گەولوگيالىق جىل ساناۋ جانە گەوحرونولوگيالىق كەستە
گەولوگيالىق جىل ساناۋ جانە گەوحرونولوگيالىق كەستە
8 سىنىپ
ماقساتتارى:
بىلىمدىلىك. جەردىڭ دامۋ كەزەڭدەرى، تاۋ جىنىستارىنىڭ جاسىن انىقتاۋ تۋرالى ءبىلىم بەرۋ. گەوحرونولوگيالىق كەستەسىمەن تانىستىرۋ.
دامىتۋشىلىق. وقۋشىلاردىڭ پانگە قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ، جەر بەدەرىنىڭ دامۋى تۋرالى عىلىمي دۇنيەتانىمىن، وي ءورىسىن دامىتۋ.
تاربيەلىك. وقۋشىلاردى ءوز بەتىمەن ءبىلىم الۋعا، بىرلەسىپ توپپەن جۇمىس ىستەۋگە، ءوزارا كومەككە، ءوز ويىن اشىق ايتا بىلۋگە تاربيەلەۋ. جانە ءوز وتانى تۋرالى بىلىمدەرىن تەرەڭدەتە كەلە، وتانسۇيگىشتىك قاسيەتتەرىن ارتىرۋ، گەوگرافيالىق مادەنيەتكە تارتۋ.
ساباق ءتۇرى: جاڭا ءبىلىمدى مەڭگەرتۋ
ساباقتى ۇيىمداستىرۋ فورماسى: توپتىق، جۇپتىق، جەكەلەي
ساباقتى جۇرگىزۋ ءادىس - تاسىلدەرى: اڭگىمەلەسۋ، سۇحبات قۇرۋ، تاپسىرمالارمەن جۇمىس ىستەۋ، وي تۇجىرىمداۋ.
قۇرال - جابدىقتار: قازاقستاننىڭ فيزيكالىق كارتاسى، سلايدتار.
نەگىزگى ۇعىمدار: تاۋ جىنىستارىنىڭ جۇيەسى، ەففۋزيالىق، ينترۋزيالىق ت. ب.
نومەنكلاتۋرا: گەحرونولوگيالىق كەستە
ساباقتىڭ بارىسى
ءى ۇيىمداستىرۋ
وقۋشىلاردى 5 توپقا ءبولىپ وتىرعىزۋ
ءىى ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ
كارتامەن جۇمىس
1. جەر بەدەرى دەگەن نە؟
2. ق. جەر بەدەرى قانداي؟
3. قانداي جەر بەدەرى باسىم؟
4. ويپاتتاردى كارتادان انىقتايمىز
5. جازىقتارىن، ۇستىرتتەرىن قىراتتارىن انىقتايمىز
6. الاسا تاۋلاردى كارتادان كورسەتەمىز
7. بيىك تاۋلاردى كارتادان كورسەتەمىز
8. ەڭ تومەن جانە ەڭ بيىك جاتقان جەرىن كورسەتەمىز
9. جەر بەدەرىنىڭ باستى ەرەكشەلىكتەرى
ءىىى جاڭا ساباق
جەردىڭ جانە جەر قىرتىسىنىڭ جاسىن، ولاردىڭ دامۋ كەزەڭىندەگى ءىرى وقيعالاردىڭ ۋاقىتىن انىقتاي ءبىلۋدىڭ ماڭىزى زور.
قازىرگى كەزدە جەردىڭ دامۋ تاريحى عالامشارلىق (پلانەتالىق) دامۋ كەزەڭى جانە گەولوگيالىق دامۋ كەزەڭى بولىپ ەكىگە بولىنەدى.
