InfoHub Logo

قىزىلوردا قالاسى، ءۇش تىلدە وقىتاتىن مامانداندىرىلعان سىنىپتارى بار دارىندى بالالارعا ارنالعان «مۇراگەر» مەكتەبىنىڭ 10 سىنىپ وقۋشىسى -  ەركىن ايدا ەركىن قىزى

جەتەكشىسى: سايلاۋوۆا جاميليا قايرات قىزى تاريح ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى

كەز-كەلگەن ەلدىڭ تاۋەلىزدىگى مەن دەربەستىگىن ايشىقتايتىن بىردەن-بىر بەلگىسى ول ەلورداسىنىڭ بولۋى. بۇگىنگى قازاقستان الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋ مەن قوعامدى قوعامدىق-ساياسي قايتا قۇرۋ جولىنداعى نىق سەنىمنەن اينىماي ءجۇرىپ كەلە جاتقان، تۇراقتىلىق پەن ىنتىماقتى بىرلىكتىڭ تۋىن تىككەن مەملەكەت. تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ ەلدىگى مەن ءتۇعىرىنىڭ بيىك بولۋىنىڭ ايعاعى باس قالامىز استانانىڭ وركەندەۋىمەن دامۋىنان كورۋىمىزگە بولادى. ەلىمىز الماعايىپ زامانداردى باستان كەشىردى، ءىربىر كەزەڭىندە ءوزىنىڭ وردالارى بولدى. اتاپ ايتساق الاش جۇرتىنىڭ استاناسى - سەمەيدەن، قازاق جەرىنىڭ  ورتالىعى بولعان-ورىنبوردىن استانا بولۋى دا ءبىر تاريح. قازاق اكسرنىڭ  قۇرىلىپ «قىرعىز» دەگەن ۇعىمىنان باستارتىپ ءوزىنىڭ ءتول «قازاق» سوزىنە باستاۋ العان كەزەڭى 1925 جىلدان باستاپ، « ورىستىڭ  تۋى تىگىلگەن جەردە ەمەس، ءزاۋلىم ۇيلەرى، ورتالىق جەرلەرى  بولماسادا قازاقتىڭ كيىز ۇيىنەن قالانسادا ورتالىق قازاق جۇرتشىلىعى باسىم جەردە بولۋى كەرەك»-دەپ س.سادۋاقاسوۆتار اتاپ كەتكەن كيەلى مەكەن اقمەشىت كەيىننەن قىزىلوردا اتاۋى بەرىلىپ،  استانا بولادى. 1929 جىلدان باستاپ استانا مارتەبەسى الاتاۋدىڭ باۋرايىنان اسەمدىكپەن بوي كوتەرگەن الماتىعا تۇراقتادى. 70 جىلعا جۋىق قازاق جەرىنىڭ ەلورداسى بولىپ، قاسيەتتى الاششىمىزدىڭ قاراشاڭىراعىنا اينالعان الماتى قازىردە ەلمىزدىڭ ەكىنشى ورتالىعى بولىپ قالا بەرەدى.

ءبىر كەزدەرى قوڭىراقاي ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قالانىڭ،ەل ورداسىنا اينالاتىنىن ەشكىم بىلگەن جوق ەدى. ەدىلدەن ايىرىلعان قازاق، ەسىلدەن دە ايىرىلارداي بولىپ تۇرعان ەلەڭ-الاڭ كەزەڭدە ەلباسىنىڭ باتىلدىعىمەن، كەمەڭگەر شەشىمىمەن ەۋرازيا تورىندە، سارىارقانىڭ توسىندە،زاماناۋي استانا بوي كوتەردى. ەلوردانى الماتىدان اقمولاعا اۋىستىرۋ-بۇل قازاقتىڭ ءوز بيلىگى ءوز قولىنا تيگەن سوڭ، ۇلتتىڭ ءبولمىس-بىتىمىن ساقتاپ، بولاشاعىن باياندى ەتۋ ماقساتىندا «ون ويلانىپ، توعىز تولعانىپ» بارىپ، قابىلدانعان ەرەكشە شەشىم بولدى. تاريحي شەشىمدى پارلامەنت 1997 جىلى 6 شىلدەدە قابىلدادى.وسىلايشا ەل وردا الماتىدان اقمولاعا كوشىرىلدى.ءبىرىنشى كەزەكتە جۇمىس الاڭدارى بەلگىلەندى.قالا اۋماعى كەڭەيتىلىپ،بيىك عيماراتتار بوي كوتەردى.جۇمىسشىلار ەكى اۋىسىممەن جۇمىس ىستەپ،ءبىر جىلدىڭ ىشىندە  سايىن دالاداعى ەسكى قالا  جاڭارىپ شىعا كەلدى. دۇنيەجۇزىلىك ساۋلەتشىلەردىڭ نازارى توعىز جولدىڭ تورابىندا ورنالاسقان  اقمولاعا اۋىپ، جاس استانانىڭ قۇرىلىسىنا ۇلەس قوسا باستادى.

