جالپى تەاتر ونەرى مەن قازاق تەاترى
تەاتر — سىمباتتى ونەردىڭ ىشىندەگى ەڭ زور ونەردىڭ ءبىرى. ەشبىر ونەردى تىلەك، قۇرعاق بۇيرىق تۋعىزبايدى. قاي ەلدەگى، قاي تۇردەگى ونەردى الساق تا سان-سالتاناتپەن ىرعالىپ-جىرعالىپ، ءبىر كۇننىڭ ىشىندە عايىپتان كوشىپ كەلگەن جوق. بارلىعى دا بولىمسىز كىشكەنە ۇرىقتان جايلى توپىراققا كومىلىپ، بەلگىلى شارتپەن باعىلىپ، قاعىلعان ۋاقىتتا عانا بوي جاساپ وسىپ-ونگەن. انا جاتىرىندا بالانىڭ ءبىتۋى سياقتى ءساتى كەلگەن ساعاتتا تىرشىلىك بەلگىسىن باستاپ، توعىز-توقسان قۇبىلىپ، اششى تولعاق، اۋىر ازاپ ىشىندە تۋادى. ولاي بولسا، ءاربىر ونەردىڭ يەسى بولعان ەل سول ونەردى تۋعىزىپ وسىرگەن اناسى ەسەبىندە. ءاربىر ونەر ءوزىنىڭ ءتۋىپ-وسۋ جولىندا، انايى توپىراعى سياقتى بولعان ەلىنە مىندەتتى. ەل تىرشىلىگىنىڭ وتكەن كۇنى سول ونەردىڭ بويى وسۋىنە قاجەت بولعان شارتتىڭ بارلىعىن بەرگەن بولادى. سوندىقتان ەلدىڭ ءوز دەنەسىنەن جارالعان ونەر اۋەلگى كەزىندە، ءوز ەلىنىڭ ادەت-سالتىن، ۇعىم-نانىمىن، ماقسۇت-تىلەگىن وزگەدەن بولەك پىشىندە، سول ەلدىڭ وزىنە عانا حاس بولعان سۋرەتتە قابىلدايتىن بولعان. بۇل حالدەن تىسقارى جولمەن وسكەن ەشبىر ەل جوق. قاي ونەردى الساق تا اۋەلدە ءوز ەلىنىڭ حالىق ونەرى بولىپ، سودان ىلگەرى قاراي باسقان ساتىسىندا عانا كوپتىكى بولىپ، جالپى ادام بالاسىنىڭ ورتاق تەڭىزىنە بارىپ قۇيادى.
بۇگىنگى كۇندە قازاق ەلى ءبىر تۋىستىڭ ۇستىنە جەتىپتى. قازاقتىڭ تەاترى تۋاتىن مەزگىل بولدى دەگەن پىكىرگە كەلىپپىز. «وزىمىزدەن بىردەمە جاسالسا ەكەن»، — دەگەن تىلەكتى دە تىلەيتىن بولدىق. سوندىقتان ءبىز جاڭاعى ايتىلعان جالپى ءسوزدى ەكى سالاعا ءبولىپ، سونىڭ ەكى تاراۋىنا دا ويلانىپ قاراپ، كوز سالۋىمىز كەرەك.
جوعارعى ايتقان جالپى پىكىردىڭ ىشىندە ءاربىر جۇرتتىڭ ونەرى اۋەلى ءار ەلدىڭ تىرشىلىك قالپىنداعى بەلگىلى شارتتارىنان تۋادى. اۋەلگى تۋىسىندا ۇلت ونەرى بولىپ تۋادى دەدىك. بۇل ءحالدىڭ انىعىن ءبىلۋ ءۇشىن قازىردە ءبىز كوتەرىپ وتىرعان تەاتر ماسەلەسى ونەرلى ەلدەردىڭ ومىرىندە قانداي ساتىدان ءوتتى، تەاتردىڭ وسىپ-وربىگەن تاريحى نە ايتادى. سونىڭ تاجىريبەسى بىزدەي ەلگە قانداي سىباعا ۇسىنادى، سوعان كوز سالۋ كەرەك. ماسەلەنىڭ ەكىنشى جاعى قازاق ەلىنىڭ ءوز قالپىندا تەاترعا ارنالعان قانداي ۇرىق، قاندايلىق مۇمكىندىك بار، سونى تەكسەرۋگە ارنالۋ كەرەك.
وسى جىككە قاراپ ماسەلەنى مەن ەكى بولىمگە بولەمىن. بىرەۋى، ەۆروپا تەاترىنىڭ تاريحىنان ازىراق ماعلۇمات بەرۋ بولادى. ەكىنشى، قازاق توپىراعىندا تەاتر ونەرىنىڭ مۇمكىندىگى قانداي، سوعان ارنالادى.
ەۆروپا تەاترىنىڭ تاريحى وتە كارى زاماننان باستالادى. تەاتر ونەرىن العاشقى تۋعىزعان ەل — گرەك جۇرتى. گرەك تەاترىنىڭ باسى وسىدان ەكى جارىم مىڭ جىل بۇرىن باستالعان. ەندى جوعارىدا ايتىلعان ءسوز بويىنشا تەاتر تاريحىن قاراعاندا وسى ونەردىڭ گرەك توپىراعىندا تۋۋىنا قانداي شارت، قانداي حالدەر سەبەپ بولدى؟ سول شارت، سول سەبەپتەردەن تۋعان گرەك تەاترى قانشالىق دارەجەدە ەل تەاترى بولدى؟
وسى ماسەلەلەرمەن تانىسۋىمىز كەرەك. ەكىنشى، وسىمەن بىرگە قاراستىراتىن ماسەلە — جالپى تەاتر ونەرى گرەكتە، يا باسقا جۇرتتا بەلگىلى زاماندا قانداي حالدە بولدى؟ ونەر ەسەبىندەگى ماڭىز-ماعىناسى قاندايلىق ەدى؟ تەاتر تاريحىنىڭ قاي بۋىنىنا جەتىپ ەدى، سول جاعىنان قاراۋ كەرەك. قاي جۇرتتىڭ تەاترىن الساق تا بارلىعىن دا وسى سياقتى ەكى تۇرلىدەن قارايتىن بولامىز. وسى ادىسپەن قاراساق، كەيىنگى قازاق تەاترىنا كەلگەن زاماندا دا ءبىزدىڭ جالپى پىكىر، ماقساتىمىز انىعىراق، ۇعىمدىراق بولار دەيمىن.
گرەكتىڭ تەاترى — كوپشىلىكتىڭ تەاترى، حالىق تەاترى دەپ سانالادى.
سەبەبى بۇل تەاتردى تۋعىزعان جالپاق ەلدىڭ ادەت-سالتى مەن ۇعىم-نانىمى، جالپاق ەلدىڭ بارىنە بىردەي ورتاق مۇلىك بولىپ سانالاتىن ەسكىلىكتى گرەك تەاترى، ءبىر جاعىنان، ەلىنىڭ ۇلتتىق ءپىشىنىن ايقىن كورسەتىپ، ەكىنشى جاعىنان، جالپاق ەلگە بىردەي بولعان ءدىني ادەتتەن تۋعان.
Ӏلگەرى-سوڭعى زاماندا تاريح جۇزىندە اتى شىققان ەلدەردىڭ ىشىندە گرەك جۇرتىنداي اقىندىق قيالى باي، اقىندىق ونەرى مول ەل بولعان ەمەس. گرەكتىڭ ءدىنىنىڭ ءوزى اقىندىق قيالىنىڭ تۋىندىسى سياقتى. بۇل كوپ قۇدايعا تابىنعان ەل بولاتىن. سوندىقتان دۇنيەنى ءتۇسىنۋى دە، جاسىرىن سىرىن ۇعۋى دا تۇگەلىمەن سول كوپ قۇدايدىڭ سىر-سيپاتىن ۇعىنۋمەن بىرگە ۇعىنىپ، سونىمەن بىرگە بىلەتىن. دۇنيەدەگى ەرەكشە كوزگە تۇسەتىن دەنەلى زات پەن دەنەسىز زاتتار بولسىن، ياكي ادامنىڭ تابيعاتىنا بىتكەن نەشە ءتۇرلى جاقسىلىق، جامانشىلىق سالاحياتى بولسىن — وسىنىڭ بارلىعىنىڭ وزىنە ارناۋلى جەكە-جەكە قۇدايى بار. ەسكى ءدىندى كوپ قۇدايدى قۇر ساناپ ايتقانمەن ءدىن تۇتۋشى ادامنىڭ كوكەيىنە تولىق سۋرەت قونبايدى. اقىل جولىندا بالا كۇيىندە جۇرگەن ادام قۇدايىن تانىماۋعا مۇمكىن. ۇعىنسا، تانىسا دا شالا ۇعىنىپ، كومەسكى كۇيدە تۇسىنۋگە مۇمكىن. سوندىقتان ءاربىر قۇدايلار جايىنان ارناۋلى اڭگىمەلەر ايتىلاتىن. نە قىزىقتى، نە قايعىلى ەرتەگىلەر — ميدودەر جاسالاتىن. مۇنىڭ مىسالى قاي تۇردەگى دىندە بولسا دا بار. مۇسىلمان دىنىندە حازىرەت عالي، حاسەن، حۇسايىن، سەيىتباتتال اڭگىمەلەرى — سولارعا ۇقساعان ءدىن ەرتەگىلەرى. بەرى كەلگەن زاماندا ەل بىلىم-مادەنيەت جولىندا ىلگەرى باسقان سوڭ اقىل-ساناسى دا قادام باسىپ بويى ءوسىپ، ارتقى كۇنى بالالىق كۇنى سياقتى ەسكىرىپ، تاتىمسىز، ماعىناسىز نارسە سياقتى بولىپ قالدى.
سوندىقتان ەسكىنىڭ ءدىن دەپ، حاقيقات دەپ تانىعان نارسەسىن كەيىنگى ەسى كىرگەن ادام كورگەندە جانسىز اڭگىمە، ەرتەك دەپ قاتە تۇسىنەتىن بولعان. بەرگى زاماندى قاي ەلدىڭ ەرتەگىسى بولسا، بارلىعى دا ءبىر زاماندا شىن نانىمنان، شىن دەپ تۇسىنگەن ۇعىمنان تۋىپ، ارتىنان ءوزى ءۇستىرت ءسوز سياقتى بولىپ سانالاتىن بولدى.
ءبىراق گرەك جۇرتىنىڭ جوعارىدا ايتقان كوپ قۇدايعا تابىنعان ءداۋىرى — ءدىن جولىندا وزىنشە ەڭ ورلەپ، ەڭ تەرەڭدەپ تۇرعان ءداۋىرى بولاتىن. ول كۇندە قۇدايلار جايىنداعى اڭگىمەلەرىنىڭ بارلىعى دا جالپاق ەلدىڭ ورتاسىندا ەشبىر قالتقىسىز، ەشبىر كۇدىكسىز انىق سەنىپ، انىق قادىرلەگەن اڭگىمەلەر بولاتىن. سول اڭگىمەلەر بويىنشا ءبىر ەلدىڭ ىشىندە ءاربىر قۇدايىنا ارناعان بەلگىلى كۇندەرىندە ارناۋلى تويلار، ەل مەيرامدارى بولاتىن. ءدىن ادەتى گرەك جۇرتىنىڭ ەل ادەتى، ەل سالتى، عۇرىپ-زاڭى سياقتى بولىپ كەتكەن.
گرەكتىڭ قۇدايلارىنىڭ شىنىندا ادام بويىنداعى ءار ءتۇرلى سالاحياتتىڭ ءارقايسىسىنا ارنالعان يەسى قۇداي بولاتىن دەدىك. سونداي قۇدايلاردىڭ ىزگىلىك قۇدايى، سۇلۋلىق، ونەرلىلىك قۇدايى، ياكي جامانشىلىق، قاستىق قۇدايى بولسا، تاعى ءبىر قۇدايى قىزىق، ساۋىق، ىشكىلىك قۇدايى بولاتىن. بۇل قۇدايىنىڭ اتى — ديونيس. ديونيس — اسپان مەن جەردەگى سۋدىڭ، ءدىننىڭ قۇدايى. سۋدان بولىپ، وسىمدىك شىعارىپ، جاڭا تۋىس تۋعىزاتىن قاسيەت يەسى.
قىزىق-ساۋىق قۇدايىنا جىل سايىن ارناۋلى كۇندەردە قۇربان شالىپ، توي قىلىپ، جالپاق ەل مەيرام جاسايتىن. بۇل مەيرام ءام ساۋىق قۇدايىنا ارنالعان سوڭ تۇگەلىمەن ساۋىق، قىزىق كۇنى بولۋ كەرەك. قۇدايعا قۇلشىلىق، تىلەك رەتىندە اۋەلى قۇربان شالادى. قۇرباندىعى تەكە بولاتىن. سول تەكەنى شالىپ تۇرىپ، اينالاسىنا بار حالىق جينالىپ، ءديونيستىڭ ءومىرى تۋراسىنداعى اڭگىمەلەردى ولەڭ قىلىپ ايتاتىن. سول ولەڭنىڭ ىشىنە ادام بالاسىنا ىستەلگەن جاقسىلىعى ءۇشىن سىيىنىپ، قاسيەتتەگەن سوزدەرى دە كىرەتىن. مەيرامنىڭ ءدىن ادەتىندەگى پارىزى — وسى. وسى بىتكەن سوڭ جالپاق ەلدىڭ ىشىندەگى توي، ويىن، بي، ان-كۇي باستالاتىن. ءديونيستىڭ مەيرامىنا شالاتىن قۇرباندىعى تەكە بولاتىن. سەبەبى باياعىدا ءبىر تەكە ۆينوگراد جەمىسىن جەپ الىپ، ماس بولعاننىڭ بەلگىسىن كورسەتىپتى. مۇنى كورگەن ادامدار تەكەنىڭ نەدەن ماس بولعانىن ويلاپ كەلىپ تاپقان. ءبىراق بىزگە وسى سىردى تاپقىزعان ءديونيستىڭ ءوزى عوي، ولاي بولسا بۇدان بىلاي ءديونيستىڭ مەيرامىنا قۇربانعا تەكە شالايىق دەپ، سونى سالت قىلىپ اكەتكەن.
