جۇرەك جىلىتار ساۋلەلەر
اراعا ءبىر جىل سالماي قىرعىزعا تاعى كەلدىك. بىلتىر دۇنيە جۇزىندە تەڭدەسى جوق ماناستىڭ مىڭ جىلدىق تويىن كورىپ، سول تويدىڭ قىزۋى ءالى سۋىنباي، سول اسەردى ساعىنىپ كەلدىك.
ماناستىڭ مىڭ جىلدىعى — وتتى-كەتتى، ءتاۋىس-تامام ەمەس ەكەن. ۇلى تويدان ءىز قالعان. وشپەستەي بولىپ قالعان. بىشكەك قالاسىنىڭ قاي بۇرىشىنا بارما — الدىڭنان ماناس شىعادى.
وسىلايشا ماناس ارقىلى قىرعىزدار ءوزىن-وزى، ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن تانىپ تۇر. ماناس قىرعىزداردىڭ كەۋدەسىنە ءوزىنىڭ قىرعىز بولىپ جاراتىلعانىنا ماقتاناتىنداي سەزىم ۇيالاتقان. مىنە، بۇل باعا جەتپەس بايلىق.
ءبىر كەزدە دۇنيە ءجۇزىن دۇرىلدەتكەن وسمان يمپەرياسىنىڭ التىن ءتاجى كومەسكىلەنىپ، كىرەۋكە تونى توزعاندا حالقى «ءبىز تۇرىكپىز» دەپ ايتۋعا نامىستانعان. «مەن تۇرىكپىن» دەپ ايتۋ — «ادامنىڭ سورلىسىمىن» دەگەنمەن بىردەي بولعان زامان تۋعان.
سوندا مۇستافا كەمال اتاتۇرىك بيلىك ءوز قولىنا تيگەندە رۋحى سىنعان ۇلتتىڭ ەڭسەسىن كوتەرۋ ءۇشىن: «دۇنيەگە تۇرىك بولىپ جاراتىلعانىما ماقتانامىن!» دەپ ايتىڭدار! تۇرىك بولىپ جاراتىلعانىڭ ءۇشىن تاعدىرىڭا تاعزىم ەتىڭدەر!» — دەپ ۇيرەتتى قول استىنداعى حالقىن.
قىرعىزداردا دا سونداي ءبىر ءۇردىس بار...
مەن قوردايدان ماشينامەن زۋىلداپ وتە شىققان سايىن استىنداعى ارىق اتى تۋلاقتاي بولعان، ءوزى ازىپ-توزعان جامبىل جاكەمدى كوز الدىما ەلەستەتەمىن.
اتىم ارىق، تون توزىق،
قىسىپ كەلدى اشتىق، ءشول.
جەرىمىزدە جۇت بولىپ،
وسپەي قالدى بيىل تەل.
مۇنداي جۇت قازاقستاندى وقتىن-وقتىن ۇرىپ تۇرعانى راس. ونىڭ ىشىندە اسىرەسە كولحوزداستىرۋ تۇسىنداعى قولدان جاسالعان زوبالاڭ اشارشىلىق قازاق حالقىن ادەيى قىرعان گەنوسيد ەدى. سول سويقان جامبىلدى دا اياعان جوق. ەگەر قىرعىزعا بارىپ پانالاماعاندا جامبىل ءتىرى قالار ما ەدى، جوق پا ەدى، قۇداي بىلەدى.
جاقسىلىقتا، جاماندىقتا جامبىلعا قۇشاعىن اشىپ، ءتورىن وسىرگەن قىرعىز ەلى، مىنە، بۇل جولى ونى ەرەكشە قارسى الدى.
جامبىل قىرعىز باۋىرىنا ءوزىنىڭ 150 جىلدىعىن تويلاي كەلدى. جوكەمنىڭ شاشباۋىن كوتەرىپ بىشكەككە قازاقتار دا جەتتى.