 ەلباسىمىزدىڭ جاڭا استاناعا تابانى تيگەننەن باستاپ،ەلىمىزدىڭ جاس استاناسىن  الەمنىڭ ادەمى استانالارىنىن قاتارىنا قوسۋعا تىرىستى. 1998 جىلگى 6 مامىرداعى جارلىعىمەن اقمولانىڭ اتاۋى استانا بولىپ وزگەرتىلدى. 1998 جىلدان باستاپ قۇرىلىس قارقىنى باسەڭدەگەن جوق،قايتا جاڭارىپ جاسارىپ كەلەدى. استانا مارتەبەسىن العالى بەرى قالادا 10ملن شارشى مەتر تۇرعىن ءۇي سالىندى. الەم نازارى ءبىزدىڭ شاحارعا اۋىپ، ادەمى استانالاردىڭ قاتارىنا ەندى.قالا قازاقستانداعى ءىرى بيزنەس ورتالىققا اينالدى. 2008 جىل 5 ماۋسىم - قالالىق ءماسليحات سەسسياسىنىڭ 16-شى كەزەكتەن تىس شاقىرىلىمىندا استانا قالاسىنىڭ گەربى مەن تۋى بەكىتىلدى. 2009 جىل - استاناعا 31مىڭ 908 ادام قونىس اۋداردى. بۇل رەسپۋبليكا بويىنشا ەڭ جوعارعى كورسەتكىش بولىپ سانالدى.

كاسىپكەرلىك مادەنيەتى قارىشتاپ دامىپ كەلەدى. ەلوردا ەلدىڭ بارلىق وڭىرلەرىندەگى تالاپكەرلەرگە تارتىمدى ورتالىق بولدى. سونىمەن قاتار بۇگىندە استانا حالىقارالىق ماڭىزى بار شارالاردا وتكىزىلۋدە الدىڭعى قاتاردا. مىڭجىلدىقتار توعىسىنداعى مۇنداي باتىل قادام ءقازىر قاي قىرىنان الىپ قاراساق تا، دۇرىستىعىن ۋاقىت دالەلدەدى. قۇلا دالادان قۇبىلاعا بەت تۇزەگەن، ءسانى مەن سالتاناتى جاراسقان، ساۋلەتى تالايلاردى تامساندىرعان ەلوردامىز - تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تىرەگىنە، ەكونوميكامىزدىڭ جۇرەگىنە، الەم ەلدەرى باس قوساتىن دوستىق مەكەنىنە اينالدى. اتا-بابانىڭ جان قيىپ قورعاعان كەڭ بايتاق جەرىمىزدى ساقتاپ قالۋداعى، ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆتىڭ ەرلىگى زور.

استانا ءسان-تۇرلى ارمان قيالداردى جۇزەگە اسىرىپ، سان-قيلى تاعدىرلاردى توعىستىرىپ جاتقان كەرەمەت تە كوركەم قالا. استانا-جاستار قالاسى. ەلوردا تۇرعىندارىنىڭ سانىن ەلىمىزدىڭ بارلىق ايماقتارىنان بىلىمگە تالپىنىپ، جۇمىس ىزدەپ، ارمان قۋىپ كەلگەن جىگىتتەر مەن قىزدار ەسەلەپ وسىرۋدە.

