جەتى تىيىم
زەينەپ احمەتوۆا «بابالار اماناتى» كىتابىنان
جەتىلىك ۇعىم. جەتى تىيىم
بۇگىن اتانىڭ اڭگىمەسى جانىما جاقىن سودەردەن باستالدى.
– قازاقتا ەرتەدە «جەتىگە تيىسپە» دەيتىن تىيىم بار ەدى. كەيىن ول ءبۇتىن كۇيى ايتىلماي، شاشىراپ، جەكە-جەكە ايتىلاتىن بولدى. ءبىراق ماعىناسىن جويماي، تىيىم كۇيى قالدى. سول تىيىمدار عاسىرلاردان جالعاسىپ، داستۇرگە اينالىپ، قانشاما ۇرپاقتى تاربيەلەدى. ول تىيىمدار مىنالار: ءبىرىنشى تىيىم – جازعىتۇرىم جاڭادان كوكتەپ كەلە جاتقان وسىمدىككە تيىسپە، ياعني كوكتى جۇلما، اعاشتاردى تەككە سىندىرما. كوك ءشوپ- جەردىڭ اسەم كوركى بولۋىمەن بىرگە كوپتەگەن جان – جانۋارلاردىڭ جەردەگى ريزىعى ، قورەك- ازىعى. قۇداي ءبىرى ءۇشىن ءبىرىن جاراتقان. تىرشىلىك كوزى كوبىنەسە ءتورت تۇلىك مالمەن بايلانىستى كوشپەندىلەر ءۇشىن وسىمدىك الەمىنىڭ ماڭىزى زور بولعان. كۇندەلىكتى تۇرمىس تاجىريبەسىنىڭ قورىتىندىلارى وسىنداي تىيىمدى شىعارعان. كوك اسپان استىنداعى قارا جەردىڭ قۇتىن ساقتاۋدىڭ بۇل دا- ءبىر جولى.
ەكىنشى تىيىم – كوكتەمدە كەلگەن جىل قۇستارىنا تيىسپە. قۇس تا - قۇدايدىڭ جاراتقان ءبىر جان يەسى. بىزگە ۇقساماسا دا وزدەرىنە ءتان ءومىرى بار. ءوسىپ- ءونۋ ءۇشىن ۇيا سالادى، بالاپاندارىن قاناتتاندىرادى. قۇس جاراتىلىستىڭ ءارىن-سانىن كىرگىزەدى، توڭىرەكتى انگە بولەيدى. كوكتەمدە كەلگەن ءبىر قۇستىڭ ءوزى- كۇزدە قاناتتى كەرۋەن، جىلى جاققا كەتەردە تورت-بەس بولىپ قوسىلادى. كوكتەمدە جازىقسىز ءبىر قۇستى ولتىرسەڭ – ودان ءوربيتىن تورت-بەس قۇستى دا ولتىرگەنىڭ. ءسويتىپ، ونىڭ تۇقىمى ازايادى، سويتە-سويتە تابيعات جۇتايدى.
ءۇشىنشى تىيىم – كوكتەمدە جەردە قىبىرلاعان – جورعالاعانعا تيىسپە! بۇكىل الەمدەگى تىرشىلىك جاراتقان يەمىزدىڭ اماناتى ەكەن. جاراتىلىستا ولاردىڭ اتقاراتىن ءوز مىندەتى بار، ول تەگىنەن-تەگىن جارالماعان. سوندىقتان ادامداردىڭ ونى «قۇرت–قۇمىرسقا» دەپ بوسقا مىجىپ، ءولتىرۋ كۇنا سانالادى.
ءتورتىنشى تىيىم – العاشقى تولگە قاتىستى. قازاقتار «مال باسى كەميدى، كەسىر بولادى» دەپ ءبىرىنشى تۋعان قوزى–لاق، بۇزاۋ-بوتانى اقجولتاي ساناپ، كۇتىمگە الادى. كىسىگە سىيلامايدى، سويمايدى، ايىرباستامايدى، ساتپايدى. ويتكەنى ول ىرىمعا جامان. مالدىن جايىن ءدال قازاقتاي بىلەتىن حالىق كەمدە – كەم دەسەم، ارتىق ايتقاندىق ەمەس. سول قازاق ءبىر نارسەنى ءتۇسىنىپ – تۇيسىنگەن سوڭ، وسىنداي ىرىمدى قاتاڭ ۇسىنعان.