جەردىڭ عالامشارلىق دامۋ كەزەڭى ونىڭ العاش عالامشار بولىپ قالىپتاسۋىنان باستاپ جەر قىرتىسىنىڭ قۇرىلۋىنا دەيىنگى ۋاقىت ارالىعىن قامتيدى. جەردىڭ عارىشتىق دەنە رەتىندە پايدا بولۋى تۋرالى عىلىمي تۇسىنىك كۇن جۇيەسىنە كىرەتىن باسقا عالامشارلاردىڭ جاراتىلىسى جونىندەگى جالپى كوزقاراستار نەگىزىندە قالىپتاسقان. جەر كۇن جۇيەسىنە ەنەتىن 9 عالامشاردىڭ ءبىرى ەكەنىن سەندەر 6 - سىنىپتان بىلەسىڭدەر. ول بۇدان 4، 5 – 4، 6 ملرد. جىل بۇرىن پايدا بولدى. جەردى قۇرايتىن العاشقى زاتتار ەسەبىنەن ليتوسفەرا، گيدروسفەرا جانە اتموسفەرا قاباتتارىنىڭ (شامامەن 3، 7 – 3، 8 ملرد. جىل بۇرىن) قالىپتاسا باستاۋ مەرزىمىمەن بۇل كەزەڭ اياقتالدى.
جەر قىرتىسىنىڭ العاشقى نىشاندارى پايدا بولا باستاعاننان جەردىڭ گەولوگيالىق دامۋ كەزەڭى باستالدى. جەردىڭ گەولوگيالىق دامۋ كەزەڭى – جەر قىرتىسىنىڭ العاش قالىپتاسا باستاۋ ساتىنەن قازىرگى كەزگە دەيىنگى ۋاقىت ارالىعىن قامتيدى. وسى ارالىقتا ءار ءتۇرلى تاۋ جىنىستارى تۇزىلەدى. جەر قىرتىسى عالامشارىمىزدىڭ ىشكى كۇشتەرى اسەرىنەن سان رەت كۇشتى قوزعالىستارعا ۇشىراپ وتىرعان. بۇل قوزعالىستار جەر قىرتىسىنىڭ كۇردەلى تاۋ جىنىستارىنىڭ تۇزىلۋىنە ىقپال ەتكەن. ەكىنشى جاعىنان، تاۋ جىنىستارى سىرتقى كۇشتەر اسەرىنەن ۇدايى ۇگىلىپ وتىرعان. ۇگىلگەن بورپىلداق جىنىستار ءبىر ورىننان ەكىنشى ورىنعا تاسىمالدانۋى ناتيجەسىندە شوگىندى جىنىستارىنىڭ جاڭا قاباتتارى قالىپتاسقان. جەردىڭ تەرەڭ قاباتتارىندا پايدا بولعان وتە جوعارعى تەمپەراتۋرادا جەر بەتىنە جارىقتاردى بويلاي كوتەرىلۋى ناتيجەسىندە جانارتاۋلار پايدا بولعان. ونىڭ سىرتقا توگىلگەن لاۆا جىنىستارى ءبىرشاما جەرگە تارالعان. مۇنى ەففۋزيالىق تاۋ جىنىستارى دەيدى.
ماگمانىڭ جەر بەتىنە شىقپاي قالعان بولىكتەرى جەر استىندا بىرتە - بىرتە سىباعالى سالماعىنا قاراي سۋىنىپ قاتايعان، ءسويتىپ ولاردىڭ ەسەبىنەن ينترۋزيالىق ماگمالىق تاۋ جىنىستارى قالىپتاسقان. وسىلايشا، جەر قىرتىسىنىڭ العاشقى قۇرامى بىرتىندەپ كۇردەلەنە تۇسەدى. بۇل ءۇردىس تۇراقتى تۇردە بايقالادى. ماتەريكتەردەگى ويىستار مەن تەڭىزدەر تۇبىندەگى شوگىندى جىنىس قاباتتارىندا ءار ءتۇرلى وسىمدىكتەر مەن جاندىكتەردىڭ تاسقا اينالعان قالدىقتارى ۇشىراسادى. بۇل ءاربىر گەولوگيالىق ءداۋىردىڭ تەك وزدەرىنە عانا ءتان ورگانيكالىق الەمى بولعاندىعىن كورسەتەدى.
