ كونبەسكە امالى قالماعان.
— جارايدى، سەنىڭ ايتقانىڭ بولسىن،— دەگەن ول،— تەك اياي كور. جۇرتقا جاريالاپ، ابىرويىمدى توكپەگەيسىڭ.
ىمىرت ءۇيىرىلىپ كەلە جاتقان كەزى ەدى. حانىم سارايىندا ەشكىم بولمايتىن. ەكى كوزى جايناپ تۇرعان جىگىتكە، مەيىزدەي ءتاتتى جاس ايەل، قارداي اق بەتىن توسا بەردى.
امىر-تەمىردىڭ پەرىشتەدەي كۇناسىز جاس ايەلىن شەبەر قۇشاعىنا، الىپ، ارمان بولعان عاشىعىنىڭ دەنەسىندەگى، جۇرەگىندەگى بار قانىن، ءسولىن، وتتى سەزىمىن ءبىرجولاتا سورىپ العىسى كەلگەندەي، كۇستى ەرىندەرىمەن كۇيىپ-جانىپ، قۇشىرلانا ءسۇيدى. ءبيبى حانىمنىڭ بۋىنى بوساپ كەتتى...
ەرتەڭىنە تاڭ اتار-اتپاستان ءالي جۇمىسىنا كىرىستى. ال كۇن شىعا تۇرعان ءبيبى حانىم قالتاداعى كۇزگىسىن الىپ اق جۇزىنە قارادى. كەنەت ۇرەيلەنە قالدى. كەشەگى جىگىتتىڭ جۇرەگىندەگى ماحاببات وتىنىڭ كۇشتىلىگى سونشالىق، اپپاق بەتىندە ونىڭ سۇيگەن جەرىندە قاپ-قارا بوپ، باقىر ءتيىننىڭ اۋماعىنداي، داق قالىپتى. ءامىر تەمىر كەلەر ءبىر بەس كۇن تۇگىل، ءومىر بويى كەتەردەي ەمەس. ءبيبى حانىم جىگىتتىڭ وزىنە قانشا قۇمار بولعانىن ەندى ءتۇسىندى. ءبىراق ودان جۇرەك ابىگەرى باسىلمادى. بۇل داقتى كورسە اقساق تەمىر، ءوزىن قانشا جاقسى كورسە دە، ءتىرى قالدىرمايتىنىنا شەك كەلتىرمەدى. ءبيبى حانىم نە ىستەرىن بىلمەي جانتالاستى. دەگەنمەن، اقىلدى سۇلۋ، ايلالى كەلەدى. اقساق تەمىرگە بەتىنىڭ داعىن كورسەتپەيتىن امالىن تاپتى. ءبيبى حانىم قۇنايىم-جۇپار-بەگىمدى شاقىرىپ الدى دا ماۋارانناحر ايەلدەرىنە:
— ەر ادامدارعا قاتىن-قىزدار اق ءجۇزىن كورسەتىپ، ولاردى كۇناعا قالدىرمايتىن بولسىن،— دەگەن بۇيرىق بەردى. سول ءۇشىن بۇگىننەن باستاپ بۇكىل ماۋارانناحر ايەلدەرى كەمەلىنە جەتكەن قىزدارعا دەيىن بەتىنە شادىرا-پەردە جاۋىپ ءجۇرسىن!
حانىم بۇيرىعى حان بۇيرىعىنان كەم ەمەس، وسىلاي ماۋارانناحردى مەكەندەگەن وزبەك، تاجىك ەلدەرىندە پارانجا پايدا بولدى. سودان پارانجا جابۋ كوپ ەلگە تارادى.
ال ۇزكەنتتەن ءوتىپ سامارقانتقا تاياپ قالعان اقساق تەمىر ماۋارانناحر جەرىندە بەتىنە شادىرا جاپقان ايەلدەردى ءبىرىنشى رەت كورگەنىندە، ءوزىن قارسى الۋعا استاناسىنان كەلگەن، ۇزەڭگىلەس سەرىگى، اسكەري باسشىلارىنىڭ ءبىرى قۇسايىن امىردەن:
— بەتىنە قارا جامىلۋدى كىم شىعارعان؟ — دەپ سۇرادى.
— ءسىزدىڭ سۇيىكتى جارىڭىز ءبيبى حانىم،— دەدى ءامىر.— ەركەكتەرگە كۇندىز جۇزدەرىن كورسەتۋ قاتىندارعا كۇنا دەپ، بارىنە پارانجا جامىلىپ ءجۇرۋدى بۇيىردى.
— قىزىق ەكەن!
— جانە سۇيىكتى جۇبايىڭىز ءسىزدىڭ قۇرمەتىڭىزگە عاجايىپ مەشىت تۇرعىزدىردى...
امىر-تەمىر قۇسايىنعا تەسىلە قارادى.
— ونى كىم سالدى؟ ءجۇسىپ شيرازي ما؟
— جوق. ءالي دەگەن ءبىر جاس تۇتقىن جىگىت...
— ونى كىم تاپتى؟
— ءبيبى حانىمنىڭ ءوزى...
اقساق تەمىر بۇدان بوتەن ەشتەڭە سۇراعان جوق. سامارقانتقا جەتكەنشە الدەنەنى ويلاۋمەن بولدى. كەش بولا استاناسىنا كىرە بەرگەندە عانا تىكەلەي ءبيبى حانىم سالدىرعان مەشىتكە الىپ بارۋىن قۇسايىنعا بۇيىردى. كوشە-كوشەنى تولتىرىپ، سىرناي-كەرنەيمەن قارسى العان جۇرتقا اقساق تەمىر ءتىپتى كوڭىل بولگەن جوق، سول اقتاڭگەر جۇيرىگىنىڭ ۇستىندە ءبىر قىرىنداي سۇپ-سۇر بوپ وتىرعان قالپىنان وزگەرمەدى. تەك جاڭا سالىنعان مەشىتتىڭ الدىنا كەلگەندە عانا، قاسىنداعى جۇرتقا قاراپ:
— بەسىن نامازىن وقىپ شىعايىق،— دەدى.
ءوزى باستاپ مەشىتكە كىردى. بۇل عيبراتحانانى ءدال ءوزى تۇرعىزدىرعانداي، ەشكىمنەن جول سۇراماي، ۇلكەن مەشىتتىڭ ناماز وقيتىن ميحرابە ىستەلگەن الاڭىنا جۇرتتى ەرتىپ كەلدى. سوسىن بارىپ، ۇنەمى قاسىندا جۇرەتىن احمەد ياسساۋيدىڭ شاكىرتى سايد-احمەت اتاعا قاراپ:
— جول ءجۇرىپ كەلدىك قوي، نامازدى دارەتسىز وقىساق كۇنا بولماس،— دەپ سۇرادى.
اۋليە شەيح باسىن يزەدى.
— البەتتە.
اقساق تەمىر تەك سىرتقا شىققان سوڭ عانا مەشىتتىڭ سىرتقى تۇرىنە قاراپ ۇزاق تۇردى.
— وتە عاشىق بولعان ادام عانا، مىنانداي كوڭىل قۋانىشى ءتارىزدى كوگىلدىر مەشىت سالار بولار،— دەدى ول ءبىر ۋاقىتتا، سونى ايتتى دا، جانىنداعى باس ۋازىرىنە،— بۇل مەشىتتى كىم سالسا دا، ماعان باسىن كەسىپ، جاتار الدىندا ءبيبى حانىم سارايىنا اكەپ بەرىڭدەر،— دەپ بۇيىردى. سودان كەيىن اتىنا مىنبەي، ءامىر سارايىنا قاراي ءسال اقساڭداي باسىپ جۇرە بەردى.
حالىق اڭىزى وقيعانىڭ وسى جەرىنە كەلگەندە تاماشا ءبىر ەرتەگى ايتادى. عاجايىپ مەشىتتىڭ كۇمبەزىن ورناتىپ بولعان ءالي شەبەر اقساق تەمىردىڭ ءوزىن ولتىرۋگە ءامىر بەرگەنىن ەستىپ، سول كۇنى مەشىتتىڭ توبەسىنەن جەرگە تۇسپەپتى-مىس. كۇنى بويى وزىنە قانات ىستەپ، ءتۇن ورتاسى اۋا باسىن الۋعا ءامىردىڭ جەندەتتەرى كەلگەندە ولاردىڭ كوزىنشە، ءوزى جاساعان كۇمبەزدىڭ ۇستىنەن، اعاش قاناتتارىن ءبىر قاعىپ، تۋعان ەلى يرانعا ۇشىپ كەتىپتى-مىس.
اڭىز تۇتقىن شەبەردىڭ ءبيبى حانىمعا دەگەن عاشىقتىعىن وسىلاي اياقتايدى. ال اقساق تەمىر ونى باسقاشا ءبىتىردى. ءامىر سارايىنداعى جۇمىسىن تاۋىسىپ، ول جاس ايەلى ءبيبى حانىمنىڭ سالتاناتتى سارايىنا كەلدى. ۇستىندەگى جول كيىمىن شەشىپ جاتىپ ول، قارا كولەڭكە بۇرىشتا، توسەگىنىڭ ۇستىندە كويلەكشەڭ بۇنى كۇتىپ وتىرعان سۇيىكتى جارىنا بۇرىلىپ:
— ماعان ارناپ سالدىرعان مەشىتىڭ عاجايىپ كوركەم ەكەن،— دەدى،— مۇنداي مەشىتتى ءالي شەبەردەن بوتەن ەشكىم دە سالا الماسا كەرەك-تى...
اقساق تەمىردىڭ بۇل كورەگەندىك ءسوزى راسىندا دا شىندىق ەدى. سوڭىنان، وتىز جىل وتكەننەن كەيىن، ۋىلجىعان جاس ءبيبى حانىم، ساراي-مۇلىك-بەگىم بوپ امىر-تەمىردىڭ ەڭ قۇدىرەتتى بايبىشەسى اتانىپ، وسى مەشىتتىڭ قارسىسىنا ءدال وسى عيباداتحاناداي مەدرەسە تۇرعىزباق بولعانىندا، وسى تۇستاعى سامارقانتتاعى ەڭ ايگىلى شەبەرلەر ونى ءالي مەشىتىنە ۇقساس، كورىكتى ەتىپ سالا الماعان. وسىنىڭ الدىندا عانا ەگيپەت پەن تۇركيا جورىعىنان ورالعان اقساق تەمىر، مەدرەسەگە كوڭىلىنىڭ تولماعانى سونشالىق، ونى بۇزدىرىپ، قايتادان سالۋعا بۇيىرعان.
ارينە، امىر-تەمىر ءدال ءقازىر ءوزىنىڭ وسىلاي دۇرىس شىعارىن بىلگەن جوق. ول تەك مەشىتتەن العان بۇگىنگى اسەرىن عانا ايتقان.
— تورەم، وزىڭە ارناپ سالدىرعان مەشىتىم ۇناعان بولسا، بۇل دۇنيەدە مەنەن باقىتتى ايەل جوق،-— دەگەن قۋانىپ كەتكەن ءبيبى حانىم.
— مۇنداي مەشىتتى سالدىرۋ مىڭداعان اسكەرى بار مەنىڭ قولىمنان كەلمەس ەدى، ال سەنىڭ قولىڭنان كەلدى. ويتكەنى سەن ونىڭ جۇرەگىنە بۇيىرا ءبىلدىڭ.
ءبيبى حانىمنىڭ ءون بويى دىرىلدەپ كەتتى. اقساق تەمىر وعان بۇرىلىپ قاراعان جوق، تەك ءسوزىن جالعاي ءتۇستى.
— ءبىراق امىر-تەمىردىڭ ايەلى كۇنالى بولسا دا كۇناسىز، ادال بولماسا دا ادال،— دەدى ول.
— ءامىرشىم...
— توقتاي تۇر. بوسقا قورىقپا. سول سەبەپتەن دە مەن ساعان وزىمە ارناپ وسىنداي تاماشا مەشىت سالدىرعانىڭا راقمەتىمدى ايتقالى تۇرمىن.
— تورەم...
— جانە وسى كوڭىلىمنىڭ ريزالىعىن وزىڭە ەكى نارسەمەن بىلدىرمەكپىن.— ول ءسال توقتاپ، قايتا سويلەدى.— سەنىڭ ماعان ەتكەن قۇرمەتىڭدى شىن باعالاپ بىرىنشىدەن بۇل مەشىتتى ءوزىڭنىڭ اتىڭمەن ءبيبى حانىم مەشىتى دەپ اتاۋدى ۇيعاردىم. ال ەكىنشىم... جاڭا ايتتىم عوي، مەن تەك جۇرتتى قورقىتىپ، ويىما العانىمدى تەك كۇشپەن عانا ىستەتە الاتىن ءامىرمىن دەپ، ال سەن...— اقساق تەمىر ءسال توقتاپ قالىپ قايتادان سويلەدى.— مىڭداعان اسكەرى بار قولباسشى وتە الماعان بەكىنىس-بوگەتتەن، التىن تيەگەن ەسەك، نە بەتىندە ازىراق اجارى بار ايەل وتەدى دەپ بۇرىنعىلار بەكەر ايتپاسا كەرەك-تى. ال سەن ءالي شەبەرگە ءوزىڭنىڭ تەك جۇزىندەگى ازعانتاي قىزىلىڭمەن دەگەنىڭدى ىستەتە الدىڭ... ءبىراق سول قىلىعىڭ وكىنىش بوپ كۇندە جانىڭدى جەمەس ءۇشىن، بەتىڭە سالىق سالماس ءۇشىن، مەن الگى ۇلى شەبەردىڭ باسىن الدىردىم،— ول اۋىزعى ۇيدەگىلەر ەستيتىندەي ەتىپ، الاقانىن شاپالاقتادى. ۇيگە ەڭگەزەردەي جاساۋىل كىردى. ونىڭ قولىندا ءۇستى بوزبەن جابىلعان ۇلكەن سىرلى تاباقتا دوڭكيگەن بىردەمە بار. اقساق تەمىر سول وتىرعان قالپىندا ەندى ءبيبى-حانىمعا بۇيىرا سويلەدى.— انا تاباقتى ال... ءوز كوزىڭمەن كور...
ءبيبى اياعىن ازەر باسىپ جاساۋىلدىڭ قاسىنا باردى. بەتىن اشتى. تاباقتاعى ءالي شەبەردىڭ باسى ەكەن. «وسى ەرىندەرىڭ عوي مەنى اياماي سۇيگەن جانە اقىرى تۇبىڭە جەتكەن» دەگەندەي ءبيبى حانىم ۇزىن ساۋساقتارىمەنەن ونىڭ اۋزىنان، ماڭدايىنان سيپادى...
— كوردىڭ بە؟ — دەدى اقساق تەمىر.
— كوردىم،— دەدى ءبيبى حانىم داۋسى كەنەت دىرىلدەپ كەتىپ.— ءوزى!.. ءالي شەبەردىڭ باسى...
— الىپ كەت،— دەدى اساق تەمىر جاساۋىلعا بۇيىرىپ. ءسويتتى دە اناۋ شىعىپ كەتكەننەن كەيىن،— كورسەڭ، ونى ەندى ءتىپتى ەسىڭنەن شىعار. جاڭا ايتتىم عوي، امىر-تەمىردىڭ ايەلى كۇنالى بولسا دا كۇناسىز، ادال بولماسا دا ادال سانالۋى كەرەك دەپ... ءتۇسىندىڭ بە، اق توتىم؟.. ال ەندى انا شامداردى ءسوندىر...
اقساق تەمىر شىڭعىس ۇرپاعىنان شىقپاعاندىقتان ءوزىن حان كوتەرۋگە حاقى بولماعان. ءبىراق قوزاعان حاننىڭ قىزىن، قۇسايىن ءامىردىڭ جەسىرىن العاندىقتان ءوزىن گۋرگەن اتاعان. وسى گۋرگەن — حاننىڭ كۇيەۋ بالاسى دەگەن اتتى ول دارەجە كورگەن، ماقتان ەتكەن. جۇرتقا ءوزىن اقساق تەمىر گۋرگەن دەپ اتاتقان.