تەكەنى گرەكشە «تراگۋس» دەيدى. سوندىقتان ديونيسكە قۇربان شالعان جەردە ايتاتىن ولەڭدى دە تەكە جايىنداعى ولەڭ دەپ اتاعان. ولەڭ گرەكشە — «ودە». بەرى كەلگەن زاماندا وسى سوزدەردەن الگى «تراگەديا» دەگەن ءسوز شىققان. بۇگىنگى زاماندا ءبىزدىڭ قاندى وقيعا دەپ جۇرگەنىمىز سول ەۆروپا تىلىندە تراگەديا دەپ اتالاتىن قايعىلى وقيعانى بىلدىرەتىن پەسانى ايتادى. كۇلكىلى پەسانى «كومەديا» دەپ اتاۋ دا سول زاماننان قالعان ءسوز. ءديونيستىڭ تويىندا تەكە جايىنداعى ولەڭ ەكى ءتۇرلى ايتىلاتىن. ولەڭىندە ءديونيستىڭ ءومىرىن باياندايتىن اڭگىمەسىن جالعىز ولەڭشى ايتىپ كەلگەندە، اينالادا تۇرعان كوپ حالىقتىڭ «حورى» (كوپتىڭ ءانى) اياعىنا قوسىلىپ، كوپ داۋىسپەن كوتەرىپ اكەتەتىن. مىنە. وسى ادەتتىڭ وزىندە جالپى دراما تۇرىنە ءتيىستى بولاتىن ەكى كىسىنىڭ اڭگىمەسى بار. بەرىرەك كەلگەن زاماندا جۇرە باستايتىن جالعىز ولەڭشى ءوزىنىڭ ونەرىنە ءتۇر قوسا باستاعان. ايتىلىپ تۇرعان وقيعا ەلگە قىزىعىراق بولىپ، جاندىراق كورىنۋ ءۇشىن ولەڭشى دەنەسىنىڭ قوزعالىسىمەن، ءپىشىن قۇبىلىسىمەن باسىنا ۇلكەن ماسكا (قولدان جاساعان ءدىن تۇلعاسىن) كيىپ، سول قۇدايلاردىڭ وزدەرىنىن حالىنە ءتۇسىپ، سۋرەتىن تولىعىراق كەلتىرىپ وينايتىن بولعان.
وسى حالمەن ءدىن مەن سالتتان تۋعان قالىڭ ەلدىڭ مەيرامىن گرەكتىڭ اتاقتى اقىنى ەسحيلدىڭ زامانىنا كەلگەندە، بۇرىنعى قالپىنا جاڭا ءتۇر قوسا باستادى. ديونيس مەيرامىنىڭ قۇربان شالارداعى ولەڭىندە بۇرىن وقيعا حورمەن، جالعىز ولەڭشى ەكى-اق كىسى سياقتى بولىپ ارالاساتىن بولسا، ەسحيل بۇل مەيرامدى بۇرىنعىدان كورنەكتى قىلىپ كورسەتۋ ءۇشىن جاڭاعى وقيعانىڭ ىشىنە تاعى ويناۋشىنى قوسقان. ول قۇر عانا ويىنشى ەمەس، بۇرىنعى ءديونيستىڭ اڭگىمەسىنە ارالاساتىن قۇدايلاردىڭ بىرەۋىن كىرگىزگەن. سونىمەن ەسحيل زامانىنداعى دراماعا ارالاساتىن ويناۋشىلار ءۇشىنشى كىسى بولعان. سودان كەيىنگى زامانداردا دراماعا كىرۋشىلەردىڭ سانى كوبەيە بەرگەن. ەسحيلدان سوڭ سوفوكل، ودان كەيىن ەۆريپيد زامانىندا بۇرىنعى ءديونيستىڭ تويىندا ايتىلاتىن «تەكە جايىنداعى ولەڭنەن» ادەبيەتتىڭ ەڭ سۇلۋ، ەڭ زور ءتۇرىنىڭ ءبىرى بولعان دراما، تراگەديالار تۋعان.
ءبىراق گرەك تراگەدياسى ءوزىنىڭ ەڭ جوعارعى بيىگىنە جەتكەنگە شەيىن ەلدىڭ اۋەلگى سالتىنان، اۋەلگى ۇعىمىنان ءبولىنىپ-جىرىلىپ كەلگەن جات نارسە سياقتى بولعان جوق.
اقىندار جازعان تراگەديانىڭ بارلىعى دا ەڭ الدىمەن قۇدايلار ومىرىنەن، ونان سوڭ قۇداي مەن ادامنىڭ ورتاسىنداعى ساتى سياقتى بولعان الىپتار، اسىل زاتتار ومىرىنەن جازىلاتىن، بارلىعى دا ەلدىڭ بارىنە ءمالىم اڭگىمەدەن الىناتىن. تراگەديالار ەلدىڭ باياعى ءدىن مەيرامدارىنا ارنالعان كۇنىندە وينالىپ، سونىمەن ونەر تۇرىنە كىرگەن. اقىن قيالىمەن جازىلعان تراگەديانىڭ ءوزى دە قالىڭ ەلدىڭ قارا وزەگىن جارىپ شىققانداي، ەل توپىراعىنان شىققان.
جىلداعى ارناۋلى كۇندەرىندە قالىڭ ەل ءدىن مەيرامىن قىزىقتاپ تويلاۋعا باياعىسىنشا جيىلىپ كەلىپ، بۇرىنعى جالعىز تەكە جايىنداعى ولەڭدى ەستىپ كورۋدىڭ ورنىنا ۇلكەن قايعىلى وقيعا، تەرەڭ سىرلى حالدەرىن كورىپ ۇعىنىپ قايتاتىن. بۇل جيىنعا كەلگەن ەلدەر باياعىشا مۇسىلماننىڭ ايت كۇنى مەشىتكە جيىلعانىنداي، ءدىن پارىزىن، سالت-ادەت پارىزىن اتقارۋعا كەلەتىن. سونىمەن بىرگە ۇلگى، وسيەت ونەردەن دە جۇعىندار الاتىن.
وسى جاعىنان قاراعاندا گرەك تەاترى، ءبىر جاعىنان، كەيىنگى ۇرپاققا ونەر ەسىگىن اشىپ بەرگەندەي بولسا، ەكىنشى جاعىنان، ول زاماننىڭ حالقىنا ءدىني قىزمەتىن دە اتقاراتىن بولعان. سوندىقتان گرەكتىڭ اتاقتى فيلوسوفى اريستوتەل ءوز زامانىنىڭ تەاترىن ءسوز قىلعاندا: «تەاتر ەلدىڭ ەڭ تەرەڭ، ەڭ اسىل سەزىمىنە اسەر ەتسىن، تەاتر تىڭداۋشى مەن كورۋشىنىڭ دەنەسىن مۇزداتىپ، جۇرەگى ەلىككەندەي بولسىن. كوڭىلدى ىستىق سەزىم، ۇلى تولقىن قالپىنا جەتكىزسىن»، — دەگەن.
ادام بالاسىنا تەاتر ونەرىنىڭ العاشقى اسىل قازىناسىن اشىپ بەرگەن — گرەك جۇرتىنىڭ تەاترى. وسىنداي جايدان تۋىپ-وسكەن بۇل ونەر ەلدىڭ قولىنداعى تەسىك مونشاق سياقتى بولىمسىز كىشكەنە ۇرىقتان باستالىپ، زامان وتكەن سايىن بويى ءوسىپ جەتىلە-جەتىلە كەلىپ، قالىڭ ەلدەن ءبىر ۋاقىت ءبولىنىپ كەتپەستەن اياسىندا قاراڭعى ەلدىڭ ءوزىن جەتەكتەپ وتىرىپ، ەڭ بيىك ونەردىڭ قاقپاسىنا ءبىر-اق كەلىپ كىرگىزىپ جىبەرگەندەي بولعان.
كەيىنگى زامان تەاترىنىڭ بارلىعى دا سول ۇلگىنى وسى گرەك تەاترىنان العان ەسحيل، سوفوكلدەردىڭ درامالارى شىققان سوڭ ءديونيستىڭ تويى كەز كەلگەن جەردە جاسالماي، ارناۋلى تەاتردا كورسەتىلەتىن بولعان. ول زامان تەاترى وتە ۇلكەن بولاتىن. ءبىر قالانىڭ بار حالقى سىياتىنداي ورىندارى بار، توبەسى اشىق: ويىن كۇندىز بولاتىن. ويىن سونداي ۇلكەن ءۇيدىڭ ىشىندە بولعاندىقتان، ەكىنشى، وينايتىن وقيعالارىنىڭ بارلىعى قۇدايلار جايىنان بولعاندىقتان، ارتيستەر انشەيىن ادام قالپىندا شىقسا، كوزگە قوراش بولادى، داۋىستارى جوندەپ ەستىلمەيدى، بويلارى كورىنبەۋگە مۇمكىن. سوندىقتان ءاربىر ارتيست جوعارىدا ايتىلعان ماسكادان باسقا اۋىزدارىنا داۋىس زورايتاتىن مۇرجا سياقتى قۇرال تىعىپ، سونىمەن سويلەيتىن. بويلارىن زور قىلىپ كورسەتۋ ءۇشىن، كوتۋرنا دەيتىن ايرىقشا بيىك ەتىك كيەتىن. گرەك تەاترىندا بۇگىنگى تەاترداعى بەلگىلەردىڭ بارلىعى دا بار-دى. ەڭ اۋەلى ءقازىر «تەاتر» دەگەن سوزدەن باستاپ، «حور»، «وركەستر»، «ساحنا» دەگەندەر — بارلىعى سول گرەك تەاترىنىڭ قوسقان اتتارى بولاتىن. كەيىنگىنىڭ بارلىعى العان ۇلگى — گرەك ۇلگىسى.
گرەك جۇرتىنان سوڭ تاريحتا ۇلكەن ورىنعا يە بولعان كورنەكتى ەل — ريم حالقى. ءبىراق بۇل ەلدىڭ بارلىق جاراتىلىس قالپىندا، مىنەز سالتىندا گرەكتەرگە ۇقسامايتىن ءبىر زور ايىرماسى بار ەدى. ول ايىرماسى — قيال مەن سەزىمگە باي ەمەس، سالقىن اقىل مەن ىسكە قولايلىراق بولعان. قيالدان كەلەتىن پايدادان دا قولىنا ءتۇسىپ، كوزىنە كورىنەتىن پايدانى ارتىعىراق كورگەن پىسىقتىق، شيراقتىق جاعى باسىمىراق بولعان ەل. سوندىقتان ولاردا تەاتر ونەرى گرەكتىكىندەي بولىپ داۋىرلەپ، گۇلدەنگەن جوق. گۇلدەنبەگەن سەبەبى — ەلدىڭ قالپى مەن سالتىندا تەاتردى تۋعىزاتىن شارت بولماعاندىقتان. ريمدە سەزىم-قيالدى تاربيەلەيتىن تراگەديانىڭ ورنىنا، كوڭىل كوتەرىپ كۇلدىرۋگە جارايتىن كۇلكى ويىندار «كومەديالار» كوبىرەك ورىن العان. ءبىراق سونداي ءدىندى جاساۋشىلار ەل كوزىندە تەمەن سانالاتىن بولعان.
سوندىقتان ريمدە بەرى كەلگەن زاماندا تەاتر اۋەلگى گرەك جۇرتىندا بولعان اسىل قاسيەتتەرىنىڭ بارلىعىنان ايرىلىپ، كوبىنەسە سيرك تۇرىنە اينالىپ كەتكەن. ءريمنىڭ اقسۇيەكتەرى، قارا حالقى — بارلىعى دا سيركتە تۇتقىن قۇلداردىڭ جەكپە-جەككە شىعىپ ءبىرىن-بىرى ولتىرگەنىن، سۇزەگەن بۇقامەن الىسىپ قازا تاپقانىن، ياكي ءپىل، جولبارىس سياقتى جىرتقىش حايۋاندارمەن الىسىپ ولگەندەرىن قىزىق كورىپ، سولاردى قاراۋدى سالت قىلىپ كەتكەن. ارينە، جالپى تەاتر ونەرىنە بۇل سياقتى سالتتان پالەن دەرلىك جاقسى ۇلگى جامالعان جوق.
تەاتر ونەرىنىڭ ءۇشىنشى ءداۋىرى ورتا عاسىر تەاترى بولادى. بۇل تەاتر حريستيان ءدىنىنىڭ شىركەۋلەرىنەن تۋعان.
ول زامان — ەلدىڭ ءدىنى وتە كۇشتى بولعان زامان؛ ەل تىرشىلىگى، ەلدىڭ ادەت-سالتىن، مىنەز-عۇرپىن تۇگەلىمەن ءدىن كىسەنى مىقتاپ تۇساپ العان زامان؛ بۇكىل دۇنيەنى، ءبىر تارىنىڭ قاۋىزىنا سىيعىزعانداي، ءدىن ۋىسىنا تۇگەل سىيعىزىپ، ەشبىر سەزىكتى شاشاۋ شىعارىپ، شەت جايىلدىرمايتىن زامان بولعان. سوندىقتان بۇل كەزدەگى تەاتر تۇگەلىمەن دىننەن تۋىپ، ءدىن جولىندا قىزمەت ەتسە، ەلگە جات نارسە بولىپ سانالماعان. ورتا عاسىرداعى شىركەۋ درامالارى سول زامانداعى ءىرى مەملەكەتتەردىڭ بارلىعىندا دا بولعان. اسىرەسە، گۇلدەنگەن جەرى — يسپانيا، فرانسيا، يتاليا. بۇل زامانداعى شىركەۋ درامالارىنىڭ جالپى اتى ميستەريا. كورسەتىلەتىن اڭگىمەلەرىن الماساق، سىرتقى ۇلگىسىنىڭ بارلىعى دا ەسكى تەاترىنان الىنعان. وينالاتىن وقيعالارى گرەكتىكى سياقتى ەسكى ءدىن اڭگىمەلەرى بولىپ، ءدىن مەيرامدارىندا وينالادى. وينالاتىن جەرى باس كەزىندە ىلعي شىركەۋدە بولاتىن. ويناۋشىلار، كوبىنەسە ءدىن ادامدارى بولعان. سونداعى ماقسات ءدىن نانىمىنشا حاقيقات دەپ سانالاتىن ۋاقيعالاردى ەل كوزىنە ءىس جۇزىندە كورسەتىپ، سونىمەن ءدىندار جۇرتتىڭ كوڭىلىنە ءدىن ۋاعىزىن، ءدىن ماقسۇتىن ۇعىندىرۋ ماقساتىمەن وينالاتىن. ميستەريالاردىڭ ىشىندە كوپ وينالاتىن درامالار: ادام پايعامباردىڭ، عايسانىڭ، عايسا شاكىرتتەرىنىڭ، ياكي ماريامنىڭ ءومىرى، يا بولماسا سولاردىڭ تىرشىلىگىنە قاستىق قىلعان، جامانشىلىق ىستەگەن بۇزىق ادامداردىڭ ومىرىنەن الىنعان اڭگىمەلەر بولاتىن.