تاۋ جىنىستارىنىڭ جاسىن انىقتاۋ. جەردىڭ جاسىن جانە ونىڭ گەولوگيالىق دامۋ تاريحىن انىقتاۋ ءۇشىن سالىستىرمالى جانە ابسوليۋتتىك ەسەپتەۋ (گەوحرونولوگيا) ادىستەرىن پايدالانادى.
تاۋ جىنىستارىنىڭ سالىستىرمالى جاسىن انىقتاۋدا شوگىندى تاۋ جىنىستارىن قۇرايتىن قاباتتارىنىڭ رەتتى ورنالاسۋ زاڭدىلىعىنا سۇيەنەدى. بۇل زاڭدىلىق بويىنشا، تاۋ جىنىستارىنىڭ بۇزىلماعان قاباتتارىنىڭ جوعارعىسى تومەنگىسىمەن سالىستىرعاندا جاسىراق بولادى. بۇل زاڭدىلىق دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيدى، ەگەر استىڭعى قابات بولماسا، وندا ونى جاۋىپ جاتقان ۇستىڭگى قابات تا تۇزىلە المايتىنى تۇسىنىكتى.
تاۋ جىنىستارىنىڭ سالىستىرمالى جاسىن انىقتاۋ ءۇشىن ەجەلگى گەولوگيالىق داۋىرلەردە ءومىر سۇرگەن جاندىكتەر مەن وسىمدىكتەر دۇنيەسىنىڭ تاسقا اينالعان قالدىقتارىن زەرتتەۋدىڭ ماڭىزى زور. تىرشىلىك دۇنيەسى جەردىڭ دامۋ تاريحىندا ەڭ قاراپايىم تۇرلەردەن باستالىپ، ەڭ كۇردەلى تۇرلەرگە دەيىن دامىپ جەتىلگەن. ءسويتىپ، عالىمدار جەر بەتىندە ءومىر سۇرگەن ورگانيكالىق دۇنيەنىڭ قازبا قالدىقتارىن جانە جەر قىرتىسىن قۇرايتىن تاۋ جىنىستارىنىڭ قۇرامى مەن قۇرىلىسىن زەرتتەۋ نەگىزىندە جەردىڭ دامۋ تاريحىن ءبىر جۇيەگە كەلتىردى. گەوحرونولوگيالىق جەرجىلنامالىق كەستە جاسالدى. ول 1900 جىلى دۇنيەجۇزىلىك گەولوگيالىق كونگرەستە بەكىتىلدى. بۇل كەستە عىلىمنىڭ دامۋىمەن ۇدايى جەتىلدىرىلىپ وتىرىلادى.
جەر قىرتىسىنىڭ دامۋ تاريحىنداعى ۇزاق كەزەڭدەرگە توپتاستىرىلعان ەرالار. جەر تاريحى بەس ەراعا بولىنەدى. ەڭ العاشقى تىرشىلىك باستاماسى – جەردىڭ كونە تاريحىنا بايلانىستى. بۇل ۋاقىت ارحەي (گرەكشە «ارحەوس» – كونە تىرشىلىك دەگەن ماعىنادا) دەپ اتالادى. ودان كەيىنگى ۋاقىتتار پروتەروزوي (گرەكشە «پروتەروس» – العاشقى)، پالەوزوي (گرەكشە «پالەوس» – ەسكى)، مەزوزوي (گرەكشە «مەزوس» – ورتا)، كاينوزوي (گرەكشە «كاينوس» – جاڭا) بولىپ بولىنەدى.
