InfoHub Logo

مەن 1897 جىلى سەنتيابردىڭ 15-ىندە تۋىپپىن. تۋعان جەرىم سەمەي ۋەزىنە قاراعان توبىقتى ءىشى. شىڭعىس بولىسىندا. مەنىڭ اتالارىم قوجا، العاشقى شىققان جەرلەرى قاراتاۋ دەۋشى ەدى. ۇلكەن اكەمنىڭ ۇيىندە ساقتالعان قوجالار شەجىرەسىنەن بالا كەزىمدە ءبىر كورگەنىمدە ءبىزدىڭ قوجالاردىڭ ارعى اتاسىن باقسايىس دەيدى. بۇل ارقاداعى قوجا اتاۋلىنىڭ بارلىعىنىڭ ۇران قىلاتىن ەڭ ءقادىرلى، اتاقتى قوجا(سى) بولسا كەرەك. توبىقتى ورتاسىندا، الدە قوجالاردىڭ كوپ ايتىپ قۇلاعىنا سىڭىرگەندىكتەن بە، بولماسا ەلدىڭ ءوزى دە ءدىندارلاۋ زامانىندا بىردەمە-بىردەمە ەستىگەن بە، ايتەۋىر باقسايىستى انشەيىن قارا ءۇي قازاقتىڭ دا كوبى بىلەدى. كەيدە بالاسىن تابا الماعان قاتىن سياقتى قىسىلعاندار باقسايىستىڭ ارۋاعىن ايتقىش سياقتى كورىنەدى. سول باقسايىس جاڭاعى ايتقان شەجىرەدە مەنىڭ اكەم ومارحانعا 18ء-شى اتا بولىپ كەلۋشى ەدى. تىم كارىرەك كورىنەدى. ەگەر سول باقسايىس قازاق ىشىندە تىرشىلىك ەتكەن ادام بولسا، وندا مەنىڭ اتالارىم ەرتە كۇندە قازاققا كەلگەن بولۋ كەرەك. جوق باقسايىستى بەرگى قوجالار ايتىپ ۇعىندىرعان بولسا، ونداعىسىن وزدەرى بىلەدى. قايتسە دە بۇل قوجالاردىڭ قازاقپەن ارالاسىپ، قازاقتان قىز الىپ، قىز بەرىپ، قازاقشا تۇرا باستاعانىنىڭ وزىنە دە ءبىرتالاي زامان بولعان سياقتى.

توبىقتى ىشىنە مەنىڭ ءۇشىنشى اتام بەردىقوجا ءبىرتالاي تۋىسقاندارىن ەرتىپ نايمان ىشىنەن كەلگەن. ول قۇنانباي زامانى. قۇنانبايدىڭ شاقىرۋىمەن كەلگەنگە ۇقسايدى. ەڭ اۋەلگى شىققان جەرلەرى ول كەزدە الماتى جاعى بولسا كەرەك. بەردىقوجا توبىقتى ىشىنە كەلگەن سوڭ. ءبىرتالاي زامان ءومىر ءسۇردى. ارتىنان ءبىر قىزىن قۇنانباي توقالدىققا العان. سونىمەن بۇل ەلمەن قۇداندالى جاقىن بولىپ توبىقتى ىشىنەن قونىس الىپ مەكەن ەتىپ تۇرىپ قالعان.

