شىندىقتىڭ شىمىلدىعى تۇرىلگەندەي
«اللاجار». كينوفيلم.
«بارىس» كينوستۋدياسى. رەجيسسەر — قالدىباي ابەنوۆ. بۇل فيلم سوڭعى سەگىز جىل بويى ءتۇسىرىلىپتى. نەگە سونشا ۇزاققا سوزىلعان؟ سەبەبى كوپ.
سەكسەن التىنشى جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى مەن قانتوگىسى تۋرالى شىندىقتى ايتۋ قيىن بولدى.
جەلتوقسان قۇجاتتارى قۇپيالانىپ، قولعا تۇسە بەرمەدى.
كوپ جاعدايدا جەلتوقسان جەندەتتەرى كوپكە دەيىن ءىس باسىندا وتىرىپ، شىندىقتىڭ جارىققا شىعىپ كەتۋىنە جانتالاسا كەدەرگى جاساپ كەلدى.
فيلم ۇكىمەت تاراپىنان قارجىلاندىرىلمادى. قازىنا كەك تيىن دا بەرمەدى.
مىنە، وسىنداي جاعدايدا رەجيسسەر قالدىباي ابەنوۆ پەن فيلم ديرەكتورى شەرالحان جانتەلييەۆ ءبىر قۇدايعا، سونان سوڭ جەلتوقسان قۇرباندارىنىڭ ارۋاعىنا سىيىنىپ، ەكى اياعىن ات، ەكى قولىن قامشى قىلىپ، شاپقىلىپ ءجۇرىپ تۇسىرگەن فيلم بۇل.
ون جەتىنشى جەلتوقساننىڭ ايازدى كەشى. باساروۆ دەگەن گەنەرالدىڭ قاھارلى ءۇنى ءالى قۇلاعىمدا. الانداعى مىڭداعان ادام اۋزىنان اتقىلاعان بۋدان اسپان استى بوز تۇمان. داۋىس كۇشەيتكىشتەن:
— تاراندار! تاراندار! ايتپەسە سازايلارىڭدى تارتاسىڭدار! — گەنەرال وسىلاي بوپسالايدى. داۋىسىندا ءزىل جاتىر. قورقىتپاي ايتسا قايتەدى. ادام سياقتى جاناشىرلىقپەن ايتسا قايتەدى. جوق، قورقىتادى. الان سودان تۋعان تەڭىزدەي تولقىپ كەتەدى. اشۋ-ىزا كەرنەيدى. الاڭ قورىقپايدى، اشۋلانادى.
«اللاجار» ءفيلمى — قۇجات پەن كوركەم فيلمدەردىڭ قوسپاسى. قامشىنىڭ ورىمىندەي بىر-بىرىمەن جىمداسىپ، كەيدە قايسىسى قۇجات بويىنشا، قايسىسى كوركەم ءادىس بويىنشا جاسالعانىن بايقاماي قالاسىن. ءبىراق كوركەم ءادىس دەگەنىمىزدىڭ ءوزى شىن بولعان وقيعانىڭ ىزىمەن ءجۇرىپ وتىرادى.
باستى تۇلعا — ازات دەگەن جىگىت. ءلاززات دەگەن قىز. جەلتوقسان _ كەيىپكەرلەرى كوپ. ءبىراق ونىڭ ءبارى فيلمگە سىيمايدى. سوندىقتان ازات پەن ءلاززات سولاردىڭ جيىنتىعى.
سوناۋ ساقتار، كوك تۇرىكتەر ءداۋىرىنىڭ جۇرناعى اساۋ دا تارپاڭ قازاقستاننىڭ باسىنا تۇڭعىش رەت بۇعالىق تۇسكەننەن بەرى ءۇش جۇزدەن استام ۇلت - ازاتتىق كوتەرىلىسى بولعان ەكەن: سىرىم دات ۇلى، يساتاي-ماحامبەت، كەنەسارى... 1916 جىل...
مىنا الاڭداعى تولقىن - تولقىن تۋلاعان تەڭىز سول كوتەرىلىستەردىڭ كەپ جىلعى تالماۋسىراعان ۇنسىزدىگىنەن كەيىنگى بۇلقىنىس.