گەوحرونولوگيالىق جەرجىلنامالىق كەستەدەگى كەزەڭدەردىڭ اتاۋلارى شوگىندى جىنىستاردىڭ العاشقى تابىلعان ورىندارىنا قاراي، جەرگىلىكتى جەر اتاۋلارىنا (كەمبريي، ديەۆون، پەرم، يۋرا) نەمەسە حالىقتاردىڭ اتىنا (وردوۆيك، سيلۋر)، جىنىستاردىڭ قۇرامىنا (تاس كومىر، بور) بايلانىستى اتالادى. حرونولوگيالىق كەستەنىڭ جۇيەلەرىن اجىراتا ءبىلۋ ءۇشىن شارتتى بەلگىلەر قابىلدانعان. گەولوگيالىق كارتالاردا يندەكستەرى (بەلگىلەرى)، ونىڭ لاتىنشا اتتارىنىڭ العاشقى ارىپتەرى ارقىلى بەلگىلەنەدى (مىسالى، ارحەي – AR)، كەزەڭدەردىڭ يندەكستەرى ونىڭ لاتىنشا اتىنىڭ ءبىرىنشى ارىپتەرىمەن بەلگىلەنەدى (مىسالى، پەرم – ر).
تاۋ جىنىستارىنىڭ ابسوليۋتتىك جاسىن انىقتاۋ ءىسى عالىمدار حح عاسىردىڭ باسىندا راديواكتيۆتى ەلەمەنتتەردىڭ ىدىراۋ زاڭىن اشقاننان كەيىن باستالدى. ءار ەلەمەنت ءار ءتۇرلى، ءبىراق قاشان دا تۇراقتى جىلدامدىقپەن ىدىرايتىنىن عالىمدار تاجىريبە جۇزىندە دالەلدەگەن. ىدىراۋ جىلدامدىعى جەر جارالعاننان بەرى وزگەرمەيدى دەپ سانالادى.
راديواكتيۆتى ىدىراۋدىڭ ناتيجەسىندە ۋاقىت وتكەن سايىن راديواكتيۆتى العاشقى ەلەمەنتتەردىڭ اتومدارى ازايىپ، ءارى قاراي ىدىرامايتىن تۇراقتى اتومدار مولشەرى كوبەيە بەرەدى. مىسالى، ۋران (توريي) ىدىراعان كەزدە قورعاسىن اتومدارى تۇزىلەدى. ۋراننىڭ ىدىراۋ جىلدامدىعىن پايدالانۋ ارقىلى تاۋ جىنىسىنىڭ جاسىن انىقتاۋعا بولادى، 100 گرامم ۋراننان 74 ملن جىلدا 1 گرامم قورعاسىن بولىنەدى.
راديولوگيالىق ادىستەردى قولدانۋ ناتيجەسىندە جەر قاباتتارىن قۇرايتىن كوپتەگەن تاۋ جىنىستارىنىڭ جاسىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك تۋدى.
سالىستىرمالى جانە ءابسوليۋتتى جىل ساناۋ ادىستەرى نەگىزىندە جاسالعان گەولوگيالىق ۋاقىت شكالاسى گەوحرونولوگيالىق جەر جىلنامالىق كەستەنى قۇراستىرۋعا مۇمكىندىك بەرگەن.
ءى
V ساباقتى بەكىتۋ
1 - تاپسىرما ۇياشىقتار ارقىلى ءار توپقا سۇراق قويۋ
2 - تاپسىرما ۆەنن دياگرامماسىن سالىستىرۋ
سالىستىرمالى ەسەپتەۋ مەن ءابسوليۋتتى ەسەپتەۋدى ۆەنن دياگرامماسى بويىنشا
ايىرماشىلىعى
ۇقساستىعى
ايىرماشىلىعى
سالىستىرمالى ەسەپتەۋ ءابساليۋتتى ەسەپتەۋ
V قورىتىندىلاۋ
Vءى وقۋشىلاردى باعالاۋ
Vءىى ۇيگە تاپسىرما
1. جۇمىس داپتەردى تولتىرۋ
2. گەوحرونولوگيالىق كەستەنى جاتتاۋ
الماتى قالاسى، المالى اۋدانى6
№147 گيمنازياسىنىڭ گەوگرافيا ءپانى ءمۇعالىمى
كەريمشەيەۆا بەرەكە رىسكازييەۆنا
8 سىنىپ
ماقساتتارى:
بىلىمدىلىك. جەردىڭ دامۋ كەزەڭدەرى، تاۋ جىنىستارىنىڭ جاسىن انىقتاۋ تۋرالى ءبىلىم بەرۋ. گەوحرونولوگيالىق كەستەسىمەن تانىستىرۋ.