تەاتر العاشقى كەزدە شىركەۋدىڭ ىشىندە جاسالاتىن بولعان. ساحنانىڭ ءبىر جاعى ۇجماق، ءبىر جاعى دوزاقتى كورسەتەتىن. ساۋاپتىلار ۇجماققا جىبەرىلىپ، دوزاقى كۇناكارلەر بولسا قولما-قول دوزاعىنا باراتىن. شىركەۋ دراماسىن وينايتىن ارتيستەر العان مىندەتىن دۇرىس اتقارىپ، رەپەتيسياعا ادال كەلىپ تۇرۋىنا — ءىنجىلدى كەۋدەسىنە ۇرىپ انت بەرەدى ەكەن. (تەگى ءبىزدىڭ ارتيستەردىڭ سالدىبالاقتىعى ول زاماندا دا بولسا كەرەك.)
ميستەريالاردىڭ ءوز زامانىندا باعاسى حالىققا وتە زور بولعان، ەل وتە قادىرلەپ قاتتى قىزىقتاعان. بۇل دا وزىنشە زامانىنىڭ حالىق تەاترى بولعان. ميستەريا ويىنى كوپكە تاراپ، قالىڭ ەل تۇگەل قىزىقتايتىن بولعان سوڭ، بەرىرەك كەلگەن زاماندا شىركەۋدەن شىعىپ، سىرت جەردە وينالاتىن بولدى. قالىڭ ەلدىڭ تۇگەل قىزىقتاعانىنىڭ بەلگىسى — ۇلكەن قالالاردان ويىن بولاردىڭ الدىنان ماڭايداعى اۋىلداردىڭ حالقى بار جۇمىسىن توقتاتىپ قالاعا اعىلاتىن بولعان. قالادا ويىن بولاردان بىرنەشە كۇن بۇرىن سالت اتتى جارشىلار ءجۇرىپ، كوشە-كوشەدە سىبىزعى تارتىپ، بەلگى بەرىپ، ولەڭمەن ساۋىن ايتادى. ويىن كۇنى قالا حالقى تۇگەلىمەن تەاترعا جينالاتىندىقتان، بارلىق ۇيلەردىڭ قاقپالارى جابىلىپ، ساۋدا-ساتتىق، قىزمەت اتاۋلى توقتاپ، قالانىڭ شەتتەرىندە تالان-تاراج بولماس ءۇشىن مىقتى كۇزەت قويىلادى. ويىن مۇندا دا كۇندىز بولادى.
سوندىقتان ويىن كۇنى جۇرتتىڭ ءبارى كۇن شىقپاستان تەاترعا جيىلىپ كەلىپ، ورىن الىسادى. بۇل ۋاقىتتاعى درامالار كۇنىنە سەگىز ساعاتتان وينالىپ، كەم بولعاندا ءۇش كۇنگە سوزىلادى. كەيبىر درامالار ون، جيىرما بەس، قىرىق كۇنگە شەيىن سوزىلاتىن دا بولعان. تەاترعا جينالعان حالىققا داۋىستاما دەپ، ايقايلاپ تۇراتىن قاراقشىلار بولادى. داۋىستاپ، ءتارتىپ بۇزعاندار بولسا، ۇستاپ الىپ دوزاققا جىبەرەتىن ادەتى بار. سوندىقتان كەيبىر كورۋشىلەر ىقتيارسىز، ويدا جوقتان ءارتيستىڭ مىندەتىن اتقارىپ كەتەتىن دە بولعان.
ويىن باستالاردىڭ الدىندا بار حالىق ارتيستەرمەن قوسىلىپ ناماز وقىپ الادى. ونان سوڭ ويىننىڭ ۋاقىتىندا عايسا، ماريام سياقتى قۇرمەتتى جاندار قۇدايعا قۇلشىلىق قىلىپ، ساجدە قىلعان ۋاقىتتا، تەاتردا وتىرعان حالىقتىڭ بارلىعى دا ورىندارىنا جالپ-جالپ جىعىلىپ قوسا ساجدە ىستەيتىن.
ورتا عاسىردىڭ شىركەۋ تۋعىزعان تەاترىنىڭ جايى — وسى. بۇل تەاترلار ءاربىر ەلدىڭ ۇلت تەاترى بولماسا دا، جەكە ەلدىڭ ادەت-سالتىنان تۋماسا دا، جالپى حريستيان ءدىنىن تۇتىنعان ەلدەردىڭ بارىنە بىردەي ورتاق بولعان سالت-سانادان تۋعاندىعى انىق.
سوندىقتان كوپشىلىكتىڭ تىرشىلىگىمەن، سەزىم-تىلەگىمەن نىق بايلانىسى بارلىعىندا داۋ جوق.
ءبىراق شىركەۋ دراماسى ءوزىنىڭ، نەگىزى مەن قالپىن ماڭگىلىككە ساقتاپ قالا العان جوق. قاۋىمنىڭ اقىل-سەزىمى ءوسىپ، بوي جەتە باستاعان سايىن تەاتر اۋەلى شىركەۋدىڭ ىرگەسىنەن شىعىپ الىپ، سودان كەيىن ءبىراز زاماندا ءدىن تاڭباسىنان دا ايىعىپ، سەرگي باستادى. ەل ار-بەردەن سوڭ تەاترعا ۇنەمى ءدىن ماقساتىمەن قاراماي، ءبىر جاعىنان، ونەر ەسەبىندە سۇيەتىن بولىپ، ەكىنشى جاعىنان، كوڭىل كوتەرەتىن ساۋىق-قىزىق ەسەبىندە دە قادىرلەيتىن بولدى.
سوندىقتان ورتا عاسىردىڭ اياق كەزىندە شىركەۋ دراماسىنىڭ نەگىزگى ءپىشىنى ءار ەلدە ءار ءتۇرلى بولىپ بۇزىلا باستايدى. تەاتردا ءدىن اڭگىمەسى وينالماي، ءار ەلدىڭ ادەت-سالتىن كورسەتەتىن جەڭىل كۇلكى، مىسقىل-مازاق سياقتى قىزىقتى نارسەلەر وينالا باستادى.
شىركەۋ تەاترىنان جاڭا بۇتاق شىعىپ، جاڭا ءبىر اعىمنىڭ بەلگىسى باستالادى. فرانسۋزدا شىركەۋ دراماسىنان شىعىپ، جاڭا ءتۇر بولىپ جايىلعان كۇلكى ويىندارىن «فارس» دەپ اتايدى.
گەرمانيادا بۇعان ۇقسايتىن ويىندار «فاستناحتشپيل» دەپ اتالعان. بۇلار ورتا عاسىردان كەيىن تۋاتىن جاڭا زامان تەاترىنىڭ باسى سياقتى، يا بولماسا ءدىن تەاترى مەن دۇنيەلىك تەاتردىڭ ورتاسىنداعى وتكەل، ساتى سياقتى. كۇلكى ويىنداردى جاساۋشى ارتيستەر شىركەۋدەن ءبىرجولاتا الىستاي باستادى. كوبىنە، ءدىن اتىنان لاعىنەت وقىلىپ قۋعىن دا جاسالادى. ءبىراق ءاربىر ەلدە كوپشىلىك سولاردىڭ ويىنىنان ءوزىنىڭ ءومىرىن كورىپ، ادەت-سالتىن سەزگەن سوڭ، كۇلدىرگى ويىنشىلاردان ايىرىلمايتىن بولدى. كۇلدىرگىلەردىڭ قولىندا جازىلعان ارناۋلى تەاتر كىتاپتارى بولعان جوق. كوپكە جايىلعان كۇلدىرگى اڭگىمەلەردى الىپ، سولاردى كورسەتۋدى سالت قىلعان. ماسەلەن، نەمىستىڭ ءبىر ءفاستناحتشپيلى — «كارزەڭكە» اڭگىمەسى. مۇنىڭ قىسقاشا وقيعاسى: ءبىر مىرزا ءوزىنىڭ قىزمەتكەرىن دۇكەنگە بارىپ، اراق اكەلۋگە جىبەرەدى. قىزمەتكەر كوشەدە كەلە جاتسا، ءبىر ەرلى-قاتىندى كىسى ۇرسىسىپ تۇر ەكەن. ۇرىسقان سەبەبى — قاتىن قولىنا ۇستاپ كەلە جاتقان كارزەڭكەنى:
— ەندى سەن الىپ جۇرە بەر، — دەپ بايىنا بەرەدى. بايى المايدى.
قاتىنى:
— «الماساڭ قوي»، — دەپ تاستاپ كەتەدى. بايى سوعان؛ اشۋلانىپ قاتىنىن ۇرادى.
وسى وقيعانى قارايمىن دەپ باعاناعى قىزمەتكەر كەشىگىپ قالىپ، ۇيگە كەلگەندە مىرزاسى: «نەگە كەشىكتىڭ؟» — دەيدى. قىزمەتكەر كورگەنىن ايتادى. مىرزا سول ارادا: «بايىنىكى دۇرىس، مەن دە الماس ەدىم»، — دەيدى.
مىرزانىڭ، قاتىنى:
— الار ەدىڭ، مەن العىزار ەدىم، — دەيدى.
بايى:
— ءيا، العىزار ەدىڭ، ويتەتىن بولساڭ مەن دە سەنى سويىپ سالار ەدىم.
قاتىنى:
— مەنى مە؟
بايى:
— سەنى.
قاتىنى:
— قايتىپ ۇراسىڭ؟ قانە ۇرىپ كورشى، — دەيدى.
سوندا بايى:
— ءما، ولاي بولسا، — دەپ قاتىنىن سابايدى.
قىزمەتكەر ءوزىنىڭ قاتىنىنا كەلگەندە مالشى قاتىن:
«باي مەن بايبىشە نەگە ۇرىستى؟» — دەيدى. قىزمەتكەر كورگەنىن ايتادى. بۇل ارادا قىزمەتكەردىڭ قاتىنى دا الگىنى ىستەيدى. سونان سوڭ بايى ۇرادى.
مىنەكي، وسىندايمەن باسىندا شىركەۋدەن شىققان تەاتر ەل ومىرىنە قاراي جىلجي باستاپ، وسىدان كەيىنگى ساتىسىندا ەۆروپا مەملەكەتتەرىنىڭ بارلىعىندا جاڭا زاماننىڭ تەاترلارىن تۋعىزا باستايدى. بۇدان كەيىنگى تەاتر ءاربىر ەلدىڭ ءوزدى-وزىنىڭ تەاترى بولادى. ءوزىنىڭ ادەت-سالتىن، ءوزىنىڭ ۇعىم-سەزىمىن وزگەدەن بولەك پىشىندە، ءوز بەتىمەن قالىپتايتىن جولعا تۇسە باستايدى.
ەۆروپا تەاترىنىڭ ۇزىن-ىرعا تاريحىنا قاراساڭ گرەك تەاترىنان سوڭعى داۋىرلەردە ەكى ءتۇرلى اعىم بايقالادى.
مۇنىڭ ءبىرى — ەلدىڭ ءوز ادەت-سالتىنان تۋعان ەمەس، وزگەدەن العان ۇلگى سياقتى، كوپكە بىردەي ورتاق بولعان اعىمدار.
ەكىنشى — ءار ەلدىڭ ءوزىنىڭ ادەت-زاڭىنان، ءوزىنىڭ ءدىن ساۋىعىنان، ءوزىنىڭ ۇرىعىنان ءوسىپ شىققان اعىم.
ورتا عاسىر تەاترلارىن الساق، العاشقى اعىم شىركەۋ درامالارى، شىركەۋدەن شىققان ونەر بولادى. شىركەۋدەن شىققان تەاتر بارلىق حريستيان جۇرتىنا ورتاق ۇلگى ەدى.
سوندىقتان فرانسۋز، نەمىس، اعىلشىن حالقى — بارلىعىدا سول ونەردى كوپتىڭ سالتى سياقتى قىلىپ قولدانادى. ءبىراق وسىمەن قاتار ورتا عاسىرلاردىڭ اياق كەزدەرىندە جوعارىدا ايتىلعان ءار ەلدىڭ ادەت-عۇرپىنان تۋعان تەاتردىڭ بەلگىسى كورىنە باستاعان.
ورتا عاسىردان سوڭ جاڭا زاماندا تەاتردا تاعى دا جاڭا اعىم بولدى.
مۇنىڭ ءبىرى — انىق شەتتەن كەلگەن ۇلگى، گرەك تەاترىنىڭ ۇلگىسى. ەسكى گرەك ونەرىنە ەلىكتەۋدەن تۋعان ءتۇر.
ەكىنشىسى — جوعارىداعى فرانسۋزدىڭ فارسى، نەمىستىڭ ءفاستناحتشپيلى سياقتى ءار ەلدىڭ ءوز ادەتىنەن تۋعان بەلگىلەردى ۇلعايتىپ، كەستەلەپ، سونىڭ باعىتىمەن وسكەن بىتوۆوي تەاتر. ومىردەن تۋعان، حالىقتىڭ ۇعىمىنا جاقىن كۇندەگى ءدىن ساۋىعىنان ءدان العان.
جاڭا زامان تەاترىنداعى العاشقى اعىم — تەاتر ونەرىنىڭ ءسان-سالتانات جاعىنا (گۋمانيستيچەسكوە كلاسسيچەسكوە ناپراۆلەنيە) بەت بۇرعان ءداۋىرى دەپ اتالادى.
