كوزاينەك
...ەلۋىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا بۋرا ەكەۋمىز «بورلىدەگى» ءبورلى باستاۋىش مەكتەبىنىڭ ءتورتىنشى كلاسىندا بىرگە وقىدىق. «باستاۋىش مەكتەپ» دەپ اۋىز تولتىرىپ ايتىپ وتىرعان مەكتەبىمىزدە سول جىلى جيىرما التى بالا وقيتىن دا، ءتورتىنشى كلاستا ءتورت بالا ەدىك. بۋرا ەكەۋمىزدەن وزگەلەرى ماجىكەن دەيتىن بالا مەن ءمۇعالىمىمىزدىڭ قىزى قىزداركۇل بولاتىن.
مەكتەبىمىزدىڭ تۇرعان جەرى دە قىزىق ەدى. جەتى-سەگىز ۇيدەن شوعىر-شوعىر بولىپ ورنالاسقان اۋىلداردىڭ ەشقايسىسىنا دا جاقىنداماي، ۇرىككەن تۇيەدەي بولىپ ايدالادا قاڭقيىپ تۇرۋشى ەدى. مۇنىڭ ءمانىسىن ۇلكەندەر «كەزىندە مەكتەپتى قاي جەردەن سالۋ كەرەكتىگىنىڭ تالاس بولعاندىعىنان» دەپ تۇسىندىرەتىن.
كوزىنە قالىڭ كوزاينەك كيەتىن نايزابەك دەگەن جاس شاماسى ەلۋدىڭ ماڭىنداعى ءمۇعالىمىمىز بار ەدى. سول كەزدەگى كوزاينەك كيەتىندەردىڭ سيرەكتىگىنەن بولار، ونىڭ ءجونى ءتۇزۋ ءوز اتىن وزىنە قيماعانداي، جۇرت «كوزاينەك» دەيتىن. ىلكىدە بىرەۋلەر عانا كوڭىلى ءتۇس كەندە «ءمۇعالىم» دەپ قالادى. كلاستا وتىرعاندا «اعاي-اعايلاعاندىعى» بولماسا، وقۋشىلاردىڭ وزدەرى دە مەكتەپتەن ۇزاپ شىعا بەرە «كوزاينەك» دەيدى. ءتىپتى وسى موماقان-اۋ دەگەن مەن سياقتىلاردىڭ اۋىزدارىنان شىعاتىن ءسوز دە الا-قۇلا... كەيدە «كوزاينەك اعاي»، كەيدە «نايزابەك اعاي».
...بۋرا ەكەۋمىزدىڭ ۇيلەرىمىز نايزابەك اعايدىكىمەن قوڭسى ەدى. سوندىقتان ءبىزدىڭ اۋىلدى جۇرت «كوزاينەكتىڭ اۋىلى» دەپ اتايدى.
مەكتەبىمىز وزگە اۋىلداردان گورى ءبىزدىڭ اۋىلعا تاياۋلاۋ ەدى. مۇنىڭ ءمانىسىن ۇلكەندەر «مەكتەپتى سالۋ تالاس بولعان كەزدە نايزابەك باسقا اۋىلعا مۇعالىمدىككە كەتىپ قالامىن دەپ قورقىتقاندىقتان ەدى» دەپ تۇسىندىرەدى. ءتورت كلاستىڭ وقۋشىلارىن نايزابەك اعاي كەيدە ەكى-ەكىدەن ءبولىپ، كەيدە ءبارىن بىرىكتىرىپ وقىتادى. ونىڭ بۇل ىسىنە ارالاسىپ جاتقان ەشكىم جوق. كەيدە «بۇگىن اڭعا باراتىن ەدىم، قايتا بەرىڭدەر. قالعان ساباقتى ۇيدەن وقىپ كەلەسىڭدەر» دەيتىن دە كەزدەرى بار. وندايدا وقۋشىلار شۋىلداسىپ، قۋانىپ، مارە-سارە بولىپ ۇيلەرىنە قايتىپ بارا جاتادى. ال ءمۇعالىمىمىزدىڭ ءۇش-تورت كۇندەپ اۋدان ورتالىعىنا ايلىق الۋعا كەتەتىن كەزدەرىن ايتسايشى!.. كىشىگىرىم دەمالىسقا شىققانداي بولىپ ارقامىز كەڭىپ قالادى.ال اعاي الىستاۋ ءبىر اۋىلعا قوناققا كەتىپ، بولماسا الىستاۋ جەردەن ونىڭ اعايىن-جەگجاتتارى قوناققا كەلىپ جاتسا، تاعى دا ءبىزدى جارىلقادى دەي بەرىڭىز... مۇندايدا حاباردى بىر-بىرىمىزگە ءشۇيىنشى سۇراعانداي ەتىپ جەتكىزەتىنىمىز-اي...