دامىتۋشىلىق. وقۋشىلاردىڭ پانگە قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ، جەر بەدەرىنىڭ دامۋى تۋرالى عىلىمي دۇنيەتانىمىن، وي ءورىسىن دامىتۋ.
تاربيەلىك. وقۋشىلاردى ءوز بەتىمەن ءبىلىم الۋعا، بىرلەسىپ توپپەن جۇمىس ىستەۋگە، ءوزارا كومەككە، ءوز ويىن اشىق ايتا بىلۋگە تاربيەلەۋ. جانە ءوز وتانى تۋرالى بىلىمدەرىن تەرەڭدەتە كەلە، وتانسۇيگىشتىك قاسيەتتەرىن ارتىرۋ، گەوگرافيالىق مادەنيەتكە تارتۋ.
ساباق ءتۇرى: جاڭا ءبىلىمدى مەڭگەرتۋ
ساباقتى ۇيىمداستىرۋ فورماسى: توپتىق، جۇپتىق، جەكەلەي
ساباقتى جۇرگىزۋ ءادىس - تاسىلدەرى: اڭگىمەلەسۋ، سۇحبات قۇرۋ، تاپسىرمالارمەن جۇمىس ىستەۋ، وي تۇجىرىمداۋ.
قۇرال - جابدىقتار: قازاقستاننىڭ فيزيكالىق كارتاسى، سلايدتار.
نەگىزگى ۇعىمدار: تاۋ جىنىستارىنىڭ جۇيەسى، ەففۋزيالىق، ينترۋزيالىق ت. ب.
نومەنكلاتۋرا: گەحرونولوگيالىق كەستە
ساباقتىڭ بارىسى
ءى ۇيىمداستىرۋ
وقۋشىلاردى 5 توپقا ءبولىپ وتىرعىزۋ
ءىى ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ
كارتامەن جۇمىس
1. جەر بەدەرى دەگەن نە؟
2. ق. جەر بەدەرى قانداي؟
3. قانداي جەر بەدەرى باسىم؟
4. ويپاتتاردى كارتادان انىقتايمىز
5. جازىقتارىن، ۇستىرتتەرىن قىراتتارىن انىقتايمىز
6. الاسا تاۋلاردى كارتادان كورسەتەمىز
7. بيىك تاۋلاردى كارتادان كورسەتەمىز
8. ەڭ تومەن جانە ەڭ بيىك جاتقان جەرىن كورسەتەمىز
9. جەر بەدەرىنىڭ باستى ەرەكشەلىكتەرى
ءىىى جاڭا ساباق
جەردىڭ جانە جەر قىرتىسىنىڭ جاسىن، ولاردىڭ دامۋ كەزەڭىندەگى ءىرى وقيعالاردىڭ ۋاقىتىن انىقتاي ءبىلۋدىڭ ماڭىزى زور.
قازىرگى كەزدە جەردىڭ دامۋ تاريحى عالامشارلىق (پلانەتالىق) دامۋ كەزەڭى جانە گەولوگيالىق دامۋ كەزەڭى بولىپ ەكىگە بولىنەدى.