ۇلتتىق رۋح سىزداعان شاق. ۇلتتىق نامىس كەرنەگەن شاق. رۋحى مەن نامىسى سەنگەن ەل — ولگەن ەل.
تاڭىرگە تاۋبە! رۋح سىنباعان ەكەن، نامىس سونبەگەن ەكەن.
بۇرىنعى كوتەرىلىسشىلەر قۇرسانعان زەڭبىرەككە قارسى نايزا، ساداق، قىلىشپەن سوعىسسا، جەلتوقسان كوتەرىلىسشىلەرى مۇلدە قارۋسىز ەدى. ولاردىڭ سوعىسپاق نيەتى دە جوق ەدى. دەموكراتيا، جاريالىلىق دەگەن سوڭ سوعان سەنىپ قالىپ، وك شەشىمى دۇرىس ەمەس دەگەندى ءبىلدىرۋ ءۇشىن الاڭعا شىققان جاستار عوي.
ونى كولبين مەن ونىڭ جەرگىلىكتى يتارشىلارى، ماسكەۋدەگى قولداۋشىلارى قالاي قارسى العانى بەلگىلى. سۆەردلوۆسك، نوۆسيبيرسك دەگەن تاراپتاردان ارنايى اسكەر ۇشاقپەن جەتكىزىلىپ، الاندى قورشاپ الدى. قولدارىندا شولاق كۇرەك. سول شولاق كۇرەك تالايلاردىڭ قانىن شاشتى.
جاريالىلىق، دەموكراتيا دەگەندى جاريالاعان گورباچيەۆ. سويتە تۇرا ازاتتىق ارەكەتىن اۋىزدىقتاۋشى دا گورباچيەۆ. ايتپەسە الدەقانداي كولبيندى اكەلىپ وتىرعىزار ما ەدى.
سول گورباچيەۆ قاسىنا قاتىنىن ەرتىپ الىپ، ءالى تايراڭداپ ءجۇر. بىرەۋ ەمەس، ەكەۋ ەمەس، بۇكىل قازاقتى «ۇلتشىل» دەپ پوليتبيۋرو قاۋلىسىن شىعارتقان گورباچيەۆ. پاتشالىعىنىڭ سوڭىندا قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىندەگى بەس وبلىس رەسەيدىكى دەپ ساندالعان گورباچيەۆ.
قۇدايدىڭ قۇدىرەتى، سول گورباچيەۆتى ساعىناتىندار ارامىزدا ءالى بار. ۇلتتىق مىنەز كەيبىرەۋىمىزدە ءىبىلىستىڭ مىنەزىندەي. ءالى ەسىمدە، كولبين جەلتوقسان سويقانىنان كەيىن ۇيالماي-قىزارماي جازۋشىلار وداعىنا كەلىپ كەزدەسۋ وتكىزدى. وي، سوندا ءبىزدىڭ كەيبىر جازۋشىلارىمىز الگى تۇكتى بىلەك، قاندى قول كولبينمەن بىلش - بىلش سۇيىسكەنى - اي. ونىڭ قابىلداۋىنا كەزەككە تۇرعانى - اي. كەيبىرەۋلەر سول كولبينگە اقىل ايتىپ، سىبىرلاعىش بولعانىن ءالى كۇنگە دەيىن ماقتانىش ەتەدى. ءاي، سورلى-اي... ۇلكە – ە - ەن جەندەتكە«اقىلمان» بولىپ، ۇلتىن ساتقاننىڭ نەسى ماقتانىش. ماسقاراپاز بولعانىن سەزبەدى - اۋ.
مىنا فيلمدە سول سياقتى ماسقاراپازدىقتىڭ نىشاندارى بار. رەسەيدەن لەزدە جەتكىزىلگەن سپەسنازبەن قوسا، ءوزىمىزدىڭ قازاق پوگوندىلارى، ارماتۋرا، تەمىر تاياقپەن قارۋلانعان ورىس جاساقشىلارى جاس ءورىم قازاق ۇل-قىزدارىن اياۋسىز جىقتى - اۋ سوققىعا. ءولىپ كەتەدى-اۋ، قىرا بەرمەيىك دەگەن سەزىمنەن حابار جوق. قايتا قۇشىرلانىپ، قۇلقىن قاعىپ، قان تىلەپ قۇتىرادى عوي. جابايى حايۋاننىڭ جەندەتتىك پسيحولوگياسى لەزدە ويانىپ شىعا كەلەدى.