بۇل باعىت ءدىن ساندىراعىنان ايىعىپ، تازا ونەر دەگەنگە باس يۋدەن تۋعان. قايدان شىقسا دا ونەردى عانا قادىرلەپ، سونى عانا ۇستاتپاق بولعان ماقساتتان تۋعان. ءبىراق، ءدىن جۇعىنىن جوعالتۋمەن بىرگە سالتاناتتى تەاتر ءار ەلدىڭ ومىرىنەن دە الىستاپ كەتىپ، ەلدىڭ ادەت-زاڭىنا، اقىل-سەزىمىنە جاناسپايتىنداي بولدى. سوندىقتان كوپشىلىكتىڭ، حالىقتىڭ ونەرى بولماي، ساناما جاقسىلاردىڭ، اقسۇيەكتەردىڭ، بىلىمدىلەردىڭ عانا ونەرى بولۋعا اينالدى. بۇل زامانعا شەيىن قاي تۇردە بولسا دا قالىڭ ەلدىڭ قىزىعى بولعان تەاتر ەندى كوپتەن قول ءۇزىپ، سىتىلىپ شىعۋعا اينالدى. سالتاناتتى تەاتردى قىزىقتاۋشى قولداۋشىلار كىم بولعانىن بىلسەك، بۇل تۇردەگى تەاتردىڭ ەلمەن قاتىناسى از بولعانىن دا بىلەمىز. جاڭا زامانداعى سالتاناتتى تەاتر بارلىق ەۆروپا مەملەكەتتەرىندە ىلعي عانا پاتشالار سارايىندا، اقسۇيەك الپاۋىتتار سارايىندا جاسالاتىن بولدى.
ارينە، ونداي تەاتر بۇرىنعى كوپ ەلدىڭ ورتاق ونەرى بولا المادى. ەسكى گرەك تراگەديالارى ءوز زامانىندا، ءوز توپىراعىندا قانشالىق جاندى، قىزىقتى ونەر بولسا دا، قانشالىق حالىق ەلدىڭ جان تامىرىنا ءتيىپ، كوپتىڭ جۇرەگىن ءبىر مۇزداتىپ، ءبىر ىسىتۋعا جاراسا دا جاڭا زامان تەاترىنا كەلگەندە بۇرىنعى قولقا-باۋىرى ارالاسقان تۇبىرىنەن ايرىلىپ قالدى. سالتاناتتى تەاتر سارايدىڭ عانا قىزىق ساۋىعى، جاقسىلاردىڭ عانا سالتاناتى بولىپ قالدى.
ءبىراق قالىڭ ەلدىڭ سەزىم-تىلەگى سالتاناتتى تەاتردان قاناعاتتانا الماعان قالپىندا شوگىپ قالعان جوق. بۇل وزىنەن شىعىپ بىردەن جول قاراپ، ادەت-زاڭىنان، ءوز ومىرىنەن جاڭا ءتۇر تۋعىزۋعا تالاپتانادى. سول ىزدەنۋدىڭ سەبەبىنەن ەلدىڭ بۇرىنعى ءدىن ساۋىعىنان بولسىن ياكي ءومىر قالپىنان بولسىن، جاڭا تەاتر قايتا تۋۋعا اينالدى.
بۇل تەاتر تاعى دا كوپتىڭ، قالىڭ ەلدىڭ تەاترى بولدى. جاڭا زامانداعى سالت تەاترىنىڭ باسى فارس، فاستناحتشپيلدە بار دەپ ەدىك. سولارعا تۋىس، جاقىن ءبىر ۇلگى يتاليادان شىقتى: يتاليادا دا سارايدىڭ سالتاناتتى تەاترى بولعان. ءبىراق ول قانشالىق كوركەيىپ، گۇلدەنىپ تۇرسا دا جوعارعى رەتپەن، ونان جەم الا الماعان. كوپشىلىك جاڭادان كۇلكى ويىندار شىعارادى.
يتاليانىڭ كومەدياسىن ويناۋشىلار ارتيستىك ونەرىن كاسىپ قىلعان، كادۋەسكى قالىپتانعان ويىنشىلار بولاتىن. بۇلار قالادان قالاعا قىدىرىپ ءجۇرىپ وينايدى. اڭگىمەلەر ەلدىڭ سالتىنان، ادەت-عۇرپىنان، سول زامانداعى ومىرىنەن، اڭگىمەنىڭ ىشىندەگى ادامدارى سول زامانداعى كوپ حالىققا تەگىس بەلگىلى بولعان كۇلكى ادامدار بولادى. بۇل كومەديانىڭ وزگەدەن ەرەكشە جەرى — وينالاتىن وقيعا تۋرالى جازىلعان كىتاپ جوق. وقيعانى قۇراۋشى كىسى بەلگىلى ادامداردىڭ ومىرىندەگى كەرەكتى حالدەردى الادى دا، سولاردىڭ ورتاسىنداعى وقيعا نەدەن باستالادى، نەمەن بىتەدى، سونىسىن عانا بەلگىلەيدى. اڭگىمەگە قانشا ادام ارالاساتىنىن، قاشان كىرىپ، قاشان شىعاتىنىن ايتادى. سودان سوڭعى ءىس پەن ءسوزدىڭ بارلىعى ويناۋشىلاردىڭ ءوز ونەرىنە تاپسىرىلادى. قالجىڭ ءسوز، كۇلدىرگى ءىس، اقىل وسيەت، تالاس-تارتىس بولسا، بارلىعىنا لايىقتى ءسوز، لايىقتى مىنەزدى ويناۋشىلاردىڭ وزدەرى ساحنادا جانىنان شىعارۋعا كەرەك. سوندىقتان ول كومەديانىڭ ويىنشىسى ءوزى اقىن، ءوزى جازۋشى سياقتى بولۋعا كەرەك.
كومەديالاردىڭ ەكىنشى ايىرماسى — بۇلاردىڭ قاي تۇردەگى ويىندارى بولسا، بارلىعىنا بىردەي ۇنەمى ارالاسىپ جۇرەتىن، ۇنەمى جوعالمايتىن ارناۋلى تيپتەر (الۋانى بولەك ادامدار) بولادى. بۇلاردىڭ ءبىرى، ماسەلەن، ايەلقۇمار، ىشكىلىكقۇمار، كارى شال، ءوزى اڭقاۋ بولادى، بالا-شاعاسى، مالشى-قوسشىسى بولسا، تۇگەلىمەن مۇنى الداپ كۇلكى قىلىپ جۇرەدى.
ەكىنشى، تاعى ءبىر شال، ول انادان وقىمىستى، قۇرعاق دانىشپان، ىلعي كەرەكسىز، ورىنسىز جەردە بىلمەي، كەرەك ءسوز ايتامىن دەپ كۇلكى بولىپ جۇرەتىن ادام. ءسوزىنىڭ بارلىعى سىرت قاراپ تۇرعان كىسىنىڭ بەتى كورىنبەيدى دەگەن سياقتى قىرىندىق بولادى.
بۇدان سوڭعى ءبىر الۋان ادامدارى — قىزمەتكەر، مۇنىڭ ءبىرى — قالجىڭقوي، تاپقىش قۋ، كۇلدىرگى، ەكىنشىسى — اڭقاۋ، اقىماق. كومەديانىڭ ىشىندە وسى ادامدار ۇنەمى بولادى. ءاربىر ويىندا بۇلاردىڭ ومىرىندە كەزدەسكەن ءار ءتۇرلى وقيعا، ءار ءتۇرلى جاڭا اڭگىمەلەر وينالادى.
ويىننىڭ تۇپكى ادامدارى وزگەرمەيتىن بولعان سوڭ، الگىلەردىڭ ءارقايسىسىنا ارنالعان بەلگىلى كيىم جانە ءبىر بەلگىلى ماسكا بولادى. سوندىقتان بۇل كومەديانى كەيدە ماسكالار كومەدياسى دەپ تە اتايتىن؛ يتاليانىڭ وسى كومەدياسىنان كەيىنگى زامانداردىڭ تەاترىندا وسى كۇنگە شەيىن ساقتالىپ كەلە جاتقان ەكى تيپ بار. ونىڭ بىرەۋى — ارلەكين، ەكىنشىسى — پەرد، بۇل ەكەۋى ماسكالار كومەدياسىندا جاڭاعى ەكى قىزمەتكەر بولاتىن. يتاليادا ارلەكين اقىماق قىزمەتكەر ەدى. ءبىراق كومەديا دە لەرتەنىڭ ۇلگىسى فرانسۋزعا كوشكەندە، ارلەكين وتكىر، ءسوز تاپقىش، شەشەن بولىپ كەتتى.
يتاليانىڭ كومەدياسى ارتيستىك اقىن سياقتى ونەرلى بولۋىن كەرەك قىلۋشى ەدى. سول شارتتى يتالياداي زەيىندى، تۋىسى وتكىر، شەشەن ەلدىڭ ورىنداۋىنا ابدەن جاراعان. كومەديانىڭ نەگىزى، كوبىنەن، ەلدىڭ ءوز اۋزىندا جۇرگەن كۇلكى اڭگىمەلەردەن تۋدى. قازاق ومىرىنەن مۇنداي كۇلكى اڭگىمەلەردىڭ مىسالىن ىزدەسەڭ، الدار كوسە، جيرەنشە شەشەن، يا بولماسا، بەرگى زامانداعى تورسىقباي، ايداربەك سياقتى كوپ كۇلدىرگى قۋلاردىڭ اڭگىمەلەرى ابدەن ۇيلەسۋگە بولادى.
جاڭا زامان تەاترىنىڭ باسى وسى سياقتى ەل كۇلدىرگىسىنەن باستالعان. وسىدان كەيىنگى ساتىسىندا جاڭا زامان تەاترى عىلىم، ونەردىڭ ۇلكەن جولىنا شىعا باستادى.
كۇنباتىس ەۆروپانىڭ ءىرى مەملەكەتتەرىنەن اتاقتى دراماتۋرگتەر، ءىرى جازۋشىلار شىقتى. بۇلاردىڭ درامالارى سارايدىڭ سالتاناتتى تەاترىنىڭ جولىمەن كەتكەن جوق. تۇگەلىمەن بۇرىنعى ەل ونەرىندە بەلگى بەرىپ كەلە جاتقان، ورنىققان، ءوسىپ-ونىپ بارلىعى دا ءوز ەلدەرىنە سالت تەاترىن، حالىق تەاترىن جاساپ بەرىپ، ەلىن ونەرگە جەتەكتەپ اكەلگەندەي بولدى. يسپانيادا «اقىندىق نەگىزى» دەپ اتالعان لونە دە ۆەگانىڭ سالت تەاترىن تۇزەدى، اعىلشىندا شەكسپير، گەرمانيادا گانس راكت، فرانڭيادا مولەر — بارلىعى دا ءوز ەلدەرىنىڭ ومىرىمەن، سالت-ساناسىمەن، ادەت-قالپىمەن نىق بايلانىسقان «بىتوۆوي رەاليستيچەسكيي تەاتردى» جاسادى. وسى ايتىلاتىن ءىرى اقىندار، ءىرى جازۋشىلار شىققان سوڭ، تەاتر ونەرىنىڭ بەت-باعىتى نىعايىپ، قالىپتانىپ، ەندى ىرگەسى مىقتى، ونەر اتىن الىپ، دۇنيە مايدانىندا بىردەن 6ipگe تاراپ جايىلا باستادى. بۇلار تەاتر ونەرىنىڭ، دراماشىلدىق ونەرىنىڭ تاريحىندا اسقار تاۋ سياقتانىپ تۇراتىن ۇلى تۇرعىلارى. كەيىنگىنىڭ كوبى تالاي عاسىرلار وتسە دە، سولار نۇسقاعان بەت، سولار كورسەتكەن جول، سولار بەرگەن ۇلگىدەن شەتكە جايىلعان جوق، اداسقان جوق. ءبىراق شەكسپير، لوپە دە ۆەگالار زامانى تۋرالى ايتىلاتىن ءبىر ءسوز — بۇلاردىڭ تۇسىندا تەاتردىڭ ىشكى ماعىناسى سياقتى بولعان پەسالار قالىپتانعانمەن، تەاتردىڭ ءوزى ولاردىڭ كەيىندە XVI عاسىردا انگليانىڭ پاتشاسى ەليزاۆەتا دەگەن ايەل بولاتىن. اعىلشىن تەاترى شەكسپير مەن ەليزاۆەتانىڭ تۇسىندا بۇرىنعىدان كوپ ىلگەرىلەپ، كوپ ىرىلەپ كەتتى دەپ تاريح ايتادى. ءبىراق بۇگىنگى كۇندە شەكسپيردىڭ گاملەتىن ويناپ جۇرگەن تەاتر مەن ول زامانداعى تەاتردىڭ جايىن سالىستىرىپ كورسەك، ەسكى تەاتردىڭ تاڭ قالدىراتىن ۇلگىسى كورىنبەيدى. ەڭ اۋەلى مۇندا دا ويىن كۇندىز بولاتىن. تەاتر — توبەسى اشىق، تۇسەتىن جارىق ساۋلە — كۇن ساۋلەسى. ساحنادا بۇگىنگى تەاترداعى شىمىلدىق، دەكوراسيا، كۋليسا دەگەن بولمايدى. وقيعا كۇندىز بولسا، كوك كىلەم ىلىنەدى، تۇندە بولسا، قارا كىلەم ءىلىپ قويادى. وسى سياقتى ساحنادا ءبىر نارسەنىڭ سۋرەتىن كورسەتۋ كەرەك بولسا، بولىمسىز بەلگىسىن قويادى. ودان ارعىسىن جۇرت ءوزى ۇعۋى كەرەك. ماسەلەن، ءبىر ءتۇيىر شىمعا ەكى اعاشتى شانشىپ اكەپ قويسا، ونى باقشا دەپ ءبىلۋ كەرەك. وقيعا باقشانىڭ ىشىندە بولاتىننىڭ بەلگىسى. پاتشانىڭ سارايىن كورسەتۋدىڭ ورنىنا، تاقتى اكەپ قويادى. شىركەۋدى كورسەتۋدىڭ ورنىنا، شىركەۋدە ناماز وقيتىن ورىندىقتى قويادى. شەكسپير زامانىنداعى تەاتردىڭ تابىسى — بۇرىنعى ءبىر ساحنا ۇستىنەن ەكىنشى ءبىر ساحنا جاسالعان. ەگەر اڭگىمەنىڭ ىشىندە وقيعا بيىك تاۋ باسىندا بولاتىن بولسا، سول ەكىنشى ساحناعا شىعىپ وينايتىن. شەكسپير تەاترىنىڭ حالقى دا بۇگىنگىگە ۇقسامايتىن. تەاترعا جيىلعان ەلدىڭ ىشىندە ءقادىرلى كىسىلەر كوپپەن بىرگە زالدا وتىرمايدى. ساحنانىڭ ەكى جاعىندا وتىرىپ قارايدى. جانە ءىرى كىسىلەر ءدىن باستالماي تۇرىپ كەلۋدى بويىنا لايىق كورمەي، ورىندارىنان ساحنادا ويىن وينالىپ جاتقاندا، ارتيستەردىڭ اراسىنان ءوتىپ باراتىن. اقسۇيەكتەر ويىنعا جالعىز كەلمەيدى. كوپ قىزمەتكەرلەرمەن كەلەدى. قىزمەتكەرلەر مىرزالارىنا ويىن ۇستىندە تەمەكى جاساپ اكەپ بەرىپ جۇرەدى. ويىن ۇستىندە تەمەكى تارتۋ، سۋسىن ءىشۋ، الما، قيار جەۋ — بار حالىقتىڭ ادەتى بولاتىن.