بەردىقوجا وزگە قوجالارشا قوجالىق ۇگىت ايتىپ، دىنگە ۇيرەتىپ ءجۇردى مە، جۇرمەدى مە مەن ونى بىلمەيمىن. سولاي قىلدى دەگەن ءسوزدى ەستىگەنىم جوق. ودان بەرى ۇلكەن اكەم اۋەز، ءوز اكەم ومارحان اتى قوجا دەگەنى بولماسا قوجالىقتىڭ جولىندا ىستەگەن وزگە قارا قازاقتان بوتەن ەشبىر ءىسى بولعان جوق، بۇلاي بولۋىنا دا قيسىنى جوق. ويتكەنى توبىقتى ءىشى ەرتەدەن سونشالىق ءدىندار، سونشالىق نادان دا ەل بولماعان سياقتى. Ӏشىنەن قۇنانباي، اباي سياقتى كىسىلەر شىققان سوڭ بوس فاناتيزم، قاراڭعى نانىم ازايىپ اقىلعا بوي ۇرعىش، كوزى اشىقتاۋ ەل سياقتى بولعانعا ۇقسايدى. سوندىقتان بۇل ەلدەگى قوجا دا، كوپتىڭ اۋقىمىنا ءتۇسىپ، بۇرىنعى اتا كاسىبىنەن جاڭىلىپ كەتكەن سياقتى. مەنىڭ ۇلكەن اكەم 1918 جىلى ءوتتى. ءوز اكەم 1909 جىلى ءوتىپ ەدى. بۇلاردىڭ ىشىندە قايسىسىندا دا ءدىندارلىق، سوپىلىق سياقتى ەرەكشە بەلگىسى جوق، قايتا ءار نارسەگە اباي ۇلگىسىمەن، اقىلىمەن قاراۋعا تىرىسۋشى ەدى. ابايدىڭ سوندايلىق ۇستازدىق، ۇگىتشىلىك اسەرىن مەن كىشكەنتاي بالا كەزىمنەن ءوز اكەلەرىمنىڭ قالپىنان دا انىق كورۋىمە بولۋشى ەدى.

اۋىلىمىز دا وزدەرىن قوجا دەپ كوپ ايتپاي، قۇنانبايدىڭ بالالارىمەن، نەمەرەلەرىمەن تۋىسىپ ارالاسىپ كەتكەن تۋىسقان ەسەپتى سانايتىن. وسىنىڭ بارلىعىنىڭ سالدارىنان مەنىڭ ۇلكەن اكەمنىڭ جاس شاعىنان بەرى قاراي بۇل قوجالاردىڭ قيال قىلعان نارسەسى وزگە قارا قازاقتىڭ ادەت سالتىنان ەشبىر ايرىلماعانداي بولادى. اۋىلدىڭ ۇلكەندەرى بولسا بايگە ات ۇستاپ، اس پەن تويدا ات قوسۋدى سالت قىلىپ، جىگىتى بالۋان بولىپ، كۇرەسكىشتىكتى ونەر كورىپ، ءبىر الۋانى مال باققىش، جاۋىنگەر، ۇرى تۇسىرگىشتىكتى سالت قىلىپ، كەيبىرى ساۋىقتى، اڭشىلىقتى ادەت قىلىپ، كوپ كۇندەرى سونىمەن وتكەندەي. ءوزىم تۋىپ ەس بىلە باستاعاندا اۋىلىمىزدىڭ قارا قازاقتىعى، ماڭايىنداعى ەلدىڭ قالپىنان بيتتەي دە ايىرىلمايتىن سياقتى ەدى. سوندىقتان بالا كۇنىمنەن قوجالىق دەگەن نارسەنىڭ سالتى، ءپىشىنى قايسى ەكەنىن ءوز اۋىلىمنان كورىپ بىلگەن ەمەسپىن.

وسى كۇنى كوپ جۇرتتىڭ قولجاۋلىق قىلىپ جۇرگەن «قوجالىعىن» مەن ون جاستىڭ شاماسىنا كەلگەنىمدە عانا كوردىم. ءبىر جىلى كۇزدى كۇنى اۋىلىمىزعا ءبىزدىڭ قوجالاردىڭ سىبان ىشىندەگى ءبىر اعايىندارى ەكى قوجا كەلەدى. ءبىرى اكەسى، ءبىرى بالاسى ەدى. بۇلار كەلگەننەن-اق اۋىلىمىزعا ءبىر سۋىق جات ءتارتىپ الا كەلگەندەي بولدى. ءبىزدى ولاردىڭ ۇستىنە ىلعي تاعزىممەن سالەم بەرگىزىپ كىرگىزىپ، جالاڭ اياق كىرگىزبەي، كەمپىر-شەشەمىز باتاسىن ال دەپ، الدارىندا بولىمسىز قىزمەت ىستەتىپ، سولار كەتكەندە قارا قازاق بولىپ كەتكەن ءبىز سياقتى بەيباستىق بالالارى ءۇشىن قىسىلعانداي بولىپ ءجۇردى. بالا كۇنىمدە ءوز اۋىلىمىزعا كەلىپ كەتىپ جاتاتىن قوناقتاردىڭ ىشىندە سولارداي اۋىر كورىنگەن قوناق بولماعان سياقتى. بۇل ەكەۋى ناعىز قوجا سياقتى بولاتىن. باستارىندا سالدەلەرى بار. قايتا-قايتا ناماز وقيدى، نامازدى وتە ۇزاق وقيدى. اس ارتىنان ىلعي قۇران زۋلاتادى.