جەردىڭ عالامشارلىق دامۋ كەزەڭى ونىڭ العاش عالامشار بولىپ قالىپتاسۋىنان باستاپ جەر قىرتىسىنىڭ قۇرىلۋىنا دەيىنگى ۋاقىت ارالىعىن قامتيدى. جەردىڭ عارىشتىق دەنە رەتىندە پايدا بولۋى تۋرالى عىلىمي تۇسىنىك كۇن جۇيەسىنە كىرەتىن باسقا عالامشارلاردىڭ جاراتىلىسى جونىندەگى جالپى كوزقاراستار نەگىزىندە قالىپتاسقان. جەر كۇن جۇيەسىنە ەنەتىن 9 عالامشاردىڭ ءبىرى ەكەنىن سەندەر 6 - سىنىپتان بىلەسىڭدەر. ول بۇدان 4، 5 – 4، 6 ملرد. جىل بۇرىن پايدا بولدى. جەردى قۇرايتىن العاشقى زاتتار ەسەبىنەن ليتوسفەرا، گيدروسفەرا جانە اتموسفەرا قاباتتارىنىڭ (شامامەن 3، 7 – 3، 8 ملرد. جىل بۇرىن) قالىپتاسا باستاۋ مەرزىمىمەن بۇل كەزەڭ اياقتالدى.
جەر قىرتىسىنىڭ العاشقى نىشاندارى پايدا بولا باستاعاننان جەردىڭ گەولوگيالىق دامۋ كەزەڭى باستالدى. جەردىڭ گەولوگيالىق دامۋ كەزەڭى – جەر قىرتىسىنىڭ العاش قالىپتاسا باستاۋ ساتىنەن قازىرگى كەزگە دەيىنگى ۋاقىت ارالىعىن قامتيدى. وسى ارالىقتا ءار ءتۇرلى تاۋ جىنىستارى تۇزىلەدى. جەر قىرتىسى عالامشارىمىزدىڭ ىشكى كۇشتەرى اسەرىنەن سان رەت كۇشتى قوزعالىستارعا ۇشىراپ وتىرعان. بۇل قوزعالىستار جەر قىرتىسىنىڭ كۇردەلى تاۋ جىنىستارىنىڭ تۇزىلۋىنە ىقپال ەتكەن. ەكىنشى جاعىنان، تاۋ جىنىستارى سىرتقى كۇشتەر اسەرىنەن ۇدايى ۇگىلىپ وتىرعان. ۇگىلگەن بورپىلداق جىنىستار ءبىر ورىننان ەكىنشى ورىنعا تاسىمالدانۋى ناتيجەسىندە شوگىندى جىنىستارىنىڭ جاڭا قاباتتارى قالىپتاسقان. جەردىڭ تەرەڭ قاباتتارىندا پايدا بولعان وتە جوعارعى تەمپەراتۋرادا جەر بەتىنە جارىقتاردى بويلاي كوتەرىلۋى ناتيجەسىندە جانارتاۋلار پايدا بولعان. ونىڭ سىرتقا توگىلگەن لاۆا جىنىستارى ءبىرشاما جەرگە تارالعان. مۇنى ەففۋزيالىق تاۋ جىنىستارى دەيدى.
ماگمانىڭ جەر بەتىنە شىقپاي قالعان بولىكتەرى جەر استىندا بىرتە - بىرتە سىباعالى سالماعىنا قاراي سۋىنىپ قاتايعان، ءسويتىپ ولاردىڭ ەسەبىنەن ينترۋزيالىق ماگمالىق تاۋ جىنىستارى قالىپتاسقان. وسىلايشا، جەر قىرتىسىنىڭ العاشقى قۇرامى بىرتىندەپ كۇردەلەنە تۇسەدى. بۇل ءۇردىس تۇراقتى تۇردە بايقالادى. ماتەريكتەردەگى ويىستار مەن تەڭىزدەر تۇبىندەگى شوگىندى جىنىس قاباتتارىندا ءار ءتۇرلى وسىمدىكتەر مەن جاندىكتەردىڭ تاسقا اينالعان قالدىقتارى ۇشىراسادى. بۇل ءاربىر گەولوگيالىق ءداۋىردىڭ تەك وزدەرىنە عانا ءتان ورگانيكالىق الەمى بولعاندىعىن كورسەتەدى.