الاندا ۇرعانىن ۇرىپ، سوققانىن سوعىپ، جاپ-جاس قىزداردى شاشىنان سۇيرەپ جابىق ماشينانىڭ ىشىنە قاماپ، ءتۇن ىشىندە قالا سىرتىنداعى قوقىس تاستايتىن ورعا جاردان لاقتىرعانى - اي. جاپ - جالاڭاش شەشىندىرىپ لاقتىردى عوي. جەردە قار، ساقىلداعان سارى اياز. قاس قىلعانداي، سول كەزدە كۇن دە ەرەكشە سۋىپ كەتتى عوي.
بۇرىن كوپشىلىك وسىلاي دا وسىلاي بولىپتى دەپ، ەمىس-ەمىس ەسىتەتىن.
بۇل فيلمدە مۇنىڭ ءبارى سول كۇيىندە كورسەتىلەدى. جان تۇرشىگەرلىك شىندىق ايعاعى.
گيتلەردىڭ فاشيستەرى دە كونسلاگەرلەردە مۇنداي سۇمدىققا بارا بەرمەگەن.
سوندا مۇنشاما قاتىگەز، سونشاما اياۋسىز ايۋاندىق بىزدە قايدان ويانىپ شىعا كەلدى؟
ءالى كۇنگە دەيىن كەشەگى يمپەريا ەتىگىنىڭ تەمىر وكشەسىن اڭسايتىندار بار. الدەقالاي يمپەريا قۇشاعىنا قايتا كىرسەڭ تۇياق سەرىپپە. تۇياق سەرپىسەڭ كۇنىڭ الگىندەي بولادى. يمپەريا تابيعاتى، ونىڭ مىنەز - قۇلقى سونداي. تاڭعالارلىق مىنەز، سول يمپەرياعا كايتا قوسىلايىق دەپ ۇران تاستايتىن ۇلتتىق نيگيليستەر، ءوز ۇلتىن مەنسىنبەيتىن شالا قازاقتار گەروي بولىپ، قوقىرايىپ جۇرەدى. كوپشىلىك وعان قول شاپالاقتايدى. سوندا بۇل ۇلتتىق سانانىڭ مۇكىستىگى مە، نەمەنە...
اپىر-اي، ايتۋعا ۇيات، ايتپايىن دەسەڭ ارىنا قيانات، سوندا سول كولبينگە قول قۋسىرىپ، باسىن ءيىپ تۇرىپ:
— و، اينالايىن اق پاتشام، جيىرما بەس جىل بويى باسىمنان قارا بۇلت ارىلماي قويىپ ەدى، مىنە، ەندى سەن كەلىپ، تاڭىم اتتى، ك ءۇنىم شىقتى! — دەپ، بەركىن اسپانعا اتىپ قۋانعان قارتامىس قازىمىردى دا كوردىك. نەگە جيىرما بەس جىل؟ جيىرما بەس جىل قازاقستاندى دىنمۇحاممەد قونايەۆ باسقاردى. الگى جالاڭقيا ءسوزدى ايتقان جازۋشى جيىرما بەس جىل بويى قونايەۆتىڭ ەرەكشە ءىلتيپاتىندا بولىپ، قامقورلىعىن كوردى. ورنىنان قونايەۆ قالاي
ءتۇستى، الگى ءۇشىن ول دەمدە «قارا بۇلت» بولىپ شىعا كەلدى. حالقىنا، وتانىنا، استاناسىنا قان جاۋدىرا كەلگەن كولبينگە قوشامەت قىلامىن دەپ، جاس ورىمدەردىڭ توگىلگەن قانى مەنەن كوز جاسىنان جاسقانباي جاعىمپاز بولىپ، وزەۋرەي جالپاڭداعانداردى دا كوردىك.