ءبىز ەكى-ۇش بالا، بۇلار وتىرعان جەرگە كوپ جولاعىمىز كەلمەي سىرعالاڭداپ جۇرسەك تە تاڭەرتەڭگى نامازدا قولدارىنا ۇزىن-ۇزىن ءتاسبيق الىپ «زىكىر» سالعان ۋاقىتتارىندا ىلعي ەسىكتەن قاراپ قاتتى قىزىق كورۋشى ەدىك. جات تا، قىزىق تا كورىنەتىن. سولاردان سوڭ تولىق قوجانى كورگەن ەمەسپىز.

وقۋدى بەس-التى جاسقا كەلگەن سوڭ ءوزىمنىڭ ۇلكەن اكەمنەن وقي باستادىم. سول كىسىنىڭ الدىنان حات تانىپ، تۇركى وقيتىن بولعان سوڭ 9—10 جاسىمدا اكەممەن ءبىر تۋىسقان اعام قاسىمبەك قاسىنا الىپ، باسىندا ءبىر جىل سەمەيدەگى كامالي دەگەن قازىرەتتىڭ مەدىرەسەسىندە مۇسىلمانشا وقىتتى دا، ارتىنان ورىسشاعا بەردى. ورىس وقۋىنا اۋەلى ءوزى دايىندادى. سودان كەيىن ءبىر قىس ەل ىشىندەگى اۋىلناي شكولدان ءابىش قاسەنوۆ دەگەن سەمەي سەمينارياسىن ءبىتىرىپ شىققان قازاق ۋچيتەلىنەن وقىپ، كەلەسى جىلى كۇز سەمەيدىڭ «5 كلاسنىي گورودسكوي ۋچيليششەسىنە» ءتۇستىم. سودان ءارى مەكتەپتەگى وقۋ تارتىپپەن كەتتى.

قالاعا بارىپ وقي باستاعانعا شەيىن اۋىلدا وتكەن بالالىق ۋاقىتىندا اكەلەرىمنىڭ ۇنەمى وقىتاتىنى اباي ولەڭدەرى بولاتىن. ول كەزدە اباي جازبا. ءبىراق ەلدىڭ باستى ادامدارى بالالارىنا وقىتۋ ءۇشىن اباي كىتابىن، بەلگىلى كىتاپ كوشىرگىش مولدالارعا اقشا بەرىپ ادەيى جازعىزىپ الاتىن.

مەن بەرى كەلىپ ەس بىلگەن زامانعا شەيىن سونداي كوشىرۋشىلىكپەن كۇن كەشكەن كىسى مۇرسەيىت دەگەن مولدا ەدى. ول سونى كاسىپ قىلىپ العان. ابايدىڭ قارا ءسوزى مەن ولەڭىن تۇگەل كوشىرىپ بەرگەنىنە بەس تەڭگە اقى الۋشى ەدى. ءبىر جىل جازعىتۇرىم ءوز اكەم «اباي كىتابى كەلەدى» دەپ ءوزىمدى كوپ ۋاقىت، ءبىر ۇلكەن قىزىق سىي بەرەتىندەي دامەلەندىرىپ ءجۇرىپ، اياعىندا قار كەتىپ، اق شىعىپ كەلە جاتقاندا سول كىتاپتى اكەلدى.