سونداي-اق، تەمىرلان دەگەن ەسىمدە، تۇرىك تىلىندەگى «اقساق» دەگەن ءسوزدىڭ فارسىشا «لانگۋ» دەگەن بالاماسىنان تۋعان. تەمىر لانگۋ دەگەن ات، ورىس، بوتەن ەۆروپا تىلدەرىندە «تەمۋرلانگ» بوپ وزگەرگەن. وسى «اقساق تەمىر كورەگەن»، «تەمىرلان»، اينالىپ كەلگەندە بار بولعانى اقساق تەمىر، ءوزى قۇسايىندى ءولتىرىپ، يت، ياعني 1370 جىلى ماۋارانناحر ءامىرى اتانىسىنان بەس-التى جىل وتپەي-اق بۇكىل ورتا ازيا بيلەۋشىسى دارەجەسىنە تايادى. حان دەگەن اتتى جاعاتاي ۇرپاقتارىنا بەرىپ، ءوزى تەك گۋرگەن، ءامىر اتىنا عانا يە بولدى. ءبىراق ايلاسىن اقىلدى قۇرا ءبىلۋىنىڭ ارقاسىندا بار بيلىك بۇعان كوشتى. قىلمىستى باسقالار ىستەپ، ۇعىمىن بۇل كوردى. وسىنداي امالىنىڭ ارقاسىندا وسىدان ون جىل بۇرىن قايحۇسار ءامىردىڭ اعاسىن قۇسايىن ءامىردىڭ ولتىرگەنىن پايدالانىپ، قۇرانعا سۇيەنە وتىرىپ، ادات زاڭىمەنەن قايحۇسارعا قۇسايىندى ءولتىرتتى. ال سوڭىنان قايحۇسار ءامىر وزىنە قارسى شىعا باستاعاندا، سول شاريعات جولىمەنەن ونى قۇسايىننىڭ ۇرپاقتارىنا باۋىزداتتى. وسىنداي تاسىلمەن، اكەسى توي-حوجانى ولتىرگەن ورىس حانعا اقساق تەمىر توقتامىستى تىكەلەي قارسى شىعارماق بولدى. توقتاي تەمىر ۇرپاقتارىن بىرىنە-بىرىن قارسى قويىپ، ورتادان ءوز پايداسىن كوزدەدى. سوندىقتان ول تاڭەرتەڭ ءامىر ديۆانى سانالعان حيزارعا توقتامىس كەلگەندە، ول توردە جامباستاي جاتقان ءشايى كورپەنىڭ ۇستىنەن ۇشىپ تۇرەگەلدى. اقساڭداي باسىپ ءقادىرلى قوناعىنىڭ جانىنا بارىپ، ونى قۇشاقتاپ، باۋىرىنا قىسىپ ءسال تۇردى. سودان كەيىن وزىمەن قاتارلاستىرا تورگە وتىرعىزدىردى.
— امان-ەسەن جەتتىڭ بە، باتىر وعلان؟ — دەدى ول توقتامىسپەن قاتارلاسا تىزەرلەسە وتىرىپ، قالتاسىنان ءتاسپىسىن الىپ. ماۋارانناحر ەلى نەگىزىندە مۇسىلمان قاۋىمى بولعاندىقتان، كوپتەن بەرى اقساق تەمىر جۇرتقا وتە ءدىنشىل بولىپ كورىنۋگە تىرىسقان.
— جەتتىك قوي،— دەدى توقتامىس سابىرلى ۇنمەن،— قۇداي باسقا سالعان سوڭ امال بار ما، اق وردادان ۇرلىق ىستەگەن ادامداي تۇندەلەتىپ قاشىپ، ازەر جەتتىك.
بۇلار ەكەۋدەن-ەكەۋ ۇزاق سويلەسكەن.
اقىرىندا اق ورداعا، ورىس حانعا بىرلەسىپ قارسى شىعاتىن بوپ، قول الىسىپ بىتىمگە كەلگەن. سوندا بارىپ اقساق تەمىر بوتەن ءامىر، بەك، اسكەري باسشىلارىن، توقتامىسپەن بىرگە كەلگەن ەكى سەرىگىن دە حيزارىنا شاقىرعان.
اسىل شاراپ، ءتاتتى تاعام الدىندا ول:
— سۇڭقار ۇياسىنا تىعىلعان تورعاي، قىرعيدان امان قالادى،— دەگەن.— ال حاننىڭ ۇرپاعى توقتامىس تورعاي ەمەس، قاندى كوز سۇڭقاردىڭ ءوزى. بۇل ءبىزدىڭ وردامىزعا ورىس حان اتتى قارا قۇستان جان ساۋعالاپ كەلگەن جوق. بىزدەن جاردەم الىپ، كەشەگى اكەسى توي-حوجانى ولتىرگەن سول ورىس حان قاراقۇستىڭ قاناتىن سىندىرىپ، ءوشىن قايتارۋعا كەلگەن. سوندىقتان مەنىڭ قاراماعىمداعى ءقادىرلى ءامىر، بەك، اسكەري باسشىلار توقتامىسقا ءوزىمنىڭ وداقتاسىم، ەرتەڭ جاۋىما قارسى شىعاتىن سەرىگىم دەپ قاراۋلارىڭ كەرەك.
— دۇرىس،— دەگەن حيزار ءىشى تولعان بەكزادالار.
— ولاي بولسا،— دەگەن اقساق تەمىر،— ءبىزدىڭ ارامىزعا كەلگەن توقتامىس، ءوز ەلىندەگىسىندەي، ءوزىن كۇشتى ايبارلى، ەرىكتى سەزىنۋى ابزال. ال ونداي سەزىم بايلىقسىز، مولشىلىقسىز كەلمەيدى. سوندىقتان ءبىز ماۋارانناحر ەلىنىڭ توقتامىسقا قوينىن عانا ەمەس، قازىناسىن دا اشۋىمىز ءجون.
— دۇرىس،— دەگەن تاعى حيزارداعى توپ.
سوسىن اقساق تەمىر توقتامىستىڭ يىعىنا تورقالى ىشىك جاپقان، قالتاسىنا ۋىستاپ التىن، گاۋھار سالعان. كەرەگەدە سۇيەۋلى تۇرعان الماس قىلىشىن ءوزى تۇرەگەلىپ اكەلىپ توقتامىسقا ۇسىنعان.
— توقتامىس وعلانعا، ارناپ وردا تىگىلسىن، الدىنا مال سالىنسىن! — دەگەن اقساق تەمىر ۋازىرلەرىنە بۇيىرىپ.— ماۋارانناحردىڭ مول قازىناسىنا قوسا، ونىڭ بيلىگىنە اق وردانىڭ استاناسى سىعاناقپەن، وتىرار، ساۋران شاھارلارى بەرىلسىن! — دەگەن ول تاعى دا.
مۇندايدا، بىرەۋدىڭ جەكە اسكەر باسى بولعانىن انىقتايتىن كۋالىك رەتىندە، ءامىر نوكەرلەرى حيزارعا توقتامىسقا ارناپ جەدەل دايىندالعان جالاۋ مەن داۋىلپازدى الىپ كىرگەن.
توقتامىس امىرگە قاراپ ەزۋ تارتتى.
— قىلىش، جالاۋ، داۋىلپاز بەردىڭىز، بۇنىڭىزعا راقمەت. ءبىراق سىعاناق، وتىرار، ساۋران — ورىس حاننىڭ قولىندا عوي.
— بۇگىن ورىس حاندىكى بولسا، ەرتەڭ ساعان كوشەدى،— دەدى اقساق تەمىر.
— قالايشا؟
— ءوزىڭ جاۋلاپ الاسىڭ!
— مىنا ەكى سەرىگىممەن بە؟
— جوق ماۋارانناحر اسكەرىمەن،— سويدەدى دە اقساق تەمىر قۇسايىن امىرگە قارادى.— ەرتەڭنەن باستاپ جالايىر بەكتەرىنىڭ قوسىندارى تەگىس توقتامىس وعلانعا بەرىلسىن.
اقساق تەمىر ماۋارانناحر بيلىگىن العان كۇننەن باستاپ، بۇنى جاعاتاي ۇرپاقتارىنان بوتەن، ءوزى شىققان بارلاس رۋىنىڭ ادامدارى جاقتاپ كەلگەن. جاڭا امىرگە ولەردەي قارسى بولعان جالايىر رۋى ەدى. اقساق تەمىر ايلاسىن اسىرىپ، بۇل باتىر رۋدى دا جەڭگەن. باس كوتەرەر ادامدارىن ولتىرگەنىن ولتىرگەن، قۇل ەتكەنىن قۇل ەتكەن. جالايىردىڭ ءبىرازى جەتىسۋعا، نە اق وردا جەرىنە قاشقان. ولاردىڭ قاراماعىنداعى اسكەرلەرى، قاتىن، بالالارى تەگىس اقساق تەمىرگە كوشكەن. امىر-تەمىردىڭ قازىرگى توقتامىسقا بەرگەلى تۇرعانى وسى اسكەر ەدى.
— قۇپ بولادى،— دەدى قۇسايىن ءامىر، اسكەر باسى.
— تاعى قانداي تىلەگىڭ بار؟ — دەدى اقساق تەمىر توقتامىسقا كوز تاستاپ.
— بوتەن تىلەگىم جوق،— دەدى توقتامىس،— وسىنشاما ىستەگەن جاقسىلىعىڭىزعا كوپ العىس.
— جوق بار. بىلەمىن. ايت،— دەدى اقساق تەمىر تاعى.
توقتامىس كۇمىلجىپ قالدى.
— جارايدى، مەن ءوزىم ايتايىن،— دەدى ءامىر.— جىلقى، جات جەردە قازىقسىز، ەر جات ەلدە جۇبايسىز تۇرا المايدى. ءبىزدىڭ وردانى ءوز ورداڭ ساناۋ ءۇشىن ەلدەن ءسۇيىپ الار جارىڭ بولۋى كەرەك. بىلەمىن ونداي جارىڭ بار. ول قۇنايىم-جۇپار-بەگىم. كەشكە ەكەۋىڭدى قوسامىز.
توقتامىس باسىن ءيدى.
— ايتقانىڭىز بولسىن،— دەدى.
امىر-تەمىر ورنىنان تۇرەگەلدى.
— وسىمەن بۇگىن شارۋا ءبىتسىن،— دەدى.— ال ەندى تويعا دايىندالايىق.— سوسىن كەنەت توقتامىسقا تەسىلە قارادى.— ءبىراق، توقتامىس وعلان، ۇمىتپا، قۇنايىم-جۇپار-بەگىم مەنىڭ نەمەرە ءىنىمنىڭ قىزى!
— سىزدەي مارتەبەلى ۇلى جيھانگەرگە كۇيەۋ اتانعانىمدى وزىمە ۇلكەن باقىت سانايمىن،— دەدى تاعى باسىن ءيىپ تاكاپپار توقتامىس.
ءبىراق ول بۇگىن باسىن ءيىپ، العىسىن ايتىپ تۇرعان وسىناۋ قىپشاق ءوڭدى، الەمدى تىتىركەنتە باستاعان قاندى كوز اداممەن، ءبىر ءۇش جىل وتپەي-اق ءبىرىن-بىرى ولىمگە قيارلىق، ماڭگىلىك جاۋ بولىپ كەتەتىنىن بىلگەن جوق.
ب ا ق قۇمارلىقتىڭ، تاق قۇمارلىقتىڭ ءبىر انادان، ءبىر اكەدەن تۋعان ءاعالى-ىنىلى ادامداردى دا جاۋ ەتەتىن قاسيەتىن توقتامىس ەسىنە العان جوق، تەك قۋانىش ۇستىندە بولاشاق ەڭ اياماس جاۋىنا باسىن ءيىپ العىسىن ايتا بەردى... اقساق تەمىر مەن توقتامىستىڭ العاشقى كەزدەسۋى وسىلاي ءبىتتى.
ورىس حان بارىس، ياعني 1362 جىلى اق وردا حانى بوپ اق كيىزگە كوتەرىلىسىمەنەن-اق، سىعاناق شاھارىن وردا كىندىگى ەتكەن. بۇل شىڭعىس حان شابۋىلىنان كەيىن قايتا جوندەلگەن، ساۋدا جولىندا تۇرعان، بەرىك بەكىنىستەرى-حيزارلارى بار ۇلكەن قالا ەدى. ورىس حان سول اق وردا تاعىنا وتىرعان جىلى قاراماعىنداعى ۇلىس، ايماق باسشىلارى ءامىر، بەك، بي، رۋ اعالارى، بەلگىلى باتىرلاردى ورداسىنا شاقىرعان. كەلگەن يگى جاقسىلاردىڭ بارىنە قىمبات تارتۋ-تارالعى بەرىپ، سىي قۇرمەت كورسەتكەن. وسى اق وردانىڭ يگى جاقسىلارىنىڭ باس قوسقان ماجىلىسىندە التىن وردانى جاۋلاپ الۋدى اڭگىمە ەتكەن. كەلگەن بەكزادالار، ءبىر داۋىستان ورىس حاننىڭ ويىن ماقۇلداعان. بۇكىل اق وردا بوپ اسكەر جيىپ، التىن ورداعا جورىققا اتتانىپ، ونى اق ورداعا قوسىپ، ورىس حان باسقاراتىن ءبىر مەملەكەتكە اينالدىرماق بولعان. بۇل ماجىلىسكە ماڭعىستاۋ بيلەۋشىسى توي-حوجا ءامىر كەلمەي قالعان. ارتىنان ورىس حان ارناۋلى جاساق جىبەرىپ توي-حوجانى شاقىرىپ العان. ايتقانىنا كونبەگەن توي-حوجانى ءوز قولىمەنەن ولتىرگەن.
ورىس حان تەگەۋىرىندى، قاتال مىنەزدى جانە وتە باتىل ەر جۇرەك، الدىن بولجاي بىلەتىن كەڭ قۇلاشتى مەملەكەت قايراتكەرى بولعان. كۇشەيىپ كەلە جاتقان كورشى مەملەكەتتەردىڭ قولدارىنا دەشتى قىپشاقتىڭ تالان-تاراج بوپ تاراپ كەتپەۋىن كوپ ويلاعان.
سوندىقتان ورىس حان بار كۇشىن كورشىلەس ماۋارانناحر، حورەزم، قوراسان، موعولستان ءتارىزدى ەلدەرگە جۇمساپ، ۋاقتاتپاي، بىردەن التىن وردانى وزىنە قوسىپ الۋ ارەكەتىنە كىرىسكەن.
التىن وردا مەن اق وردا ءبىر قولدا تۇرسا قانداي جاۋ بولسا دا قورقىنىشتى ەمەس دەپ ساناعان.
دەگەنمەن ورىس حاننىڭ العاشقى ءۇش-تورت جىلى اق وردانىڭ ءوز ءىشىن بەكىتۋمەن، مىقتى اسكەر قۇرىپ، جورىققا دايىندالۋمەن وتكەن. سودان كەيىن التىن ورداعا اتتانعان.
وسى جىلى اقساق تەمىر قۇسايىن ءامىردى ءولتىرتىپ، ءوزى ماۋارانناحر بيلەۋشىسى بولعان.
ال ورىس حان ءبىر بەس-التى جىل وتكەنشە، وسى اقساق تەمىردىڭ اق ورداعا قانداي ءقاۋىپ تۋدىراتىنىن ويلاماعان، سول سەبەپتەن دە جەر قايىسقان قالىڭ قولمەن، تەك باتىسقا قاراي عانا اسپاي-ساسپاي جىلجىعان. دەمەك، اق وردا اسكەرىنىڭ وڭ قاناتى قاڭعىلى تايپاسىنىڭ جاۋىنگەرى بولاتىن، سول قاناتى الاش مىڭى دەپ اتالاتىن، ارعىن، قىپشاق، قوڭىرات، كەرەي، ۋاق، نايمان جانە سونداي قازاقتىڭ باسقا دا رۋلارىنىڭ جاۋىنگەر جىگىتتەرىنەن تۇراتىن.
بۇل قازاق شەجىرەسىندە «قالتالى يمان مەن كارى ميحالدىڭ زامانى» دەپ اتالاتىن ورىس ەلىمەنەن التىن وردانىڭ مىقتى بايلانىستى كەزەڭنىڭ وتكەن تۇسى ەدى.
سىڭسىعان قول بىرتە-بىرتە اق جايىققا جەتكەن. قازاقتىڭ وسى تۇستاعى ايگىلى باتىرلارى باسقارعان قوسىندارى، التىن وردانىڭ قارسى شىققان اسكەرىن جاپپاي جەڭىپ، العا قاراي ۇمتىلا بەردى. سيىر، ياعني 1374 جىلى حادجى-چەركەس ءامىردى قۋىپ شىعىپ، ورىس حان باستاعان قازاق-قىپشاق قوسىندارى حادجى-تارحاندى الدى. بۇل تۇستا ساراي-بەركەدەگى التىن وردا حانى حادجى-چەركەستىڭ ب ا ق كۇندەسى ايبەك ءولىپ، حان تاعىندا ونىڭ بالاسى كەرىحان وتىرعان. ورىس حان حادجى-تارحاندى وزىنە قاراتقاننان كەيىن، كەلەسى قويان جىلى ول كەرىحاندى قۋىپ جىبەرىپ، ساراي-بەركەگە يە بولدى. ەندى التىن وردا حانى اتالۋعا ەكى-اق نارسە كەرەك ەدى.
ءبىرى مامايدان قىرىم مەن ساقىستان تۇسىن تارتىپ الۋ بولسا، ەكىنشىسى بۇرىننان التىن ورداعا جاتاتىن ەدىل، قاما وزەندەرىنىڭ جوعارعى جاقتارىن جايلاپ جاتقان بۇلعار، تاتار، موردۆا، باشقۇرتتاردى وزىنە قاراتۋى عانا قالعان.
مامايدىڭ دا بۇل كۇندەرى ەڭ بيىككە شىققان كەزى ەدى. ونى شابۋعا ورىس حاننىڭ كوڭىلى داۋالامادى.
ال ەدىلدىڭ جوعارعى تۇسىنا اتتانۋدى ورىس حان كەرەك دەپ ويلامادى. ول ەندى ەڭ الدىمەنەن وسى جاۋلاپ العان جەرلەرىن، ەل-جۇرتىن بويىنا ءسىڭدىرىپ، ەكى وردانى بىرىكتىرۋ ىسىنە كىرىسپەك بولدى.