بيىلعى وقۋ جىلى باستالعان بەتتە ءبىرىنشى مەن ءۇشىنشىنى تۇسكە دەيىن، ەكىنشى مەن ءتورتىنشىنى تۇستەن كەيىن ءبولىپ وقىتىپ ءجۇردى دە، كۇن سۋي كەلە ءمۇعالىمىمىز «سەندەرگە بولا تۇسكە دەيىن ءبىر، تۇستەن كەيىن ءبىر دىردەكتەپ جۇرە المايمىن. ەرتەڭنەن باستاپ ءبارىڭ دە تاڭەرتەڭ كەلىڭدەر»، — دەدى. قارسىلىق بىلدىرگەن بالا بولعان جوق. ءبارى دە مارە-سارە بولىپ، قۋانىسىپ قالدى. ويتكەنى بارلىق كلاستىڭ وقۋشىلارىنىڭ بىرىگىپ وقۋى كوڭىلدىلەۋ. مەكتەپكە كەلەردە، قايتاردا، ءتىپتى ءۇزىلىس كەزدەرىندە دە ادەتتەگىدەن قىزىقتى، ۋ-دۋلى بولادى.
...بۋرانىڭ مەنەن ەكى جاس ۇلكەندىگى بار ەدى. سولاي بولا تۇرا ءبىر كلاستا وقيتىندىعىمىز ونىڭ ورنىندا قالىپ قويعاندىعىنان ەمەس-تى. ول ءتىپتى ناشار دا وقىمايتىن. ءبىراق ءبىر عاجابى بۋرا وزگەلەردەي «مەن بىلەمىن» دەپ قولىن شوشاڭداتىپ، الدە ءمۇعالىمدى مازالاپ كورگەن بالا ەمەس. ساباقتى بىلەتىندىگىن جاۋاپ بەرگەن كەزدە عانا ءبىلدىرىپ، وزگە ۋاقىتتا كلاستاعى پەش جانىنا ورنالاسقان ەسكى پارتادا ءۇن-تۇنسىز تەرەزەدەن سىرتقا قاراپ، بولماسا ءمۇعالىم بەرگەن تاپسىرمانى جازىپ، وقىپ، وزىمەن-وزى بولىپ وتىرادى. ونىڭ وزگەلەردەي ەلپىلدەپ تۇرمايتىن وسى مىنەزىن نايزابەك اعاي جاقتىرمايدى. ال كەش وقۋىنىڭ سەبەبى — بۋرا بىرىنشىگە بارار كەزدە اۋىلدا مەكتەپ بولماپتى دا، اجەسى ونى باسقا اۋىلعا جىبەرمەي قويىپتى. اجەسى دەمەكشى... بۋرانىڭ اجەسى عانا بار. اجەسىنەن كەيىنگى جاقىنى ءبىز. مەن وعان شوبەرە تۋىسپىن. «ەكەۋىڭ دە جۇرقابايعا شوبەرە بولاسىڭدار» دەپ وتىرادى اكەم. سول «جۇرقابايعا شوبەرە بولاسىڭدار» دەگەن ءسوز ءبىزدى راسىندا دا جاقىنداتىپ جىبەرەتىن.بۋرانىڭ اكەسى مايداندا قازا بولعان. ال شەشەسى مازگۇل كۇيەۋى قازا بولعان سوڭ، نايزابەك اعايدىڭ «كۇيىكتەگى» جيەنىنە تۇرمىسقا شىعىپتى.
وسى ءبىر جايعا وراي بۋرانىڭ اجەسى «كەلىنىمدى ازعىردى... قولىمنان الىپ كەتكەن وسى... بۇل ءىسىن مەن اقىرەتتە دە كەشپەيمىن» دەپ، نايزابەك اعايدى سىرتىنان سىباپ وتىراتىن كەزدەرى بار. سول ادەتىن جانە قويمايتىن دا...