تەاتردا وينالاتىن اڭگىمەلەردىڭ جايىن جازىپ قوياتىن قارا تاقتاي بولادى. كەيدە سول تاقتايعا تەاتردىڭ ىشىندە قولعا تۇسكەن ۇرىلاردى حالىقتىڭ ءوزى اپارىپ بايلاپ قوياتىن ادەت تە بولعان. شەكسپير زامانىنداعى تەاتردىڭ سۋرەتى وسىنداي.
بۇعان قاراعاندا، پەسا مەن تەاتردىڭ ءوسىپ كوركەيۋى بىرىنە-بىرى بايلانبايتىن سياقتى. پەسا جاقسى بولعانمەن، تەاتردىڭ كوڭىلدەگىدەي جاقسى بولۋى شارت ەمەس.
شەكسپير تەاترىنان سوڭعى زاماندا جالپى ەۆروپا تەاترى زامان وتكەن سايىن ءتۇر تاۋىپ كوركەيە بەردى، ءبىر ەلدە شىققان جاڭالىق بولسا، ەكىنشىگە ۇلگى بولىپ، جايىلا باستايدى. سوندىقتان بۇدان كەيىنگى داۋىرلەردە تەاتردىڭ قالپى قانداي بولعانىن ايتۋدىڭ ورنىنا تەاتردا وينالاتىن پەسالاردىڭ قانداي وزگەرىس، قانداي جاڭا باعىتتارى بولدى، سول جايىنان ءبىراز ءسوز ايتپاقشىمىز.
بۇل تۋرادا XIX عاسىردىڭ اياق كەزىنەن بەرى قاراي سوڭعى زاماندا شىققان جازۋشىلاردى ايتۋ كەرەك.
تەاتر ونەرى جالپىعا بىردەي ونەر بولعان سوڭ، پەسالار ادەبيەت پەن تەاتردىڭ ىشىندەگى ەڭ قاسيەتتى بۇيىمدارى بولعان سوڭ، سوڭعى زامانداعى جازۋشىلار ءوز ەلىنىڭ ءومىرىن سۋرەتتەۋدەن باسقا جالپى ادام بالاسىنىڭ كوڭىل كۇيىن سۋرەتتەپ، جالپىنىڭ ءمىنىن، جالپىنىڭ كەمشىلىك، جاقسىلىعىن پەساعا كىرگىزەتىن بولدى.
جازۋشىنىڭ ونەرى ءوز ەلىنىڭ شەڭبەرىنەن شىعىپ، ادام بالاسىنىڭ ورتاق قازىناسىنا، كوبىنە بىردەي مۇلىك بولىپ قوسىلاتىن بولدى. بۇل تۇردەگى پەسالار ادام بالاسىنىڭ بارىنە بىردەي بولعان ءبىلىم، مادەنيەتتىڭ، تولعاۋلى اقىل، تەرەڭ سەزىمىنىڭ تۋىندىسى سياقتى بولىپ كەتتى. سول ۇلگىنى كورسەتەتىن جاڭا اعىمدى شىعارعان جازۋشىنىڭ ءبىرى — نورۆەگيانىڭ دراماشىلى يبسەن. بۇل ءبىر ەلدىڭ ادەت-سالتىن كورسەتۋدىڭ ورنىنا بارلىق پەساسىندا ادام بالاسىنا ءتيىستى بولعان جان سىپاتىن، مىنەز ءبىتىمىن تەرەڭدەتىپ كورسەتە باستادى. مۇنىڭ پەسالارى كوبىنەسە ادامنىڭ ءىشىن سىرتقا شىعارعانداي، ىشتەگى ءپىشىندى كوپ مۇسىندەپ، سەزىم مەن مىنەزدىڭ تالاي قاراڭعى بۇرىشتارىن سۋرەتتەيدى.
يبسەننەن سوڭ تاعى ءبىر جاڭا ۇلگىنى شىعارعان ادام — بەلگيانىڭ جازۋشىسى مەتەرلينك. بۇنىڭ ادامى ۇعىمعا يبسەننىڭ ادامىنان دا قيىنىراق. مەتەرلينكتىڭ ادەبيەتتەگى بەتى — سيمۆوليزم. بۇل كوپكە ۇعىمدى، جابايى جالپىعا بىردەي تىلمەن سويلەمەيدى. سۇلۋ بەلگىمەن، ەمەۋرىنمەن، كۇيىمەن سويلەيدى. سوندىقتان مەتەرلينك پەساسىنداعى ادامداردا اقىل، سەزىم، قايرات ءبىتىمى تۇگەل بىتكەن، تولىق ءپىشىندى ادام جوق. ادەيى قانسىز، دەنەسىز قىلىپ جاراتقان سۋرەت، كولەڭكە سياقتى. بۇلار بەلگىلى قاۋىمنىڭ ۇلگى ايناسى بولاتىن تيپتەر ەمەس. ادام كوڭىلىندەگى سەزىم، كىلەڭ قيال مەن ءحالدىڭ شەبەرلەپ قۇراعان كەستەسى سياقتى. مەتەرلينك پەسالارىندا ەكى ماعىنا بولادى. بىرەۋى — كوزگە كورىنەتىن وقيعا مەن كوز الدىڭىزداعى ادامداردىڭ اڭگىمەسى. ەكىنشىسى — سول وقيعا، سول اڭگىمەدەن تۋاتىن تەرەڭ-تەرەڭ ماعىنا. مەتەرلينك پەساسى قۇرعاق سوزبەن ايتقاندا ۇعىمسىز بولۋعا مۇمكىن. سوندىقتان «سوقىرلار» دەگەن ءبىر پەساسىنىڭ قىسقاشا اڭگىمەسىن ايتىپ وتەيىك.
جاڭبىرلى كۇزدىڭ كۇنىندە بەيۋاقىتتا توعاي ىشىندە بىرنەشە سوقىرلار وتىرادى. كۇزدىڭ سۋىق جەلى سوعادى. قۋراعان جاپىراقتار سىلدىرلايدى. (مەتەرلينك پەسالارىندا تابيعات ۇنەمى ارالاسىپ وتىرادى.) سوقىرلار ءبىر پريۋتتا جاتقان كەم-كەتىكتەر. بۇلاردى توعايعا اكەلگەن — پوپ. سوقىرلار پوپتان ايىرىلىپ قالعان، قايدا كەتكەنىن بىلمەيدى. سول كەلگەنشە پريۋتقا قايتا الماي، كۇتىپ وتىرادى. سوقىرلار نەشە الۋان: كەيبىرى تۋا سوقىر، كەيبىرى جۇرە سوقىر بولعان. كوپشىلىگى — قاتىن. ىشىندە ءارى سوقىر، ءارى جىندى ءبىر قاتىن بار. مۇنىڭ قولىندا كىشكەنتاي جاس بالاسى بار. جالعىز كوزى ساۋ — سول. سوقىرلار پوپ قاشان كەلەدى دەپ سويلەسىپ كۇتەدى. جىندى قاتىن ءار نارسە ايتىپ، ءوز بەتىمەن سويلەيدى. قولىنداعى بالا شىرىلداپ جىلايدى. ءبىر جاققا قاراي تالپىنادى. سوقىرلار ماڭىنداعى جەردى قولىمەن سيپالاپ، جاڭبىر جاۋىپ تۇر، جەل سوعىپ تۇر دەپ، ءارقايسىسى سەزگەنىن ايتادى. پوپتى كوپ كۇتەدى. اقىرىندا جەردەگى جاپىراق سىلدىرلايدى. بىرەۋ كەلە جاتقان سياقتانادى. وتىرعاندار پوپ شىعار دەيدى. كەلگەن يت بولادى. يت ءبىر سوقىردىڭ قولىن جالاپ، قىڭسىلاپ، ارتىنان ەرتكىسى كەلەدى. سوقىر ەرەدى. قولىن سوزىپ، سيپالاپ كەلە جاتىپ سوقىرلاردىڭ ىشىندە وتىرعان ءبىر ادامنىڭ باسىنا قولى تيەدى. بەتىن سيپاسا، ۇلكەن ساقالى بار بەتى مۇزداعان پوپ بولادى. پوپ سوقىرلاردىڭ ورتاسىندا وتىرىپ ولگەن ەكەن. ىلعي كوزى جوق كەم-كەتىكتەر باسشى پوپ كەلەدى دەپ بوس كۇتىپ وتىرعان بولادى. باسشىسى وزدەرىنىڭ ورتاسىندا وتىرىپ الدەقاشان ءولىپ قالعان. ولگەنىن بىلدىرگەن — يت.
مىنەكي، «سوقىرلار» دەگەن پەسانىڭ سىرتقى اڭگىمەسى مەن كورىنىسىنىڭ بارلىعى وسى. ءبىراق ىشكى ماعىناسىن تەكسەرسەك، تەرەڭ فيلوسوفيا بولادى. كوپ سوقىرلار — دۇنيەدەگى زور قيال، زور ماقسۇتىنان ايىرىلىپ، كوڭىلى كور بولىپ، جۇتاپ وتىرعان ادام بالاسى. دەنە تىرشىلىگى بولماسا، جانى الدەقاشان ولىك بولىپ قالعان ادام قاۋىمى. بۇلاردىڭ بۇل كۇنگە شەيىن باسشى قىلىپ، سوڭىنا ەرىپ كەلگەنى ءدىن بولاتىن. پوپ ءدىننىڭ بەلگىسى، ءبىراق بۇل زاماندا ءدىن قارتايدى، ءولدى. سوقىرلاردىڭ ورتاسىندا وتىرىپ ءولدى. ءبىراق ونى كورەتىن كوز ەشقايسىسىندا جوق. كوپ سوقىر ءالى دە بولسا، پوپ كەلەر، باستار دەيدى. كوپتەن بولەك جالعىز سويلەپ وتىراتىن جىندى قاتىن — اقىندىق ونەرى، پوەزيانىڭ بەلگىسى. ول كوپتىڭ جولىنا باعىنبايدى. ءوز بەتىنە بىردەمە تىلەپ، بىردەمە ىزدەيدى. ءۇمىتسىز ءحالدىڭ ۇستىندە وتىرعان بار سوقىرلاردىڭ ىشىندە جالعىز كوزى ساۋ جىندى قاتىننىڭ قولىنداعى كىشكەنە بالا. ول — اقىننىڭ شابىتى. مەتەرلينك جاراتىلىستىڭ جارىق ساۋلەسىن سەزەتىن جالعىز عانا اقىننىڭ، ەسى جوق بالا سياقتى شابىتى دەپ ەسەپتەيدى. پەسانىڭ ىشىنە ارالاساتىن يت: ادام بالاسىنىڭ دۇنيەدەگى ۇزاق تىرشىلىگىنىڭ ىشىندە وزىنەن باسقا مەن يەسىنىڭ ىشىنەن تاپقان جالعىز-اق دوسى بار. ونىسى — يت. سول جاڭاعى سوقىرلار سارعايىپ جۇدەگەن ۋاقىتتا ءوزىنىڭ دوستىعىن كورسەتەدى.
مىنەكي، «سوقىرلار» پەساسىنداعى تەرەڭ سىر، تەرەڭ وي بەلگىسى — وسى. مەتەرلينكتىڭ جازۋى قارا حالىق ءۇشىن ەمەس، وقىعان، بويى وسكەن، سەزىمدى، ءبىلىمدى قاۋىمنىڭ تىلەگىنە ارنالعان، سوڭعى زامانداعى زورايعان مادەنيەت، تەرەڭدەگەن ءبىلىم، ەتەك الىپ جايىلعان كەستەلى ونەر تۋعىزعان جازۋ. سوندىقتان بۇل — ءبىر ۇلتتىكى، ءبىر تاپتىكى ەمەس، جالپى ادام بالاسىنىڭ جاي-كۇيىن بىلدىرمەك بولعان جالپىعا ورتاق ونەردىڭ ءبىر سالاسى.
يبسەن، مەتەرلينك ۇلگىسى — بۇرىنعى ءار ەلدە بولعان سالت تەاترلارىنىڭ ۇستىنە كەلىپ قالانعان ۇلگى. بۇلار — ءبىلىم جولىندا جەتىلىپ تولعان قاۋىمعا عانا ۇعىمدى.
ءبىز ەۆروپا تەاترىنىڭ قىسقاشا تاريحىن شولىپ وتكەن سوڭ، قازاق جايىنا كوشۋدەن بۇرىن ەندى وزىمىزگە جاقىن تۇرعان ورىس تەاترى تۋرالى از ءسوز ايتىپ وتەيىك.
ورىس تەاترى جوعارىدا ايتىلعان جالپى ەۆروپا تەاترلارى باسىپ وتكەن باسقىشتىڭ بارلىعىن دا باسىنان اتقارعان. سول داۋىرلەردىڭ كەيبىرى تولىق كۇيدە تۋىلسا، كەيبىرى شالا-شارپى، جارىم-جارتى كۇيدە تۋعان. قالايدا بولسا، ورىس توپىراعىندا دا ورتا عاسىردىڭ شىركەۋ تەاترى، سارايدىڭ سالتاناتتى تەاترى، وزگەنىڭ ۇلگىسىنە ەلىكتەگەن تەاترى — بارلىعى دا بولعان.