تاۋ جىنىستارىنىڭ جاسىن انىقتاۋ. جەردىڭ جاسىن جانە ونىڭ گەولوگيالىق دامۋ تاريحىن انىقتاۋ ءۇشىن سالىستىرمالى جانە ابسوليۋتتىك ەسەپتەۋ (گەوحرونولوگيا) ادىستەرىن پايدالانادى.
تاۋ جىنىستارىنىڭ سالىستىرمالى جاسىن انىقتاۋدا شوگىندى تاۋ جىنىستارىن قۇرايتىن قاباتتارىنىڭ رەتتى ورنالاسۋ زاڭدىلىعىنا سۇيەنەدى. بۇل زاڭدىلىق بويىنشا، تاۋ جىنىستارىنىڭ بۇزىلماعان قاباتتارىنىڭ جوعارعىسى تومەنگىسىمەن سالىستىرعاندا جاسىراق بولادى. بۇل زاڭدىلىق دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيدى، ەگەر استىڭعى قابات بولماسا، وندا ونى جاۋىپ جاتقان ۇستىڭگى قابات تا تۇزىلە المايتىنى تۇسىنىكتى.
تاۋ جىنىستارىنىڭ سالىستىرمالى جاسىن انىقتاۋ ءۇشىن ەجەلگى گەولوگيالىق داۋىرلەردە ءومىر سۇرگەن جاندىكتەر مەن وسىمدىكتەر دۇنيەسىنىڭ تاسقا اينالعان قالدىقتارىن زەرتتەۋدىڭ ماڭىزى زور. تىرشىلىك دۇنيەسى جەردىڭ دامۋ تاريحىندا ەڭ قاراپايىم تۇرلەردەن باستالىپ، ەڭ كۇردەلى تۇرلەرگە دەيىن دامىپ جەتىلگەن. ءسويتىپ، عالىمدار جەر بەتىندە ءومىر سۇرگەن ورگانيكالىق دۇنيەنىڭ قازبا قالدىقتارىن جانە جەر قىرتىسىن قۇرايتىن تاۋ جىنىستارىنىڭ قۇرامى مەن قۇرىلىسىن زەرتتەۋ نەگىزىندە جەردىڭ دامۋ تاريحىن ءبىر جۇيەگە كەلتىردى. گەوحرونولوگيالىق جەرجىلنامالىق كەستە جاسالدى. ول 1900 جىلى دۇنيەجۇزىلىك گەولوگيالىق كونگرەستە بەكىتىلدى. بۇل كەستە عىلىمنىڭ دامۋىمەن ۇدايى جەتىلدىرىلىپ وتىرىلادى.
جەر قىرتىسىنىڭ دامۋ تاريحىنداعى ۇزاق كەزەڭدەرگە توپتاستىرىلعان ەرالار. جەر تاريحى بەس ەراعا بولىنەدى. ەڭ العاشقى تىرشىلىك باستاماسى – جەردىڭ كونە تاريحىنا بايلانىستى. بۇل ۋاقىت ارحەي (گرەكشە «ارحەوس» – كونە تىرشىلىك دەگەن ماعىنادا) دەپ اتالادى. ودان كەيىنگى ۋاقىتتار پروتەروزوي (گرەكشە «پروتەروس» – العاشقى)، پالەوزوي (گرەكشە «پالەوس» – ەسكى)، مەزوزوي (گرەكشە «مەزوس» – ورتا)، كاينوزوي (گرەكشە «كاينوس» – جاڭا) بولىپ بولىنەدى.