كەمپىر-شالداردىڭ باس قوسقان جەرىندە رەتى كەلسە-اق «ويباي-اۋ، بۇل كوزاينەك ماعان ءسويتتى عوي... بۇعان مەنىڭ ءىشىم قالاي جىليدى؟!. بەتىنە قالاي كۇلىپ قارارمىن ونىڭ» دەپ، كوزىنىڭ جاسىن ءبىر توگىپ الاتىن... وكپەسىن ءمۇعالىمنىڭ كوزىنشە دە ايتقانىن مەن تالاي رەت ەستىگەنمىن. ول كىسىنى مەن دە اجە دەيمىن. ءبىر قىزىعى — اجەم مۇنداي اڭگىمەلەردى بۋرانىڭ كوزىنشە ايتپايدى. قايتا وسىنداي اڭگىمەسىنىڭ ۇستىنە بۋرا كەلە قالسا، كوزىن جاۋلىعىنىڭ ۇشىمەن سۇرتكىشتەپ الەك-شالەك بولادى دا، نەمەرەسى شىعىپ كەتكەن سوڭ-اق: «ويباي، بۋراتاي ۇرسىپ بالە قىلادى. «نەگە ايتا بەرەسىڭ ەسكى جىرىڭدى» دەپ قىر سوڭىمنان قالماي قويادى»، — دەپ ءوزىن-وزى اقتاپ جاتاتىن.اجەممەن اراداعى سول سالقىن قاتىناستىڭ اسەرى بولار، نايزابەك اعاي دا بۋرانى جاراتپايتىن. اسىرەسە ونىڭ قايسارلىعىن، العان بەتىنەن قايتپايتىن وجەتتىگىن-اق ۇناتپاي، قيت ەتسە بۋراعا ۇرسۋعا، ونى كەمىتە سويلەۋگە ءازىر تۇرادى. تاقتا الدىنا شىعارىپ، سىلەيتىپ قوياتىن كەزدەرى دە بار... بۇلار نايزابەكتىڭ وزگەلەردەن گورى بۋراعا كوبىرەك قولداناتىن ادىستەرى. بۋرانىڭ پەش تۇبىندەگى ەسكى پارتادا ءارى جۇرت سوڭىندا جالعىزدان-جالعىز وتىرۋىنىڭ ءوزى دە ءمۇعالىمىمىزدىڭ الگىندەي كوزقاراسىنان تۋعاندىعىن مەن دە اڭداپ جۇرەمىن. جالعىز وتىراتىن سەبەبى — ول پارتادا ەكىنشى ادام جايعاسارداي جەر دە جوق. ءتىپتى سونى ءمۇعالىمىمىز بۋراعا بولا ۇستاپ وتىرعانداي دەرسىڭ، بولماسا الدەقاشان-اق دالاعا شىعارىپ تاستايتىن نارسە.كەيدە تۋىسقاندىعىم ۇستاپ، بۋراعا جانىم اشىپ، ءمۇعالىمىمىزدىڭ وعان جاسايتىن قىساستىقتارىن كوكەمە ايتسام، ول كىسى بۇل جايعا سونشالىق ەلەڭ-قۇلاڭ ەتپەگەن كۇيى، ماڭقيىپ وتىرىپ: «ءاي، جەتىمگە جاساعان قىساستىقتان كىم جەتىسەر دەيسىڭ... كوزاينەكتىڭ جازاسىن قۇداي بەرەر»، — دەيدى بار بولعانى. كوكەمنىڭ ول سوزىنە مەنىڭ ايىزىم قانبايدى باياعى، قانبايتىن سەبەبى — مەن الگى سوزدەردى ايتىپ بولىسىمەن-اق، ول كىسى ورنىنان اتىپ تۇرىپ: «كوزاينەكتىڭ ءۇيى قايداسىڭ؟» — دەپ تۇرا ۇمتىلسا ەكەن دەيمىن. سودان مۇعالىممەن ەكەۋى اپىر-توپىر بولا قالسا... بۋرا ەكەۋمىز دە ءبىر جاعىنان قوسىلا كەتىپ، اعايىمىزدىڭ اياعىنان تارتىپ، الدە شالعايىنا جارماسا كەتىپ كومەك ەتەر ەدىك-اۋ دەپ ويلايمىن. ءبىراق ونداي ەرلىككە بارار كوكەم قايدا؟ «كوزاينەكتىڭ جازاسىن قۇداي بەرەر» دەپ وتىرعانى... بۇل ءسوزى دە الگە قۋات قوي، كەيدە ءتىپتى: «ەندى ءمۇعالىم بولعان سوڭ سويتەدى دە... وزدەرىڭ دە جايلارىڭا قاراپ جۇرمەيسىڭدەر عوي... بولماسا كوزاينەكتىڭ سەندەردەن وزگە اينالىساتىن جۇمىسى قۇرىپ قالىپ پا؟ جىنىنا تيەسىڭدەر كەلىپ... سوسىن كىسى اشۋلانباس پا؟» — دەپ ءوزىمىزدى كىنالاپ كەتەتىن كەزدەرى بار. ءسويتىپ وتىرىپ كەيدە بۋرانىڭ وسى مىنەزىنىڭ ءتۇپ-تامىرىن قازبالاپ كەتەدى. «ويباي-اۋ، شويىننان تۋعانى راس بولسا، ونىڭ مومىن بولاتىن ءجونى جوق. شويىندى سەندەر كورمەي قالدىڭدار عوي... ويباي-اۋ، شويىن دەگەن بەتىنە جان بالاسىن قاراتقان با ەدى. تۇلا بويى وت-تۇعىن... نامىس-تۇعىن... قۇداي بىلەدى، وعان وق ءوز اياعىمەن كەلىپ تيمەگەن بولار... مەن بىلەتىن شويىن بولسا... وقتى ءوزى قۋىپ ءجۇرىپ ۇرىنعان شىعار-اۋ...