InfoHub Logo

جۇرت «ايۋشا اقىرىپ تۇرعان الاكوز» دەيتىن ايەل ءوزىنىڭ ەرى جانتاقتى «مەنىڭ مومىنىم، قويدان قوڭىرىم» دەپ اتايدى. مۇنى سىرت قاراعان كىسى الاكوز ەرىن تىم جاقسى كورگەندىكتەن سولاي دەيتىن شىعار دەپ ويلايدى. ءبىر جاعىنان الىپ قاراعاندا بۇل ءتىپتى شەشەسىنىڭ بالاسىنا ايتقانى سياقتى دا. ويتكەنى الاكوز دەنە ءبىتىمى تىم كەسەك، ەگەp ىلە وزەنى تاسىپ اۋىلدى الىپ كەتكەندەي جاعداي بولسا، ومدا جانتاقتى يىعىنا وتىرعىزىپ الىپ، جالداپ تارتا بەرەتىندەي. ال جانتاق شە؟ كەرىسىنشە ونى جۇرت قومسىنىپ، بىرەۋ ونى كۇيكەنتايداي، بىرەۋ جۇدىرىقتاي دەپ جۇرەدى. ماسەلە ءتىپتى ولاردىڭ ۇلكەن-كىشىلىگىندە ەمەس.

جالپاق ەرەكشە شارۋاقور، ءۇيىنىڭ وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىعادى. يا، ونى سوككەننىڭ جاعاسى سوگىلسىن، «ءوز ۇيىنە قاراماعاننىڭ قولى قارىنان كەسىلەدى» دەگەن ەمەس پە. سوندىقتان دا وعان كورشىلەر كوڭىل بولمەيدى. تەك اس ۇيلەرى ءبىر بولعاندىقتان با، ايتەۋىر ەركىننىڭ قارت شەشەسى ۇلشاي عانا وسى ۇيدەگى جاعدايدى كەسىپ، ءپىشىپ، ماڭىز بەpiپ، جانتاقتىڭ جۋىندى توگۋگە بارا جاتقانىن، كەلە جاتقانىن كورگەندە «و ەركەك ەمەس، جەلكەك نەمە، اناۋ داڭكەسپەندەي قاتىن پە بىتىرەدى ەي» دەپ كۇيىپ-پىسىپ، ۇرسىپ جۇرەدى.

الاكوز ۇلشاي شەشەيدىڭ جاقتىرمايتىنىن ءبىلىپ، ادەيى ايتاتىنداي ونى كورگەندە «مومىنىم، جۋىندىنى توگىپ كەلشى، ءبورىباسارعا تاماق قۇي دا، يت ءىشىپ بولعانشا جانىندا تۇرىپ، سونان سول يتاياقتى توڭكەرە سال» دەگەن سوزدەردى قاپتاتتى-اي كەلىپ. مۇنى ەستىپ تۇرعان ۇلشاي شەشەي تىجىرىنىپ تەرىس اينالادى. ال جانتاق ءۇن-تۇنسىز مونتەڭ قاعىپ، دومالانىپ كەتە بارادى.

العاش ۇلشاي شەشەي:

— ياپىرماي، شىدامدى جىگىت ەكەن ءوزى،— دەپ ءجۇرۋشى ەدى، كەيىن ول پىكىرىن وزگەرتتى بىلەم. ويتكەنى كوپ بالانى اسىراپ وسىرگەن ۇلشاي شەشەي جانتاققا قاتتى جانى اشىق، ءارى شارۋاسىنا قاراعانىنا ريزا بولىپ جۇرگەندە، ءبىر ۋاقيعانىڭ كۋاسى بولدى.