 مەن ءۇشىن استانا — ەڭ الدىمەن، شەكسىز مۇمكىندىكتەر مەكەنى جانە اسقاق ارماندار مەن بيىك ماقساتتاردىڭ التىن كىلتى دەر ەدىم. بولاشاعىن ەلوردامىز استانامەن بايلانىستارعان ادامنىڭ الدىنان ەكى بىردەي ەسىك اشىلادى: ءبىرى — عىلىم-بىلىمگە،جاڭاشىلدىققا،ەكىنشىسى —  جاڭا مۇمكىندىكتەر مەن جاڭا يدەيالارعا تولى جارقىن بولاشاققا دەگەن باستاۋ. بۇل ۇلكەن قالادا ۇنەمى قايناعان تىرشىلىك، جۇمىس، العا ۇمتىلىس، ياعني باسەكەلەستىك وتە جوعارى، ال باسەكەلەستىك بار جەردە عانا العا جىلجۋعا، دامۋعا مۇمكىندىك بار.

جيىرما جىلدا  سۇيىكتى ەلوردامىز عاجايىپ شاھارعا اينالدى، الەم الدىندا بەدەلى كۇن ساناپ ارتىپ كەلەدى.ەل پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا ايتىلعانداي، استانا — بۇگىنگى كۇنى ءۇش تىلدىلىكتىڭ دە دامىعان ورتاسى، ونداعى جاستاردىڭ كوبى ءۇش ءتىلدىڭ دە قاجەتتىلىگىن،  ماڭىزدىلىعىن جەتە تۇسىنەدى.

 «استانادا نە جوق؟ استانانىڭ وزگە قالالاردان قاي جەرى ارتىق؟» دەگەن ساۋالعا مەن بىلاي دەپ جاۋاپ بەرگەن بولار ەدىم: «استانادا جانىڭا نە كەرەكتىڭ ءبارى بار جانە ونىڭ ارتىقشىلىقتارىن كورە ءبىلۋ،پايدالانىپ،ءوز قاجەتىنە جۇمساي ءبىلۋ— ءار ادامنىڭ ءوز قولىندا».  

ءوز باسىم وتانىمنىڭ استاناسى استانانى ەشتەڭەگە تەڭگەرمەيمىن، دۋمانى مول، جالىندى جاستىقتىڭ ورداسى ءاردايىم جۇرەگىمنىڭ تۇكپىرىندە. ءىى ەكاتەرينا "قازاقتار وزدەرىنىڭ كىم ەكەنىن بىلسە، الەمدى جاۋلاپ الادى" دەگەن ەكەن. ءبىراق، ءبىز الەمدى بىلەكتىڭ كۇشىمەن ەمەس، ولاردىڭ ويى مەن جۇرەگىن باستاعى بىلىمىمىزبەن، ەلدە جوق جاڭالىقتارىمىزبەن،الەم تانىعان استانامىزبەن جاۋلاپ الۋىمىز كەرەك. ەلىمىزدىڭ قارىشتاپ دامۋىنا ۇلەس قوسۋ، ءاربىر جۇرەگى قازاق دەپ سوققان ۇرپاقتىڭ بورىشى. ال كەلەشەكتىڭ باستاۋى جاستار، بىزدەر ءبىلىمىمىز بەن قايرات جىگەرىمىزدى ۇشتاستىرا وتىرىپ، جاڭا اسۋلاردى باعىندىرۋ ءۇشىن قاجىرلى ەڭبەك ەتۋىمىز قاجەت.  جۇرەگى ەلىم دەپ سوققان جىگەرلى جاستار ەلىنىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسۋعا ءاردايىم دايىنبىز!

پايدالانعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. ن.ءا.نازاربايەۆ. «ەۋرازيا جۇرەگىندە». –الماتى: «اتامۇرا»، 2005 ج.
2. نازاpبايەۆ ن.ءا. بولاشاققا باعدار، رۋحاني جاڭعىرۋ. //ەگەمەن قازاقستان، 2017، 12 ءساۋىر.
3. ايدوسوۆ ا.، قالييەۆ ى.، كەرەيەۆ م. «قىزىلوردا» قىزىلوردا: تۇمار  2005 ج. 246-ب
4. دوسپانبەتوۆ ب.، كەرەيەۆ م.، قىزىلوردا. «نۇرساۋلەت»، 1999
5. استانا». // قوعامدىق-ساياسي، تانىمدىق جۋرنال. –استانا: «اقارمان»، 6(43) 2008ج.
6. «استانا». // قوعامدىق-ساياسي، تانىمدىق جۋرنال. –استانا: «اقارمان»، 2(33)2013ج.

---