ال ارعى اتاسى جۇرقابايدى سۇراساڭ... جۇرقابايدى بىلمەگەن، ەستىمەگەن بۇل ايماقتا قازاق جوق. جۇرەكەڭ دەگەن اتالارىڭىڭ اتى سولاي اڭىز بولىپ كەتكەن»... دەپ كوكەم ەرتەگى-قيسسالاردا عانا ايتىلاتىنداي ەتىپ، جۇرقاباي اتامىزدىڭ ەرلىك ىستەرىن بايانداپ كەتەدى.بۋرانىڭ مىنەزى دە قىزىق ەدى... شويىن اكەسى مەن جۇرقاباي اتاسىنا تارتسا، تارتقاندىعى شىعار... ءوزى ەشكىمگە تيىسپەيتىن، ال تيىسە قالعان بىرەۋ بولسا ۇلكەن بولسىن، كىشى بولسىن قان قاقساتاتىن. بالالارمەن ارالاسىپ ويناۋى دا وزىنشە. وزىنەن كىشى بالالارمەن بۋرا ەش ۋاقىتتا وينامايدى. ءوزى قاتارلى دەگەن ماجىكەن سياقتىلارمەن دە كەيدە ويناپ، كەيدە پىسقىرماي كەتەدى. مەن، ارينە تۋىسقانىمىن. سوندىقتان مەنىڭ جولىم ءبىر بولەك.ءوزى قاتارلى، وزىنەن كىشى بالالار اسىق الدە قازىق، لاڭگى ويناپ جاتقانىمىزدا قونىشىن بەلۋارىنان قايىرعان، وكشەسى قيسىق كەرزى ەتىگىن مىجىرايتا باسىپ جانىمىزدان وتەتىنى بار. وتكىر كوزدەرىن تەسىرەيتىپ ويىن جاعدايىنا زەر سالا قاراعانىمەن، مەنسىنبەگەن قالپى ءمىز باقپاي ءوتىپ كەتەدى. وندايدا بۋرانى جالىنىپ تا ويناتا المايسىڭ. قونىشىن بەلۋارىنان قايىرعان كەرزى ەتىگى دەمەكشى... سول وكشەسى مىجىرايعان كەرزى ەتىكتىڭ قونىشىن قايىرۋ ءۇشىن دە ول نايزابەك اعايدان قانداي سوزدەر ەستىدى...«ءوزى مىجىرايعان ەتىكتىڭ قونىشىن قايىرعان نەڭدى العان؟ سەنىڭ قاي سانىڭە كەلمەي جاتىر وسى؟» — دەدى-اۋ نايزابەك اعاي قالىڭ كوزاينەگىنىڭ ار جاعىنان كوزدەرى بۋرانى جەپ قويارداي ەجىرەيىپ تۇرىپ. ءتىپتى سول قونىشىن قايىرىپ كيگەنى ءۇشىن باسىنان بىر-ەكى رەت نۇقىپ تا جىبەرگەنىن كوزىم كورگەن. ءبىراق بۋرانىڭ وجەتتىگى عوي، سول ساتتە قونىشىن كوتەرگەنىمەن، ەسكى پارتاسىن سالدىر-گۇلدىر ەتكىزىپ قايتا وتىرا بەرىپ-اق قونىشىن قايتا ءتۇسىرىپ جاتادى. اقىرى ءمۇعالىم وعان ەتىكتىڭ قونىشىن قايىرۋ ماسەلەسىن ايتۋدى ءبىرجولا قويعان. كىشىلەر مەن ءوزى قاتارلىلاردىڭ ويىنىنا سامارقاۋ قاراپ وتە شىعاتىن سول بۋرانى وزىمەن ەرەسەكتەرمەن ويناعاندا ءتىپتى تانىماي قالاتىنبىز. وكشەسى مىجىرايعان كەرزى ەتىكتىڭ باسى ءار جەرگە ءبىر ءتيىپ، بۋرا ماڭدايىنان تەرىن سۇرتۋگە دە مۇرشاسى بولماي قازداڭداپ جۇرەدى. سول كەزدە جۇمىستان قولدارى بوساعان ءۇيلى-باراندى جىگىتتەرىڭىزدىڭ وزدەرى دە اسىق، لاڭگى ويناي بەرەتىن.ال توي-جيىن بولىپ، وزگە اۋىلدىڭ بالالارىمەن تاعى دا اسىق، دوپ-تاياق ويناي قالسا، بۋرادا ءتىپتى ەس قالمايدى. وندايدا كاراكول ەلتىرىسىنەن تىگىلگەن قارا قۇلاقشىنىن ءبىر جەرگە، ءوڭىرى قىرىق جاماۋ كۇپايكەسىن ەكىنشى جەرگە تاستاپ، سول ويىندا اكەسى شويىننىڭ قۇنى قالعانداي شەشىنىپ الادى. جانە وندايدا قاي ويىننان بولسا دا، بۋرانىڭ جەڭىلىپ قالعانىن مەن كورگەن دە، ەستىگەن دە ەمەسپىن. مىندەتتى تۇردە جەڭىپ شىعىپ، جەڭىستەن سوڭ عانا قاراكول ەلتىرىسىنەن تىگىلگەن قارا قۇلاقشىنىن ءبىر جەردەن، ءوڭىرى قىرىق جاماۋ كۇپايكەسىن ەكىنشى جەردەن جيناستىرىپ جۇرگەنى.