ءدال وسى كەزدە سامارقانتقا قاشىپ بارعان توقتامىستىڭ تۇركىستان وڭىرىندەگى اقساق تەمىردىڭ كوپ اسكەرىمەنەن اق وردا كىندىگى سىعاناق پەن سەيحۋنداريانىڭ ورتا شەنىندەگى قىپشاق-قازاقتاردىڭ ەڭ ۇلكەن شاھارلارى وتىرار مەن ساۋراندى باسىپ الماق بوپ اتتانعانىن ەستىدى.
ەلىمە ەل قوسىپ الامىن دەپ باتىستا جۇرگەن ورىس حانعا ەندى ءوز ەلىنەن ايىرىلىپ قالۋ ءقاۋپى تۋدى.
ورىس حان، پالە توقتامىستا ەمەس، ونىڭ قولتىعىنا سۋ بۇركىپ وتىرعان اقساق تەمىردە ەكەنىن بىردەن تۇسىنگەن.
ماۋارانناحردىڭ دا، جاعاتاي ۇرپاقتارىنىڭ حان تاعىنا تالاسىپ جۇرگەن كەزىندەگى، بۇرىنعى ماۋارانناحر ەمەس ەكەنىن دە ءبىلدى.
التىن وردانى اق ورداعا قوسىپ، ورىس حاننىڭ ابدەن كۇشەيىپ الۋىنا اقساق تەمىردىڭ مۇمكىندىك بەرمەگەنىن ۇقتى.
ەندى بايتال تۇگىل باس قايعى بولدى.
امال جوق، اسكەرىنە اق ورداعا قايتامىز دەپ بۇيرىق بەردى.
قۇمىرسقاداي بىقىعان اق وردا جاۋىنگەرلەرى، ەندى اتتارىن ەر-توقىمداپ، قانجىعاسىنا قۇلپارالارىن بايلاپ، كوك نايزالارىنىڭ ۇشتارىن قايراپ، جولعا دايىندالدى.
ورىس حان ءوز ورنىنا اق وردا تاعىنا قالدىرعان ورتانشى ۇلى قۇتلىق-بۇعىعا: «ءبىز جەتكەنشە جاۋدى كىدىرتە تۇرسىن» دەپ قوس اتتى شابارماندار شاپتىرتتى.
ال وزدەرى سول قويان، ياعني 1376 جىلدىڭ تامىزىندا سىعاناققا بەت الدى.
ءبىراق ورىس حاننىڭ سىعاناققا كەلۋىن ەشكىم كۇتكەن جوق، سوعىس باستالىپ تا كەتتى.
قۇتلىق-بۇعى مەن توقتامىستىڭ اسكەرى وتىرار شاھارىنىڭ كۇنگەي جاعىنداعى دالادا كەزدەستى. تاڭ جاڭا بىلىنگەن كەز ەدى. دابىل قاعىلىپ، كەرنەي تارتىلىپ، ەكى جاقتىڭ اتتى اسكەرى بەتپە-بەت ايقاستى. اق وردا قوسىندارىنىڭ الدىندا، ورىس حاننىڭ بۇقا باسى ويىلعان اق تۋىنىڭ استىندا كوك ساۋىت قۇتلىق-بۇعى. بۇل اكەسىنە تارتقان ۇزىن بويلى، كوگىلدىر كوز ەر جىگىت. باسىندا كوك تەمىر دۋلىعا ۇستىندە كوك قۇرىش سىمنان توقىعان كەرەگە كوز ساۋىت. استىندا ارقىراعان قارا كوك تۇلپار. قولىندا بۇزاۋ باس شوقپار. ولەم دەگەن ءقاۋىپ جوق. ۇستىندەگى ساۋىتىنا سەنەدى. بۇل شاپسا قىلىش، تيسە وق وتپەيتىن تورلانعان كوك قۇرىش. تەك جۇرەك تۇسىندا كەيدە «كوز»، كەيدە «تاعدىر» دەپ اتالاتىن، نايزا ۇشى نە ساداق جەبەسى عانا تەسىگى بار.
ەر جۇرەك قۇتلىق-بۇعىنىڭ بۇكىل دەنەسىندە وسى ءبىر ويماقتاي «تاعدىردان» بوتەن ەش قىلىش، نايزا، نە جەبە وتەتىن جەرى جوق. ۇستىندەگىسىنىڭ ءبارى تەگىس كوك قۇرىش تەمىر...
وسىناۋ تاۋداي دەنەدەن ويماقتاي تەسىكتى تابۋدىڭ ءوزى دە مۇمكىن ەمەس.
سول سەبەپتەن قۇتلىق-بۇعى ۇرىس باستالار ءساتتى كۇتىپ شىداي الماي تىپىرشۋدا...
ال ماۋارانناحر اسكەرىنىڭ ەڭ الدىندا اقساق تەمىردىڭ جاسىل تۋىنىڭ استىندا توقتامىس. بۇنىڭ دا مىنگەنى امىر-تەمىر جىلقىسىنان تاڭداپ العان جەلدەن جۇيرىك قىلاڭ قۇيرىق تۇلپار. تەك بۇنىڭ ۇستىنە كوك تەمىر ساۋىتى جوق. باسىندى جەڭىل تەمىر دۋلىعاسىنا سايكەس، جۇقا كوك قۇرىشتان جاسالعان، ارقاسىمەن كەۋدەسىنە قورعاپ تۇرعان كەۋدەشەسى عانا بار. ولىمنەن بۇ دا قورقار ەمەس. بۇ دا ۇرىستىڭ باستالۋىن اسىعا كۇتۋدە.
كەنەت تاعى دابىل قاعىلدى، زۇرنا بىتكەن وكىرە، ءىشىن تارتا شيقىلداي، الەمدى باسىنا كوتەردى.
سول ساتتە-اق ەكى جاقتىڭ اتتى اسكەرلەرى بىرىنە-بىرى قارسى ۇمتىلدى. شۋ دەگەندە ولار لەك-لەك بوپ جەلە جونەلدى. بىرتە-بىرتە اتتارىن جەلە-شوقىتا باستادى، ارالارى جاقىنداي تۇسكەندە عانا «توقاي تەمىر»، «ورىس حان!»، «امىر-تەمىر»، «تاراتاي» دەپ بىر-بىرىنە قارسى لاپ قويدى.
جازىق دالا كەنەت قاندى مايدانعا اينالدى. ءبىرىن-بىرى قىلىشپەن شاپقىلاعان، نايزامەن شانشىسقان جاۋىنگەرلەر. شاتىر-شۇتىر ايقاسقان الداسپان، تەمىر شوقپارلار! مايدان ءۇستى نايزا بويى كوتەرىلگەن شاڭ توپىراق. ەشتەڭەنى جوندەپ كورىپ تە بولمايدى. تەك ۇستىندەگى يەسى قۇلاعان اتتار عانا ارقىراي كىسىنەپ، شەتكە ويناقتاي شاۋىپ، شىعىپ جاتىر. دەمەك، ىپ-لەزدە ۇشى-قيىرى جوق جازىق دالا، قان ساسي جونەلدى. ۇرىس بيە ساۋىمىنداي مەزگىل وتكەندە ءبىر ءسات ماۋارانناحر اسكەرى كەيىن سىرعي باستادى. سول سىرعۋى مۇڭ ەكەن، ەندى توقتامىس اسكەرى جالت بۇرىلىپ، تىم-تىراقاي قاشا جونەلدى. الدارىندا توقتامىستىڭ ءوزى.
قۇتلىق-بۇعى جاۋ اسكەرىنىڭ قاشقانىن كورىپ، قاسىنداعى ءبىر توپ قورعاۋشىلارىمەن شەتكەرەك توبەنىڭ ۇستىنە شىقتى. وسى ارادان قاي قوسىننىڭ جاۋدىڭ قاي توبىنىڭ سوڭىنا ءتۇسۋ كەرەك ەكەنىن نۇسقاپ تۇردى. قاشقان جاۋدى دا، ونى قۋعان اق وردا اسكەرلەرى دە ءبىرىن-بىرى باستىرمالاتا جانىنان ءوتىپ جاتتى. مىنە ەندى توبە قاسىنان ماۋارانناحردىڭ جالايىر جاۋىنگەرلەرى كورىندى. بۇلار توقتامىستىڭ وزگە قوسىندارىنداي ەمەس، توبىن جازباي ساداقتارىنان قۋعىنشىلارىنا وقتارىن جاۋدىرا، اسىقپاي شەگىنىپ كەلەدى.
قۇتلىق-بۇعى ولارمەن اتىسىپ كەلە جاتقان اق وردا جاۋىنگەرلەرىنىڭ الدىنداعى الىبەك مىڭباسىنا ايقاي سالدى:
— قورشاڭدار! قورشاڭدار! ءبىرىن ءتىرى جىبەرمەڭدەر! — دەدى. سول ۋاقىتتا ەسىك پەن توردەي اقالتەكە مىنگەن ءبىر سۇلۋ مۇرت قارا سۇر جىگىت، جالايىر توبىنان بۇيىرلەي سىتىلىپ شىعا كەلدى دە، قايىڭ ساپتى ساداعىن توبە باسىندا تۇرعان قۇتلىق-بۇعىعا قاراي شىرەنە تارتىپ قالدى. ءسويتتى دە ءوز توبىنا قوسىلىپ كەتتى.
قۇتلىق-بۇعى قالپاقتاي ۇشتى.
قارا سۇر جىگىتتىڭ جەبەسى قۇتلىق-بۇعىنىڭ ساۋىتىنداعى ويماقتاي «تاعدىرىنان» قادالعان ەكەن.
اللا تاعالا قالاسا، التىن ساندىقتا جاتساڭ دا اجال تاباسىڭ دەگەن مىنە وسى دا!
اللا تاعالا قۇتلىق بۇعىنى شىن قالاعان ەكەن، ايتپەسە تاۋداي كىسىگە اتىلعان جەبە ويماقتاي «تاعدىردى» قالاي تاپتى؟
«تاعدىر» دەسە تاعدىر ەكەن بۇل تەسىك، قۇتلىق-بۇعىنىڭ اجالى وسى «تاعدىردان» كەلدى.
قۇتلىق-بۇعى قازا بولعانمەن، اق وردا اسكەرى جەڭدى. توقتامىس قالعان جاۋىنگەرلەرىمەن قاشىپ، قايتادان سامارقانتقا كەلدى. اقساق تەمىر رەنجۋدىڭ ورنىنا سىي-قۇرمەت كورسەتىپ بۇرىنعىسىنان دە كوپ اسكەر بەرىپ، قارۋ-جاراقپەن، بوتەن كەرەكتەرىمەن مولىنان قامتاماسىز ەتتى. ءسويتىپ، توقتامىستى قايتادان اق ورداعا قارسى اتتاندىردى. بۇنى ەستىگەن اق وردا بەكتەرى وراسان كوپ اسكەر جيناپ ورىس حاننىڭ ۇلكەن بالاسى توقتىقيانى باس ەتىپ، قۇتلىق-بۇعىنىڭ ءوشىن قايتارماق بوپ توقتامىسقا قارسى شىقتى. بۇل جولى ەكى اسكەر ساۋراننىڭ تۇبىندە كەزدەستى. ءۇش كۇنگە جۋىق ۇرىس بولدى. حانداردىڭ كەگىن، ب ا ق تالاستىقتارىن قورعايمىز دەپ تالاي قىرشىن جاس ەكى جاقتان قازا تاپتى. سەيحۇنداريانىڭ سۇرعىلت توپىراقتى ءوڭىرى جازىقسىز توگىلگەن قاننان كۇرەڭ تارتتى. توقتامىس بۇل جولى تاعى جەڭىلدى. توقتىقياعا توتەپ بەرە الماي، ماۋارانناحردىڭ كوك قۇرىشتى كوپ اسكەرى تاعى كەيىن شەگىندى. اق وردا قوسىندارى ولاردى قۋىپ ءجۇرىپ قىردى. تاعى توقتامىس استىنداعى اتىنىڭ جۇيرىكتىگىنىڭ ارقاسىندا قۋعان جاۋىنان قۇتىلدى. سەيحۋنداريانىڭ جاعاسىنا جەتىسىمەنەن، سايگۇلىگىنەن سەكىرىپ ءتۇسىپ، ۇستىندەگى كيىم، قارۋ-جاراعىن لاقتىرىپ تاستاپ، اتىنىڭ قۇيرىعىنان ۇستاپ ارعى بەتكە جالداي جونەلدى.
ءبىر توپ جاۋىنگەرمەن سوڭىنان قۋىپ جەتكەن قازانشى باتىر، ارعى بەتكە جەتىپ قالعان توقتامىستى كوزدەپ تۇرىپ، ساداعىمەنەن اتتى. اجالى جوق ەكەن، جەبە سۋدان قىلتيعان توقتامىستىڭ باسىنا تيمەي، ات قۇيرىعىنان ۇستاعان قولىنىڭ قارىنا قادالدى. توقتامىس اتىنىڭ قۇيرىعىن قويا بەردى.
سەيحۇنداريانىڭ دولى تولقىندارىمەنەن الىسىپ ارعى بەتكە ازەر شىققان توقتامىس، جارالى قارىنان قانى سورعالاي قانسىراپ، قالىڭ جيدە اعاشىنىڭ اراسىنا جەتە قۇلادى.
اقساق تەمىر بۇل جولى توقتامىسپەن بىرگە اق ورداعا قارسى ءوزىنىڭ نەمەرە اعاسى، بارلاستان شىققان ءبىر باتىرىن جىبەرگەن.
امان، ەسەن ارعى بەتكە وتكەن وسى بارلاس باتىر اسكەرلەرىنىڭ وزەن جاعاسىنداعى قالىڭ قامىس، اعاش اراسىنا شاشىراپ كەتكەن قالدىقتارىن جيناپ ءجۇرىپ، قانسىراپ، ىڭقىلداپ ولگەلى جاتقان توقتامىستىڭ ۇستىنەن شىققان. جاراسىن جۋىپ شوڭاينا جاپىراعىمەن تاڭىپ، جالعىز ءوسىپ تۇرعان كارى قايىڭنىڭ قابىعىن قايناتتىرىپ، سۋىن ءىشتىرىپ، جىگىتتەرىنىڭ ۇستىندەگى كيىمدەرىنەن كيىم اۋىستىرىپ كيدىرىپ، قوستارىنا الىپ كەلگەن.
بۇل كەزدە اقساق تەمىر بۇحاردا ەدى. توقتىقيادان جەڭىلىپ، جارالانىپ قايتقان توقتامىسقا ساحيبقىران ءامىر اتانا باستاعان امىر-تەمىر تاعى رەنجىمەدى. بۇرىنعىسىنان دا كوپ دۇنيە-مۇلىك، قازىنا بەرىپ، سامارقانتقا قايتاردى. «قاراماعىنداعى كىسىلەرىنە، ايەلىنە قىرعي قۋعان تورعايداي ءۇرپيىپ، سيقىڭ كەتىپ قايتپا. امىر-تەمىرمەن وداقتاسقان ادام، ءارقاشاندا ءوزىن جەڭىس يەسى سەزىنۋ كەرەك» دەدى.
وسى كەزدە ول ورىس حان سىعاناققا ورالعانىن ەستىدى. بۇل حاباردى جەتكىزگەن ساققۇلاعى: «ءوزى جوقتا، ءسىزدىڭ اسكەرىڭىزگە قارسى شىعۋعا بالالارىنا جاردەم بەرمەگەن اق ورداعا باعىنىشتى بىرنەشە امىرلەردىڭ ورىس حان باسىن الدى. قۇمكەنت بەگى قۇتلىققيانى دا ولتىرمەك كورىنەدى»،— دەدى.
— بابا تۇكتى شاشتى ءازيزدىڭ ارۋاعىنان دا قورىقپادى ما؟ — دەدى اقساق تەمىر.
— جوق،— دەدى ساققۇلاعى.— ورىس حان اۋليە ارۋاعى تۇگىل، قۇدايدىڭ وزىنەن دە قورىقپايتىن شىعار.
قۇمكەنت دارۋعاسى قۇتلىققيانىڭ ءۇش اتاسىنان باستاپ التىن ورداعا ەڭبەك ەتىپ كەلە جاتقانى جۇرتقا ءمالىم ەدى. بابا تۇكتى شاشتى ءازيز اتانعان اق ماڭعىتتان شىققان بابا-تۇقليسا مەكەدەگى قاابا عيباداتحاناسىنىڭ ايگىلى سەيىدىنىڭ ءبىرى بولعان. تۇركىستان، التىن وردا مۇسىلماندارى اڭىز ەتىپ بابا تۇقليسا دەگەن ءسوزدى بابا تۇكتى شاشتى ءازيز دەپ اۋليەگە اينالدىرعان. اۋليەنىڭ زيراتى قۇمكەنت شاھارىنىڭ قاسىنا قويىلعان. شىعىس مۇسىلمان قاۋىمدارىنىڭ بۇل اۋليەنى وسىلاي اتاۋىنىڭ بوتەن دە سەبەبى بار ەدى. مۇحامبەت پايعامباردىڭ سالعان ءدىنىنىڭ نەگىزى — ءىسلام ءدىنى دەلىنگەنمەن ءتۇرلى-تۇرلى ۋاق تاراۋلارى كوپ بولعان. ءباداۋي شەيحتەرى ۇنەمى جالاڭاياق جۇرگەن، مەدينا شەيحتەرى باستارىن ىلعي تاقىر ەتىپ قىرىپ تاستاعان، قاابا توڭىرەگىندەگى شەيحتاردىڭ ءبىر بولەگى، مەدينا شەيحتەرىنە قارسى جول ۇستاپ، ەش ۋاقىتتا شاشتارىن الدىرماعان. بابا تۇقليسا دا وسى توپقا جاتقان. اقساق تەمىردىڭ دە: «ورىس حان بابا تۇكتى شاشتى ءازيزدىڭ ارۋاعىنان قورىقپادى ما؟» دەگەندەگىسى وسى اۋليەنىڭ ارۋاعى ەدى ايتىپ وتىرعانى.