دەگەنمەن جاس بالاداي كەكسىز حالىقپىز. گەنوسيد — اشتىقتان جارتىمىز قىرىلىپ قالىپ، قارنى تويعان كۇنى سول گەنوسيدتى ۇيىمداستىرعانداردى ۇمىتىپ جۇرە بەرگەن حالىقپىز. ارينە، ۇمىتتىردى، زورلاپ ۇمىتتىردى...
جەلتوقساندى دا جاي ەلەڭسىز وقيعا رەتىندە ۇمىتتىرىپ جىبەرمەك بولعاندار دا جوق ەمەس. زاۋدە ۇمىتىپ بارا جاتساق، مىنا فيلم سونى ەسكە سالعانداي. جەلتوقسان — تەك كولبينگە عانا قارسىلىق ەمەس. بۇل يمپەريالىق قورلىققا، زورلىققا قارسىلىق. «مەن — قازاقپىن!» — دەپ قاسقايا تۇرىپ ايتا الماي، ءتىلى بايلانىپ، اۋزى بۋىلعان ازاپقا قارسىلىق. ۇلتتىعىڭدى جويىپ، ءتىلىندى كەسىپ، اۋزىڭدى بۋا بەرسە قورقاق بولاسىڭ، بۇگەجەك، يمەنشەك بولاسىڭ.
تاۋەلسىزدىك تاڭى جانادان اتقاندا، ءتىل تۋرالى زاڭ شىعىپ، قازاق ءتىلى جەكە-دارا مەملەكەتتىك ءتىل اتانعاندا، قازاقتىڭ ەڭسەسى - ەداۋىر كوتەرىلدى. قازاقشا جاڭادان مەكتەپتەر اشىلا باستادى. «بولاشاق — كازاك تىلىندە» دەپ كوپ اتا-انا بالالارىن قازاق مەكتەپتەرىنە قاراي جەتەكتەدى.
ءبىراق بۇل قۋانىش ۇزاققا بارمادى. قازاقتىڭ ءتىلى شىن مانىندە ۇستەم ءتىل بولۋىنا، مەملەكەتتىك ءتىل بولۋىنا شەنەۋنىك توپتار جول بەرمەي قويدى. ويتكەنى بيلىك باسىندا ءتۇرى قازاق، ءتىلى ورىسشا شىققاندار وتىردى. ءالى دە وتىر. ولار مەملەكەتتىك ءتىلدى جاي انشەيىن قۋىرشاق تىلگە اينالدىردى. ويتكەنى كازاك تىلىندە ولار ءىس جۇرگىزە المايدى، ەل الدىنا ەكى اۋىز ءسوز ايتا الماي، شالالىعىن كورسەتىپ الادى. سونىسىن جاسىرۋ ءۇشىن دە ول ورىس ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن اسىرۋعا وتە - موتە مۇددەلى.
ناتيجەسىندە كەشەگى اتا-انالار بۇگىن بالالارىن قازاق مەكتەبىنەن قايتارىپ الىپ جاتىر. ويتكەنى «مەملەكەتتىك قۋىرشاق» ءتىلدىڭ بولاشاعى تىم بۇلدىر. بيلەۋشى توپتىڭ وسى پيعىلىن كورىپ - بىلگەن ماسانوۆ سياقتى عالىم - نيگيليستەر: قازاق ءتىلى — مەملەكەتتىك ءتىل بولۋعا جارامايدى، مەيلىنشە جۇتاڭ، جەتىم ءتىل دەپ سايراپ شىعا كەلدى. بۇلايشا ايتۋ وعان وتە ءتيىمدى. ويتكەنى ورىس تىلىندە ول سۋداعى بالىقشا جۇزەدى. ال قازاق ءتىلى ۇستەم بولىپ كەتسە — جەپ جۇرگەن نانىنان ايىرىلىپ قالادى. ءوز قارىنىنىڭ قامى ءۇشىن حالقىن، ۇلتىن قورلاپ سورلاعاندار وسىلار.