بەسىنشى تىيىم – قوڭسىعا، ياعني كورشىگە تيىسپە. «كورشى ءاقىسى-تاڭىر اقىسى» دەيتىن قازاق – قاشاندا كورشىمەن سىيلاسقاندى قالايتىن حالىق. جاقسى كورشى تۋىسىڭنان جاقىن. كورشىڭمەن ۇرىسپاي – قاعىسپاي، ءتىل تابىسىپ، ىنتىماقتا بولساڭ، جاناشىرىڭ، قولعاناتىڭ كوبەيەدى. قوڭسىمەن الاكوز بولۋ بەرەكەنى كەتىرەدى، كىرەر – شىعار ەسىگىڭ كەميدى، سىيلاسار ادامىڭ ازايادى، - دەپ ماعان قاراپ:- ءاي، بالام، نەگە كۇرسىندىڭ؟ – دەگەنى....ءوزىم دە بايقاماي قالدىم. وسى قاباتتا تۇراتىن بەس پاتەردىڭ ادامدارى كوز الدىما كەلگەن. بىرەۋى – ەۆرەي، ەكەۋى – ورىس، قاسىمىزداعى قابىرعالاس قازاقتار الدىڭعىلارعا بەرگىسىز. كۇنىم تۇسكەندىكتەن ەمەس، ءبىر قاباتتا تۇرىپ، كىرەر – شىعار ەسىگىمىز ورتاق بولعان سوڭ سىيلاسىپ، ارالاسقىم – اق كەلەدى. ءبىراق ولار سۋىق. سوندىقتان مەن دە ىڭكار بولمايمىن. كەيدە وزدەرى داڭ – دۇڭ بولىپ مۇيىزدەسىپ جاتادى. ۇرىس - كەرىستەن اۋلاق جۇرگەن جاقسى عوي.
- جارايدى، ايتپاساڭ، ايتپاي – اق قوي، ونسىز دا تۇسىنىكتى، - دەپ ءوز سۇراعىنا ءوزى جاۋاپ بەرگەندەي بولدى دا، ارى قاراي اڭگىمە جەلىسىن جالعاستىردى.
– التىنشى تىيىم – قوناققا تيىسپە! «قوناقتى قۋعانىڭ – قۇدايدى دا قۋعانىڭ» دەگەن، قازاقتار قوناق كۇتۋگە كەلگەندە الدىنا جان سالمايدى. شاڭىراعىنا سالەم بەرىپ، تابالدىرىعىن اتتاعان ادام كەتكەنشە قوناعى تۇگىلى ات – كولىگىنە دەيىن كۇتكەن، ياعني قازاق قاي اۋىلعا قونسا، ءوزى دە، اتى دا سول اۋىلعا – امانات. ال اماناتقا قيانات جاساۋ – كۇنا. باسقاسىن ايتپاعاندا، قوناقتىڭ قامشىسىنىڭ جوعالۋى – ۇلكەن سىن، ۇيات جاعداي سانالعان.
جەتىنشى تىيىم – ەلشىگە تيىسپە! «ەلدەستىرمەك – ەلشىدەن» دەپ ەل مەن ەلدىڭ اراسىن دانەكەرلىككە، بىتىمگەرشىلىككە جۇرەتىن ارنايى ادامعا قاستاندىق جاساۋدىڭ ارتى قاقتىعىسقا اكەلەدى. جەكە بيلەۋشىلەردىڭ وجار ويىنان شىققان وراشولاق شەشىمىنىڭ كەسىرى مەن قاتەلىگىنەن بەيكۇنا حالىقتىڭ قانى سۋشا اققان وقيعالار بولعان. سونىڭ ەڭ ءبىر اۋىر دا سويقاندى ءتۇرى – تاريحتاعى «وتىرار اپاتى» دەپ اتالاتىن جويقىن سوعىس. 1218 جىلى شىڭعىس حان ورتا ازيانى بيلەپ تۇرعان حورەزم شاھى مۇحامەدكە ارنايى ەلشى جىبەرىپتى. ول ەكى ەل اراسىنا ءقاۋىپسىز ساۋدا – ساتتىق قاتىناس جاساۋ جونىندە ماسەلە قويادى. مۇحامەد ريزاشىلىق ءبىلدىرىپ، كەلىسىمگە كەلەدى. كوپ ۇزاماي شىڭعىس حان وتىرارعا بەس جۇزدەي تۇيەلى كەرۋەن مەن ءتورت جۇزدەن اسا ادام جىبەرەدى. وتىراردىڭ حانى قايىر حان ولاردى «تىڭشىلىققا كەلگەن» دەپ كۇماندانىپ، ادامدارىن ءولتىرىپ، كەرۋەندى تۇگەل تالاپ الادى. مۇنى ەستىگەن شىڭعىس حان حورەزم شاھى مۇحامەدكە ەكىنشى رەت ەلشى جىبەرىپ: «ەكى ەل اراسىندا ەركىن ساۋدا جاسايمىز» دەپ بەيبىت كەلىسىمگە كەلىپ ەدىك، وتىراردا ساۋداگەرلەرىمدى تۇگەل قىرىپ، كەرۋەنىمدى توناپتى. ەگەر بۇل سەنىڭ امىرىڭمەن بولسا، وندا مەنەن سوعىستى كۇتىپ ال. ال ولاي بولماسا، قىلمىسكەردى قولىما سال، سازايىن ءوزىم بەرەمىن»، -دەيدى. حورەزم شاھى شىڭعىس حاننىڭ اسكەري كۇش -قۋاتىنان ماعلۇماتى شامالى بولسا كەرەك، ەلشىنى ءولتىرىپ تاستايدى. 