سول كۇنى كەشكە امىر-تەمىر اڭگىمە ەتكەن قۇتلىققيا بەكتىڭ بالاسى، ماڭعىت باتىرى، اتى جاڭا شىعىپ كەلە جاتقان، سوڭىنان اتاقتى ەر ەدىگە قيسساسىنىڭ باس كەيىپكەرى بولعان، جيىرما بەسكە جاڭا جەتكەن ەدىگەنىڭ ءوزى ورىس حاننان قاشىپ بۇحارعا كەلگەن. اقساق تەمىر بۇنى دا قۇشاعىن جايىپ قارسى الدى. ۇستىنە ءۇي تىكتى، استىنا تۇلپار، قاسىنا نوكەر بەردى. تۇندە قوينىنا قىز اپاردىردى، كۇندىز سۇڭقار سالدىرتتى. اۋزىمەن قۇس تىستەيتىن جۇيرىك تازىلار ىلەستىرىپ اڭعا شىعاردى. وسى ەدىگە باتىر قۇر ءوزى عانا كەلگەن جوق، ورىس حاننىڭ ماۋارانناحردى شابۋعا دايىندالىپ جاتقانىن ايتا كەلدى. جانە ورىس حانعا دەگەن وشتىگىن الا كەلدى.
تەگەۋرىڭدى ورىس حان قۇر عانا ەدىگەنىڭ اكەسى قۇتلىققيانى ولتىرمەك بولىپ قويعان جوق، ونىڭ ءبىراز مۇلكىن تالاپ، كىشى قىزى اق ماڭعىت ايىم-بيكەنى ءوزىنىڭ كىشى بالاسى تەمىر-مالىككە توقالدىققا الىپ بەرگەن. نامىسقور ەدىگە، جاقسى كورەتىن كىشى قارىنداسىن كۇڭ ءتارىزدى تال تۇستە، قالىڭمالىن بەرمەي، حان نوكەرلەرىنىڭ ات ارتىنا وتىرعىزىپ الىپ كەتكەنىنە جامان كەكتەنگەن. «توقتا، ورىس حان، سەنىڭ بۇل ىستەگەنىڭدى ءوز باسىڭا كەلتىرە الماسام دا، بالاڭنىڭ، نە بالاڭنىڭ بالاسىنىڭ الدىنا كەلتىرەرمىن!» دەپ انتىن بەرگەن. ءبىراق ەدىگە تەمىر-مالىك العان اق ماڭعىت ايىم-بيكەدەن تەمىر-قۇتلىق تۋىپ، ونى سوڭىنان ءوز قولىمەنەن التىن ورداعا حان ەتەتىنىن سەزگەن جوق ەدى. سول تەمىر-قۇتلىق كەزىندە، بۇكىل ءداشتى قىپشاقتى تىتىرەتكەن ايگىلى بيلەۋشىسى بولدى. ال ءقازىر وشتەسكەن كوڭىل، مازا بەرمەي، اشۋ ۇستىندە الگىدەي ورىندالمايتىن سەرت بەرگىزدىردى.
— كىمنىڭ كىمدى شاپقانىن كورەرمىز! — دەدى اقساق تەمىر.
ءامىردىڭ بۇلاي دەۋگە بۇل كۇندە حاقى بار ەدى. ماۋارانناحرعا تاياۋ ەڭ كۇشتى اق وردا مەن حورەزم بۇل حاندىقتىڭ وسى اقىرعى التى جىلدا قالاي ءوسىپ ۇلگىرگەنىن بىلمەي قالعان. بۇگىنگى كۇنى، ماۋارانناحر بۇل ەكەۋىن جەڭە الاتىنداي كۇيدە ەدى. ەگەر اقساق تەمىر ءتىرى تۇرسا، ەكى-ۇش جىلدا ولاردى دا وزىنە باعىندىرىپ قالۋى مۇمكىن كورىنگەن. ويتكەنى اقساق تەمىردىڭ ەڭ قانىشەر جانە ايلاكەر، قولىنداعى كۇشىن كوزىن تاۋىپ پايدالانا الار جيھانگەر ەكەنى اڭعارىلىپ قالعان.
ەدىگە باتىردىڭ ايتقانى شىن ەكەن. كوپ كەشىكپەي ورىس حاننان كەپەك-ماڭعىت پەن تۇلۋجان باتىر باسقارعان ەلشىلەر بۇقارعا كەلدى. ولار ورىس حاننىڭ سالەمىن ايتتى. «توقتامىس مەنىڭ بالامدى ءولتىرىپ، ساعان بارىپ تىعىلدى. سول جاۋىمدى ۇستاپ، قول-اياعىن بايلاپ وزىمە جىبەر. ال ەگەر بۇنى ىستەگىڭ كەلمەسە، قان مايداندا كەزدەسەتىن جەرىندى ايت» — دەپتى اق وردا حانى. وعان اقساق تەمىر: «تالعا تىعىلعان تورعاي دا امان قالادى. توقتامىس ماعان كەلىپ پانالادى. ونى سەندەرگە ۇستاپ بەرمەيمىن. ال سوعىسقىڭ كەلسە، وعان مەن دايىن» — دەدى.
كەپەك-ماڭعىت پەن تۇلجان باتىر، ءبىر تۇنەپ سىيلى قوناعاسىن جەپ، جىگىتتەرىن ەرتىپ، ەرتەڭىنە ەلىنە قايتتى. ەندى اق وردا مەن ماۋارانناحردىڭ مايداندا ءبىر كەزدەسپەي تىنبايتىندارى ءمالىم بولدى.
اقساق تەمىر دە، ورىس حان دا سوعىسقا دايىندالا باستادى.
اقساق تەمىر دەرەۋ سامارقانتقا قايتتى.
ەكى اسكەر ۇلۋ، ياعني 1377 جىلى قازان ايىنىڭ اياعىندا وتىراردىڭ جازىق دالاسىندا قاراما-قارسى كەپ شەپتەرىن قۇردى.
اقساق تەمىر جاعاتاي ۇلىسىنىڭ بار ىسكە تاتىر جاۋىنگەرىن جينادى. ورىس حان اق ورداعا جاتاتىن جوشى ۇلىسىنىڭ نايزا ۇستاۋعا جارايتىن ەركەك كىندىك-تىسىنەن ەشكىم قالدىرعان جوق. بۇل كۇزگى سۋىقتىڭ باستالار تۇسى ەدى. وتىرار شاھارىنىڭ ەكى جاعى سىڭسىعان اسكەرگە تولدى. قاراشانىڭ قارا سۋىعى تۇسپەي ۇرىس باستالماق. قۇرىعاندا ەكى جاقتان ءجۇز مىڭداي اسكەر بار. ورىس حان مەن اقساق تەمىر مۇسىلمان عۇرپىن ساقتاپ، ورتاعا جۇما كۇنىن سالىپ، ارعى كۇنى، سەنبىنىڭ ساتىنە جازىق دالادا بەتپە-بەت كەلمەك. ەكى جاق وسىلاي كەلىستى.
ەڭ الدىمەن الدىڭعى شەپكە اتتى اسكەرلەر شىقپاق. سوسىن بارىپ جاياۋ قوسىڭدار كىرىسپەك. اق وردانىڭ اتتى اسكەرىنىڭ كۇشى باسىم. بۇل اتام زامانىنان سوعىسقا اتپەنەن شىققان قىپشاقتار عوي. ال جاعاتاي ۇلىسىنىڭ دا باس كۇشى اتتى جاۋىنگەرلەر بولعانمەنەن، اقساق تەمىردىڭ ارقاسىندا جاڭا تاسىلگە ۇيرەنگەن، بۇلاردا جاياۋ قولدار دا بار. جاعاتاي ۇلىسىنىڭ كۇشى بۇل جاعىنان مولداۋ. ەكى جاقتىڭ اسكەرى دە مۇسىلماندار. ولار جۇما كۇنى سوڭعى نامازدارىن وقىپ، قۇدايعا سيىنىپ قۇربان ايتىپ، تاڭەرتەڭ ەرتە تۇرماق بوپ، ىمىرت ۇيىرىلە-اق جاتىپ قالدى.
بۇلار جاتىسىمەنەن كەنەت جەل تۇردى. جەل اياعى جاڭبىرلى-قارلى داۋىلعا اينالدى. تاڭ سارىدەن ويانعان اسكەر، اقپاننىڭ قاڭتارىنداي بەت قاراتپاس دولى جەلدى قارا سۋىققا دۋشار بولدى. ازىناعان جەل اقىرىندا بورانعا اينالدى. كۇزدىڭ مايدا قوڭىر سالقىنىندا ىقشامدالا كيىنگەن جاۋىنگەرلەر سوعىسپاق تۇگىل قار ارالاس، كەيدە قالىڭ جاڭبىرلى ىسقىرعان جەلدى قارا سۋىققا شىداي الماي، شىبىن جاندارىن قويارعا جەر تاپپاي بۇرسەڭ قاقتى.
اقساق تەمىر دە، ورىس حان دا مۇنداي جاعدايدا، اسكەرلەرىن باستاپ مايدانعا شىعۋدىڭ ورنىنا، ەندى وزدەرى وشاق باسىن اينالدىردى. ەكى اعايىندى ەل، بىرىمەن-بىرى سوعىسپاسىن دەگەندەي، جاۋىندى-شاشىندى، كەيدە قارلى بوراندى، ادامنىڭ وڭمەنىنەن وتەتىن قارا سۋىق جەل اي بويى ۋىلدەي تۇرىپ الدى. اقىرى قاراشانىڭ سۋىعى كەلىپ، ۇسكىرىك بۇدان دا ورشەلەنە ءتۇستى. قاراشا بىتە ىزعارى بەت قاراتپايتىن قىس ءتۇستى. قازان، قاراشا ايلارىندا دۇركىن-دۇركىن قۇيعان جاڭبىردان توپان سۋ جينالىپ، ساي جىرالاردى بىلاي قويا تۇرىپ، ۇسكىرىك ايازعا ۇرىنىپ، ءتىپتى جازىق دالانىڭ ءوزى مۇز بوپ جاتقان كوك ايدىنعا اينالدى. تاعاسىز سايگۇلىكتەر تايعاناپ، ەكى جاقتىڭ اتتى اسكەرلەرى دارمەنسىز كۇيگە جەتتى. ونىڭ ۇستىنە تەبىنگە ۇيرەنگەن جىلقى مالى، جايىلا الماي، كوتەرەم بولا باستادى. ارينە، مۇنداي جاعدايدا سوعىسۋ ءتىپتى مۇمكىن ەمەس. ورىس حان ەڭ ءبىرىنشى بوپ ءوز اسكەرىن كەيىن شەگىندىردى. بۇنى كورگەن اقساق-تەمىر دە قوسىندارىنا وتىرار دالاسىن تاستاۋعا بۇيرىق بەردى. ءبىراق سول اسكەرى شەگىنەتىن ءتۇنى ول قوراسان كىندىگى گەراتتان قاشىپ كەلىپ، اقساق تەمىرگە قوسىلعان جارىق تەمىر، جۇڭگو ءباھادۇر جانە مۇحامەد-سۇلتان دەگەن اسكەري باسشىلارىنا، اتتارىنىڭ اياقتارىنا كيگىز بايپاق كيگىزدىرىلگەن بەس ءجۇز اتتى جاساقپەن شەگىنىپ بارا جاتقان ورىس اسكەرىن شابۋعا ءامىر ەتتى.
مۇنداي جاعدايدىڭ بولاتىنىن بولجاعان ورىس حان دا قاننەن قاپەرسىز شەگىنە بەرمەگەن. اق ورداعا قايتىپ بارا جاتقان قالىڭ قوسىندارعا، سوڭىنان جاۋ تيمەسىن دەپ كىشى بالاسى تەمىر-مالىك-وعلاندى باسشى ەتىپ ءۇش مىڭ جاۋىنگەردەن تۇراتىن قالقان قالدىرعان.
اقساق تەمىردىڭ بەس ءجۇز اتتى اسكەرىمەنەن تەمىر-مالىك باسقارعان ءۇش مىڭ جاساق تۇندە كەزدەستى. تاعى دا ەكى جاقتان كوپ ادام قىرىلدى. وسى تۇنگى ايقاستا جارىق تەمىر مەن قىتاي-باھادۋر قازا تاپتى. تەمىر-مالىك-وعلان اياعىنان قاتتى جاراقاتتاندى. ەكى اسكەر دە كۇن جىلىنىسىمەن، بىرىمەن ءبىرى قايتا كەزدەسپەك بوپ، الىستان «بالەم سەنى مە!» دەپ قامشىلارىن بىلەي، ۋاقىتشا بولسا دا ۇرىستارىن توقتاتتى.
اقساق تەمىر قالىڭ جاۋىنگەرلەرىمەن قاشىعا كەلىپ ورنىقتى. وسى ۋاقىتتا جاسى كەلىپ قالعان ورىس حان كەنەت جۇرەگى بىرەسە ءتۇيىلىپ، بىرەسە ءبىز قادالعانداي سۇققىلاپ قاتتى سىرقاتتانىپ قالعان. شەگىنە باستاعان اسكەرىن قاراكەسەك باتىرعا تاستاپ، ءوزى جەدەل سىعاناققا قايتقان.
ورداسىنا كەلىپ، جىلى توسەككە جاتسا دا سىرقاتىنىڭ بەتى بەرى قاراماعان. باقسى بالگەرلەردىڭ ۇشكىرگەنىنە، جىندارىن، ارۋاقتارىن شاقىرعانىنا بوي بەرمەي، جۇرەگىنىڭ قىسىلۋى ۇدەي تۇسكەن.
ءۇش كۇن وسىلاي قينالىپ جاتىپ ءبىر ءسات جۇرەگى كەنەت قابىنىپ كەتىپ، اقىرعى رەت ىشقىنىپ بارىپ دەمىن الىپ، دۇنيە سالعان. اق وردانىڭ شاڭىراعى قۇلاپ جەرگە تۇسكەن.
جەتى قاتىنى، ون ۇلىنان تاراعان توعىز اۋىل ءۇرىم-بۇتاعى جوقتاۋ ايتىپ، cap دالانى باسىنا كوتەردى. بۇكىل اق وردا دالاسى قارا جامىلىپ قايعىردى. مىنە وسى كەزدە اقساق تەمىر كەسسە قان شىقپاس تەمىردەي ءوزىنىڭ قاتتى ەكەنىن كورسەتتى. اق وردا حانى ءولىپ، باسسىز قالعان دەنەدەي دارمەنسىزدەنىپ جۇرتى نە ىستەرىن بىلمەي، ورىستىڭ ۇلكەن بالاسى توقتىقيانى حان سايلاماق بوپ جانتالاسىپ جاتقانىندا امىر-تەمىر قاشىدان قالىڭ قولمەن شىعىپ، ون بەس كۇن دەگەندە كەلىپ جەتىپ، سەيحۇنداريانىڭ بويىنداعى قالىڭ قامىستى جايرانقامىس دەگەن جەردى قىستاماق بوپ قونىپ جاتقان اق وردانىڭ كوشىن شاپتى. اقساق تەمىر كەلە قويادى دەپ ويلاماعان قامسىز ەل، جاۋ اسكەرىنەن قاتتى سوققى جەدى. بار جىلقىلارىنان ايىرىلدى. امىر-تەمىر شاپقىنشىلارىنا قارسى جورىق ۇيىمداستىرماق بوپ جانتالاسقان اق وردا تاعىنا جاڭا عانا وتىرعان توقتىقيا حان دا كەنەت وكپەسىنە سۋىق ءتيىپ ەكى-اق كۇن اۋىرىپ دۇنيە سالدى.