ءبىر كۇنى كىزمەتىنەن جانتاق ۇيىنە كۇندەگى ۋاقىتىنان جارتى ساعاتتاي كەش كەلدى. ول قالاداعى ءبىر قويمانىڭ مەڭگەرۋشىسى بولاتىن. جانتاق كەلەردە بۇل ۇيدەگى جاعداي تەز بۇزىلاتىن قىسقى كۇندەي اياق استىنان وزگەرە قالدى. ول كەلگەندە بوران يتجوننان تۇرعانداي ەدى. اڭگىمەنى باستاعان. الاكوزدىڭ قولىنداعى شەشەسى سۇيرەتاي كەمپىر بولدى.

— كوردىڭ بە، كەشىگۋىن؟ ءۇيى-جايى بار ادام قىزمەتتەن قايتقاندا كەشىگە مە ەكەن، قۇداي بىلەدى سول، سەنى ەكى بالاڭمەن ۇلىتىپ جۇرتقا تاستاپ كەتىپ، بىرەۋمەن جوعالعالى ءجۇر. ءتىلىم جازىقتى، ءداپ سويتكەلى ءجۇر.

الاكوز بۇل سوزگە كوزى شاتىناپ ەرنىن بىرت دەگىزىپ:

— تاستاپ كورسىن،— دەدى.

— ويباي، وتىزعا كەلگەنشە سەنىڭ-اق اقىلىڭ كىرمەي قويدى-اۋ، بالام. ونداي تۋعان-تۋىسقانى جوق ادامعا سەنۋگە بولا ما؟ كۇش كورسەتىپ وتىرعانىڭ الگى كورشى اۋداننان كەتۋدىڭ جايى مەن ەكى بالاڭ با؟ ول تۇك تە ەمەس. ونىڭ ءجىبىن الدەن بوساتىپ جىبەرسەڭ، كەيىن نە بولاسىڭ. ونى بىلاي ۇستاۋ كەرەك.

سۇيرەتاي «بىلاي ۇستاۋ كەرەك» دەپ تامىرى بىلەۋلەنىپ، كوگەرىپ، تارامىستانىپ كەتكەن، تەرىسى قابىرشاقتانعان، تاسباقانىڭ مويىن تەرىسىندەي تىرىسقان قولىن مىق شەگەدەي قىلىپ، جۇمىپ كورسەتتى. الاكوز بۇل كوپتى كورگەن، قۋارعان كارى جۇدىرىققا قاراپ ءبىراز اقىل العانداي بولدى. انالى-بالالى ەكەۋى ءسويتىپ ۇيدە مومىندى «سىرتتان سورلاتىپ» وتىرعاندا موينى سالبىراپ، بۋىنشاق-تۇيىنشەگىن ارقالاپ قىزمەتتەن جانتاق كەلدى.

— نەگە كەشىكتىڭ-ەي؟— دەدى الاكوز ەل كوزىندەگى مومىنىم دەيتىن سىپا ءسوزىن بىلاي تاستاي بەرىپ.

— قىزمەتتە بوگەلىپ قالدىم.

— سەن بۇيتە بەرسەڭ...— دەپ قولىنداعى نان جايىپ جاتقان وقتاۋمەن جانتاقتى قاق باسقا تارتىپ كەتتى، شاشى جوق تاقىر باس، جارىلسا دا اناۋ ۇندەمەي، باسىن ۇستاپ وتىرىپ قالدى. وسى ءبىر جايدى كوزىمەن كورگەن ۇلشاي شەشەي سوڭعى كۇندەرى «وسىنىڭ ءبىر كىرىپتار جەرى بار» دەيتىندى شىعاردى.

ال قىزمەتتەستەرى جانتاقتى جۇمىستا باسقاشا باعالايدى. ونى بىرەۋ ۇستامدى جىگىت، بىرەۋ سالماقتى جىگىت دەسىپ اسپان-سايباق قىلادى. ءوزىنىڭ كورشىسى ەركىن دە سول پىكىردە ەدى. جالپى جانتاق جونىندەگى ماقتاۋدىڭ ءبارىن قوسقاندا ونىڭ سالماعى ديىرمەن تاسىنداي بولىپ شىعار ەدى. ول جينالىستاردا جىلىندا ءبىر رەت سويلەپ كورگەن ەمەس. سوڭعى كەزدەرى ونى بۇرىن «مىنەزى عوي» دەسەتىندەر ەندى «ارامدىعى» دا دەيتىن بولىپتى. جينالىس بولسا-اق ول ءبىر بۇرىشقا كىرىپ الىپ، سوزگە ارالاسپاي سازارىپ وتىرادى. جاقىندا قويما قىزمەتكەرلەرىنىڭ كىشكەنە جينالىسى بولا كەتتى. جينالىستىڭ شاقىرىلۋ سەبەبى مىناۋ ەدى.