سودان ەل قىستاۋدان كوشكەنشە كۇندىز-تۇنى ءوزى ۇيدە بولعان ۋاقىتتا اباي ولەڭدەرىن جاتتاتىپ، سونى ىلعي ايتقىزىپ، تىڭداپ جاقسىلاپ جاتتاپ الماعان جەرلەرىمدى قايتادان وتىرعىزىپ، قايتا جاتتاتۋشى ەدى. ابايدىڭ ولەڭىن جاقسى كوردىم. ءبارىن ۇقپاسام دا ۇيقاسىنىڭ ءوزى دە قىزىقتىرعانداي اسەر ەتەتىن. ءبىراق اكەم ىلعي جاتتاۋعا بەرگەندە قايداعى ۇزاق، قيىن سوزدەرىن بەرەتىن. سونىڭ ىشىندە «ات سىنىنان» باستاپ، «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» دەگەن ولەڭدەرىن جاتتاتقانى ەسىمدە بار. ءبىر ۋاقىت «ماسعۇتتى»، «ەسكەندىردى» دە جاتتاتتى. سول جازعىتۇرىمداي اۋىر سالماق كورگەن ۋاقىتىم جوق ەدى. بۇرىن شارۋا ىستەپ، مال باعىپ، ءتارتىپتى ەڭبەككە سالىنعان جەرىم جوق بولاتىن. ويتكەنى ءبىر شەشەدەن جالعىز ەركەك بالا بولىپ، ۇلكەن شەشەمنىڭ قولىندا وسكەن ەركەلەۋ بالا بولدىم. ءوزىمىزدىڭ داۋلەتى(ءمىز) ورتا، ياكي ورتادان كورى دە جوعارىراق بولاتىن. ءوز اكەم دە ءبىر شەشەدەن جالعىز بولعان، ونىڭ ۇستىنە ەركەك بالانى قىرىققا تامان جاقىنداعان كەزىندە، زارىعىڭقىراپ بارىپ كورگەن. سونىڭ ءبارى ماعان بەينەتسىز، توعىشار، قاراقان، بۋراقان ءۇي تەنتەك بالا بولىپ وسۋىمە قۇرىق بەرگەندەي بولىپ ەدى.

سونىمەن ەڭ العاشقى «تىزەنى» ابايدان كوردىم. ولەڭىن كۇندىز دە، تۇندە دە جاتتادىم. اكەم جاتتاتىپ تىڭداعاننان باسقا، ەشتەڭە قوسپايدى، كوپ ماقتامايدى دا، ءبىراق، بىلمەسەم ۇرسىپ تا قوياتىن بولدى. اندا-ساندا عانا اسا ۇلكەن ولەڭدى كۇن-تۇن جاتتاپ، زورلىقپەن عانا بىردەمە قىلىپ ايتىپ شىعاتىن بولعاندا، ءسۇيسىنىپ ماقتاعان بولاتىن. كەيدە شىن ريزا بولعانى عوي دەيمىن. ءوزى قۇس اتۋعا شىققاندا قاسىنا ەرتىپ الىپ، اتقان قۇستارىن بەرىپ ۇيگە قايتارىپ: «ءوزىم كەلگەنشە پالەن ولەڭدى جاتتاپ قوي»، — دەپ تاعى دا جۇك ارتاتىن. سونىمەن ءبىر قىس، ءبىر جازدا ابايدى تۇگەلگە جاقىن جاتتاپ شىعىپ ەدىم. بەرى كەلىپ، ورىس وقۋىنا كەلگەن سوڭ اباي الىستاپ قالدى. 1909 جىلى اكەم دە ءولدى.

ءبىراق اكەمنەن كەيىنگى اكە سياقتى بولىپ، تاربيەلەپ باۋليتىن اتام، قاسىمبەك ەدى. سونىمەن قىس-جازى بىرگە ءجۇرىپ وقۋ وقىدىم. 15ء-شى جىل(ى) گورودسكوە ۋچيليششەنى ءبىتىرىپ، كۇز سەمينارياعا ءتۇستىم.

اراسىندا اۋىرىپ، وقۋدى ءبىرلى-جارىمدى توقتاتىپ دوعارىپ قويىپ ءجۇرىپ، سەميناريانى 1919 جىلى شالا-شارپى ءبىتىردىم.

بۇل كەزدەردە فيەۆرال توڭكەرىسى بولعان. 1919ء-شى جىلدىڭ اياعىندا كەڭەس وزگەرىسى بولدى، الەۋمەت قىزمەتىنە ارالاسىپ كەتتىك.