اق وردا ۋاقىتشا بولسا دا تاعى باسسىز قالدى. جەڭىسكە ماستانعان اقساق تەمىر، ەندى جاعاتاي ۇلىسىنا جوشى ۇرپاقتارىنىڭ قارسى شىعار كۇشى جوق دەپ ويلاپ، توقتامىستى بۇكىل ءداشتى-قىپشاقتىڭ حانى ەتتى. اق كيگىزگە كوتەرتىپ، توي جاساپ، وعان ءوزىنىڭ استىنداعى اتاقتى قىنىقوكلەن تۇلپارىن تارتتى. «قۋساڭ جاۋىڭا جەتەسىڭ، قاشساڭ جاۋىڭنان قۇتىلاسىڭ» — دەدى. ءوزى جىلان، ياعني 1378 جىلدىڭ باسىندا سامارقانتىنا قايتتى. توقتامىسقا تۇلپار بەرىپ جاتقاندا اقساق تەمىر ايتقان ءسوزدى قۇداي اۋزىنا سالعان ەكەن. كوپ كەشىكپەي وسى تۇلپار توقتامىستى جاۋ قولىنان الىپ شىقتى. اقساق تەمىر كەتىسىمەنەن بۇكىل اق وردا يگى جاقسىلارى بوپ ورىس حاننىڭ ەڭ كىشى ۇلى تەمىر-مالىك-وعلاندى حان كوتەرگەن. تەمىر-مالىك-وعلان اق وردانىڭ تاعىنا وتىرعان كۇنىنە ءبىر جەتى وتپەي توقتامىستى ءداشتى قىپشاق جەرىنەن قۋىپ شىعامىن دەپ جار سالعان. جانە ۋادەسىندە دە تۇرعان. قالىڭ قولمەن جايرانقامىس ماڭىندا حاندىق قۇرىپ شەپ ۇستاپ تۇرعان توقتامىس قوسىندارىن كەپ شاپقان. اسكەرىنىڭ كوپتىگىنە قاراماي توقتامىس تاعى جەڭىلگەن. قىنىقوكلەن تۇلپارى بۇنى ءتونىپ كەلگەن جاۋدان الىپ شىققان. بەتىنىڭ ارىن بەلگە ءتۇيىپ، توقتامىس تاعى اقساق تەمىرگە قايتىپ كەلدى. امىر-تەمىر ونى جەڭىسپەن ورالعانداي تاعى قۇرمەتپەن قارسى الدى.
بۇل وقيعا اقساق تەمىردىڭ ءداشتى قىپشاقتان ءوتىپ التىن وردانى شابۋدىڭ ءتىپتى مۇمكىن ەمەس، ەكەنىنە كوزىن جەتكىزدى. ەندى امىر-تەمىر ساراي-بەركەگە، ءتۇبى بوتەن تۇستان ءتيىسۋ كەرەك ەكەنىن ۇقتى. سوندىقتان الدىمەنەن، قوراسان مەن حورەزمدى وزىنە قاراتىپ، سوسىن كاۆكاز بەن يراندى باعىندىرماق بولدى. سول سەبەپتەن ول وسى كەزدە جاعاتاي ۇلىسىنا جىگىتتەرىن سوعىسقا شاقىرىپ ۇران سالعان. الداعى كۇرەستەرىنىڭ وقايعا تۇسپەيتىنىن ءتۇسىنىپ، مول دايىندىققا كىرىسكەن. سويتسە دە ول اق وردانى دا ۇمىتپاعان. اق وردانى توقتامىس بيلەسە، التىن وردا دا ەش جاققا كەتپەيدى دەپ ويلاعان. ءتۇبى ءوزى جاۋلاپ العانشا التىن وردا، اق وردا جاعىنان وزىنە ءقاۋىپ تۋماعانىن كوزدەگەن. ارينە، وسىنشاما جاردەم ىستەپ، اق وردادان سان جەڭىلگەنىن جەڭىسكە ساناپ، حان كوتەرىپ قوشامەتتەپ وتىرعان توقتامىستى اقساق تەمىر ەش ۋاقىتتا دا وزىنە قارسى شىعادى دەپ تيتتەي دە كۇماندانباعان. ول توقتامىستى ءومىرباقي وزىنە بورىشكەر، باعىنىشتى بولىپ وتەدى دەپ سەنگەن.
ءبىراق توقتامىس ونداي بولماي شىققان. بۇعان ونىڭ تەك ءوزىمشىل مىنەز-قۇلقى عانا كىنالى ەمەس ەدى.
ادامنىڭ كوڭىلى ءبىر اتىم ناسىبايدان دا قالادى، وزىنە سان جاقسىلىق ىستەگەن اقساق تەمىرگە بولاشاق التىن وردا حانى كەنەت ىشتەي قاندى قانمەن جۋارلىقتاي بوپ سەستەنە قالعان.
ۋاقيعا بىلاي بولعان. ۇلۋ جىلى توقتامىسقا شىققان قۇنايىم-جۇپار-بەگىم توعىز اي، توعىز كۇن دەگەندە اق سازانداي ۇل تاپقان. اتىن توقتامىس ءوزى قالاپ اقجەلەڭ قويعان.
وسى اقجەلەڭ توي-تويلاپ جۇرە باستاعان كەزىندە توقتامىس تەمىر-مالىك حاننان جەڭىلىپ، اقساق تەمىرگە كەلگەن. جاعاتاي ۇلىسىنىڭ ءامىرى ونى قانشا جۇباتىپ قوشەمەتتەگەندە، بۇل جولى توقتامىستىڭ كوڭىلى جادىراي قويماعان. اق وردا حانىنان جەڭىلۋىن تىكەلەي ايتپاسا دا، ىشتەي اقساق تەمىردەن كورگەن توقتامىستىڭ بۇلاي جورۋىنىڭ ءبىر سەبەبى دە بار ەدى. اق ورداعا قارسى شىعارىندا، اقساق تەمىردىڭ قانشا اسكەر جيناعانىن توقتامىس جاقسى بىلەتىن. جايرانقامىسقا دا امىر-تەمىر قىرۋار قولىمەن اتتانعان. ال توقتامىستى حان كوتەرىپ، ءوزى كەيىن قايتقاندا، بۇنىڭ قاراماعىندا قانشا اسكەر قالدىردى؟ اق وردا اسكەرى شابۋىل جاسار بولسا، وعان قارسى تۇرۋعا جەتكىلىكسىز ەدى. اق وردانىڭ شىنتۋايتقا كەلگەندە، قانشا اسكەر جيا الاتىنىن بىلەتىن توقتامىس، حان كوتەرىپ تۇرىپ، ورداسىن قورعاۋعا اقساق تەمىردىڭ شامالى كۇش تاستاپ كەتكەنىنە ىشتەي رەنجۋلى ەدى. «ماعان نەگە از اسكەر بەردى؟ — دەپ ويلايدى ول، الدە سەنبەيدى مە، تىم كۇشەيىپ كەتەدى دەپ قورقا ما؟ وسىلاي ۇستاسام باعىنىشتى بولادى دەپ ويلاي ما؟.. ەگەر ولاي ويلايتىن بولساڭ... توقتامىس ءوز ويىنان ءوزى شوشىنعانداي، جوق، جوق دەدى ول تاعى دا، ءوزىڭ كۇشتى بولماي، ەش ۋاقىتتا دا وڭبايسىڭ. قايتكەنمەن دە ءوزىم كۇشتى بولۋىمدى ويلاۋىم كەرەك...»
توقتامىس وسىنداي كۇيدە جۇرگەنىڭدە، اقساق تەمىر ءبىر كۇنى بۇنى ۇزەڭگىلەس سەرىكتەرىمەن بىرگە اڭ اۋلاۋعا شاقىرعان. حان، ءامىر ۇلىس يەلەرىنىڭ اڭعا شىعۋى، كونە زاماننان كەلە جاتقان ءداستۇر بويىنشا ءبىر كەرەمەت توي-دۋمانعا اينالاتىن. قۇرالايدى كوزىنەن اتاتىن كىلەڭ مەرگەن جىگىتتەرمەن كوكجال قاسقىرلاردى تىرپ ەتكىزبەي الاتىن ارلان تازى ەرتكەن، قىران بۇركىت ۇستاعان قۇم-بەكتەرىنىڭ وزدەرى ءبىر توپ. اس-سۋ دايىندايتىن ايەل-ەركەك، قىز-قىرقىن ءبىر قاۋىم. جۇگەن-قۇيىسقاندارىن، ەر توقىمدارىن، ومىلدىرىك-تارتپالارىن التىنمەنەن اپتاعان، كۇمىسپەن قاپتاعان تايپى ەلدەن الدىنا جۇيرىك سالماعان قارا كوك، كوك الا سايگۇلىك مىنگەن ءامىر، بەكزادالار ءوز الدارىنا ءبىر بولەك... تارتىلعان كەرنەي، سىرناي، جول-جونەكەي شىرقالعان ءان، ءازىل سىقاق...
بۇلار ءۇش كۇن اڭ اۋلاپ، جولدارى بولىپ، جيىرماعا جۋىق قاسقىر، ەلۋدەن ارتىق تۇلكى، قارساق، جۇزدەن استام بۇعى-مارال اتىپ، امان-ەسەن ەلدەرىنە قايتىپ كەلە جاتقان. كوڭىلدەرى كوتەرىڭكى، دالانى باسىنا كوتەرگەن سىرناي-كەرنەي. امىر-تەمىردىڭ قاسىندا وسى جولى ەرەكشە كوزگە تۇسكەن اقساق تەمىردىڭ ايگىلى كوكسەمسەر اتالعان قاسقىر جىنداس ارلان ءيتى كەلە جاتىر. ءامىردىڭ اڭعا شىققانداعى ءبىر سەبەبى وسى ءيتىن جۇرتقا كورسەتىپ، ءبىر ماقتانۋ ەدى.
كوكسەمسەر ءامىردىڭ ويىنان شىققان. ءبىر ءوزى ءتورت قاسقىر العان. بۇل جولعى ساياحاتتا تاعى ءبىر كىسى ەرەكشە كوزگە تۇسكەن.
بۇل ەدىگە-ماڭعىت ەدى.
بۇل كەز ونىڭ ءالى ەر ەدىگە اتالماعان كەزى.
سوندا دا، «قىلىشتى جۇزىنەن تانيدى» دەگەندەي، باتىر بولار ەر جىگىتتى بولماشى قيمىلىنان-اق اڭعارادى سىنشىل جۇرت.
اساق تەمىر دە ەدىگەنى وسىنداي ءبىر كوزگە تۇسكەن قيمىلىنان اڭعارىپ قالعان.
امىر-تەمىردىڭ ءوزى باسقارعان ون شاقتى كىسى، قالىڭ توبىلعى اراسىنا كىرىپ كەتكەن كوكجال قاسقىردى سويىلمەن ۇرىپ الماق بولعان. قاسقىر وسى تۇستا-اۋ دەگەن جەردى جان-جاعىنان قورشاپ ەندى ءبارى انتالاپ كەلە جاتقان. قاسقىر الار يت بىتكەن باسقا جاقتا ەدى. وسى توپتا ەدىگە دە بولاتىن، توبىلعى تۇبىندەگى قاسقىردى بۇلار قورشاي ءتۇستى. ءقازىر كورىنىپ تە قالار دەپ ويلاعان ولار.
اقساق تەمىر شوقپارىن باسىنان اسىرا كوتەرىپ ىڭعايلانا بەردى.
كەنەت امىر-تەمىر ارلان قاسقىردىڭ تىكىرەيگەن قارا قىلشىق جالىن كوزى شالىپ قالدى.
سويتكەنشە بولعان جوق، تايىنشاداي قاسقىر قۇيرىعىمەنەن جەردى ءبىر ۇرىپ كەنەت اتىلدى.
ءبىراق اقساق تەمىرگە ەمەس، قاتار كەلە جاتقان ەدىگە ماڭعىتقا...
ازۋ تىستەرى اقسيىپ، باسى كەۋدە تۇسىنا ءدوپ كەلگەن قاسقىردىڭ ەدىگە تاماعىنان شاپ ەتىپ ۇستاي الدى.
الدىڭعى ەكى اياعىمەن اتتىڭ جالىنا جابىسقان قاسقىردىڭ تاماعىنان قىسا ۇستاعان ەدىگە، كوكجالدى تىرپ ەتكىزبەي، قاتتى دا قالدى.
قاسقىر بۇلقىنعان سايىن، ەدىگە ونىڭ تاماعىنان قىسا ءتۇستى.
يەسىنىڭ مۇنداي الىستارىنا ۇرەيلەنگەن ەدىگەنىڭ استىنداعى قۇلا قاسقاسى تەك وقىرانا شىر كوبەلەك اينالا بەردى.
«قايسىڭ جەڭەر ەكەنسىڭ» دەگەندەي اقساق تەمىر ورنىنان قوزعالمادى.
جان-جاقتارىنان اتتارىن باستىرمالاتىپ كەلىپ قالعان وزگە امىرلەرگە دە «تيمەڭدەر» دەگەندەي قولىمەن يشارات بەردى دە، امىر-تەمىر سول قوزعالماعان قالپىندا الىسىپ جاتقان كىسى مەن قاسقىردان كوزىن الماي قارادى دا تۇردى.
قاسقىر السىرەگەن ءتارىزدى، بۇرىنعىسىنداي بۇلقىنبايدى.
كوزى شاراسىنان شىعا الارىپ، قىپ-قىزىل ءسۇيىر ءتىلى ەزۋىنەن شىعىپ، سالاقتاي ءتۇستى. ەدىگە قاسقىردىڭ القىمىنان تاعى ءسال قىسا ءتۇستى دە، كەنەت «ءاۋ، ءپىرىم!» دەپ ارعى اتاسى بابا تۇكتى شاشتى ءازيزدىڭ ارۋاعىنا سىيىنا قاسقىردىڭ تايىنشاداي ءولى دەنەسىن باسىنان اسىرا بىلعاي كوتەرىپ، انانداي جەرگە لاقتىرىپ جىبەردى.
قاسقىر، سول قۇلاعان جەرىنەن تىرپ ەتكەن جوق. ءولىپ قالعان ەكەن.
ەدىگەنىڭ جالاڭاش قولىمەن قاسقىردى العانىن كورگەن اقساق تەمىر ءسۇيسىنىپ: «جىگىت ەكەنسىڭ!» دەدى.
سوزگە ساراڭ امىر-تەمىردىڭ بىلاي دەۋى ۇلكەن ماقتاۋ ەدى.
ەدىگە قاسقىردى ءوزى سويىپ، تەرىسىن اقساق تەمىردىڭ قانجىعاسىنا بايلاماق بولدى. ءبىراق، قاسقىر تىم ۇلكەن ەكەن. ءامىردىڭ ەرىنىڭ الدىنا سالدى.
اقساق تەمىر ەدىگەنىڭ ەندى جومارتتىعىنا دا ريزا بولىپ قالدى. ءتۇبى «بۇل وتە كەرەك ادام بولار» دەپ ويلادى.
وسىلاي جولدارى وڭ بولعان اڭشىلار سامارقانتقا قايتىپ كەلە جاتقان. شاھاردىڭ ەتەگىندە توقتامىس پەن ەدىگەنىڭ اۋلى تۇرعان.
بۇلار وزدەرىنىڭ كوشپەلى ەلدەرىنىڭ ادەتىنە سالىپ، جاز كەلە-اق استانا قاسىنداعى وسى ءبىر وزەندى جازىق دالاعا جايلاۋعا شىققان. اق بوز ءۇيلى شاعىن اۋىلدى امىر-تەمىر توبى بوكتەرلەي سامارقانتقا قاراي بۇرىلدى.
توقتامىس مۇحامەد حاننان ءبولىنىپ اقساق تەمىردىڭ قاسىنا كەلدى.
— الديار،— دەدى ول ءامىر تەمىرگە جاناسا باس ءيىپ.— ءبىز دە ەلمىز. بۇل ارادا اق وردانىڭ التىن سارايى بولماعانمەن، مىنا تۇرعان ەدىگە مەن مەنىڭ اۋىلىم. ءسال كىدىرىپ قىمىز ىشە كەتىڭىز.
اقساق تەمىر ماقۇلدادى.
— بولسىن،— دەدى.
سالتاناتتى توپ بۇيىردەگى اۋىلعا بۇرىلدى. مىنە وسى ارادا توقتامىستى اقساق تەمىرگە ءومىر-باقي قاستاستىرارداي ءبىر سۇمدىق وقيعا بولدى.
اقساق تەمىر كوكسەمسەردى ءبىر ۇيالى قاسقىردى ءولتىرىپ، اپانىنان بەس كۇشىكتىڭ ىشىنەن تاڭداپ العان. وزگەلەرىن تاباندا ءولتىرىپ تاستاعان. قاسقىر كۇشىگىندە قاسقىر بولمايدى، وسە كەلە قاسقىر بولادى. ال امىر-تەمىر قاسقىردىڭ كوزىن جاڭا اشقان كىشكەنتاي وسى بولتىرىگىن ورداسىنا الىپ كەلگەن. ءوز قولىمەن اۋزىنا ءسۇت قۇيىپ، ەتتىڭ جۇمساق جەرىن بەرگەن.
اقىرى وسى كوكسەمسەر تايىنشاداي ۇلكەن، ناعىز كوكجال ارلان بوپ ءوستى. اقساق تەمىر بۇنى ەش ۋاقىتتا جانىنان تاستامايتىن بولدى. جۇرت تا، اقساق تەمىردىڭ ءوزى دە ەندى كوكسەمسەردى ءامىردىڭ كۇزەتشىسى، قورعاۋشىسى سانادى. كوكسەمسەر تۇرعان جەردە ەشكىم دە باتىپ اقساق تەمىرگە قاستىق ىستەي الماسا كەرەك-تى. امىر-تەمىر اڭعا شىقپاعان ۋاقىتتىڭ بارىندە دە كوكسەمسەر يەسىنىڭ قاسىندا جۇرەدى. اقساق تەمىر ءماجىلىس قۇرىپ، نە بىرەۋمەن جەكە سويلەسەر بولسا، وردانىڭ بوساعاسىندا سوزىلىپ كوكسەمسەر جاتادى. ەكى قاندى كوزى بىردەي اقساق تەمىرمەن سويلەسىپ وتىرعان ادامدا بولادى.