ورىس قاۋىمىنداعى قالىڭ توپتاردىڭ ناعىز ەزىنە ءتيىستى بولعان سالت-ساناسىن، مىنەز قالپىن انىق كورسەتىپ، ەل تىرشىلىگىن ەڭ العاشقى رەت اشىق قىلىپ كورسەتە باستاعان جازۋشى وستروۆسكيي دەپ سانالادى. ورىس ەلىنىڭ وزىنە بىتكەن زاڭى مەن وزىنە بىتكەن مىنەز-ادەتتى وستروۆسكيي ورىستىڭ ساۋداگەر كۋپەستەرىنىڭ سالتىنان الىپ جازا باستادى. سوندىقتان ناعىز ورىس ءپىشىنىن كورسەتەتىن، ورىس ءيىسىن تانىتاتىن، كوپ ومىرىنە جاناساتىن اتاسى وستروۆسكيي بولادى. سودان كەيىنگى تولستوي باستاعان جازۋشىلار ورىستىڭ كوپ ەلىنىڭ ءومىرىن الدەنەشە جاعىنان الىپ، نەشە الۋان سالت پەسالارىن تۋعىزا باستادى. بۇرىنعى شەتتەن كەلگەن جات ونەر وسىلاردان كەيىن عانا ورىس ەلىنىڭ ءوز ونەرىن قۇراۋعا اينالدى.
ورىس تەاترىنىڭ وستروۆسكييدەن سوڭعى ءبىر الۋان ۇلگىسى چەحوۆ تەاترى بولعان. مۇنىڭ درامالارى دا وسى قاۋىمنىڭ ءوز ومىرىنەن الىنعان سالت درامالارى. ءبىراق چەحوۆتىڭ پەسالارىندا جاڭالىق — دراما وقيعالارىنىڭ بارلىعى كوڭىل كۇيىنەن قۇرالادى. سول سەبەپتى چەحوۆ تەاترى — كوڭىل كۇيىنىڭ تەاترى دەپ اتالادى. بۇنىڭ پەسالارىندا پاتشا زامانىنداعى ورىس تىرشىلىگىنىڭ ءبىر ورنىنان قوزعالماي قاتىپ تۇرعان قالپى سۋرەتتەلگەن. سول سۋرەت وتە سۇر ءپىشىندى، وتە جانسىز بولعاندىقتان، جازۋشىنىڭ كوڭىلىندە قايعى كۇيىن كۇشەيتەدى. بارلىق درامالارىندا قايعىمەن قۇلازىپ جۇدەگەن جانسىز اۋىر كۇيلەر شەرتىلەدى، تىرشىلىكتىڭ بەيۋاعى سياقتى تىنىس ءبىتىپ، جان ءۇزىلىپ بارا جاتقانداي مۇزداپ، جۇتاپ تۇرعان حالدەر كوپ بولادى. ادامدارى بەلگىلى ماقسۇت قۋعان، بەلگىلى تىلەكتىڭ سوڭىنا سالىنعان ەتى ءتىرى ادامدار ەمەس. كوڭىل مەن وستروۆسكييدىڭ ادامدارىنداي اشىق ءپىشىندى ادامدار ەمەس. مىنەزدەرىنىڭ نوبايى، ىڭعايى عانا كورىنەتىن ادامدار. سوندىقتان چەحوۆتىڭ جاساعان تيپتەرىن ويناۋشى ارتيستەر جازۋشىنىڭ ادەيى تۇلعا قىلىپ كورسەتپەي قويعان مىنەزى مەن كۇيلەرىن ءوز جانىنان قوسا تولتىرۋعا مىندەتتى. چەحوۆتىڭ پەسالارى ويناۋشىنىڭ ەڭ ءىرىسىن تاڭدايتىن پەسا.
سول شارتتى ورىنداۋعا جاراعان ارتيستەر — ۆەرا كوميسسارجيەۆسكايا باستاعان ارتيستەر بولدى.
بۇلاردان سوڭعى جاڭا زامان تەاترلارى بولسا، كوپشىلىگى مادەنيەتتى قالانىڭ بويى اسپانعا شىعىپ جاتقان قىزۋلى، شۋلى تىرشىلىگىنىڭ ايناسى بولادى. ساتىرلاپ جاتقان ماشينا اعىنداپ بارا جاتقان ونەرلى تۇرمىستىڭ اعىمىنا سالىنعان جاڭا ۇلگىنىڭ، جاڭا ءومىردىڭ تەاترى. بۇل تەاتر شەبەرلەنگەن ءومىردىڭ بيىككە كەتكەن ونەرى سياقتى. سوندىقتان ول جايىنداعى ءسوزدى ۇزارتپاي، جالپى تەاترلار تاريحىن وسى ماعلۇماتتارمەن توقتاتىپ، ەندى قازاق تەاترىنىڭ ماسەلەسىنە كەلەمىز.
جوعارىدا سانالعان ەلدەردىڭ تەاترلارىنا قاراساق، كوپشىلىگى ءوز باستارىنان ەكى ءتۇرلى كۇي كەشىرگەن: بىرەۋى — شەتتەن كەلگەن، وزگەدەن العان ۇلگى سياقتى اقسۇيەكتەر، سارايلار ورناتقان ونەر؛ ەكىنشىسى — ەل تىرشىلىگىنىڭ ىرگەسىنەن شىققان، ەل سالتىنداعى ويىننان، ەل اۋزىنداعى اڭگىمەلەردەن، كوپ ەلدىڭ توي مەيرامىنان، ۇلى جيىندا ايتىلاتىن ولەڭ، ان-كۇيلەرىنەن شىققان ونەر. وزگە جۇرتتىڭ تاريحىنا قاراعاندا، كەڭ ءورىس، داڭعىل جولعا يە بولعان سوڭعى ءتۇرى. العاشقى تۇردەگى ونەر كوپ ەلدە از عانا توپتىڭ عانا قىزىعى سياقتى بولىپ، كوپشىلىككە جات كۇيىندە قالدى. سوندىقتان بويى ءوسىپ، ورىستەي العان جوق. كوپكە شەيىن جوعالماي، سالت تەاترىمەن قاتار جاساسىپ كەلسە دە كوپتىڭ سۇيگەن، تىلەگەن ونەرى سياقتى بولىپ ومىرىنە جاناسىپ كەتە العان جوق.
مۇنىمەن قاتار، ەلدىڭ بولىمسىز ويىنىنان، بولىمسىز كۇلدىرگى اڭگىمەلەرىنەن، ەرتەگى جىرلارىنان شىققان كىشكەنە تەاترلاردى الساق، ولار زامان وزعان سايىن بۋىن-بۋىن بولىپ تۇرعان ءىرى جازۋشىلاردىڭ تارتۋىنا ءىلىنىپ، بايگىگە قوسىلعان اتتاي ىلگەرىلەپ، الدى اشىلا بەرگەن، ەل تىرشىلىگىنىڭ ءدال ءوز توپىراعىنان تۋعان كىشكەنە تەاترلار كەيىنگى زاماننىڭ ءىرى جازۋشىلارىنا بەت-باعىت بەلگىلەپ بەرگەندەي بولدى. قاي ەلدىڭ جازۋشىسى بولسا دا، درامالارىندا الدىمەن ءوز ەلىنىڭ ءومىرىن، ءوز جۇرتىنىڭ سالت-ادەتىن، مىنەز جاراتىلىسىن كورسەتۋدى مىندەت دەپ سانادى. بارلىعى دا ەلىنە سالت تەاترىن جاساپ بەردى. باسىندا ەلدىڭ ءوز دەنەسىنەن بولىمسىز ويىن-ساۋىقتان شىققان كىشكەنە تەاترلار اياق كەزدە سالت تەاترىنا اينالعان ۋاقىتىنا شەيىن ءبىر مەزگىل ەلدى تاستاعان ەمەس. بۇل كوپتىڭ قىزىعى، قالىڭ ەلدىڭ تەاترى بولۋدان اينىعان جوق. ەل ءومىرى، ەل قالپىمەن قول ۇستاسىپ قاتار وتىردى. بارلىق سالت تەاترىنىڭ بەتىمەن جازىلعان پەسالار بۇل سوزدەرگە دالەل.
ەندى وسى جايدى ەسكە الىپ، قازاق قالپىنا كەلسەك، بىزدە جاسالىپ، قالىپتانىپ تۇرعان تەاتر جوق. تەاتردىڭ ورنىندا ازىرشە بىرنەشە سۇراۋ تۇر. قازاقتىڭ ءوز تەاترى بولا ما؟ ءوز تەاترى بولارلىق مۇمكىندىگى بار ما؟ كەلەشەگى قانداي؟ بولسا قانداي تەاتر بولماق؟ ونان سوڭعى اقىرعى سۇراۋ: قازاق تەاترىنىڭ بۇگىنگى كۇيىن قانداي دەپ بىلەمىز؟ بۇل سۇراۋ قازىرگى تەاتر مەن قازىردە كوزگە كورىنىپ جۇرگەن پەسالار، ونان سوڭ ارتيستەر جايىنا ءتيىستى سۇراۋ بولادى.
ماسەلەنىڭ شەشۋىن: «قازاقتىڭ ءوز تەاترى بولا ما؟» — دەگەن سۇراقتان باستايىق. بۇعان ۇزاق جاۋاپ قاجەت ەمەس؛ بولۋىنا كەرەك، بولادى دەيمىز. سەبەبى بارلىق ەل مەن قاۋىم تىرشىلىگىنىڭ ۇلكەن شارتى — ونەر. سىمباتتى ونەر بولماعان ەلدە ماعىنالى تىرشىلىك جوق. قانداي قاۋىم، قانداي تاپتى الساق تا قانى مەن جانىنىڭ سۋرەتىن ونەر ايناسىنا تۇسىرمەي وتىرا المايدى. ونەردەن قۋات الماسا، تىرشىلىكتىڭ شىراعى وشەدى.
كۇن شۋاقتى، جىلى كۇندى كورمەي قۋارىپ سولعان گۇلدەي بولىپ سەمىپ، سۋالادى. سوندىقتان تەاتر ونەر ەسەبىندە: «كەرەك-كەرەك!» — دەيمىز.
بۇل سۇراقتىڭ ەكىنشى بۋىنى: «ءوز تەاترى بولا ما؟» — دەگەن ماسەلە. مۇنىڭ جاۋابىن دا ويلانباي-اق بەرۋگە بولادى. ءوز تەاترى بولۋعا كەرەك. سەبەبى ونەر اتاۋلىنىڭ بارلىعىندا قاي ەلدە، قاي تۇردە تۋسا دا سول ءوز ورتاسىنىڭ شارتىنان، ءوز توپىراعىنىڭ قالپىنان تۋادى. سول ورتاسىنىڭ ءتۇيىنىن كيىپ، سونىڭ ءىشى-باۋىرىنان شىققان سۋرەتى سياقتى بولىپ تۋادى.
ونەردىڭ عىلىمنان ايىرىلاتىن جەرى دە — وسى. عىلىم انايى توپىراقتى بىلمەيدى، ەركىن، وتانسىز، اناسىز زات. بۇعان قاراعاندا، ونەر قانى، جانى بار دەنەلى زات سياقتى. بۇل اناسىنىڭ ۇرپاعى بولىپ قانا تۋا الادى. سولاي بولىپ تۋا السا عانا ءوسىپ-ونىپ داۋرەن سۇرەدى. ەلىنىڭ تونىن كيىپ، ەلىنىڭ ءوز يسىمەن شىقپاسا، ونەر ەرتە كۇننەن ورىستەن ايرىلىپ، تىعىرىققا قامالىپ، ولىمگە قاراي باس ءيدى دەۋ كەرەك. سوندىقتان قاي ەل بولسا دا، ءوز ونەرى ءالسىز، كورىكسىز بولسا دا، وزگەنىكىنەن ارتىق كورەدى؛ وزگەنىڭ التىنىنا ءوزىنىڭ قارا تەمىرىن ايىرباستامايدى. راسىندا ويلانىپ كورسەك، بەتحوۆەننىڭ سوناتالارىنا قازاق «سايماقتىڭ سارى وزەنىن» ساتار ما ەدى؟ رافاەلدىڭ مادونناسى، رەپيننىڭ سۋرەتتەرى قازاق توپىراعىنا كەلسە، ءوز جەرىندەي ۇعىلىپ، ءوز ەلىندەگىدەي كورگەن جۇرتتى ەلىكتىرەر مە ەدى؟ نە بولماسا، شەكسپيردىڭ «گاملەتىنە»، گەتەنىڭ «فاۋستىنا» قازاق ءوز ەلىندە بولعان، زامان شەرىن ايتقان اسانقايعىنى، تولعاۋ ايتقان بۇقار جىراۋدى ايىرباستار ما ەكەن. راس، ءبىر زاماندا وسىنىڭ ءبارىن قازاق تا وزگەلەردەي ۇعاتىن بولار. ءبىراق ەلدى سول زامانعا جەتكىزەتىن، سول ساناعا شەيىن جەتەكتەپ اپاراتىن ءوز ونەرى بولادى. ازىرشە الگىنىڭ بارىنە قازاق ءوزىنىڭ قولىنداعىسىن ايىرباستامايدى دەيمىز. سەبەبى ونىڭ ءبارى — ونەر. ونەر — ەلدىڭ بەل بالاسى. قارعا بالاسىن اپپاعىم دەسە، قازاق تا ءوز ونەرىن اپپاعىم، اسىلىم، ءۇمىت، قۋانىشىم دەيدى. ولاي بولسا تەاتر ونەرىنە كەلگەندە ءبىز وزگە ەلدەن الساق، سىرتقى ۇلگىنى عانا الامىز. ءوز ونەرىمىزدى قالىپتاۋعا سەبەپ بولاتىن كوپكە بىردەي زاڭىن، ولشەۋىن عانا الامىز. سولاردان باسقا ونەردىڭ جانى مەن دەنەسى بولارلىق بۇيىمنىڭ بارلىعىن ءوز ەلىمىزدەن، ءوز ەتىمىزدەن ءوز ءپىشىنىمىز سياقتى قىلىپ شىعارامىز. سول سەبەپتى قازاق تەاترى قازاق ەلىنىڭ ءوز تەاترى بولۋعا كەرەك دەيمىز. تەاتر جايىندا بۇگىنگى كۇندە ءبىزدىڭ الدىمىزدا تۇرعان ەكىنشى سۇراق: «قازاقتىڭ ءوز تەاترى بولارلىق مۇمكىندىگى بار ما؟» — دەگەن ماسەلە. قازىردە، تەاتر اڭگىمەسىن جاڭا قولعا الىپ، وتىرعان جەردە ءبىزدىڭ ەڭ كوپ قادالىپ قارايتىن ماسەلەمىز وسى. تەاتردىڭ كىندىك ماسەلەسى وسى بولعاندىقتان ءبىز ەندى بۇل كۇنگە شەيىن كوپ ايتىپ كەلگەن «ەل»، «ەل» دەگەن ەلىمىزدىڭ قانداي جاي-كۇيى بارىن تەكسەرىپ، سىناپ شىعۋىمىز كەرەك.