العاشقى جازۋلارىم سىرلى ادەبيەت بەتىندە بولماي، جالپى گازەت، جۋرنال ماقالالارىنان باستالدى. ەڭ العاشقى باسپاعا شىققان ستاتيام «سارىارقا» گازەتىندە(گى): «ادامدىق نەگىزى ايەل» دەگەن نارسە ەدى. بۇل.انىعىندا مەنىڭ جالعىز وزىمدىكى ەمەس، تۇراش ەكەۋمىزدىكى بولاتىن. نەگىزگى پىكىر سونىكى ەدى، مەن سونىڭ پىكىرىمەن جازدىم. ماقالانى بەرگەنىمىزدە ەشقايسىمىزدىڭ قولىمىز جوق ەدى. باسقارماداعى ءسابيت دونەنتاي بالاسى ما، بولماسا سالىمبەكوۆ پە بىرەۋى مەن اكەپ بەرگەن سوڭ، «سەميناريست اۋەزوۆ» دەپ اياعىنا قول قويىپ جىبەرىپتى. سودان كەيىنگى باسپا سوزىنە تولىعىراق ارالاسقانىم 1918 جىلى «اباي» جۋرنالىنىڭ شىعۋىمەن بايلانىستى. ونداعى سوزدەردە سىرلى ادەبيەت ەمەس، جالپى ماقالالار، بالالىقتىڭ، جاستىقتىڭ ءار سايعا باسىن سوققان سايدالىسى، دالباسالىعى سياقتى.

سىرلى ادەبيەتكە كىرىسۋدى پەسا جازۋدان باستادىم10 1918 جىلدىڭ 1919 جىلعا قاراعان قىسىندا سۇزەك بولىپ اۋىرىپ، وقۋدى تاستاپ قىرعا شىعىپ تۇرىپ ەدىم. سوندا ەڭ العاشقى پەسام «ەل اعاسى» دەگەن پەردەلى دراما جازدىم. شۋ دەگەننەن پەسادان، درامادان باستاۋدىڭ ءوزى دە بەلدەن شاپقان سياقتى ورىنسىز باستالعان قۇر كەۋدە بولاتىن. بۇل دا كوپ ساندىراقتىڭ ءبىرى — بەرەكەسىز كەزدەر ەدى. سول سورلى پەسام قايدا ەكەنىن وسى كۇنگە شەيىن بىلمەيمىن. وزىمدە قاراسى دا قالعان جوق.

قىس بويى ەلدە بولىپ، جاز تاعى ەلدە بولدىم. ونداعى جازعانىم «بايبىشە — توقال». جيىرماسىنشى جىل ماردىمسىز ءوتتى. كەلەسى قىستا 1920-شى جىلدىڭ اياعىندا «قورعانسىزدىڭ كۇنى» دەگەن اڭگىمەنى جازدىم. سول قىستا ەڭ العاشقى رەت «ەڭلىك — كەبەكتى» جازدىم. بۇل سەمەيدە وينالىپ، قۇلاپ شىقتى. ويناۋعا اۋىر، ساحناعا قولايسىز بولدى. سونى كەلەسى جىلى 1921 — 1922ء-شى جىلدىڭ يانۆارىندا ورالعا اشتىقپەن كۇرەسەمىز دەپ بارعاندا، تەكە قالاسىندا تۇرىپ تۇزەتتىم، ورىنبورعا كەلىپ باسپاعا بەردىم.

1922—1923ء-شى جىلدىڭ قىسىندا تاشكەنتتە «شولپان» جۋرنالىن شىعاردىق. سوندا ءبىراز اڭگىمەلەر باستىردىم. 1924ء-شى جىل(ى) قىس ەلدە تۇرىپ ءبىر رومان جازىپ ەدىم، ول ءالى باسپادا شىققان جوق. تاشكەندە تۇرعان ۋاقىتتا ءبىر پەسا جازدىم. ول دا ءالى شىققان جوق.

1925ء-شى جىلى سەمەيدە «تاڭ» جۋرنالىن شىعاردىق سوندا بىرنەشە اڭگىمەلەرىم باسىلدى. سول قىستا «قاراكوزدى» جازدىم.

1926—1927ء-شى جىلى «سۇعاناق سۇر» دەگەن پوۆەست جازىپ ەدىم، باسپاعا شىقپادى. 1927ء-شى جىلدىڭ كۇزىنەن بەرى «قاراش-قاراش وقيعاسى» دەگەن ءبىر پوۆەست جازىپ «جاڭا مەكتەپكە» جىبەردىم. اياعىندا جاقىندا «قيلى زامان» دەگەن ءبىر ۇزاق اڭگىمە جازىپ، گوسيزداتقا جىبەردىم. ءىرى جازعاندارىم وسى.