* * *
بۋرا ەكەۋمىز ءتورتىنشى كلاستا وقيتىن سول جىلدىڭ قىسىندا ءبىر قىزىق وقيعا بولدى....كەشكى اپاق-ساپاق كەزىندە بۋرا ەرەسەك جىگىتتەرمەن بىرگە سىزباي ويناپ جاتقان. مەن ءوزىم قاتارلى جانە وزىمنەن كىشى ءبىر توپ بالالارمەن ولاردىڭ ويىنىنا سىزبايدىڭ شەتىنەن عانا قاراپ تۇرعانبىز. ويىنشىلاردىڭ ويىنعا ابدەن بەرىلىپ، قىزىپ العان كەزدەرى ەدى. بۋرا دەگەنىڭ ەبىل-دەبىل بولىپ تەرلەگەن. وكشەسى مىجىرايعان كەرزى ەتىكتى بىردە وڭعا، بىردە سولعا قاراي قيسايتا باسىپ، اياعى اياعىنا جۇقپاي ءجۇر. مۇرنىن سىڭبىرۋگە ۋاقىتى جوق دەگەن ءسوزدى بۇرىنعىلار ءدال وسىنداي ءىستىڭ ورايىندا ايتقان بولار، ءسىرا... بۋرانىڭ بۇلاي قاپىلىپ ءجۇرۋى دە تەكتەن-تەك ەمەس. ەرەسەك جىگىتتەردى قاقتاپ ۇتۋعا قاراعان بەتى ەدى...قوقىمەت دەگەن شالدىڭ سول جىلى ۇيلەنگەن بادىراق دەيتىن بالاسى قاراۋلىق جاساپ، سىزبايدان اسىق بويى شىقپاعان كەنەيدى الامىن دەپ داۋلاسقانى.ءتىپتى قاراۋلىقپەن وزگەلەردى جەڭىپ تە كەتەر ەدى، بۋرانىڭ كونبەي قويعانى. قارشاداي بالانىڭ ءتىلى مەن جاعىنا سۇيەنىپ دالەل ايتىپ كونبەي قويعانى بادىراقتىڭ نامىسىنا تيگەن بولۋى كەرەك، تۇتىگىپ اشۋلانىپ تۇرىپ: «وي، سەنىڭ شەشەڭدى!» دەپ قويا بەرگەنى...سول ساتتەگى بۋرانىڭ ءتۇرىن كورسەڭ!.. ءوڭى قۇپ-قۋ بولىپ، كوزدەرى ەجىرەيىپ تۇرىپ بادىراقتىڭ موينىنا جولبارىسشا اتىلماسى بار ما؟!ەكەۋى كادىمگىدەي وپىر-توپىر بولدى دا قالدى. كەلىنشەك العان دەگەنى بولماسا بادىراق تا بۋرادان ءسال-اق مازالى جىگىت ەدى، اۋەلدە جاسى ۇلكەندىگىنە باسىپ ودىراڭداعانىمەن، بۋرانىڭ تاپاپ جىبەرەردەي وجەت تەگەۋرىنىنە شىداي الار بولماعان سوڭ، جۇرت ەكەۋىن اجىراتىپ اكەتتى.ءبىز دە ۇرە-دۇرە بولىپ ءجۇرىپ سول ەكەۋىن ۇيلەرىنە كىرگىزىپ بولعان سوڭ بارىپ تاراسقانبىز.تاراسا ءجۇرىپ كۇللى بالا دۋىلداسىپ، بۋرانىڭ وزىنەن ۇلكەن جىگىتكە ۇمتىلعان قايسارلىعىن اڭگىمەلەدىك. ءبىرىمىزدىڭ تاستاپ كەتكەن جەرىمىزدى ەكىنشىمىز تولىقتىرىپ، ءوسىرىپ ايتىپ، نە كەرەك، بۋرانى ءبىراز جەرگە اپارعان بولدىق. سول كۇنى وعان بالا بىتكەن ريزا ەدى.