ال شىنىندا كوكسەمسەر ءوزىنىڭ وسىنداي سىرتقى سۇستىلىعىنا قاراماي، قاسقىردان تۋسا دا، تانىس كىسىلەرىنە ەش ۋاقىتتا تيىسپەيتىن اۋىل يتتەرى ءتارىزدى جۋاس ەدى. ءبىر ادامدى قاۋىپ، نە ءبىر ادامعا ىرىلداپ قىر كورسەتىپ، شوشىتقان ەمەس. امىرگە ەشكىم تيمەگەننەن كەيىن، بۇ دا ەشكىمگە تيمەيتىن. تەك بۇنىڭ بار قاس كورەرى قۇنايىم-جۇپار-بەگىم ەدى. كوكسەمسەردىڭ بولتىرىك كەزىندە قۇنايىم-جۇپار-بەگىم دە سىلاڭداعان جاس قىز بولاتىن. ال بولتىرىك، كۇشىك ءتارىزدى وتە ويىن قۇمار، بىرەۋدىڭ اياعىنان ءتىسىن باتىرماي تىستەپ، نە ۇيگە كەلگەن جولاۋشىنىڭ ماڭىنا قويعان تىماعىن، ايتپەسە تەرى بيالايىن الىپ قاشىپ، ۇستاتپاي ادامنىڭ ابدەن بەرەكەسىن الىپ ويناۋدى جاقسى كورەتىن.
جانە بولتىرىك كىشكەنتاي كەزىندە كوبىنە ءبيبى حانىمنىڭ سارايىندا جۇرەتىن.
ءبىر كۇنى قۇنايىم-جۇپار-بەگىم حانىمنىڭ تاپسىرماسىمەن ءبىر جاققا بارعالى، ءبيبىنىڭ وزىمەنەن سويلەسىپ وتىرعان-دى. جولاۋشىشا كيىنگەن، قولىندا توبىلعى ساپتى قامشىسى. حانىمنىڭ ءسوزىن تىڭداپ، ءبىر تىزەرلەپ سەمسەر بولتىرىك بىردەمەنى دومالاتا قۋىپ، ويناپ جۇرگەن. كەنەت قۇنايىم-جۇپار-بەگىم شار ەتە قالدى. ارت جاعىنداعى كوكسەمسەر الگى دومالاق نارسەسىن تاستاي سالىپ، نوكەر قىزدىڭ جەرگە شۇباتىلىپ جاتقان شاشىنا بايلانعان كۇمىس شاشپاۋىن، قىزىعىپ كەتىپ، تىستەپ الىپ، تارتا جونەلگەن. شوشىپ جانە شاشىنىڭ ءتۇبى قاتتى اۋىرىپ كەتكەن قۇنايىم-جۇپار-بەگىمدى كەنەت اشۋ قىسىپ، ول جالت بۇرىلىپ كوكسەمسەردى قولىنداعى توبىلعى ساپتى قامشىسىمەن تارتىپ-تارتىپ جىبەرگەن. ەندى قامشى باتىپ كەتكەن كوكسەمسەر ىزالانا قالعان. ول جاي كۇشىكتەردەي، قىڭسىلاعان جوق. شولپىنى تاستاي، بەرىپ، جەلكە ءجۇنىن كۇدىرەيتىپ، ازۋ تىستەرىن اقسيتىپ، ناعىز ءبىر شاباتىن قاسقىرداي قۇنايىم-جۇپار-بەگىمگە اشۋلى كوزىن قاداپ، جەر باۋىرلاپ جاتا قالدى.
— ياپىرماي، كىپ-كىشكەنتاي بولا تۇرا مىنا شىركىننىڭ ءتۇرى قانداي سۇستى ەدى. ءناسىلى قاسقىر عوي،— دەدى ساراي-توعاي-بەگىم.— بەكەر ۇردىڭ-اۋ.
— شوشىپ كەتىپ، بايقاماي قالدىم عوي،— دەدى قۇنايىم-جۇپار-بەگىم بولتىرىكتى ۇرعانىنا شىن وكىنىپ. ءسويتتى دە قامشىسىن بەلىنە ءىلىپ، ادەتتەگىسىندەي قالتاسىنان ىرىمشىك الىپ كوكسەمسەردىڭ الدىنا تاستادى، «كا، كا، كا» دەدى ول قولىن جايىپ «كانە، تاتۋلاسايىق» دەگەندەي. بۇرىن كۇنايىم-جۇپار-بەگىم سويتكەندە كوكسەمسەر، كادىمگى كۇشىكتەردەي ارسالاڭداپ، قۇيرىعىن بۇلعاڭداتىپ جۇگىرىپ كەلەتىن.
بۇل جولى ول ورنىنان قوزعالمادى. اشۋلى، وتتى كوزىمەن كۇنايىم-جۇپار-بەگىمدى اتىپ، «ەندى تيسەڭ شابامىن» دەگەندەي تىرپ ەتپەي جاتا بەردى.
وسى كۇننەن باستاپ كوكسەمسەر نوكەر قىزعا ابدەن وشىگىپ الدى. ونى كورگەن جەردە تاپ بەرىپ، باس سالماعانمەن، جەلكە ءجۇنىن كۇدىرەيتىپ، ۇنەمى سۇستانا قالادى. كۇنايىم-جۇپار-بەگىم ەندى بۇل قاسقىر يتتەن قورقايىن دەدى. ءامىر سارايىنا كەلگەن سايىن ابايلاپ جۇرەتىن بولعان. ءوزىنىڭ كوكسەمسەردەن كادىمگىدەي سەسكەنەتىنىن امىر-تەمىرگە دە ايتقان. «سەن قىزدارعا ءتيۋشى بولما» — دەپ اقساق تەمىر جانىندا جاتقان كوكسەمسەردىڭ ارقاسىنان سيپاعان. ءيتى ءامىردىڭ سوزىنە تۇسىنگەندەي جۋاسي، نوكەر قىزدان كوزىن اۋدارىپ اكەتكەن.
كۇنايىم-جۇپار-بەگىم سوندا دا كوكسەمسەردەن قورقا بەرەتىن.
ايتەۋىر توقتامىسقا ەرگە شىققاننان كەيىن، ءامىر ورداسىنان كەلىپ، بۇل قاۋىپتەن قۇتىلعان.
الدە قالاي وردا سارايىنا كەلە قالسا، الماس قانجارلى توقتامىستان ءبىر ەلى ايىرىلمايتىن.
وسى كوكسەمسەر ءقازىر اقساق تەمىردىڭ جانىندا كەلە جاتىر...
اڭشى توبى توقتامىس اۋىلىنا بۇرىلعان ساتتە-اق كوكسەمسەر الدەنەگە ەلەڭ ەتە قالدى.
اۋىلعا تايانعان سايىن، تۇمسىعىمەن اۋانى يىسكەپ بىردەڭەنى سەزگەندەي، باسىن جوعارى كوتەرىپ، قۇلاعى ەدىرەيە ءتۇستى. ءيتىنىڭ بۇل وزگەرىسىن كورگەن اقساق تەمىر، ءسىرا بۇل اۋىلدا وزىنە قاس يتتەر بارىن سەزىپ كەلە جاتىر-اۋ، «بىرەۋ-مىرەۋ تالاپ تاستاپ جۇرەر» دەپ سەسكەنىپ، قۇرشىسىنا «كوكسەمسەردى شىنجىرلاپ ال» دەمەك بولدى. ءبىراق ءامىر ۇلگىرمەدى، كەنەت كوكسەمسەر اتىلا جونەلدى. اۋىلعا اڭشىلار تىم تاياپ قالعان-دى. كەلە جاتقان قوناقتاردى قارسى الۋعا توقتامىس ورداسىنان ءبىر توپ قىز-كەلىنشەكتەرمەن بىرگە كۇنايىم-جۇپار-بەگىم سۇلۋدىڭ ءوزى دە شىققان ەدى. سۇڭعاق بويلى، ساۋكەلە كيگەن الدىڭعى قاتاردا تۇرعان اناۋ ايەل سول ايگىلى ارۋدىڭ ءوزى بولاتىن. قولىندا ءبىر جارىم جاسار اقجەلەڭى...
كوكسەمسەردىڭ اۋىلعا قاراي قۇيقىلجىتا جونەلگەنىن توقتامىس ءسال كەشىرەك كوردى. اقساق تەمىردىڭ بۇرىلۋعا رۇقساتىن العاننان كەيىن قوناقتاردى قالاي قابىلداۋ كەرەك ەكەنىن ءوزىنىڭ ءبىر قوسشى جىگىتىنە ايتىپ كەلە جاتقان.
اقساق تەمىردىڭ «كا، كا-لاعان!» داۋسىن ەستىپ توقتامىس جالت بۇرىلدى. سويتكەنشە بولعان جوق، كوكسەمسەر اۋىلعا جەتىپ تە قالدى. ءيتتىڭ بوسقا شاپپاعانىن سەزىپ، توقتامىس تا قىنىقوكلەنگە قامشىنى باستى. اتتەن نە كەرەك، ءسال كەشىگىپ جەتتى. قۇيىنداتقان كوكسەمسەر سول قالپىندا، توپ قىز-كەلىنشەكتىڭ الدىندا تۇرعان كۇنايىم-جۇپار-بەگىمدى باس سالدى. ايەلدىڭ قولىنداعى بالاسى انانداي جەرگە ۇشىپ كەتتى. كوكسەمسەر جەرگە قۇلاعان كۇنايىم-جۇپار-بەگىمدى اپىر-توپىر تالاي باستادى. ايەلدىڭ ويبايلاپ شارىلداعان داۋسى ءبىر ءسات شىقتى دا تىنا قالدى. وسى كەزدە قىنىقوكلەنىن ارىنداتا توقتامىس تا جەتتى. ول سول شاپقان بويى ءالى كۇنايىم-جۇپار-بەگىمدى قان-جوسا ەتىپ تالاپ جاتقان كوكسەمسەردى ايقارا سىلتەگەن الداسپانىمەن تارتىپ ءوتتى. الماستان وتكىر الداسپان كوكسەمسەردىڭ ءدال جەلكە تۇسىنان تيگەن ەكەن، لاقتىرعان دوپتاي ەتىپ، ءيتتىڭ باسىن انانداي جەرگە ۇشىرىپ ءتۇسىردى. توقتامىس اتىنىڭ باسىن ازەر قايىرىپ كەيىن بۇرىلدى. ايەلى مەن بالاسىنىڭ جاتقان جەرىنە تاياي بەرىپ، اتىنان سەكىرىپ ءتۇستى. سول ساتتە توپىرلاي كەلىپ قالعان اڭشىلاردىڭ الدىڭعى جاعىنداعى اقساق تەمىر وعان اقىرىپ جىبەردى.
— توقتا! — دەدى ول بۇيىرىپ، سويدەدى دە وزىمەن بىرگە جۇرەتىن، ءقازىر قاسىندا تۇرعان اقشاش دارىگەرىنە: — بۇل نە سۇمدىق، نە بوپ كەتتى، ءبىلشى،— دەدى.
دارىگەر اتىنان تۇسپەگەن قالپىمەن، وقيعا بولعان جەردى ءبىر شولىپ ءوتتى دە كوكسەمسەردىڭ باسى جاتقان جەرگە ءسال ايالداپ، ءامىردىڭ قاسىنا كەلدى:
— الديار، گۋرگەن،— دەدى ول.— ءسىزدىڭ كوكسەمسەرىڭىز قۇتىرعان ەكەن. اۋزىنان قاندى كوبىگى بۇرقىراپ جاتىر. باسسىز دەنەسىنەن دە جانى كەتپەپتى. ءبۇيىر جۇندەرى ءالى بۇلك-بۇلك ەتەدى. بۇل ءيتتىڭ جىندانعانىنىڭ بەلگىسى.
— ءوزىم دە سولاي دەپ ويلاپ ەدىم،— دەدى اقساق تەمىر.— ايتپەسە مەنىڭ كوكسەمسەرىمنەن مۇنداي قىلىق شىقپاسا كەرەك ەدى.— سوسىن قايتادان اقشاش دارىگەرگە قارادى.— ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ ايەل مەن بالا ءتىرى مە ەكەن؟
اقشاش باعداتتا وقىعان ۇلكەن عالىم دارىگەر ەدى.
— ءبارىمىزدىڭ جانىمىزدان ءسىزدىڭ جانىڭىز قىمبات،—دەدى دارىگەر.— بۇل ارادان ءسىز ءقازىر كەتۋىڭىز كەرەك. ال بۇل ارا، ءيتتىڭ ءتىسى تيگەن، سىلەكەي تۇسكەن جەر، ءقازىر تەگىس ورتەلۋى قاجەت!
ءدال وسى تۇستا توقتامىس العا قاراي ۇمتىلدى.
— توقتا! — دەپ اقساق تەمىر تاعى اقىردى.— انا ءيتتىڭ دەنەسىنە تيگەن قىلىشىڭدى لاقتىر!
توقتامىس الداسپانىن العا قاراي لاقتىرىپ جىبەردى.
— الديار، امىر-تەمىر،— دەدى ول ىزالى.— ەڭ بولماسا قاتىن-بالامنىڭ جايىن ءبىلۋىم كەرەك قوي!
اقساق تەمىر كەنەت سۇرلانا قالدى.
— سەنىڭ قاتىن-بالاڭنىڭ جايىن ويلايمىن دەپ بۇكىل ماۋارانناحردى اپاتقا ۇشىراتار ءحالىم جوق،— سويدەدى دە، توقتامىسقا قايتا بۇيىردى.— اتىڭا ءمىن دە ءوزىڭ بىلاي شىق!
توقتامىس باسىن جەردەن كوتەرمەستەن، انانداي جەردە تىرپ ەتپەي تۇرعان قىنىقوكلەنىنە بارىپ ءمىندى.
سوندا عانا اقساق تەمىر قاسىنداعى نوكەرلەرىنە بۇيىردى.
— بىردە-بىر ادام بۇل اراعا جۋىماسىن. ءبىر توبىڭ انا سايدان بارىپ توبىلعى، قۋراي اكەپ، وسى اراعا تاستاڭدار. وزگەلەرىڭ تەزىرەك اۋىلدى بۇل ارادان كوشىرىڭدەر. سوسىن بۇل جەردى تەگىس ورتەڭدەر! ءبىر جاقسىسى كوكسەمسەر دەر كەزىندە ءولتىرىلدى... اپات بۇل ارادان ەش جاققا جايىلمايدى. تەك تەزىرەك ورتەڭدەر!
— امىر-تەمىر! — دەدى توقتامىس.— ەڭ بولماسا انا نارەستە بالامدى الۋعا رۇقسات ەت!
— جوق! — دەدى اقساق تەمىر — جىندانعان ءيتتىڭ ءتىسى تيگەن بالانى ۇستاساڭ ءوزىڭ جىنداناسىڭ! سەن جىندانساڭ وزگەمىز دە امان قالمايمىز! بۇل سونداي اپات. امال جوق، باستان قۇلاق ساداقا!
سويدەدى دە ءوزى اتىنىڭ باسىن بۇرىپ الىپ جاڭاعى كەلگەن جاعىنداعى توبەگە قاراي اياڭداي بەردى. بۇيرىق العان نوكەرلەردەن وزگەلەرى سوڭىنان ەردى. ەكى يىنىنەن سۋ كەتكەندەي سالبىراپ قاتىنى مەن بالاسى جاتقان جەرگە قاراي-قاراي توقتامىس تا توبەگە بەتتەدى. اقساق تەمىردىڭ ءامىرىن بۇزۋعا ەرلىگى جەتپەدى. ءوز قىلىعىنان ءوزى قورلاندى. جانە اقساق تەمىردىڭ وزىنە اقىرا بۇيىرعانىن ەستىپ، كەنەت ۇستەمدىك كورسەتكەن ءامىردى ولەردەي جەك كورىپ قالدى. جوق، ءوزىنىڭ السىزدىگى ءۇشىن ەمەس، انانىڭ بۇدان كۇشتىلىگى ءۇشىن ونى جەك كوردى.
اقساق تەمىر توبە ۇستىنە كەلىپ توقتادى. وزگەلەر دە بۇنىڭ جانىنا شوعىرلانا ءتۇستى. توقتامىس تا ءۇن-تۇنسىز جۇرتتىڭ ارت جاعىنان كەپ توقتادى.
اقساق تەمىردىڭ نوكەرلەرى سايعا قاراي ەرسىلى-قارسىلى شاۋىپ، ات ۇستىنەن وقيعا بولعان جەرگە قۇشاق-قۇشاق قۋراي، قامىس، تال اكەپ تاستاپ جاتتى. ۇرەيلەنە قالعان اۋىل دا ۇيلەرىن جىعا باستادى.