گەوحرونولوگيالىق جەرجىلنامالىق كەستەدەگى كەزەڭدەردىڭ اتاۋلارى شوگىندى جىنىستاردىڭ العاشقى تابىلعان ورىندارىنا قاراي، جەرگىلىكتى جەر اتاۋلارىنا (كەمبريي، ديەۆون، پەرم، يۋرا) نەمەسە حالىقتاردىڭ اتىنا (وردوۆيك، سيلۋر)، جىنىستاردىڭ قۇرامىنا (تاس كومىر، بور) بايلانىستى اتالادى. حرونولوگيالىق كەستەنىڭ جۇيەلەرىن اجىراتا ءبىلۋ ءۇشىن شارتتى بەلگىلەر قابىلدانعان. گەولوگيالىق كارتالاردا يندەكستەرى (بەلگىلەرى)، ونىڭ لاتىنشا اتتارىنىڭ العاشقى ارىپتەرى ارقىلى بەلگىلەنەدى (مىسالى، ارحەي – AR)، كەزەڭدەردىڭ يندەكستەرى ونىڭ لاتىنشا اتىنىڭ ءبىرىنشى ارىپتەرىمەن بەلگىلەنەدى (مىسالى، پەرم – ر).
تاۋ جىنىستارىنىڭ ابسوليۋتتىك جاسىن انىقتاۋ ءىسى عالىمدار حح عاسىردىڭ باسىندا راديواكتيۆتى ەلەمەنتتەردىڭ ىدىراۋ زاڭىن اشقاننان كەيىن باستالدى. ءار ەلەمەنت ءار ءتۇرلى، ءبىراق قاشان دا تۇراقتى جىلدامدىقپەن ىدىرايتىنىن عالىمدار تاجىريبە جۇزىندە دالەلدەگەن. ىدىراۋ جىلدامدىعى جەر جارالعاننان بەرى وزگەرمەيدى دەپ سانالادى.
راديواكتيۆتى ىدىراۋدىڭ ناتيجەسىندە ۋاقىت وتكەن سايىن راديواكتيۆتى العاشقى ەلەمەنتتەردىڭ اتومدارى ازايىپ، ءارى قاراي ىدىرامايتىن تۇراقتى اتومدار مولشەرى كوبەيە بەرەدى. مىسالى، ۋران (توريي) ىدىراعان كەزدە قورعاسىن اتومدارى تۇزىلەدى. ۋراننىڭ ىدىراۋ جىلدامدىعىن پايدالانۋ ارقىلى تاۋ جىنىسىنىڭ جاسىن انىقتاۋعا بولادى، 100 گرامم ۋراننان 74 ملن جىلدا 1 گرامم قورعاسىن بولىنەدى.
راديولوگيالىق ادىستەردى قولدانۋ ناتيجەسىندە جەر قاباتتارىن قۇرايتىن كوپتەگەن تاۋ جىنىستارىنىڭ جاسىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك تۋدى.
سالىستىرمالى جانە ءابسوليۋتتى جىل ساناۋ ادىستەرى نەگىزىندە جاسالعان گەولوگيالىق ۋاقىت شكالاسى گەوحرونولوگيالىق جەر جىلنامالىق كەستەنى قۇراستىرۋعا مۇمكىندىك بەرگەن.
ءى
V ساباقتى بەكىتۋ
1 - تاپسىرما ۇياشىقتار ارقىلى ءار توپقا سۇراق قويۋ
2 - تاپسىرما ۆەنن دياگرامماسىن سالىستىرۋ
سالىستىرمالى ەسەپتەۋ مەن ءابسوليۋتتى ەسەپتەۋدى ۆەنن دياگرامماسى بويىنشا
ايىرماشىلىعى
ۇقساستىعى
ايىرماشىلىعى
سالىستىرمالى ەسەپتەۋ ءابساليۋتتى ەسەپتەۋ
V قورىتىندىلاۋ
Vءى وقۋشىلاردى باعالاۋ
Vءىى ۇيگە تاپسىرما
1. جۇمىس داپتەردى تولتىرۋ
2. گەوحرونولوگيالىق كەستەنى جاتتاۋ
الماتى قالاسى، المالى اۋدانى6
№147 گيمنازياسىنىڭ گەوگرافيا ءپانى ءمۇعالىمى
كەريمشەيەۆا بەرەكە رىسكازييەۆنا
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: جاندىكتەر. سىن ەسىمدى قايتالاۋ. (4 - سىنىپ)