ءبىر كۇنى كەشكى عۇرىپ ۇلكەن قويمانىڭ الدىنان ءوتىپ بارا جاتىپ ەركىن مەن جانتاق ەكەۋى قاپقا سالىپ كوتەرگەن بىردەمەسى بار بىرەۋدىڭ بۇكىرەڭدەپ قويمانى اينالا بەرگەنىن بايقاپ قالدى. مۇندايعا ءارقاشان-اق ەپسەكتى ەركىن كۇدىكتى ادامدى قۋىپ جەتتى. ناق وسى ءبىر شاقتا اناۋ قاپتى تاستاپ، تۋرا قاشىپ ەدى، ەركىن بۇرا باستىرمادى. ۇرى ۇستاعان قولدان شىعىپ كەتپەك بولىپ جۇلقىنىپ تا كوردى، ەركىن تاپجىلتپادى. بۇل جەرگە جانتاق تا كەلدى. بايقاپ قاراسا، بۇل كۇندە وزدەرىمەن ارالاسىپ جۇرگەن، دايىن ءونىم تۇراتىن ۇلكەن قويما مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى ورداڭباي.

— ساعان نە جوق، دەدى الاڭ ەتە تۇسكەن ورداڭباي.

— ءتۇۋ شىركىن، ۇياتىڭ قايدا؟—دەدى ەركىن ورداڭبايدان ءتۇڭىلىپ كەتىپ.

— ال، ۇرىنى الىپ جۇرەلىك، قاپتى سەن كوتەر، جانتاق، — دەي بەرىپ ەركىن جەر جۇتىپ قويعانداي بولعان جولداسىنىڭ ورنىنا قارادى. ەركىن الدىمەن ءوز كوزىنە سەنبەگەنمەن، «ديىرمەندەي سالماعى بار» دەيتىن باتىردىڭ جاز كۇنىنىڭ كەشكى بۇلىڭعىرىمەن دوپشا دومالاپ، كوز ۇشىندا بۇلدىراپ بارا جاتقانىن بايقادى.

ەندى مىنە وسى ماسەلە قارالعان جينالىستا دا ءۇن-تۇنسىز وتىر. ءتىپتى ورداڭباي ەركىنگە پالە جاپتى.

— مەن قويمادا قاپقا سالىنعان نارسەلەردى بىلاي قويا بەرىپ ەدىم، مىناۋ الا قاشتى.

وسىنداي كورىنە كوزگە جالاقورلىقتى ەستىپ وتىرىپ-اق جانتاق ءتىپتى ءۇن شىعارمادى. ومىردە تۇك بولماعان، تۇك كورمەگەن سياقتى. كەشە ورداڭبايدى ۇستاپ العاندا ەركىننىڭ جانىندا تۇرعان جانتاق ەمەس، الدە ءبىر باسقا ادام سياقتى.

— مىنا جانتاق-اق ايتسىنشى،— دەپ ىزا بولىپ كەتتى ەركىن. «جانتاق» دەگەندە ول ءبىر سەلك ەتە ءتۇستى دە، قايتادان مەلشيىپ قالدى. ونىڭ سەلدىر، قىسقا قىرىققان شاشى الدە نەدەن قورىققان كىرپىنىڭ تىكەنەگىندەي تۇرەگەپ كەتىپتى. ءبىراق جىلتىر قارا ءوڭى سۋ تيمەس قونىزداي ەش نارسەنى دارىتار ەمەس، وزگەرمەيدى. جۇرەگى كەۋدەسىنە سىيماي تۇرعانداي دەمىن تەرەڭ الىپ، ومىراۋى قوزعالا بەرەدى. تىشقان كوزىن ۇرلانىپ-ۇرلانىپ اركىمگە تاستاپ قويادى. تىلدەن ءبىرجولا قالعانداي، بۇتاعى بۇلك-بۇلك ەتەدى.