ءبىر ءسات لاپ ەتكەن وت تا كورىندى. ايگىلى سۇلۋ كۇنايىم-جۇپار-بەگىم، ونىڭ ءسابي بالاسىمەن، ءامىردىڭ كوكسەمسەر ءبورىسى جاتقان جەر كوك جالىن ورتكە اينالدى. توبىلعى مەن جاس تالدىڭ ءتۇتىنى قاپ-قارا بوپ بۋداقتاي، اسپانعا جەتتى. تىستەنىپ العان توقتامىس ەشكىمگە ءتىل قاتپاي، قاتتى دا قالدى. ءبىر مەزەت جانىنداي جاقسى كورگەن ايەلىنىڭ اپپاق دەنەسىن جانە «كوكە، كوكە» دەپ ءتىلى جاڭا شىعىپ بىلدىرلاي باستاعان ءسابيىنىڭ بالبىراعان ءتانىن قىپ-قىزىل وت شىجىلداتىپ كۇيدىرىپ جاتقانىن كوز الدىنا ەلەستەتىپ قالىپ ەدى، جۇرەگى ۋداي اشىپ تولىقسىپ كەتتى. ءبىراق كوزىنەن ءبىر تامشى جاس شىقپادى.
كۇن بەسىندىگە تاياعان ۋاقىتتا عانا ءورت ءسوندى. سوندا دا اقساق تەمىر:
— قانداي تاماشا كوكجال يتتەن ايىرىلدىم! — دەدى شىن قايعىرىپ، بەسىن نامازىن وقىعالى اتىنان ءتۇسىپ جاتىپ. ال توقتامىستىڭ قاتىنى مەن بالاسىنىڭ ورتەنگەنى ونىڭ ءتىپتى ەسىنەن شىعىپ كەتكەندەي.
مىنە، سوندا توقتامىس اقساق تەمىرگە كەنەت كەكتەنە قالدى. «توقتامىس ىشىنەن ىزالانا كۇلدى: «تەك حان تاعىنا قولىمدى ءبىر جەتكىز،— دەدى ول،— ءدال بۇگىنگى ەتكەنىڭدى ءوزىڭنىڭ الدىڭا كەلتىرەرمىن». سويتسە دە توقتامىس ءالى دە بولسا اقساق تەمىردىڭ كوڭىلىنەن شىعۋعا تىرىستى. ويتكەنى اق وردا، سوڭىنان التىن وردا تاعىنا جەتۋ ءۇشىن وعان بوتەن جول جوق ەدى.
وسىلاي اق وردانى قۇلاتۋعا اقساق تەمىر توقتامىستى، ال توقتامىس سول اق وردا بيلىگىنە جەتۋگە اقساق تەمىردى پايدالانباق بوپ جۇرگەندەرىندە، سامارقاندا اق وردادان قاشىپ ۇرىق-تەمىر ءامىر كەلدى. اق وردا مەن التىن وردادان قاشقان ادامداردى ىلعي قۇشاعىن جايا قارسى الۋ اقساق تەمىرگە ادەتكە اينالعان. جاعاتاي ۇلىسىنىڭ ءامىرى بۇنى دا قۇرمەتپەن قارسى الدى. ۇرىق-تەمىر دە تەگىن كەلمەگەن ەكەن، اق وردانىڭ قازىرگى جايىن، ونىڭ حانى تەمىر-مالىكتىڭ ىشىمدىككە بەرىلگەنىن، وردا جۇمىسىمەن شۇعىلدانۋدىڭ ورنىنا اراق-شاراپتان قولى بوسامايتىنىن ايتا كەلدى. «ەگەر اق وردانى شاپقىڭىز كەلسە،— دەدى ول اقساق تەمىرگە،— ءقازىر ەڭ ىڭعايلى كەز!».
اقساق تەمىر مەن توقتامىس قالىڭ اسكەرمەن تاعى اق ورداعا اتتاندى. بۇل جىلى تەمىر-مالىك قاراتالدا قىستاپ شىققان. اقساق تەمىردىڭ سىعاناققا جەتىپ قالعانىن ەستىپ، بۇ دا ەل-جۇرتىنا جار سالدى. ءبىراق كەش قالدى.
اقساق تەمىر ءوزى سىعاناققا توقتادى. توقتامىس پەن تەمىر-مالىك اسكەرلەرى سىعاناقتىڭ كۇنگەي جاعىندا كەزدەستى. جەتى كۇن بىردەي قان ساسىعان قىرعىن بولدى. ەدىگە بۇل ايقاستا ەرەكشە كوزگە ءتۇستى. اقىرى ۇنەمى ماس بولىپ ءجۇرىپ، قوسىندارىن كۇنى بۇرىن سوعىسقا دۇرىستاپ دايىنداي الماعان تەمىر-مالىك جاعى جەڭىلدى.
اق وردا تاعىنا ەندى توقتامىس وتىردى. ول سول تاققا وتىرعان ساعاتىنان-اق التىن ورداعا حان بولۋدى ارمان ەتتى.
ءبىراق بۇل ارماننىڭ ورىندالۋى ءالى ەرتە ەدى. ونىڭ جانە اقساق تەمىرسىز ورىندالۋى دا مۇمكىن ەمەس-تى. سوندىقتان توقتامىس اقساق تەمىردىڭ يىعىنا شاپانىن جاۋىپ، الدىنا كەپ ءيىلىپ سالەم بەرۋمەن بولدى. وعان دەگەن وشپەندىلىگىن سىرتىنا شىعارمادى.
ازۋ ءتىسىن كورسەتۋگە ەرتە سانادى.
جالايىر جاساقتارىمەن ەدىگەنى توقتامىسقا قالدىرىپ، كەلەسى جىلى حورەزمدى جاۋلاپ الماق بولىپ اقساق تەمىر سامارقانتقا قايتتى.
التىن وردانىڭ شىعىس، شىعىس-كۇنگەي جاعى شەتىنەن ىدىراۋعا ىڭعايلاندى.
شىعىسى، شىعىس-كۇنگەيى قانداي ءقاۋىپتى بولسا، ونىڭ كۇنگەيى مەن باتىسى دا سونداي ءقاۋىپتى ەدى. كۇنگەيىندە ماماي قىلىشىن جالاقتاتسا، باتىسىندا ورۇسۋت ەلىنىڭ ايبىندى ايقايى ەستىلە باستاعان.
ەندى التىن وردانىڭ ەڭ قيىن كەزەڭدەرى، جوق، كۇيرەۋ كەزەڭدەرى، تاياپ كەلە جاتقانداي ەدى.
ال حان تاعىنا وتىرعان توقتامىستىڭ دا وزگە حانداردان قارا حالىققا دەگەن ەش ارتىقشىلىعى بولمادى. قاندى تىرناقتى بۇركىت بالاپانى ۇيادا نەنى كورسە سونى ىلەدى. اقساق تەمىردىڭ ورداسىندا كورگەن وزبىرلىق، جان اياماستىق بۇنىڭ دا ءوزى قالاپ اق جولىنا اينالدى. شۋ دەگەننەن-اق، ەشكىمنىڭ كوز جاسىنا قاراماي، ەسىل، نۇرا، سىر بويىن جايلاپ وتىرعان شارۋانىڭ شۇرايلى جەرلەرىن ءوزىنىڭ تۋعان-تۋىسىنا، تورە تۇقىمىنا، ۇزەڭگىلەس سەرىك-تىلەكتەستەرىنە جاز جايلاۋ، قىس قىستاۋ ەتىپ تارتىپ الىپ بەردى. اسكەري كۇشىن كۇشەيتە ءتۇسۋ ءۇشىن باي، كەدەي دەمەي بار حالىققا اۋىر سالىق سالدى. اۋقاتتىلاردىڭ ءسال مال باسى كەمىسە، جارلى سورلىنىڭ جالعىز اتىن الدى.
حاننىڭ بۇل قىلىعىنان بۇكىل ءداشتى قىپشاق ءدىر ەتتى.
جوق، قۇر سەسكەنىپ قانا قالعان جوق، ءدىر ەتتى دە ءدۇر ەتتى. «سەن قايداسىڭ؟!» دەپ ايقايلاسىپ ەركەك كىندىكتىلەرى سويىلىن ءۇيىرىپ، اتقا ءمىندى. توپ-توپ بوپ حان ورداسىنا ءتوندى.
اشىق اسپاندا جينالا تۇسكەن قارا بۇلتتاي، ىپ-ىلەزدە قوزعالا كەلگەن حالىق تۋ ەتىپ الدارىنا ەل-جۇرتىنا جانى اشىر، قارادان شىققان الاۋ باتىردى الدى.
الپامساداي الا ايعىر مىنگەن الاۋ باتىر حالىق قولىنىڭ الدىنا شىقتى.
بۇل، جاي ادام كوتەرە المايتىن تەمىر باستى شوقپارىن وڭ قولىمەن ۇرشىقتاي ۇيىرەتىن، كۇش يەسى، الىپ دەنەلى اڭعال باتىر ەدى. جاسى وتىزعا تاياپ قالعان. جىگىتتىڭ تەپسە تەمىر ۇزەتىن كەزى. ون سەگىز جاسىنان ەل قورعاعان، جەر قورعاعان تالاي ۇرىسقا قاتىسىپ حالىقتىڭ راقمەتىنە بولەنگەن. جەتى جاسار توعان اتتى بالاسى دا ءوزى ءتارىزدى الىپ جارالعان. الپامىس ءتارىزدى ويناپ جۇرگەن بالالارىن شەرتسە، ولاردىڭ شەكەسى بىلەۋدەي بولىپ ءىسىپ شىعا كەلەتىن.
جاستىڭ اتى جاس، كۇرەس تاجىريبەسى از، اڭعال باتىر قاتە ىستەدى. ءدال وسى كۇندەرى بۇرق-سارق قايناعان قازانداي ەرنەۋىنەن اسىپ توگىلىپ جاتقان حالىقتىڭ اشۋىن دەر كەزىندە پايدالانباي، ول توقتامىسقا كىسى سالدى. «حاندا قىرىق كىسىنىڭ ايلاسى بار» دەگەن ماتەلدى ەسكە المادى.
— حان جۇرتتىڭ تارتىپ العان جەر-سۋىن قايتارىپ بەرسىن! — دەدى ول وكتەم سويلەي جاۋشى ەتىپ جىبەرىپ جاتقان ەكى باتىر جىگىتكە،— ەگەر ويتپەيدى ەكەن، دايىندالا بەرسىن، ورداسىن شابامىز!
ال توقتامىس كوك جيەكتە شوعىرلانىپ جينالا باستاعان قاپ-قارا جاۋار بۇلتتاي الىستا الابۇرتىپ توپتالىپ قالعان حالىقتى كورىپ، سەسكەنىپ قالدى. حالىق دەگەن الاقانىنا تۇكىرىپ كۇرەسكە شىقسا، كىمدى بولسا دا الىپ ۇراتىن بالۋان ەكەنىن ول بۇرىننان دا سەزەتىن. وعان قارسى قوياتىن ءدال ءقازىر وزىندە دە بالەندەي كۇشتى اسكەرىنىڭ جوق ەكەنىن دە تۇسىنەتىن. تاققا دا اقساق تەمىر قولدارىنىڭ جەبەۋىمەن وتىردى. ال وردا توڭىرەگىندە جاقىندا عانا باسى قوسىلعان جاس اسكەرى، دەنى وسى «الاۋلاعان» جۇرتتان الىنعان. قيىن ساعاتتا قانىنا تارتىپ كەتىپ جۇرسە نە ىستەيدى؟..
سوندىقتان ول كودە قاباعىن تۇكسيتىپ ءسال ويلاندى دا:
— جارايدى، مەنەن ءبىر اعاتتىق كەتكەن ەكەن،— دەدى.— جاڭا قونعان جۇرتتىڭ توسكەيدەگى مالىن جيناتتىرىپ، توسەكتەگى بالاسىن وياتتىرىپ، بۇرىنعى قونىستارىنا قايتارايىن، باتىر ماعان مۇرشا بەرسىن.
جەردەن جەتى قويان تاۋىپ العانداي قۋانىپ، سابىلىپ شاۋىپ كەلگەن جاۋشىلارعا:
— بولسىن! — دەدى الاۋ باتىر،— قان توگىسپەي بىتىمگە كەلگەنگە نە جەتسىن!..
تاسىپ بارىپ ارناسىنا تۇسكەن دولى وزەندەي قاھارلى حالىقتىڭ ايبارلى ەكپىنى ءسال باسەڭدەي ءتۇستى. سويىلىن سۇيرەتىپ الىستاعى مالىنا كەتكەندەر دە تابىلدى. توقتامىستىڭ مىنەز-قۇلقىن بىلمەيتىن كەيبىر اقساقالدار:
— بارەكەلدى، حان حالقىنىڭ قامىن نەگە ويلامايسىڭ، بىزگە قيىن تيەرىن بىلمەي قالعان عوي...— دەدى.
دەگەنمەن، ەرەۋىلگە شىققان جۇرت تارامادى. اتتارىن شىدەرلەي وتقا جىبەرىپ، وزدەرى ەرلەرىن جاستانىپ، ساي-سالانى تولتىرىپ، حاننىڭ ايتقان ۋادەسىن كۇتىپ ءبىر جەتى جاتتى. ءبىراق ولار كوشىپ-قونعان بىردە-بىر اۋىلدى كورمەدى. كەنەت كۇدىكتەنە قالعان الاۋ باتىر جان-جاعىنا ات شاپتىردى.
جەرىمىزگە جاڭا قونعان تورە اۋىلدارىنىڭ ءتىپتى كوشەتىن ءتۇرى جوق،— دەپ قايتتى ولار،— توسكەيدە مالى، توسەكتە قاتىنى...
الاۋ باتىر قايتادان توقتامىسقا جاۋشى جىبەردى. ەكى يىنىنەن سۋى كەتىپ اتتارىن قارا تەرگە مالىندىرىپ قايتقان جاۋشىلار:
— حان «الاۋ باتىر بىلشىلداماسىن! ەگەر جان كەرەك بولسا انا سويىلدى توبىرلارىن تەز تاراتسىن دەدى»،— دەي كەلدى.
الاۋ باتىر، جاس ارىستانداي ورنىنان اتىپ تۇردى.
— حاندى حان ەكەن دەسەم، سوزىندە تۇرمايتىن قاتىن ەكەن عوي! — دەدى كارلەنىپ.— كورسەتەيىك ءبىز وعان حالىق دەگەننىڭ كىم ەكەنىن!
قايتادان دابىل قاعىلدى. حالىق قولى لەك-لەك بوپ ورداعا قاراي اتتاندى.
ءبىراق وردا جاعىنان وزدەرىنە قارسى كەلە جاتقان كوك نايزالى، كوك ساۋىتتى، اتتارى اۋىزدىعىمەن الىسقان اقساق تەمىردىڭ قالىڭ اسكەرى مەن اق وردانىڭ شويىن شوقپارلى ساربازدارىن كوردى.
حاننىڭ بۇلاردى الداپ ۇرعانىن ەندى باتىر دا، ەل دە ءبىلدى.
ءبىراق جاۋ كورسە جانى كىرەتىن الاۋ باتىر باستاعان ءداشتى قىپشاق جىگىتتەرى اتتارىنىڭ باسىن كەيىن بۇرمادى. «ۋا، ارۋاق!» دەپ جان-جاقتان لاپ قويدى.
ۇرىس ساسكەدە باستالدى.
سويىل-شوقپارلى قىپشاق-سويىلگەرلەرى قانشا ەر جۇرەكتى بولعانمەن تەمىر ساۋىتتى اقساق تەمىر مەن اق وردانىڭ ءور ساربازدارىنا ەشتەڭە ىستەي المادى. قابىرعاعا ۇرىلعان كيىز توپتاي، مىزعىماي، ءيىن تىرەسىپ، كوك نايزالارىن الدارىنا ۇستاي، قاتارىن بۇزباي كەلە جاتقان جاياۋ اسكەردىڭ شەبىنە شاۋىپ كەلىپ كەيىن قايتتى. سول جەردە بىرەۋلەرى نايزا ۇشىنا ىلىگىپ جەر قاپتى. وسىلاي بىرنەشە شابۋىلعا شىققان قالىڭ توپ بىرتە-بىرتە سيرەي باستادى. وسى كەزدە جاياۋ. اسكەرىنىڭ ارتىندا تۇرعان اقساق تەمىردىڭ جەڭىل ساۋىتتى اتتى اسكەرى مەن تەمىر قالقاندى اق وردا اسكەرى ىسكە كىرىستى. ەندى باعانادان بەرى جاۋدىڭ جاياۋ اسكەرىنىڭ شەبىن بۇزا الماي تاۋى شاتىلىپ قالعان قىپشاق جىگىتتەرى، اتتارى اۋىزدىعىمەن الىسىپ، ارانداپ شاۋىپ كەلە جاتقان كوك نايزالى، تەمىر قىلىشتى، سوعىسا-سوعىسا ابدەن دانىككەن اقساق تەمىردىڭ اتتى اسكەرى مەن اق وردا نايزاگەرلەرىنە توتەپ بەرە المادى. كەيىن شەگىنۋگە ءماجبۇر بولدى.
مىنە وسى كەزدەن باستاپ ۇلى قىرعىن باستالدى.
توقتامىستىڭ ءوزى باستاعان، قانىپەزەر قالىڭ اسكەرى قىپشاقتىڭ ادىلەتسىزدىككە قارسى باس كوتەرگەن ەر جىگىتتەرىن-قويداي قىردى، ءتىپتى قۋىپ ءجۇرىپ ساۋعالاي قولىن كوتەرگەنىن قىلىشپەن شاپتى، قاشىپ قۇتىلامىن دەگەنىن نايزامەن تۇيرەي جەر قۇشتىردى.