...ءبىراق بۋرا مەن بادىراقتىڭ حيكاياسى سونىمەن تىنا قويماپتى. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا بۋرا بادىراقتىڭ ۇيىنە كەلىپ: «توبەلەسەمىن، سىرتقا شىق!» — دەپتى. كەلىنشەگىمەن ەكەۋى توسەككە ەندى جاتا بەرگەن بادىراق جىلى توسەگىن قيماي ءارى بۋرانى كەلەمەجدەگەندەي باسىن جاستىقتان ازەر كوتەرىپ:
— اۋ، سىرتتا نە بار؟ جىلى ۇيدە-اق توبەلەسە بەرەيىك تە... ساعان كەرەگى ايتەۋىر توبەلەس بولسا... — دەپتى.
— جوق، سىرتقا ءجۇر!
— سويتەمىز بە؟
— يا... شىق، قانە!..
«ەندى ءقايتتىم مىنانى» دەگەندەي، بادىراق كەلىنشەگىنە قاراسا، ول: «تىشقانداي بالادان قورقاسىڭ با؟ شىقساڭ-شىعىپ، ءوزىن قايتىپ وسى ۇيگە باسىن سۇقپايتىنداي ەتشى»، — دەپتى.
كەلىنشەگىنىڭ ءسوزى قامشى بولعان بادىراق توسەگىنەن اتىپ تۇرىپ، شالبارىن عانا كيىپ، كويلەكشەڭ كۇيى بۋرانىڭ سوڭىنان ەرىپ سىرتقا بەتتەيدى.
— ءۇيباي-اۋ، كويلەكشەڭ كەتتىڭ عوي، — دەگەن كەلىنشەگىنە:
— وي، اپ-ساتتە بىتەتىن ىسكە بولا پالتومدى ىزدەپ جۇرەيىن بە... بۇل شەشەڭدى ۇرايىندى كويلەكشەڭ شىعىپ-اق جايعايمىن،— دەپ، وكىرەكتەپ سىرتقا شىعا بەرگەن بادىراقتى، الگى ايتقان ءسوزىن تاعى دا ەستىپ اشۋدان قانىنا قارايىپ تۇرعان بۋرا تۇمسىقتان ءبىر قويادى. بۋرانىڭ ءدال تيگەن جۇدىرىعىنان ءبىر اۋناپ تۇرعان بادىراق بۋراعا «و، شەشەڭدى-ى» دەپ ەندى ۇمتىلا بەرگەندە، «بىلاي ۇرساڭشى» دەگەندەي تەرەزەنىڭ ار جاعىنان قولىن سىلتەپ كورسەتىپ تۇرعان كەلىنشەگىنە قارايمىن دەپ، ەسىك الدىنداعى جىلتىر مۇزعا اياعى تايىپ تاعى قۇلايدى. بادىراققا باتقانى دا وسى ەكىنشى قۇلاۋى بولىپتى. ويتكەنى ونىڭ جايسىز قۇلاعانى ۇستىنە بۋرا جۇدىرىقتى ۇستى-ۇستىنە جاۋدىرىپ جىبەرەدى. ءتىپتى بىر-ەكى رەت مايلى جەرىنە تەۋىپ تە العان كورىنەدى. ەكىنشى رەت قۇلاعان سوڭ-اق بادىراقتىڭ ءىسى وڭعا باسپايدى. وسى كەزدە ۇيدەن كەلىنشەگى، قارسى ەسىك وتىرعان اكەسى مەن شەشەسى شىعىپ قاپ، بادىراقتى بۋرانىڭ جۇدىرىعىنان ازەر بوساتىپ الىپ، ۇيلەرىنە كىرگىزىپ اكەتەدى. ۇيگە كىرگەن سوڭ بادىراق: «ساعان قاراي بەرگەندە جىعىلىپ قالدىم»، — دەپ كەلىنشەگىنە ءتيىسىپ، ورتالارىنا اكە-شەشەسى ءتۇسىپ... نە كەرەك، ءۇيدىڭ ءىشى ىزى-شۋ، قىم-قۋىت بولادى.
...بۋرانىڭ بەتالىسىنان شوشىپ قالعان قوقىمەت ەرتەڭىنە ءبىر قويىن سويىپ، بۋرانى اجەسىمەن، ءبىزدىڭ كوكەم مەن اپامدى، تاعى دا اۋىلدىڭ ءبىراز كەمپىر-شالدارىن شاقىرىپ بادىراقتىڭ ايىبىنا كەشىرىم سۇرادى.