ءبىراق بيلەۋشى توپ سول ماسانوۆقا: «وۋ، جولداس، مۇنىڭ جالا وي، قازاق ءتىلى دۇنيەجۇزىلىك ادەبيەتتى اۋدارىپ مەڭگەرگەن ءتىل. تاريح، ەكونوميكا، ساياسات، تەحنيكا عىلىمدارىنا قۇدىرەتى جەتەتىن ءتىل. نە دەپ ساندىراقتاپ ءجۇرسىڭ؟» — دەپ اقىرىپ ايتا المايدى. قايتا ماسانوۆتاردى ىشتەي قولدايدى.
«اللاجار» ءفيلمى — وسىنداي ىشتەن قادالعان شانشۋداي تۋىستارىمىزعا» دا قارسى نارازىلىق.
جەلتوقساننان كەيىن ويراندى وتىز جەتىنشى جىل لەزدە ءتونىپ قالعانداي زامان كەشتىك. كگب جارىقتىق قىلىشىن جالاڭداتىپ شىعا كەلدى. مەن وندا «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە باس رەداكتور ەدىم. سوناۋ پاۆلوداردان ارنايى شاقىرتىلعان قازاق كەگەبەشنيك كۇندە مەنىڭ كابينەتىمنەن شىقپايدى. قىزمەتكەرلەردىڭ «دەلولارىن» الدىرادى. «مىنا ءامىرحان مەڭدەكە دەگەن قانداي ادام؟ قايدان كەلگەن؟ مىنەز - قۇلقى قالاي؟ ءجۇرىس - تۇرىسى، پيعىلى قانداي؟» سۇراقتارىنىڭ سىقپىتى وسىلاي بولىپ سوزىلا بەرەدى. باياعى جاتتاندى، تاپتاۋرىن ساۋالدار.
بۇل جاعداي قازاق مەكەمەلەرىنىڭ بارىندە بولدى. ستۋدەنتتەردى توپ-توبىمەن كومسومولدان شىعارىپ، ينستيتۋتتان قۋىپ جاتتى. كوبىن قاماۋعا الدى. ال ءىز-تۇزسىز جوعالىپ كەتكەن جاستاردىڭ، ەلدەگى اتا-انالارىنىڭ اۋزىنا تاس قۇلىپ سالىندى. «بالام قايدا؟» —دەپ ايقايلاۋعا ءۇنى جوق. وتىز جەتىنشى جىلعى ۇرەي وسىلاي ورالدى.
وسىنداي قوعامدىق-الەۋمەتتىك سىلكىنىستەر، بۋىرقانىستار كەزىندە ناعىز گەرويلار تەرەڭدە قالىپ، ءشوپ-شالام، بالدىر - باتپاقتار تولقىن جالىنا ءمىنىپ الىپ، تەڭىز بەتىنە شىعاتىن بولادى. جەلتوقساندا دا مۇنداي از كەزدەسكەن جوق. مىنا اتالعان فيلمگە دەيىن تۇسىرىلگەن قۇجاتتى فيلمدەردە كابينەتتە بۇعىپ وتىرعان بىرەۋلەر ءوزىن گەروي ەتىپ كورسەتىپ، جەلتوقسان تۋرالى ءپالساپا سوعاتىن.
ال شىن قايراتكەرلەر قالا بەرەدى. ويتكەنى ولار «مەن! مەن!» — دەپ كەۋدەسىن سوعا بەرمەيدى. دەگەنمەن شورتانباي اقىن ايتقانداي:
سۇعاناق بولىپ ۇرىنبا،
سىباعاڭ بولسا، تۇرىپ ال!
قازىلعان ور كەز كەلسە،
اتىڭنىڭ باسىن بۇرىپ ال!