وزگە جۇرتتىڭ مىسالىنا قاراعاندا، تەاتر ونەرىنىڭ ۇرىعى ەلدىڭ ادەت-سالتىنان، ويىن-ساۋىعىنان، ان-كۇي، ولەڭ-جىرىنان باستالعان. تەاتر ونەرىن تۋعىزاتىن جايلى توپىراق، قولايلى شارت ەلدىڭ ءوز دەنەسىنەن شىققان. ونەردىڭ ىرگەسىن قالايتىن ەلدىڭ ءوزى. سودان كەيىن مىقتى دۇكەن، سۇلۋ كۇمبەزدى جاسايتىن — سول ەل تىرەگىنە يىعىن سۇيەگەن ونەرشىلەر. تەاتر ونەرىن تۋعىزاتىن نەگىزگى شارت وسى بولعاندىقتان، ءبىز قازاقتىڭ تەاترىن جاساۋعا كىرىسكەندە ەڭ الدىمەن سول تەاتر ەل ومىرىمەن جالعاسا الاتىن بولا ما؟ كەلەشەك زاماندا داۋرەندەپ كوركەيە الا ما؟ قالاي جاساپ، قانداي باعىت بەرسەك، كەلەشەگىنەن ءۇمىت قىلۋعا بولادى؟ وسى جاعىنىڭ بارلىعىن دا ويلانىپ، ولشەپ، ۇعىنىپ الۋىمىزعا كەرەك. مۇمكىن بولعانىنشا وزگە كەيبىر ەلدە بولعان جاڭىلىس، تەرىس جولعا تۇسىرمەۋىمىز كەرەك. ءبىز ونەر، مادەنيەتتىڭ بارىنشا تولىپ، ءپىسىپ، شالقىپ تۇرعان زامانىندا تەاتر ماسەلەسىن قولعا الىپ وتىرمىز. سوندىقتان وزگەلەر ءجۇرىپ وتكەن ءىزدىڭ ىشىندەگى ەڭ كەرەكتىسىن، ەڭ دۇرىسىن الۋىمىزعا كەرەك. قازاقتىڭ تەاتر ونەرى ءبىزدىڭ زامانىمىزدا باستالعانىنا ءبىز قۋانامىز. ءبىراق سول قۋانىشپەن بىرگە بۇل سياقتى ءىرى ونەردىڭ كەلەشەگى ءۇشىن جاۋاپتى ەكەنىمىزدى دە ۇمىتپاۋ كەرەك. سوندىقتان بۇل ماسەلەگە ۇلكەن ساقتىقپەن كىرىسىپ، كوپ ويلانىپ، ەپتەپ باستاۋ كەرەك.
وزگە جۇرتتىڭ ءونىمدى تەاترىنىڭ بارلىعى سالت تەاترى بولعان، ەلدىڭ ءومىرى مەن مىنەز-ادەتىن كورسەتەتىن، تىرشىلىككە پايداسى بار رەاليستيچەسكيي تەاتر بولعان. ولاي بولسا، سولار سياقتى سالت تەاترى تۋعىزاتىن شارت، قازاق توپىراعىندا بار ما؟ بۇل سۇراققا ەلدىڭ ەسكىلىگى مەن بۇگىنگى تۇرعان قالپى، ونان سوڭ بۇگىنگى كورىنىپ جۇرگەن پەسالارى جاۋاپ بەرۋگە كەرەك.
الدىمەن، ەلدىڭ ەسكىلىگىن قارايىق:
قازاق ەلىنىڭ ەسكىلىگى ادەبيەت جاعىنان قاراساق، مەيلىنشە باي. باي بولعاندا قۇر عانا سانى كوپتىگىنەن ەمەس، ءتۇرى دە، ماعىناسى دا كوپ بولعاندىقتان. ءبىراق ءبىزدىڭ قازىرگى مىندەتىمىز — جالپى ادەبيەتتى قاراستىرۋ ەمەس، ول ادەبيەت ەسكىلىگىنىڭ ىشىندەگى تەاترعا ۇرىق بولاتىن بۇيىمداردى قاراۋ. سوندىقتان رادلوۆقا «كۇنشىعىستىڭ فرانسۋزى» دەگىزگەن قازاق ەلى، تەاتر سياقتى ونەرگە قانداي بۇيىم قوسۋعا جارايدى ەكەن، سونى ىزدەۋىمىزگە كەرەك.
وسى ماقسۇتپەن زاماننىڭ شاڭى باسقان ەسكىنى تەكسەرىپ قاراساق، تەاتر ونەرىنە ەلدىڭ ەسكى سالتى، ەسكى ونەرى بەرەتىن جەم وتە كوپ دەيمىز. ءبىزدىڭ ەلدە تەاتر ەرتە كۇننەن بار بولاتىن.
راس، ول زامانداعى ونەر بۇگىنشە تەاتر دەپ اتالعان جوق. بۇگىنگىدەي مادەنيەت شەڭبەرىنە كىرگەن جوق. ءبىراق باقىتتى ەل تەاتر دەگەن شەڭبەردى كەرەك قىلمايدى. «ونىڭ بارلىق ويىن-جيىن، قىزىق-ساۋىعىنىڭ ءوزى تەاتر»، — دەگەن ءسوزدى بىرەۋدىڭ ايتقانى بار.
سول ءسوز قازاق ەلىنىڭ ەرتە كۇنىنە ابدەن ۇيلەسەدى. شىنىندا، ەرتە كۇندە اس پەن تويدا، ۇلى جيىندا ىزدەنىپ كەلىپ ولەڭمەن، انمەن ايتىساتىن كوپ اقىندار ءوز زامانىندا تەاتر جاساماي، نە جاسادى؟ سولار جاساعان ساۋىق ەلدىڭ قۇر قۋانىپ، قۇر كوڭىلىن كوتەرگەنىنەن باسقا، كارى-جاستىڭ ساي سۇيەگىن بوساتىپ، ارۋاعىن شاقىرتىپ، بارىنشا قىزدىرىپ، جەلىكتىرگەن جوق پا ەدى؟ ونان سوڭ ۇزاتاتىن قىزدىڭ تويىندا ەركەك پەن ايەل قاق جارىلىپ الىپ، ايتىساتىن جار-جار، سالت ويىنىن تۋعىزعان تەاتردىڭ ءوزى ەمەس پە؟ «جار-جار» مەن «بەتاشار» بۇگىنگى زاماننىڭ ساحناسىنا قويۋ ءۇشىن ەشبىر قوسىمشا كەرەك قىلمايدى. سولار سياقتى تولىپ جاتقان ايتىس ولەڭدەرىنىڭ قاي-قايسىسى بولسا دا قالاي بولسا، سولاي قويۋعا بولادى.
بۇل ەسكىلىكتەردىڭ تاعى ءبىر قاسيەتى — بارلىعى دا ارناۋلى انمەن ايتىلاتىن. سوندىقتان جالعىز عانا درامالىق تەاتر ەمەس، انمەن وينالاتىن وپەرالارعا دا ەمىن-ەركىن جارايدى. ونان سوڭعى كوزگە تۇسەتىن ءبىر جەرى: ءدال وسى كۇنگە شەيىن نە ايتىس ولەڭدەرى، نە جار-جار، بەتاشار بولسىن، — بارلىعى دا قالىڭ ەلدىڭ ورتاسىندا ۇمىتىلعان جوق. ءالى دە بۇرىنعى شارىقتى، جاندى ولەڭدەر بولىپ كەلەدى.
وسى كۇنگە شەيىن ويىن-تويدا كەزدەسكەن قۇدا مەن قۇداعي بىرىنە-بىرى «ءاريايداي، بويداي تالايدى» ايتسا دا ايتىستىڭ ىرىمىن ىستەپ، جول الىپ، جول بەرىسەدى. وسىلارعا ءبىر ازعانتاي عانا كەستە قوسىلىپ، ساحناعا قويىلسا، تەاتر قالىڭ قازاقتىڭ قانىن قىزدىرۋعا جارايتىن ءقادىرلى ونەر بولىپ كەتۋىندە داۋ جوق. سەبەبى جاڭاعى ايتىلعان ولەڭدەرىن ەل وسى كۇنگە شەيىن ساعىنىپ كوكسەپ وتىرادى. ەگەر بۇگىنگى تەاتر جالعىز مۇنىمەن قاناعاتتانباي، ەل ەسكىلىگىنەن كۇلدىرگى قىزىق بۇيىمدار الام دەسە، ياكي كوپ حالىققا وي ءتۇسىرىپ، اقىل-سەزىمگە تاتىمدىراق ءدان بەرەمىن دەسە، وندايلار تابىلادى.
قازاقتىڭ كوپ كۇلدىرگى اڭگىمەسى بەلگىلى قۋلاردىڭ اينالاسىنا جينالادى. ماسەلەن، سەمەي ايماعىنداعى اتاقتى كۇلدىرگىلەر: شانشاردىڭ قۋلارى، ونان سوڭ تاپقىشتىق، شەشەندىكپەن اتى شىققان جيرەنشە، الدار كوسە بار. بۇلاردىڭ بارلىق ءومىرى تولىپ جاتقان كومەديا.
ەل ساۋىعىنا اقىل، وسيەت سياقتى وي-ساناعا دەم بەرەتىن ۇلگىنى كىرگىزۋ كەرەك بولسا، ەرتەدە زامان شەرىن ايتىپ سارناعان اسان قايعى، تولعاۋ ايتقان بۇقار سياقتى جىراۋلاردى ءتىرىلتۋ كەرەك. تاقپاق ايتقان بيلەردى، ەستىرتۋ، جوقتاۋ ولەڭدەرىن ايتقان اقىنداردى، قوبىزبەن سارىن ايتاتىن باقسىنى، سىبىزعىمەن كۇي شىعارعان كۇيشىلەردى ءتىرىلتۋ كەرەك. وسىلاردىڭ بارلىعىنىڭ جايىندا تولىپ جاتقان سۇلۋ اڭگىمەلەر بار. سولارعا بولىمسىز عانا مادەنيەت ءيسىن سىڭدىرسە، ءارى ەل ونەرى ءتىرىلىپ، ءارى تەاتردىڭ ىرگەسى قۇرىلادى.
ونان سوڭ بۇگىنگى كۇندە جاڭا تۋعالى تۇرعان تەاتر جالعىز عانا ادەبيەت ەسكىلىگىن ءتىرىلتۋدى قاناعات قىلۋ كەرەك ەمەس، ەسكىلىكتىڭ ان-كۇيىن، قوبىز، سىبىزعىسىن دا قايتا وياتۋ كەرەك. قازاقتىڭ وتكەن كۇندەگى ءبىر بايلىعى ادەبيەت بولسا، ەكىنشىسى — ان-كۇي. ءبىز قازىردە مادەنيەت تابالدىرىعىنا قازاقتىڭ ءانىن عانا اپارىپ ءجۇرمىز. نوتاعا سالىنسا، ءان عانا سالىندى. پاريج بايگىسىنە بارعان دا جالعىز عانا ءان. ءبىز ؛ءالى كۇيدى تىرىلتە الماي، ەسكەرە الماي كەلەمىز. جالپى مۋزىكا اتاۋلى نارسە ەلدىڭ سەزىم بايلىعى مەن ىشكى جاراتىلىس قالپىن بىلدىرەتىن بولسا، سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ تولعاۋلى، ەڭ تەرەڭ سىرلىسى — كۇيى. كۇيدىڭ تىلىندەي باي ءتىل قازاقتىڭ انىندە جوق. بۇل ەكەۋىنىڭ قايسىسى تەرەڭ، قايسىسى باعالى ەكەنىن ەلدىڭ ءوزى الدەقاشان ايىرعان بولاتىن. ەل اڭگىمەسىندە كۇي تارتاتىن سىبىزعىشىعا ەستى قىزدىڭ ءبارى عاشىق بولاتىن سەبەبى — سول. بۇلاي بولسا، بۇگىنگى تەاتر ەسكىلىگىندەگى كۇي مەن ءاندى ءبىر مينۋت ەسىنەن شىعارماۋ كەرەك. بۇلاردى تىرشىلىكتە ەسكى زاماننىڭ ءوز اسپابىمەن ءتىرىلتۋ قاجەت. جالعىز عانا دومبىرانى قاناعات قىلماي، قوبىز بەن سىبىزعىنى قايتا تاۋىپ الۋ كەرەك. ەلدىڭ كارى زامانداعى ونەرىن الساق، دومبىرانى ەسكىنىڭ ەلى مەنسىنبەگەن. دومبىرا كيىز ءۇيدىڭ ىشىندەگى بەستى-وندى كىسىنىڭ عانا تىڭداۋىنا تاتيدى. ەگەر قازاق دالاسىنداي سارى دالانىڭ، سارى وزەننىڭ كۇيىن ءتۇسىرۋ كەرەك بولسا، ول ۋاقىتتاعى ۇلى اسپاپ — سىبىزعى، قوبىز بولاتىن.
سول سەبەپتى قازاقتىڭ بارلىق ءانشى، بارلىق ولەڭشىسى قولىنا العان دومبىراسىن «ەكى شەكتى دومبىرا» دەپ قوراشسىنىپ، كەمسىنىپ سويلەيدى.
قازاقتىڭ ەسكى سالتى مەن ويىن، جيىنداعى ولەڭ ساۋىقتىڭ بارلىعى ءان مەن ولەڭدى ارالاس جۇرگىزەتىن، سوندىقتان ەل تەاترى قالىڭ ەلدىڭ ومىرىمەن شىن جاناسامىن دەسە، ەسكىنىڭ سۋرەتىن تولىق ءپىشىندى قىلىپ قۇراۋعا مىندەتتى ەكەنى داۋسىز. ولەڭ مەن ءاندى قاتار ءتىرىلتىپ، تەاتر جاساۋعا اينالساق، «قوزى كورپەش — بايان» سياقتى ەل پوەمالارى، «بەكەت باتىر» سياقتى تاريحي ولەڭدەر، بارلىعى دا تەاتردىڭ ىشىنە وپ-وڭاي سىيىپ كەتەدى.