1219 جىلى كۇزدە شىڭعىس حان باستاعان ءجۇز ەلۋ مىڭ قول ورتا ازياعا لاپ قويادى. ونىڭ بالالارى شاعاتاي مەن ۇگەدەي، اتاقتى قولباسشىلار سۇبەدەي، جەبە باستاعان قاراقۇرىم اسكەر وتىراردى قورشايدى. قايىر حان قالانى بەس اي قورعاپ، سوعىسادى. قورشاۋدا قالعان حالىق اشارشىلىققا ۇشىرايدى. سونداي كۇندەردە قارجا حاجىپ ءوز اسكەرىن الىپ، قالا قورعانىنىڭ «سوفى حان» قاقپاسىنان شىعىپ، جاۋ جاققا وتەدى. سول اشىلعان قاقپادان كىرگەن دۇشپانمەن قايىر حان تاعى ءبىر ايداي سوعىسىپ، اقىرى قولعا ءتۇسىپ، ازاپتالىپ ولتىرىلەدى. الەمگە اتى ايگىلى گۇلدەنىپ تۇرعان قالا تۇگەل قيرايدى، حالىق تۇتاس قىرىلادى. دۇنيەجۇزىندە ەكىنشى ورىن الاتىن وتىرار كىتاپحاناسى ورتەنىپ، كۇل بولىپ كەلمەسكە كەتەدى. ءسويتىپ، ەكى ادامنىڭ ەلشىگە جاساعان قياناتىنان باستالعان سۇمدىق الاپات 1224 جىلعا دەيىن سوزىلعان. سول اپاتتى زاماندا بالاساعۇن، تاراز، ساۋران، سۋياب، سىعاناق تاعى باسقا قالالار دا جەرمەن-جەكسەن بولعان. ارينە، مەن زەرتتەۋشى عالىم ەمەسپىن، تاريحشىلاردىڭ نانىنا ورتاقتاسىپ، ۇلەسىنە قول سۇعۋدان اۋلاقپىن. «ەلشىگە تيىسپە» دەگەن تىيىمعا مىسال رەتىندە ايتىپ وتىرمىن،-دەپ باعانادان بەرى شەكپەي وتىرعان تەمەكىسىن قولىنا الىپ، تۇتاتا باستادى.
باۋىرجان اتامىزدىڭ «جەتى تىيىم» تۋرالى اڭگىمەسىنەن كەيىن:
1. كوكتى جۇلما، اعاشتى سىندىرما!
2. كوكتەمدە قۇسقا تيىسپە !
3. قۇرت-قۇمىرسقاعا تيىسپە!
4. العاشقى ءتولدى ەشكىمگە سىيلاما!
5. كورشىگە تيىسپە!
6. قوناققا تيىسپە!
7. ەلشىگە تيىسپە!
وسى اتالعان تىيىمدار جاس ۇرپاقتى كوتەمدە تىرشىلىك اتاۋلىعا قۇرمەتپەن قاراۋدى، ەكوسانانى قالىپتاستىرۋعا داعدىلاندىرادى.سونىمەن قاتار، ءوز وتباسىمىزدىڭ ونساۋلىق ىرىسىن ساقتاۋعا،كورشىمەن تاتۋ،قوناقجايلىلىق قاسيەتىمىزدى جاڭعىرتادى..ەلشىگە بايلانىستى تىيىم قوعامدىق سانا سەزىمىمىزدى نىعايتا تۇسەدى.
ءيا، باتىر اتا تۇسىندىرگەن جەتى تىيىمدى جاس ۇرپاق جادىنا رۋحاني تىرەك بولار ۇلتتىق قۇندىلىق دەپ بىلەمىز.
دايىنداعان- ت.ەسەتوۆ اتىنداعى №264 مەكتەپ-ليسەيىنىڭ
11 «ب» سىنىپ وقۋشىسى شرازدين ماديار
You Might Also Like
-
سەنبى. توسەكتە جاتىپ بۇگىن نە ىستەيتىنىمدى ويلادىم. تۇرامىن، شاي، تەليەۆيزور، تاعى شاي، تاعى تەليەۆيزور، شاي، تەليەۆيزور... كەلىنشەگىم بازارعا كەتكەن.
-
ەكەۋى دە ءۇنسىز قالدى. كەمپىر الدىنداعى جارتىلاي ورتالانعان تاباققا، ال قاراما-قارسى ورىندىقتاعى تۇتىككەن، سارى شاش ايەل كەسەسىنە قارادى.