ەركىندى ىزا بۋىپ بارادى:

— ەي، جانتاق، ۇرىمەن ورتاق بولماساڭ ايتپايمىسىڭ؟ الدە سوسياليستىك مۇلىككە جانىڭ اشىماي ما؟

جانتاقتان جان شىعۋعا بار، ءۇن شىعار ەمەس. ماسەلە شەشىلمەي اشىق قالدى. ونىڭ ەسەسىنە ورداڭباي جەكە ءوزى اكت جاساپ، ەركىندى قىزمەتتەن شىعارۋ جايىندا كومبينات ديرەكتورىنىڭ الدىنا ماسەلە قويا كەتتى.

ەرتەڭىنە كومبينات تۇرعان قالاشىق گۋ-گۋ ءسوز بولدى. ەركىندى قىزمەتتەن شىعاراتىن بولىپتى دەستى ءبىرسىپىراسى. ەندى ءبىرسىپىراسى «ياپىر-اي، جانتاعىڭ نەتكەن ارام ەدى» دەستى. مۇنداي ءپىشى-پىشى ءسوز ءبىر ۇيدە تۇراتىن كورشى-قولاڭ اراسىندا دا بولىپ ەدى. ۇستىندە ويىن تاسى ەكى جاۋىرىنىنىڭ ورتاسىنا دەيىن جالاڭاش، سوڭعى سانمەن تىگىلگەن بۇرمە ەتەك كوك جىبەك كويلەگى بار الاكوز ەسىك الدىنداعى ەرىككەندەردىڭ جانىنا كەلىپ وتىردى. ونىڭ ەرىنىنە كەرقىزىلدان جاققان دالابى ونسىز دا جايىن اۋىزىن ۇلكەيتە تۇسكەندەي ەزۋىن قۇلاعىنا جەتكىزىپ كورسەتەدى. ەكى شىقشىتتاعى بۇلتيىپ ارتىق بىتكەن ەت قالىڭ جاعىلعان وپانى سىڭىرە الماي، توزاڭداندىرىپ، تۇكتەندىرىپ تۇر. شاپتىعىپ، بەتتەن الا كەتەيىن دەپ تۇرعانداي. الايعان ۇلكەن كوزدەرى سۇزەگەن سيىردىڭ ۇرىنشاق مىنەزى ۇستاعان كەزىندەگىدەي الاق-جۇلاق ەتەدى. ۇلشاي شەشەيگە تيىسە الماي وتىرعانداي. اسىرەسە، وت باسىنا جىبەك كويلەك كيىپ ءجۇرۋى قىزىق. الاكوز قانشا ادۋىن بولىپ كورىنگىسى كەلسە دە ەشكىم ودان ىعىسا قويمادى، اڭگىمەنىڭ جەلىسى دە ۇزىلمەدى. ءبىر شامادان سوڭ:

— مەنىڭ مومىنىم ولەر جەرىن بىلەدى، قاتىن-بالاسى، ءۇيلى-باراندى ادام اۋزىن باعىن سويلەر بولار. ەركىن سياقتى ەسەر دەيمىسىڭ،— دەپ ءاي-شاي جوق اڭگىمەنى ورتاسىنان ءبولىپ جىبەردى. الاكوزدىڭ اڭگىمەسىن راستايىن دەگەندەي، بۇرىشتان ءبىر ەسەك اربا شىعا كەلدى دە، ونىڭ جانىندا ارباكەشكە ىلەسكەن جانتاق كورىندى. شالبارىنىڭ ەكى بالاعى جات اۋىلدىڭ ءيتى تالاعانداي جۇلىم-جۇلىم بولىپ كەتكەن. كيىمنىڭ ءتۇسىن ايىرىپ بولار ەمەس، ءبىر كەزدە كوك بولعان با، قالاي، ءار جەرىنەن كوكشىل تاڭىلتاق بايقالادى. باسقا جەرىندە دە نەشە ءتۇرلى بوياۋ بار. جەيدەسىنىڭ قولتىعى سوگىلىپ، ءبىر يىعى جارقىراپ كورىنىپ تۇر. بويى بۇرىنعىدان دا الاسارىپ كەتكەن بە، ەسەك اربادان ارەڭ اسادى. ونىڭ جانىنا الاكوز باردى. اربادا ءبىر قاپ كارتوپ جاتىر. مۇنى كورگەن الاكوز ءسوز باستادى:

— وسى ءبىر شاقىرىم عانا جەردەي وسى ءبىر قاپ كارتوپتى كوتەرىپ تە كەلمەيمىسىڭ. سوعان اربا جالداپ.

ءبىر قاراعان كىسى مۇنى الاكوز كۇلكى ءۇشىن ايتىپ تۇر دەپ تە ويلار ەدى. ويتكەنى كارتوپ سالىنعان قاپتى اربادان تۇرعىزعاندا جانتاقتىڭ بويى قاپتان اسپاي قالدى. قاپتى ءبىر شاقىرىم بازاردان كوتەرىپ كەلۋ ەمەس، ۇيگە. كوتەرىپ كىرگىزسە دە وعان كوپ ولجا سياقتى.

— بەس سومدى بوسقا شىعارىپ،— دەپ سىزدانىپ الاكوز ەسىك الدىنداعى وتىرعىشقا قايتىپ كەلدى. باسقا ايەلدەر سياقتى ەرىمەن بىرگە كارتوپتى ۇيگە كىرگىزۋگە تۋرا جونەلمەدى دە، نە جانتاقتىڭ تاماعىن ازىرلەيىن دەمەدى دە. جانتاق ەسەك اربادان قاپتى ارقالاي بەرىپ، ەتپەتىنەن كەتتى. جىعىلىپ استىمدا قالىپ، زورعا تۇردى. اقىرى كارتوپتى شەلەكتەپ تاسىدى. سوندا دا الاكوز وتىرعىشتان تاپجىلعان جوق. ول ايەلىم ەدى-اۋ، نەگە بولىسپاي وتىرسىن دەپ جانتاق، الاكوزگە ءسوز تاستامادى دا. ءبىراق مىلتىق كۇشىمەن ىستەلىپ تۇرعانداي ءۇنسىز. ۇلشاي شەشەيگە جانتاق مۇنىڭ ەرى ەمەس، باياعىداعى بايلاردىڭ جالدامالى ق ۇلى سياقتى كورىنىپ كەتتى. «وسى كىرىپتار بولماسا، وسىلاي بولار ما ەدى» دەپ ويلادى ۇلشاي شەشەي تاعى دا.

...كومبينات ديرەكتورى ابەنوۆ قاتتى اشۋلى. ول ماڭدايى قاسقايىپ، ورنىنا وتىرماي، تۇرەگەلگەن بويى تۇر. قويما مەڭگەرۋشىلەرى، سەح باستىقتارى، كۇزەت قىزمەتكەرلەرى تeگic كەلگەن. ابەنوۆ كەلگەندەردى ءجىتى كوزىن جۇگىرتىپ ءبىر تۇگەندەپ الدى دا، ورداڭبايعا توقتاماي، جاۋاپتى جانتاقتان تارتتى.