مىنە، قازاق ەسكىلىگىنىڭ بۇگىنگى جاس تەاترعا تارتاتىن سىي-سيپاتى وسى. ەگەر ءبىزدىڭ تەاتر وسى سياقتى مول قوردىڭ ىشىنەن تەسىك مونشاق سياقتى اسىل بۇيىم، اسىل ۇرىقتى تاڭداپ، تانىپ الۋعا جاراسا، وسى سياقتى انايى توپىراقتىڭ ۇستىنە ىرگەسىن ورناتىپ دۇكەن قۇرسا، ول ونەر ءارى ەلدىڭ ونەرى بولىپ، ءارى كەلەشەگىن كەڭ ورىسكە بەتتەتكەن ونەر بولادى. ەگەر سولاردى پايدالانا الماي، ەسكەرۋسىز تاستاپ اتتاپ كەتسەك، ول ءبىزدىڭ مادەنيەت جولىنداعى بالالىعىمىزدى، شيكىلىگىمىزدى بىلدىرەدى. قايدان شىعىپ، قايدا باراتىنىن بىلمەيتىن جولاۋشىعا «جول بولسىندى» كىم ايتادى؟
سول سياقتى كوبەلەك قۋعان بالاداي اسپانعا قاراپ قاڭعالاقتاپ جۇرگەن تەاتر بولسا، ونىڭ ءپىشىنىن ۇعۋ دا جات بولمايدى. باعىتى مەن ماقساتى جوق بولىپ، جۇرتتىڭ بارىنە ۇعىمسىز جات نارسە بولىپ قالادى.
ءبىراق ءبىزدىڭ تەاتردىڭ بۇگىنگى بەلگىلەرىنە قاراعاندا، باعىتسىز، ماقساتسىز بولىپ اداساتىن سياقتى ەمەس. مۇمكىن بولعانىنشا، ەسكى كۇن مەن بۇگىنگى كۇنىن جالعاستىرىپ، ومىرگە جاناساتىن تەاتر بولۋعا ىڭعايلاناتىن سياقتى. تەاتر، جوعارىدا ايتقان، ەل ىرگەسىنە ورناپ، بۇگىنگى كىشكەنە بەلگىلەرىنىڭ بەتىمەن كەتسە، ءبىز دە سالت تەاترى ومىرگە جاناساتىن تەاتر بولادى دەپ ەسەپتەۋ كەرەك.
جوعارىدا قويىلعان سۇراقتىڭ ەندىگى اقىرعىسى: بۇگىنگى پەسا مەن ارتيست، بۇگىنگى تەاتر تۋرالى ەدى. ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، قازىرگى ءداۋىردىڭ تەاترى ەكى سالامەن وسەتىن سياقتى؛ بىرەۋى — قىرداعى قالىڭ ەلگە ۇعىمدى بولاتىن ەلدىڭ ءوز بۇيىمدارىنان قۇرالعان ەسكىلىكتىڭ بەلگىلەرىن تىرىلتكەن ەل تەاترى، قىرداعى تەاتر. مۇنداي تەاتردىڭ وينايتىن نارسەلەرى جوعارىدا سانالعان ەل اڭگىمەلەرى، كوپكە بەلگىلى ولەڭدەردەن، ويىن-ساۋىقتاردان قۇرالاتىن ەلگە ۇعىمدى جەڭىل پەسالار، جەڭىل رەپەرتۋار بولۋعا ءتيىس. وسى سياقتى نەگىزگى قۇرىلاتىن تەاتر بولسا، ول ەڭ الدىمەن كوشپەلى بولۋ كەرەك. جازدىكۇنگى جايلاۋدا، جارمەڭكەدە، ايت پەن تويدا وينالاتىن تەاتر بولادى. مۇنى جاساۋشى قالا تەاترىنىڭ ارتيستەرى بولۋعا كەرەك. سولار جازدىكۇنگى مەزگىلگە ەرتە باستان ەلدىڭ ناعىز ءوز دەنەسىنەن شىققان جار-جار، ايتىس سياقتىلاردان الدەنەشە پەسا قۇراپ الۋ كەرەك. ارينە، بۇلاردى قالا تەاترىندا دا ويناۋعا بولادى.
ءبىراق كوبىنەسە، ارنالاتىن حالقى قالىڭ ەلدىڭ ءوزى بولسىن. بۇگىنگى داۋىردەگى تەاتردىڭ ءبىر ساتىسى، ءبىر ءتۇرى وسى بولۋعا قيسىندى عوي دەيمىز. وسىدان باستاساق، تەاتر ونەرىنە قالىڭ ەلدىڭ ءوزىن اكەلىپ قوسۋعا دا مۇمكىن بولماس پا ەكەن؟!
بۇدان سوڭعى ەكىنشى تۇردەگى تەاتر — قالا تەاترى، از دا بولسا، وقىعان سەزىمدىرەك، سىنشىراق حالىقتىڭ مادەنيەتتى تەاترى. مادەنيەتتى دەگەنگە بۇل تەاتر شەكسپير،. شيللەر، مەتەرلينكتى وينايدى دەپ ەسەپتەۋ كەرەك ەمەس. ەڭ الدىمەن مۇنىڭ دا ىرگە تىرەگەن نەگىزى — جاڭاعى تەاتر سياقتى قالىڭ ەلدىڭ ءوزى بولۋ كەرەك. بۇل تەاتر دا ەل دەنەسىنەن تۋادى. ەلگە ۇتىمدى تەاتر بولادى. كورسەتەتىنى — قازاق، ەلى، قازاق قاۋىمدارىنىڭ ادەت-سالتى، مىنەز-قۇلقى بولادى. سولاردىڭ ءومىرىن بارلىق تىلەك-ماقسۇتىمەن، جاقسىلىق-جامانشىلىعىمەن تولىق سۋرەتتەپ كورسەتەتىن بولادى. قازىرگى ۋاقىتتى الساق، قالا تەاترى وسى قالىپتى بولىپ قۇرالىپ كەلە جاتىر. بۇگىنگى شىعىپ وتىرعان پەسالاردىڭ بارلىعى بەتتەگەن بەت — وسى. كوپشىلىگى ەل تۇرمىسىن، ەل سالتىن كورسەتەدى. نە بولماسا، قازاق قاۋىمىنىڭ ىشىندەگى كەمشىلىكتى، ادەت-مىنەزدەن تۋاتىن ءار ءتۇرلى اۋىر حالدەردى كورسەتەدى. «التىن ساقينا سياقتىلار سونداي پەسالاردىڭ مىسالى. بۇدان سوڭعى ءبىر الۋان پەسالار ەلدىڭ ارتقى ءومىرىن سۋرەتتەيدى. مىسالى: حان زامانىن كورسەتەتىن «ارقالىق». بۇل اتالعانداردىڭ بارلىعى دا قالىڭ ەلمەن بايلانىسى كۇشتى بولعان، ەل تىرشىلىگىنىڭ جاندى سۋرەتى سياقتى ناعىز سالت پەسالارى.
ءبىزدىڭ بۇگىنگى تەاتر بۇلاردان باسقا جاڭا الۋاندى پەسالاردى تۋعىزىپ كەلە جاتقانى دا بار. ول پەسالار — وقىعاندار ومىرىنەن الىنعان، ونان سوڭ پەسا بولىپ قۇرالعان رەتىنە ايتاتىن داۋىم كوپ بولسا دا، العان ورتاسىنا قاراپ ءبىر جىككە شىعاراتىن پەسامىز «قىزىل سۇڭقارلار». وسى پەسالاردىڭ بارلىعى دا ەل ومىرىنەن تۋعان بۇگىنگى قازاق ورتاسىنىڭ ايناسى سياقتى. بارلىعى دا سالت تەاترىنىڭ ءپىشىنىن قۇراۋ ءۇشىن كەرەككە جارايتىن بۇيىمدار.
بۇدان كەيىنگى ساتىسىندا قازاق پەسالارى قالىڭ ەلدىڭ ءومىرىن كولەمدەي كەڭ سۋرەتپەن كورسەتۋمەن بىرگە، مادەنيەتتى قاۋىمنىڭ اقىل-سەزىمىنە تولىعىراق جەم بەرەتىن جاڭا ۇلگىنى دە تۋعىزا باستاۋ كەرەك. ارينە، مۇنىڭ ءبارى جازۋشىنىڭ شەبەرلىگىنە بايلانادى. سويتسە دە سۇلۋ اندەي ەسكىلىك پەن بۇگىنگى ءومىردى قوسىپ، سونىڭ بارىنە جاراستىقتى جاڭا ۇلگىنى ادەمى كەستە سياقتى قىلىپ جاماسا، قازاق تەاترى الدىنان دا، ارتىنان دا كەڭ ءوpic تابار ەدى دەيمىن.
سوندىقتان بۇدان بىر-ەكى جىل بۇرىن «قىزىل قازاقستاننىڭ» بەتىندە قازاق پەسالارىنا باعا بەرگەن سىنشى: «ءمۇعالىمنىڭ قاتىن الىپ قاشقانىن كورسەتكەن پەسا — قازاق ءومىرى ەمەس» دەسە، ءبىز ول ءسوزىن ورەسكەل قاتە دەپ بىلەمىز. ءمۇعالىمنىڭ قاتىن الىپ قاشقانى بولسىن، ياكي بۇگىنگى توڭكەرىس وقيعالارى بولسىن — بارلىعى دا سول وقيعالاردى كورسەتۋمەن بىرگە ەلدىڭ سالت-ساناسىن، ءومىر قالپىن كورسەتەتىن بولسا، بارلىعى دا قازاق پەساسى بولادى.
ەندى بۇگىنگى ارتيست پەن بۇگىنگى تەاترعا كەلسەك، ءازىر قازاقشا قالىپتانعان ارتيست جوق. ارتيست بولۋدى تۇبەگەيلى ماقسۇت قىلىپ سوڭىنا تۇسكەن دە كىسى جوق. ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە قازاقتان ارتيست شىعارۋ ءۇشىن سول ونەرگە ىڭعايلى كىسىلەردى ورىس ارتيستەرىنىڭ مەكتەبىندە وقىتۋ كەرەك. ونان سوڭعى ءبىر ۇلكەن شارت — بۇگىنگى تەاتردىڭ باسىنا كەز كەلگەن كىسىنى قويماي، ءبىر جاعىنان ارتيست بولارلىق ىڭعايى بار، ەكىنشى جاعىنان پەسا شىعارىپ جۇرگەن جازۋشىنى قويۋ كەرەك. بىزدە وسى مىندەتتى اتقارۋعا جارايتىن جۇمات سياقتى بىرەن-ساران كىسىلەر بار. بۇدان سوڭ قىزىلوردا سياقتى جەردە جاسالاتىن تەاتردا رەجيسسەر ەسەبىنە جاقسى ارتيستەرىن، ياكي تەاتر ارتيستەرىن الۋ كەرەك. وسى سياقتى ىستەرمەن قاتار قاتتى كوڭىل بولەتىن ءبىر ماسەلە — بۇگىندە قازاقتىڭ ان-كۇيىن جيىپ نوتاعا سالىپ جۇرگەن زاتايەۆيچ سياقتى كۇيشىلەر، ونان سوڭ انشىلەر تۋرالى قازاق تەاترىنىڭ جانىندا بۇل ادامدار نە قىلسا دا بولۋ كەرەك. سولاردىڭ ونەرى، ەڭبەگىن ءبىزدىڭ تەاتردىڭ تولىق پايدالانۋى قاجەت.
ەندىگى ءبىر ۇساق ماسەلە — تەاتردىڭ ءىشى، ساحناسى تۋرالى. ەگەر قازاقتىڭ وزىنە ارنالعان جاڭا تەاترى سالىناتىن بولسا، مەنىڭ ويىمشا، ساحناسىن بۇگىنگى ورىس تەاترىنان گورى باسقاراق ىستەۋ كەرەك.
ءبىزدىڭ ەل تۇرمىسىنان العان پەسالارىمىزدىڭ بارلىعىنداعى وقيعا جەردە وتىرىپ وينالادى. ورىس ساحناسىندا جەردە وتىرعان ارتيست ارتتا وتىرعان حالىققا كورىنبەيدى. سوندىقتان ءبىزدىڭ تەاتردا مويىنى ۇزىن كىسى بولماسا، قىسقا مويىندى كىسى سورلى بولادى. ويىننىڭ قىزۋ جەرىندە تۇرەگەپ كەتۋ، يا بولماسا ورىندىققا شىعىپ الۋ، ءتارتىپ بۇزۋ — بارلىعى دا بۇگىنگى ساحنانىڭ كەمشىلىگىنەن تۋادى.
تاعى ءبىر ەسكەرتەتىن نارسە — ءبىزدىڭ تەاتردىڭ دەكوراسياسى. جاڭا تەاتر قازاق ءومىرىنىڭ دەكوراسياسىنا باي بولۋ كەرەك. تابيعات سۋرەتىن العاندا: الىستاعى تاۋ، دالا، جايىلىپ جاتقان مال، الىستا وتىرعان اۋىل، جەلىدەگى قۇلىن، ورىستەپ بارا جاتقان قوي سياقتىلار بولۋ كەرەك. جازدىكۇنگى كيىز ءۇي، قىستىگۇنگى جەر ۇيلەردىڭ دە كوپ سۋرەتى بولۋ كەرەك. توعاي سۋرەتى بولسا، قالىڭ جيىن توعاي كەرەك ەمەس، جارتاستى وزەك، توعاي، قايىڭ، تال كەرەك. ساحنادا توبەشىك، ءدوڭ جاساۋدىڭ ايلاسىن تابۋ كەرەك.
بۇل سياقتى شارتتاردىڭ بارلىعى قازاقتىڭ ءوز تەاترى بولارلىق سالت تەاترىن جاساپ، قىر ءپىشىنىن تولىق كورسەتۋگە زور سەبەپ بولادى.
You Might Also Like
-
بالالار وتە كوڭىلدى... جۇبايىم تۇسكە دەيىن بەس رەت جىلادى. مەن وعان تۇسىنبەي وتىرمىن...
-
تەنگين جاياۋ اسكەر پولكىنىڭ پورۋچيگى لەرمونتوۆ كاۆكازعا، گروزنىي قامالىنا جەر اۋىپ كەلە جاتتى.