ولاردى باستاپ بارعان قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەمەر-مينيسترىنىڭ ورىنباسارى يمانعالي تاسماعامبەتوۆ، مادەنيەت ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ساۋىتبەك ءابدىراحمانوۆ.
جامبىلدىڭ 150 جىلدىعىنا ارنالعان سالتاناتتى كەشتى قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەت باسشىسى اپپاس جۇماعۇلوۆ مىرزا ءسوز سويلەپ اشتى. ونىڭ ايتۋىنشا جامبىل تەك قازاقتىڭ عانا ۋلى اقىنى ەمەس، قىرعىزدىڭ دا زاڭعار شايىرى. بۇل اسىرە قىزىل ءسوز ەمەس. جامبىلدىڭ ءوزى: «سۇيەگىم — قازاق، ەتىم — قىرعىز» دەمەپ پە ەدى. سۇيەگى ءبىر بولەك، ەتى ءبىر بولەك ادام بولمايدى. ەندەشە جاكەڭ قازاق-قىرعىزعا تەڭ ورتاق.
جامبىل جاعىمپاز ەمەس قوي، نەگە بىلاي دەپ ايتتى؟ وسىنى مەن كوپ ويلاندىم. سويتسەم، شىنىندا دا قىرعىز بەن قازاقتىڭ تۋىستىعى ەرەكشە ەكەن. ءبىر-اق مىسال: 1986 جىلى قازاقستانعا جانا باسشى بولىپ كولبين كەلدى. تەگى جوق، قازاقستان سياقتى زور رەسپۋبليكانى باسقارۋعا ەبى جوق؛ باسقارايىن دەپ كەلگەن ەلدىڭ دە تاريحىن بىلمەيدى، ادەت -عۇرپىن، سالت-ساناسىن، پسيحولوگياسىن، تۇرمىس-تىرشىلىگىن بىلمەيدى. اسپاننان سالبىراپ تۇسكەندەي بىرەۋ.
قازاقتا دا، قۇدايعا شۇكىر، نامىس بار. ونى ءبىرىنشى حاتشى ەتىپ لەزدە سايلاعان پلەنۋمدا: اۋ، بۇل قالاي؟ — دەپ ءبىر جان جاق اشپادى-اۋ. ماسكەۋ نە ايتتى، بولدى، ءبىتتى. ءبىراق حالىق ءۇنسىز قالا المادى. الاڭعا جاستار شىقتى. بەيبىت نيەتپەن شىقتى. ونى ارانداتۋشىلار ازدەرى ۇشىقتىردى. قازاق جاستارىنىڭ قانى توگىلدى. انە، سوندا قىرعىز باۋىرلاردىڭ، قابىرعاسى سوگىلدى. كومەككە كەلمەككە، قازاق باۋىرلارىنا قول ۇشىن بەرمەككە الماتىعا اسىقتى...
كىمنىڭ كىم ەكەنى انىق تانىلاتىن تۇس وسى. باسىڭا كۇن تۇسكەندە پانا بولۋعا جارايتىنىن قىرعىزدار سان مارتە دالەلدەدى. سول اتى جامان اشتىقتا، 1932 جىلى تالاي قازاق قىرعىزداردى پانالادى. وسى ساپاردا سول قازاقتاردىڭ ۇرپاقتارىن كوپ كەزدەستىردىك. اشتىق قاھارىنان قاشقان، ءسويتىپ قىرعىز جەرىن مەكەن ەتىپ قالعان داۋلەتباقتىڭ، سايماسايدىڭ تۇقىمىنان دەگەن كىسىلەردى كوردىك.