كۇن بەسىنگە اينالعاندا دۇنيە ءجۇزى قىپ-قىزىل قانعا بويانىپ ۇرىس تىندى. «قىپشاق قىرىلعان» دەگەن جەر سودان قالدى.
— كىمدە كىم ماعان قارسى قول كوتەرسە، وسىلاي قىرىلادى! — دەدى توقتامىس.
ءۇنسىز الەم، كۇنسىز الەم. دۇنيە ءجۇزىن ءتۇن باسقان. الا شابىر بۇلت اراسىنان اي كورىنسە، الدەكىمدەر اعاراڭدايدى. بۇلار، بىرەۋ بالاسىن، بىرەۋ ەرىن، بىرەۋ اعاسىن، بىرەۋ ءىنىسىن، تاۋىپ الىپ كومۋگە ىزدەپ جۇرگەن حالىق. اندا-ساندا بالاسىنىڭ ولىگىن تاپقان انانىڭ اڭىراي شىققان جوقتاۋى ەستىلەدى. الدەكىم كەنەت قازا تاپقان بۇكىل جۇرتتى جوقتايدى. ونىڭ اشۋعا بولەنگەن قارلىققان داۋسى ءۇزىلىپ-ۇزىلىپ شىعادى.
قور بولدى سورلى ەلىم-اي،
كور بولدى سورلى ەرىم-اي...
ءبىر توبەنىڭ باسىندا، الاۋ باتىردىڭ ولىگىنىڭ قاسىندا، باتىردىڭ جەتى جاسار توعان بالاسىن جەتەكتەگەن، وسى قىرعىنعا قاتىسقان، الدەقالاي امان قالعان جاس جىرشى تۇر. ونىڭ جۇزىندە كەك وينايدى. ەرنى اشۋ ءسوزىن كۇبىرلەيدى.
كوك نايزا، قاپتاعان جاۋ سەلدى كوردىم.
الدانعان حان سوزىنە ەلدى كوردىم.
جۇرتىمنىڭ جەڭىلۋ بوپ بار ۇلەسى
قازىلىپ جاتقان سانسىز كوردى كوردىم.
باسىنا ۇلدارىنىڭ قۇران وقىپ،—
قايعىرعان، قان جىلاعان، جەگەن وپىق،
ۋا، حالقىم، كورىپ سەنى قايعى دەگەن،
جانىمدى قۇزعىن بوپ كەپ تۇر عوي شوقىپ،
قۇرىسىن ءبۇيتىپ مەنىڭ جەر باسقانىم!
استىندا جۇرگەنىم دە كەك اسپاننىڭ!
اسىق پا، ەي، مىقتىلار، ساعان ءالى
سالارمىن كەكتىڭ قايراپ الداسپانىن!
ءيا، بۇگىنگى قىرعىن اۋىر قىرعىن بولدى. ءبىراق بۇل قىرعىن حالىققا توقتامىس تا باقىت اكەلمەيتىنىن ۇقتىردى.
ءبىراز ۋاقىت ءوتتى.
شوشايعان تاقىر توبەنىڭ باسىندا ايگىلى ويشى اسان قايعى وتىر. تاقىر ءجۇندى جەلماياسى ەتەكتە شوگىپ جاتىر. قارت جىراۋ قالىڭ ويدا. نە ويلايدى؟ ەل قامىن جەگەن دانا كارياعا وي جىبەرەر كۇي از با؟
ول جاقىندا جەلدەي جەلگەن جەلماياسىمەن التىن وردانىڭ الىپ دالاسىن تاعى ءبىر اينالىپ كەلگەن.
كورگەنىنە تاڭ قالعان.
بۇل ايگىلى التىن وردا ەدى دە، ەمەس تە ەدى.
دالاسى دا وزگەرگەن.
بۇرىنعى دالا، ءبىراق حالقى دا، قابىلەتى دە باسقا...
اسىرەسە عۇرپى، ءتىلى ادەتى.
التىن وردانىڭ بۇرىنعى، وسىدان ءجۇز ەلۋ جىل ءارى كەزدەگى جۇرتى نەگىزىندە قىپشاق، وعۇز، قارلۇق قۇرامدارىنان بولاتىن.
ءقازىر دە الىپ دالادا سولار.
ءبىراق سولار دەۋگە بولادى دا، بولمايدى دا.
مونعولدىڭ ءجۇز ەلۋ جىلدىق ۇستەمدىگى بۇلاردى بوتەن ەل ەتكەن.
ءداشتى قىپشاققا كەلگەن مونعول شاپقىنشىلارى از ەدى. شىڭعىس حاننىڭ ور ۇلىنا ءبولىپ بەرگەن ءتورت مىڭ جاۋىنگەرلەرىنە، ءار اتتانىستان وسى ارادان جەر، ايماق الىپ، اقۇرىقتارىمەن جەرلەپ قالعان مونعول بەكزادالارىن، نوياندارىن، جاۋىنگەرلەرىن قوسقاندا جيىرما مىڭ ۇيدەن اسپايتىن.
ءبىراق بۇلار از بولعانمەن، ءداشتى قىپشاققا ءوزىنىڭ ءتارتىبىن، ۇستەمدىگىن جۇرگىزە بىلگەن.
ال بۇرىن، مونعولدار كەلمەستەن بۇرىن رۋلىق تارتىپپەن رۋ-رۋ بوپ كوشىپ جۇرگەن كوشپەلى ەل، ەندى مونعولداردىڭ ۇلىستىق تارتىبىنە كونگەن. بۇرىن ءار رۋدىڭ ءوز اقساقالى، ءوز باتىرى بيلەسە، ەندى بۇل رۋلار ۇلىسقا كىرگەندىكتەن، ولاردى مونعول بەكزادالارى بيلەگەن. جانە جەردىڭ، ۇلىستىڭ اۋەنىنە قاراي ءبىر ەل، ءبىر رۋ، بىرنەشە ۇلىستارعا بولىنگەن.
مونعول ۇستەمدىگى الىپ كەلگەن ۇلىس ءتارتىبى ءداشتى قىپشاق جەرىنە جاڭا قوعامدىق، فەودالدىق، الپاۋىتتىق قارىم-قاتىناستار تۋدىرعان.
مونعول ۇستەمدىگى بۇرىنعى رۋ-رۋعا بولىنگەن ەلدى ەندى ۇلىس-ۇلىسقا ءبولىپ، سول ۇلىستار بارىپ ءبىر حانعا، التىن وردا حانىنا باعىنعاندىقتان، ولارعا مەملەكەتتىك، ەلدىك ماعىنا بەرگەن.
ءداشتى قىپشاق جەرىندە رۋلىق ەمەس، ەندى ۇلىستىق، ەلدىك ءتارتىپ ۇستەمدىك العان.
وسىدان كەشەگى ءداشتى قىپشاقتا قازاق ەلى دەگەن جاڭا ۇعىم پايدا بولدى.
بۇرىنعى قىپشاق ەلى، ەندى قىپشاق رۋىنا اينالدى.
ءبىراق قازاق رۋلارى مونعول بەكزادالارىنىڭ ۇلىس، ايماق قاراماعىنا كىرىپ، قالاي بولشەكتەنسە دە، ءوزىنىڭ كونە اتىن ساقتادى.
ەل بولۋى رۋلاردىڭ جوعالۋىنان ەمەس، سولاردىڭ ۇلىس، وردا بولىپ بىرىگۋلەرىنەن تۋدى.
ال ءداشتى قىپشاققا كەلگەن كەشەگى مونعولدىڭ شاعىن بەكزادالارى، نوياندارى، جاۋىنگەرلەرى، وزدەرىن مونعول ەتىپ ساقتاي المادى. ولار تىلدەرىن دە، ادەت-عۇرىپتارىن دا جوعالتىپ، قىپشاق ەلىنە ءسىڭدى. ءبىر كۇبى سۋعا ءبىر قاسىق تۇز سالعانداي تارىزدەندى.
كەشەگى باتۋ ورناتقان التىن وردانىڭ، بۇگىنگى توقتامىس باسقارعان التىن وردانىڭ ەڭ نەگىزگى وزگەرىسى وسىنداي قوعام وزگەرىسىنە اكەلدى.
«ەلۋ جىلدا ەل جاڭا» دەگەن. التىن وردا بىرتىندەپ قازاق جەرىندەگى ەدىل — جايىق ورداسىنا اينالدى.
ال جاڭا قوعام وزگەرىسى، ەدىل، جايىق دالاسىنا جاڭا عۇرىپ، سالت وزگەرىسىن دە اكەلدى.
ساق كەزىندە ولگەندەرىنىڭ ۇستىنە قورعان سالىپ، تاۋ ورناتقان، قىپشاق كەزىندە ولگەندەرىنىڭ قۇرمەتىنە وبا تاس، بالبالالار تۇرعىزعان بۇل ارانىڭ كوشپەندىلەرى ەندى مونعولدارشا ولىكتەرىن بۇرىنعىداي داستۇرلەمەي، سۋ بارمايتىن، ءورت المايتىن قىر-قىرقا، توبە باسىنا قويدى.
التىن وردا شۋ دەگەننەن-اق قياناتتان تۋعان مەملەكەت بولاتىن. ول ءومىر بويى سول قياناتىن ۇستەمدىك ەتىپ جۇرگىزىپ كەلگەن. ال سول قياناتىنىڭ ورىنداۋشىسى اتام زاماننان اسكەرى بولعان.
شىڭعىس حان بۇل اسكەرىن جان اياماس قاتىگەزدىككە، تەمىر تارتىپكە ۇيرەتكەن. الەمدى تەك وسىنداي ەشكىمدى اياۋدى بىلمەيتىن جاۋىنگەرلەرمەن جاۋلاپ الام دەپ ويلاعان.
سول سەبەپتەن دە ول، ەگەر ءبىر وندىقتان، نە جۇزدىكتەن، مىڭدىقتان، ءتىپتى ءبىر تۇمەدەن، ەكىنشى تۇمەگە، مىڭدىققا، جۇزدىككە، وندىققا ءوزى تىلەپ ءبىر جاۋىنگەر اۋىسار بولسا، ونداي جاۋىنگەر ولتىرىلگەن. ال وعان اۋىسۋعا رۇقسات ەتكەن باسشى، مەيلى ول تۇمە باسشىسى بولسا دا، كىسەن سالىنىپ، قاتتى جازاعا بۇيىرىلعان.
ۇلى جيھانگەردىڭ مۇنىسى «اعاش ءبىر جەردە تۇرىپ وسەدى، جاۋىنگەر ءبىر جاساقتا ءجۇرىپ شىنىعادى» دەگەنى ەدى.
سونداي-اق شىڭعىس حان، سوعىسقا قوسىندارىن دايىنداعاندا، ەش ۋاقىتتا تويىندىرىپ اس بەرمەگەن. «توق جۇيرىك الىسقا جاراماس، توق تازى تۇلكى الماس. اش جاۋىنگەر ىزالى، اشۋلى كەلەدى. اشۋلى جاۋىنگەر جاۋىڭدى اياماي، قىرا بەرەدى» دەگەن.
التىن وردا حاندارى دا، جاڭا جيھانگەر اقساق تەمىر دە، اسكەرلەرىن سول شىڭعىس حان تارتىبىمەن ۇيىمداستىرعان.
ەشكىم ەسكى سالتتى بۇزباعان. ءبىراق بۇل سىرتقى كورىنىس ەدى. ال شىنىندا اسكەرلەرگە كوپ وزگەرىس ەنگەن. مىسالى، اقساق تەمىر اتتى اسكەرلەرىن تەك تۇركى تۇقىمداس كوشپەلى ەلدەردەن قۇرعان. ال جاياۋ اسكەرىن تاجىك ءتارىزدى وتىرىقشى جۇرتتان جاساعان. جانە سول شىڭعىس حاننان قالعان وندىق، جۇزدىك، مىڭدىق، تۇمالىق اسكەري ەرەجەلەردى ۇستاي وتىرىپ شىڭعىس جاسىسىنان وزگەشە كەتىپ وتىرعان.
ءبىر جاۋىنگەردىڭ ءبىر جاساقتان ءبىر جاساققا اۋىسۋى تۇگىل، ءبىر جاساقتىڭ ءوز ۇلىسىنان ەكىنشى ۇلىسقا شىعىپ كەتۋىن اقساق تەمىر دە، التىن وردا حاندارى دا ايىپ كورمەگەن. سول سەبەپتەن دە توقتامىس، ەدىگە، مامايلاردىڭ وزدەرى دە ءبىر وردادان ەكىنشى ورداعا ءالسىن-السىن قاشىپ وتىرعان.
ال شىڭعىستىڭ تەمىر ءتارتىبى بويىنشا، سوعىسقا جاۋىنگەرلەردى اشىقتىرىپ سالۋدىڭ ورنىنا، اقساق تەمىر دە، التىن وردا قولباسشىلارى ۇرىس الدىندا جاۋىنگەرلەرگە سىيلىق ۇلەستىرگەن، كەيدە شاراپ تا بەرگەن.
بۇل اسكەردى تەمىر تارتىپكە ەمەس، دۇنيەگە ساتىلۋعا، دۇنيە قوڭىزدىققا ۇيرەتكەن.
اسكەردىڭ اقكوز ەرلىگى، بوتەن ەلدەردى اياماي شابۋى كوبىنە جاۋىنگەردىڭ ءوز باسىنىڭ پايداسىن ويلاۋدان تۋعان.
ولار دۇنيە ءۇشىن جاۋلاماق ەلىن اياماي شاپقان، دىمىن قالدىرماي توناعان.
بۇل ءتاسىلدى اسىرەسە اقساق تەمىر قولدانعان.
سوندىقتان دا ونىڭ اسكەرى ناعىز ەل توناعىش، ەشكىمدى اياۋدى بىلمەس قانىشەر كەلگەن.
سوندىقتان دا ونىڭ اسكەرى، قولباسشىسى اقساق تەمىرگە ەرىپ، ءبىر ەلدەن كەيىن ءبىر ەلدى توناۋعا قۇلشىنىپ تۇرعان.
سىنىقتان بوتەننىڭ ءبارى جۇعادى، مۇنداي پيعىل التىن وردا اسكەرىندە دە قاتتى ورىن العان.
جالپى مەملەكەتتىك ەمەس، جەكە باستىڭ قامىنان شىققان ماقسات ءارقاشاندا بۇزىقتىققا، وپاسىزدىققا اپارىپ سوققان.
وسىلاي التىن وردا حالقىنىڭ دا، اسكەرىنىڭ دە وزگەرگەنىن اسان قايعى ءوز كوزىمەنەن كورىپ كەلگەن.
توبە باسىندا جالعىز قارت، ەتەكتە جالعىز جەلمايا، ال جان-جاعى، بۇكىل دۇنيە قۇلازىعان قۋ دالا... تەك ساعىم عانا ويناعان. حورەزمنەن ازاق-تانا، كاففا حادجى-تارحانعا قاراي ۇلى جىبەك جولىمەن شۇبىرعان قالىڭ كوش تە كورىنبەيدى، كۇنگەي مەن باتىسقا قاراي بورت-بورت جەلگەن كوك نايزالى قوسىندار دا جوق.
دانىشپان قاريا التىن وردانىڭ الگى وزگەرۋلەرى بەرەكەسى كەتىپ، ىدىراي باستاعانى ەكەنىن ءتۇسىندى...
«سوندا حالقىم نە بولادى؟ حالقىم نە بولادى!» — دەيدى ول تولعانىپ.
ءبىراق ساعىم ويناعان ۇلى دالا جاۋاپ بەرمەيدى.
اسان قايعى ەندى ورنىنان تۇرادى. ول ەڭكىلدەي باسىپ جەلماياسىنا تايايدى.
تاعى كوكجيەكتە تەڭىز تولقىنىنداي تۋلاعان ساعىم. سول ساعىم اراسىندا حالقىمدى قالاي امان ساقتاپ قالامىن دەپ جەرۇيىقتى ىزدەپ، بۇلدىرلاي كەتىپ بارا جاتقان قارت جىراۋ.
كوكتە دە، جەردە دە ەشتەڭە كورىنبەيدى. تەك دۇنيە ءجۇزىن الىپ كەتكەن ساعىم.
You Might Also Like
-
ءاستىلى-ۇستىلى ۇيلەردىڭ ءبىر بولمەسى ەدى. بولمە ءىشى ءساندى، سالتاناتتى. ءۇيدىڭ وڭ جاق بوساعاسىن الا، كۇن ساۋلەسىمەن شاعىلىسىپ كۇمىس كروۆات تۇر. ۇستىندە رەتتەلىپ جينالعان جۇك. ءتور الدىنا ۇلكەن اينا قوي...
-
دارحان ءدىلداحان — الماتىداعى اقساي ءبىلىم-يننوۆاسيا ليسەيىنىڭ (قازاق-تۇرىك ليسەيى) تۇلەگى. ليسەيدى بىتىرگەننەن كەيىن ءوز كۇشىمەن گونكونگكە وقۋعا تۇسكەن. ول قازىرگى ۋاقىتتا Chinese University of...