قازاق جازۋشىلارىنان ارينە ابايدى سۇيەمىن. مەنىڭ بالا كۇنىمنەن ىشكەن اسىم، العان ءنارىمنىڭ بارلىعى دا ابايدان. تازا ادەبيەت سارىنىنا بوي ۇرعاندا ماعان اباي دەگەن ءسوز، قازاق دەگەن سوزبەن تەڭبە-تەڭ تۇسەتىندەي كەزدەرى بار سياقتى. ابايدى ءسۇيۋىم ۇنەمى اقىلدان تۋعان، سىننان تۋعان ءسۇيىس ەمەس، كەيدە تۋعان ورتا، كىر جۋىپ كىندىك كەسكەن جەردى سۇيۋمەن بارا-بار بولاتىنى بار.

بۇدان سوڭ ماعجاندى سۇيەمىن. ەۆروپالىعىن، جارقىراعىن، اشەكەيىن سۇيەمىن. قازاق اقىندارىنىڭ قارا-قوردالى اۋىلىندا تۋىپ، ەۆروپاداعى مادەنيەتپەن سۇلۋلىق سارايىنا وراتىلىپ بارىپ، جايلاۋى جاراسقان ارقا قىزىن كورىپ، سەزگەندەي بولامىن. ماعجان كۋلتۋراسى زور اقىن. سىرتقى كەستەنىڭ كەلىسىمى مەن كۇيشىلدىگىنە قاراعاندا، بۇل ءبىر زاماننىڭ شەگىنەن اسقانداي. سەزىمى جەتىلمەگەن قازاق قاۋىمىنان ەرتەرەك شىققانداي، ءبىراق تۇبىندە ادەبيەت تاراتۋشىلارى گازەتپەن قوساقتالىپ كۇندەگى ءومىردىڭ تەرەڭىن تەرگەن اقىن بولمايدى، زامانىنان باسىن وزىپ، ىلگەرىلەپ كەتكەن اقىن بولادى. ادەبيەت — ادەبيەت ءۇشىن دەگەن تاڭبا ايقىن بولماي، ءنارلى ادەبيەت بولۋعا جول جوق. سوندىقتان بۇگىنگى كۇننىڭ بار جازۋشىسىنىڭ ىشىنەن كەلەشەككە بوي ۇرىپ، ارتقى كۇنگە انىق قالۋعا جارايتىن ءسوز ماعجاننىڭ ءسوزى. ودان باسقامىزدىڭ بارىمىزدىكى كۇماندى، ەتە سەنىمسىز دەپ بىلەمىن.

ورىس جازۋشىلارىندا انىق سۇيەتىنىم: تولستوي، دوستويەۆسكيي. ادام جانىن سولارشا قويما اقتارعانداي اقتارماعان سوڭ، جازۋشىلىقتىڭ ءمانى دە جوق. پروزاعا پسيحولوگيزم ارالاسپاسا وزگەنىڭ ءبارى سىلدىر سۋ، جابايىنىڭ تاق-تاق جولى. مىنا ەكەۋىنە قاراعاندا ءوزىڭ دە ۇيالاسىڭ، ءوزىڭ ءۇشىن دە ۇيالاسىڭ. جان قۇدايىنىڭ الىپ جۇرتىن كورگەندەي بولىپ كىشىرەيىپ،تاپتالىپ قالاسىڭ. جازۋشىلىقتىڭ اسقارى دەپ سۇيەمىن.

ەۆروپانىڭ جازۋشىسىندا اناتول فرانستى جاقسى كورەم. بۇنىڭ الۋانى وزگەلەردەن بولەك. تەرەڭ بىلىمگە، سىنشى اقىلعا بوي ۇرعان دانىشپان جازۋشى. «چتوبى بىت پرەكراسنىم، نادو بىت رازۋمنىم»، — دەگەن ەۆريپيد ايتقانداي، بۇل ءىرى جازۋشىلىقتىڭ ەكىنشى ءبىر تۇرعىسى سياقتانادى.

مۋحتار.

لەنينگراد، عينۋاردىڭ 29-ى.

---