1916 جىل. قازاق پەن قىرعىزدىڭ بۇل جىلى شەككەن ازابىن مۇحتار اۋەزوۆ «قيلى زامان» اتتى قاسيەتتى كىتابىندا شىندىقتىڭ قانىن سورعالاتىپ جازدى عوي. نارىنقول مەن كەگەندە، ۇزىناعاش پەن شەلەكتە پاتشاعا قارسى قازاقتار قان توگىپ جاتسا، قاراۋىل پەن پىشپەكتە قىرعىزدار قىرىلدى. ازاتتىق ءۇشىن شەيىت بولعانداردىڭ تاعدىرىن جازعان مۇحتار تەك قازاقتاردى عانا ايتىپ قويعان جوق، قىرعىز باۋىرلاردىڭ قاسىرەتىن دە جانى جىلاپ وتىرىپ بەينەلەدى.
ءبىر سۇيسىنەرى، قىرعىز ۇكىمەتى 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ بيىلعى 80 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ تۋرالى قاۋلى شىعارىپتى... ال ءبىزدىڭ ۇكىمەت كىمگە قاراپ جالتاقتاپ وتىرعانىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى بىلەدى.
حالىقتىڭ، اسىرەسە جاس ۇرپاقتى وتكەن تاريحىمەن تانىستى – رۋدىڭ ءتيىمدى ءبىر جولى وسى ءسات ەمەس پە ەدى. جاس بۋىندى «اسكەرگە بارعىسى كەلمەيدى، اسكەردەن قاشادى» دەپ كۇستانالايمىز. سول ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس كوسەمدەرى ۇزاق باتىردى ايت، بەكبولات باتىردى ايت، اقكوز باتىردى ايت، ءادىعاپار حان مەن امانكەلدىنى ايت — ۇلگى ءتۇت، جاس تۇلەككە وتانسۇيەر تاربيە بەرۋدىڭ بۇدان ارتىق قانداي جولى بار؟!
جامبىل قىرعىز ەلىن — ءوز ەلىم دەپ ساناعاندا، ارينە، ونىڭ اقىن-جىراۋلارى باۋىرى، جان دوسى بولارى حاق. قىرعىزدىڭ ايتۋلى اقىندارى قالىعۇل، قاشاعان، قالمىرزا، شويكە، ساعىمباي، نايمانباي، قاراىرشى ت.ب. جامبىلدىڭ اقىن دوستارى. ال قىرعىزدىڭ ۇلى اقىنى توقتاعۇلعا دەگەن سەزىمى، ءىلتيپاتى، ىقىلاسى ەرەكشە. توقتاعۇل 1898 جىلى جالامەنەن ءسىبىر ايدالىپ، ارىپ-اشىپ، ەلىنە قايتار ساپارىندا جولاي جامبىلعا جولىعىپ، سىي-سياپاتىن، ىستىق ىقىلاسىن كورگەن دەسەدى. ونىڭ ايعاعى جامبىلدىڭ توقتاعۇلعا ارناعان مىنا ولەڭى:
كەلدىڭ بە، اقيىعىم، الىس جەردەن،
ءوتىپسىڭ سامعاپ ۇشىپ، اسقار بەلدەن.
الماس پىشاق قاپ تۇبىندە جاتپاس دەگەن
حان-تورە اينالماي ما سەندەي ەردەن.
ەر عانا ەلىن تابار ىزدەپ ءجۇرىپ،
جۇرسە دە عۇمىرىندا قورلىق. كورىپ.
قۇلانداي-اق بۇعاۋىن ءۇزىپ قاشقان،
جەتىپسىڭ، ەندى مىنە، ەلگە كەلىن.
جامبىلدىڭ 150 جىلدىعىنا بايلانىستى قىرعىز-قازاق زيالىلارى، اقىن-جازۋشىلارى، ونەرپازدارى بىشكەكتە باس قوسقاندا، مىنە، وسى اڭگىمەلەر ايتىلدى.
قىرعىز عىلىم اكادەمياسىندا جامبىل شىعارماشىلىعىنا ارنالعان عىلىمي كونفەرەنسيا ءوتتى. وعان بەلگىلى كازاك عالىمدارى راحمانقۇل بەردىبايەۆ، زاكي احمەتوۆ، سۇلتانعالي سادىربايەۆ قاتىستى.