— ال جانتاق ماسەلە ساعان تىرەلىپ تۇر، ايتشى كونە،— دەدى. ءبىراق نەگە ەكەنى بەلگىسىز ونى جاقتىرماعانىن بەت پىشىنىنەن ءبىلدىرىپ الدى. بۇرىشتا تۇراتىن قارا سەيفتىڭ جانىنداعى قۋىسقا كىرىپ العان جانتاق «ۇندەمەگەن ۇيدەي پالەدەن قۇتىلادى» دەي مە، سۇراق تىكەندەي، كوز ۇكىدەي قادالعاندا دا تىرس ەتپەدى. قۋىستا قىسقى ۇيقىعا كەتكەن جارقاناتتاي دىبىس شىعارمادى. ونىڭ ۇندەمەۋى ابەنوۆتى اشىندىرا ءتۇستى. ابەنوۆ كوزىنەن وت شاشىپ ورداڭبايعا ورالدى جانە شىنىن ايتقىزباي قويمايىن دەگەندەي قاتتى زەكىدى:

— تۇر، وندا ءوزىڭ ايت، دۇرىسىن ايت!

ورداڭباي ۇيقىسىن اشا الماي تۇرعانداي قولاپايسىزدىقپەن ورنىنان زورعا كوتەرىلە بەردى دە، «مەنەن ءبىر قاتەلىك ءوتتى» دەپ الىستان الىنعان راديو ۇنىندەي دىبىسى ءوشىپ قالدى. شاماسى باعانادان بەرى ورداڭبايدان سۇراماي وتىرعاندا ابەنوۆ مۇنىڭ بوساڭدىعىن بىلسە كەرەك. ول جانتاقتىڭ اقتىعىن، ادامدىعىن بايقايىن دەدى بىلەم.

ەندىگى ماسەلە جانتاق تۋرالى.

جانتاق جالت قارادى. جانىمدى وسى الىپ قالار دەگەندەي بۇرىشقا تىعىلا ءتۇستى. ءسوز باسقا بىرەۋگە ايتىلىپ جاتقانداي ول ءۇن-تۇنسىز. ديرەكتور قولىنا ءبىر قاعازدى الىپ وقىماق بولدى:

— كورشى اۋداننىڭ پروكۋرورىنان حات... كومبينات ديرەكتورى ابەنوۆ جولداس! سىزدە قويما مەڭگەرۋشىسى بولىپ ىستەيتىن جانتاق، قاراسۋ اۋدانىنان ەكى قويمانى ىشىپ-جەپ، ونى زاڭ كۇشىمەن تولەپ، ءۇشىنشى قويمانىڭ ءۇش مىڭ سومىن قۇرتىپ، ءبىزدىڭ اۋداننان زىم-زيا بولعان ەدى. ەندى سول ۇرىنى ءسىزدىڭ كومبيناتقا ىندەتىپ وتىرمىز. سوڭعى زاڭعا بايلانىستى جانتاقتى سوتقا بەرمەي، تۇزەلەر دەپ كەلگەن ەدىك...

ديرەكتور قاعازدى قويا سالىپ ءوزى سويلەپ كەتتى:

— ءوز كۇناسىنەن ارىلماعان ادام باسقانىڭ كۇناسىن ايتۋعا باتىلى بارمايدى، اركىمگە كىرىپتار بولادى. بىرەۋدىڭ بەتىنە تۋرا قاراي المايدى...

ابەنوۆ تۇتىگىپ كەتتى. كابينەتتەگىلەر قوزعالاقتاپ، دابىرلاسا باستادى. ال ەركىننىڭ كوزىنە كەشە جانتاقتىڭ كوز ۇشىندا ءبىر قاراڭعى، ءبىر جارىقتا بۇلدىراپ قاشىپ بارا جاتقانى ەلەستەدى. جانتاق وعان بۇرىنعىداي ديىرمەن تاسى ەمەس، تىكەنەگىن ءار جەرگە قالدىرىپ، جەل قۋىپ بارا جاتقان ەبەلەكتەي كورىندى. ادۋىن الاكوز جەڭگەي الدىندا بۇگەلەك قاعاتىنى دا وسى ەكەن عوي دەپ توپشىلادى. وسىنى سەزگەندەي جانتاق، بۇرىشتاعى قۋىسقا تىعىلا ءتۇستى.

1960

---