كوكەمە ەرىپ مەن دە بارعام... جۇرت بادىراق پەن بۋرانىڭ ءىسىن «بالالىق قوي، شالالىق قوي» دەپ، تىگىسىن جاتقىزىپ بولىپ، الدارىنا تاباق-تاباق ەت كەلگەن كەزدە ارقا-جارقا بولىپ كۇلىپ، اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ ەندى ەت جەۋگە كىرىسە بەرگەن كەزدە شاشبيكە دەگەن ايەل داستارقاننىڭ ەتەك جاعىندا كەلىنشەگىنىڭ قىز كۇنىندە تارتقان قىزىل ورامالىمەن تاڭعان قولىن يىعىنا اسىپ، تومەن قاراپ وتىرعان بادىراققا ازىلدەگەن بوپ: «جۇگەرمەك-اۋ، تىم بولماسا شەشەسى جاستاۋ بىرەۋدى بوقتامادىڭ با؟ جەتپىسكە كەلگەن كەمپىردە نەڭ بار؟» — دەي بەرىپ ەدى... بادىراق ۇيقىدان شوشىپ ويانعان ادامداي، باسىن جۇلا كوتەرە بەرىپ: «مەنىڭ بوقتاعانىم ونىڭ انا شەشەسى عوي!» — دەگەنى. كوكەم ەكەۋمىز بۋرانى ورتاعا الا وتىرعانبىز. وسى كەزدە ءۇن-تۇنسىز سۇيەك ءمۇجىپ وتىرعان بۋرا ورنىنان اتىپ تۇرسىن. كوكەم ەكەۋمىزدىڭ ەكى جاقتان ۇستاعانىمىزدى ءتىپتى ەلەڭ-قۇلاڭ ەتكەن جوق. ارى-بەرىدەن سوڭ ەكەۋمىزدى قوسا سۇيرەپ كەتەر دە ءتۇرى بار ەكەن. الگىندە عانا كۇلىسىپ، اڭگىمەلەسىپ، ارقا-جارقا بوپ ەت جەي باستاعان جۇرت دۇرلىگىسىپ قالدى. بۋرانىڭ تۇرىنەن كىسى شوشىعانداي. ءوڭى قۇپ-قۋ بولىپ، كوزدەرى بادىراقتى نىساناعا الىپ تەسىرەيىپتى دە قالىپتى. بالاسىنىڭ مىنا ابەستىگىنە جىنى كەلگەن قوقىمەت تە اشۋدان تۇتىگىپ، بۋرامەن قاباتتاسىپ ورنىنان تۇرىپ كەتتى.
— ءاي، سەن جۇگەرمەك-ك... ءتىپتى ونىڭ انا شەشەسىندە نەڭ بار؟ مىنا شەشەسىندە نەڭ بار؟.. ءوزىڭ بالادان تاياق جەپ ءجۇرىپ... ءتىپتى شەشە بوقتاعان نەڭدى العان وسى... سەن جۇگەرمەك-ك، ءتىلىڭدى تارتاسىڭ با؟ جوق، مەنەن بىردەڭە كورەسىڭ بە؟قاپەلىمدە ەندى تۇزەلە باستاعان ءىستى قايتا ءبۇلدىرىپ العانىنا وپىنعانداي، بادىراق كەلىنشەگىنىڭ قىز كۇنىندە تارتقان قىزىل ورامالىمەن تاڭىپ، يىعىنا اسقان قولىن ءبىر قوزعاپ قويىپ، بۇكشيىپ قايتادان تومەن قارادى دا قالدى.
وسى كەزدە بىزبەن تاباقتاس بولىپ وتىرعان شاشبيكەنىڭ كۇيەۋى باتىق تا ەركەكتىگى ۇستاپ، تاباقتان ءسال شەگىنىڭكىرەپ وتىردى دا:
ءاي، شاشبيكە، بىتكەن ءىستى بۇلدىرۋگە كەلگەندەي، سەنىكى نە؟ شاشىڭدى ءبىر تالداپ جۇلايىن با، وسى؟ — دەدى اڭگىرلەپ.
— قاينىم، بولعان سوڭ ويناپ ەم... قايدان بىلەيىن... بۇل جۇگەرمەكتىڭ بۇلدىرەتىنىن. شاشبيكە سىلانىپ قالعان ءوڭدى ايەل ەدى. وڭىنە لايىق جۇرتتى ۇيىتار ءسوزى دە بار-دى. سول ادەتىمەن سيقىرلانا سويلەگەندە وزگەلەرمەن بىرگە باتىق تا باسىلىپ قالدى. باسىلىپ قالعاندىعى بولار:
— ءوي، ويناماي كەت... ويناماي كەتكىر... — دەدى دە، «شاشبيكەگە تيىسكەنشە ەتىمدى نەگە جەي بەرمەيمىن وسى» دەگەن قورىتىندىعا كەلگەندەي، ءيتىنىپ قايتادان تاباققا جاقىندادى.