مەن «سىباعاسىنان» قۇر قالىپ جۇرگەن ناقتى ەكى ادامدى بىلەمىن. ءبىرى — كازتاگ - تىڭ سول كەزدەگى ديرەكتورى، عالىم، جۋرناليست جۇماعالي ىسماعۇلوۆ، ەكىنشىسى «جەتىسۋ» گازەتىنىڭ سول كەزدەگى باس رەداكتورى ماماديار جاقىپ. جەلتوقسان قاھارماندارىنا سوت بولىپ، سوتتىڭ قاتاڭ ۇكىمى جاريالانعان ساتتە بەس قاھارمان قازاق بالاسى سوتتىڭ الدىندا قاسقايىپ - قاسقايىپ تۇر ەكەن. سول سوت سۋرەتكە تۇسىرىلگەن. قازتاگ ديرەكتورى ونى رەداكسيالارعا تاراتقان. گازەتتەردىڭ كوبى ساقتىق جاساپ، ونى جاريالاماعان. «جەتىسۋ» جاريالاپ جىبەرگەن.
كولبين مەن كولبينشىلەر اشۋعا بۋلىعىپ، ءوز قارىندارىن وزدەرى جارىپ جىبەرە الماعان سوڭ ءزارىن جاڭاعى ەكى جۋرناليستكە توگەدى عوي. جۇمىستان، پارتيادان قۋىلادى. ءتىپتى سوتتاماق تا بولادى. جۇمىسقا ورنالاسۋ قايدا؟ ماماديار قاسكەلەڭ اۋداندىق گازەتىنە تەحنيكالىق قىزمەتكەر بولىپ ارەڭ ورنالاسسا كەرەك.
1989 جىلى «سوسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى بولىپ بارعاندا، ماماديار رەداكسيا سەكرەتارياتىندا ماكەت سىزۋشى بولىپ وتىر ەكەن. بىردەن ءبولىم مەڭگەرۋشىلىگىنە تاعايىندالىپ، رەدكوللەگيا قۇرامىنا ەنگىزىلەدى...
«اللاجار» ءفيلمنىڭ اتى. اللا جار بول سىن دەگەنى عوي.
بۇل كەزەندى «وتپەلى كەزەڭ» دەپ قويىپتى. سول وتكەلدە قالتىلداق ۇستىندە كەلە جاتقاندايمىز.
ايتەۋىر اللا، جاراتقان قۇدىرەت جار بول سىن!
فيلم كەمشىلىكسىز ەمەس. شۇبالاڭقى. كينو سىنشىلارىنىڭ كوزىمەن قاراسا باسقا دا ارتىق - كەمى بار شىعار.
مەن سىنشى ەمەسپىن. مەنىڭ قاتارداعى كورەرمەن رەتىندە ايتپاعىم: «اللاجار» سانانى وياتىپ، كوكىرەكتىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە ساۋلە تۇسىرگەندەي. جەلتوقساننىڭ ءالى دە اقتالماعان قۇرباندارى بار.
ال سول سويقاندا شەيىت كەتكەن جالعىز قايرات رىسقۇلبەكوۆ قانا ەمەس. تاعى كىمدەر؟ ولاردى زورلاپ، قورلاپ، ولىمگە كەسىپ، ۇكىم شىعارعانداردىڭ ءبىر تال شاشى قيسايعان جوق. نەگە؟
جاۋابىن پارلامەنت ءالى ايتقان جوق.
فيلم شىندىقتىڭ شىمىلدىعىنىڭ ءبىر شەتىن عانا تۇرگەندەي. ال تۇگەل شىندىق ءالى قالىڭ شىمىلدىقتىڭ ار جاعىندا جاتىر. بۇل فيلمنەن اڭعارارىمىز: مۇحيتتاعى مۇزتاۋدىڭ توبەسى عانا كورىنەدى، دەنەسى تەڭىز تەرەڭىندە...
You Might Also Like
-
كازىرگى ءىرى-ىرى مامان عالىمداردىڭ ءوزى ءۇشىن كونە ەگيپەت پاپيرۋستارىن، نەمەسە جۇڭگو يەروگليفتەرىن وقۋ قانداي قيىن بولسا، ارابشا قادىم جازۋىن وقۋ دا سونداي كۇردەلى.
-
اراعا ءبىر جىل سالماي قىرعىزعا تاعى كەلدىك. بىلتىر دۇنيە جۇزىندە تەڭدەسى جوق ماناستىڭ مىڭ جىلدىق تويىن كورىپ، سول تويدىڭ قىزۋى ءالى سۋىنباي، سول اسەردى ساعىنىپ كەلدىك.