قىرعىز ۇلتتىق مەملەكەتتىك كىتاپحاناسىندا جامبىل شىعارمالارىنىڭ كورمەسى اشىلدى.
قازاق ونەر شەبەرلەرى بىشكەك قاۋىمىنا ۇلكەن كونسەرت كورسەتتى. وسى كونسەرتتە قىرعىز كورەرمەندەرىن وتە-موتە سۇيسىنتكەن «ادىرنا» وركەسترىن، مونعوليا حالىق ءارتىسى، قازا تىن اسا تالانتتى ءانشىسى قابىلاش مىرزانى ەرەكشە اتاماسقا ءداتىم شىدامادى. ۇكىمەتتىڭ قۇلاعىنا التىن سىرعا: قابىلاش موڭعولستان حالىق ءارتىسى بولا تۇرا، ەلىم-جەرىم، اتا جۇرتىم دەپ قازاقستاندى اڭساپ كەلگەندە اتاعى جوعى قالاي دەگەندى جۇرتتان ەستىگەن قۇلاقتا جازىق جوق.
وسى بيىلعى جىلدىڭ جۇزىندە جامبىل تويىنىڭ ارقاسىندا سانكت-پەتەربۋرگتە بولىپ، ەندى مىنە قىرعىز ەلىنە كەلىپ وتىرمىن. قايدا بارما، حالىقتىڭ جامبىلعا دەگەن اعىل-تەگىل ىقىلاسىن كورەسىڭ. نەگە دەپ ويلايسىڭ. جاۋابىن جامبىلدىڭ ءوز ولەڭىنەن تاباسىڭ.
وتىرىكتى سۇيمەدىم،
دۇنيە ءۇشىن كۇيمەدىم.
التىنىنا بىرەۋدىڭ
جولدا جاتسا تيمەدىم.
شىندىقتىڭ كىلتى وسىندا. زامانىمىزدىڭ نەبىر ءىرى تۇلعالارى جامبىلدىڭ اقىندىعىنا ءادىل باعا بەرىپ، شىن ءتانتى بولعان. قاراپ تۇرساڭ، جامبىلعا وتىرىك قوشەمەت كورسەتىپ، جالعان سويلەيتىن كىسىلەر ەمەس. مۇحتار اۋەزوۆ جامبىلدى: «اقىل-ويدىڭ العىرى» دەسە، عابيت مۇسىرەپوۆ: «جامبىل ومىرگە جىميا قاراپ، سىناي وسكەن اقىن ەدى. ونىڭ ويلى كوزدەرىنىڭ تۇبىندە قاشان دا ءبىر سىقاق تۇراتىن» دەيدى. ساكەن سەيفۋللين: «جامبىل جىرلارى تەڭىز تۇبىندە شاشىلىپ جاتقان مارجان سىقىلدى» دەسە، تۇرار رىسقۇلوۆ: «جامبىل قاي زاماندا بولسا دا شىندىقتى ايتا ءبىلدى. سول ءۇشىن حالقى ونى جاقسى كورەدى»، — دەپ جازدى.
شىندىقتىڭ كىلتى اششى، ونى اركىم كوتەرىپ، ادىلدىلىكتى مويىنداي بەرمەيدى. جامبىل كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا تەك كوسەمدەردى، كەڭەس زامانىن دارىپتەپ، ماقتاۋمەن ءوتتى دەگەندەردىكى وتىرىك.
مىسالى، بايلاردى تاركىلەپ جاتقان كەزدە جامبىل ءوزىنىڭ ۇلكەن وكىمەت باۋىرىنا ايتقانى اششى شىندىق.
شىراعىم، تاۋعا قاراي دومالادىڭ،
بايلاردى كامپەسكەلەپ، توناپ الدىڭ.
بايلاردى كامپەسكەلەپ، توناي بەرسەڭ،
كەدەيدىڭ جەپ قالارسىڭ تومالاعىن، —
دەگەنى دالمە-دال كەلدى دە قويدى عوي. كامپەسكەنىڭ ارتىنشا قولدان ادەيى ۇيىمداستىرىلعان ۇلى اشارشىلىقتان حالىقتىڭ جارتىسى قىرىلعان جوق پا؟!
قىرعىزستانداعى جامبىل تويى شۋ-توقپاق ەلىندە دە جالعاستى. انە، قىزىق-تاماشا سوندا دا بولدى. قازىرگى زاماندا ەرىگىپ جۇرگەن ەشكىم جوق. ال اۋدان ورتالىعىنداعى مادەنيەت سارايىنا جۇرت سىيماي، دالادا تۇردى. جامبىل دەگەندە ەڭبەكتەگەن بالادان ەڭكەيگەن قارتقا دەيىن ىشكەن اسىن جەرگە قويىپ، تويعا جەتتى.
وسىنى كورگەن مىنا ءبىز ەندى قانداي قورىتىندىعا كەلەمىز؟
ۇلى تۇلعالاردىڭ ءوزى دە، ءسوزى دە كوپكە ورتاق. وسى تويدىڭ ارقاسىندا ءبىز ەسكى قىرعىز دوستارىمىز اقىن-جازۋشىلار تۇگەلباي سادىقبەكوۆتى، تولەگەن قاسىمبەكوۆتى، قازات احماتوۆتى، مايرامحان ابىلقاسىموۆانى، جالال سادىقوۆتى، تاعى دا باسقالاردى كورىپ قاۋىشتىق. ءبىزدىڭ جازۋشىلار وداعىنىڭ، جاڭادان سايلانعان باسشىلارى وسىنداي قارىم -قاتىناستى ۇزبەگەنى ابزال.
اباي، جامبىل ءجۇز ەلۋ جىلدىقتارىنا بايلانىستى وسى اباي مەن جامبىلعا كىمنىڭ كىزمەتى كوپ ەتتى، كىم وسىلاردىڭ جولىنا كۇندىز كۇلكى، تۇندە ۇيقى كورمەي قىزمەت ەتتى — سول باعالانسا. ايتپەسە اقىندار ايتىسىندا ون-ون بەس مينۋت ىشىندە بەس-التى اۋىز ەلەڭ ايتقان «ۆولگا» مىنەدى. ال وسى تۇلعالارعا ومىرلەرىن سارپ ەتىپ، ۇلكەن-ۇلكەن ەڭبەك جازعان ءپارۋانالار اتتارى دا اتالماي قالدى. وسى دا ادىلەتتىلىك پە؟! بۇل بايدىڭ مالىن بايعۇس قىزعانعاندىق ەمەس، وگىز دە ولمەسىن، اربا دا سىنباسىن.
«جاقسىدان — شاراپات، جاماننان — كەساپات». «جاقسى اكە جامان ۇلدى قىرىق جىل اسىرايدى». ۇلى بابالار رۋحىنىڭ ساۋلەسى ءبىزدىڭ جاۋراعان جۇرەگىمىزدى جىلىتادى. ۇلى بابالاردىڭ رۋحاني مۇراسى ۇرپاقتارىنا مىڭداعان جىلدار ازىق بولۋعا جارايدى.
كەشەگى ماناس، اباي تويلارى سونداي. بۇگىنگى جامبىل، ەرتەڭ مۇحتار تويلارى دا سولاي بولا بەرمەك. رۋحاني بايۋ تويلارى.
You Might Also Like
-
ەكى دۇنيە ەسىگى — كيەلى تۇركىستاندا 60 جىل بۇرىن دۇنيەگە جۇلدىزدى نارەستە كەلدى. ول دۇنيەگە كەلەردە اللا تاعالا ونىڭ جۇرەگىنە جان بەردى، ءبىر ءتۇيىر شىندىق شوعىن سالىپ جىبەردى.