بادىراققا — قوقىمەت، شاشبيكەگە باتىق ءتيىسىپ كەتكەن سوڭ، بۋرا كىشكەنە باسىلدى. باسىلعانى عوي، كوكەم ەكەۋمىزدىڭ ەكى جاقتاپ جارماسقانىمىزعا كونىپ، قايتادان ورتامىزعا وتىردى.
ءۇي ىشىندەگى ۋ-شۋ ەندى باسىلا بەرگەن ساتتە: «سەندەر بۋراتايعا نەگە سويلەيسىڭدەر؟ كوڭىلىنە نەگە قارامايسىڭدار بالامنىڭ؟.. بۋراتايدى اياماعاندارىڭ — مىنا مەنى اياماعاندارىڭ... ارى-بەرىدەن سوڭ وزدەرىڭدى اياماعاندارىڭ عوي»، — دەپ اجەم جىلاپ قالدى. اجەمە قوسىلىپ: «شەشەي-اۋ، وسى ءبىر بالامنىڭ وسىنداي ادەتى بار. بوقتامپاز بولدى... ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي كەلىنشەگىنە دە كەيدە سويدەپ قالاتىن كورىنەدى»، — دەپ قوقىمەتتىڭ كەمپىرى دە جىلادى. ەكى كەمپىر قوسىلا جىلاعان سوڭ، ءۇيدىڭ ءىشى قايتا ابىگەرگە تۇسكەندەي بولدى. «اپ-ادەمى تاماقتىڭ مىنالار بەرەكەسىن الدى-اۋ» دەگەندەي، باتىق تاباقتان باسىن كوتەرىپ، شەگىنىڭكىرەپ وتىردى دا:
— ءاي، شاشبيكە، بۇگىن كورەسىڭدى كورسەتەرمىن، — دەدى ايەلىنە زىركىلدەپ سويلەگەن بوپ.
— ءۇيباي-اي، بار جازىعىم ازىلدەگەنىم بە قاينىما؟ قويدىم ەندەشە... ەشكىمگە ازىلدەمەيمىن دە، سويلەمەيمىن دە...شاشبيكە سيقىرلانا سويلەپ، كۇيەۋىنەن قورىققان بولدى. ونىڭ شىن مانىسىندە كۇيەۋىنەن تۇكتە قورىقپايتىنىن ەرەسەكتەر تۇگىلى، بالا ءبىز دە بىلەمىز. ايەلى «قويدىم» دەگەن سوڭ-اق، باتىق كوڭىلى جايلانعانداي، تاباققا قاراي كىشكەنە ءيتىنىپ وتىردى...
وسىنىڭ بارىنە باسۋ ايتۋدىڭ ورنىنا، كوكەم دە: «ءاي، سەن بۋرانىڭ شويىننىڭ بالاسى ەكەنىن بىلەسىڭ بە، جوق پا؟» — دەپ، بادىراققا ءتيىسىپ الا جونەلدى. «شويىننىڭ قانداي جىگىت بولعانىن ءوزىڭ بىلمەسەڭ، اكەڭنەن سۇرا... اكەڭ بىلەدى. شويىندى بىلاي قويايىن ءتىپتى. بۇل بۋرا جۇرقابايدىڭ شوبەرەسى عوي. ودان حابارىڭ بار ما؟ ويباي-اۋ، جۇرقاباي دەگەن اتامىزدى وسى ولكە... ءتىپتى ءارىسى ءيسى قازاق بىلەدى... بايبولات دەگەن باي جىل بويعى اقىسىن بەرمەگەندە، ايقايدى سالىپ بايبولاتتىڭ التى قانات ۇيىنە قاراي جۇرەكەڭ ۇمتىلعان عوي. ەكى-ۇش جىگىت جابىلىپ قازىققا بايلاپ قويماق بولعان ەكەن... ەكى-ۇش جىگىتىڭىزدى قازىعىمەن قوسا سۇيرەتىپ كەتە بارىپتى سوندا جۇرەكەڭ...» — دەدى كوكەم. «وسى سوزىمە سەنبەي وتىرسىڭدار ما؟» دەگەندەي، جانىنداعىلارعا الاق-جۇلاق قاراپ الىپ: — سودان بايبولاتتىڭ ەسىگىنىڭ الدىندا ءجۇز جىلدىق پا، الدە مىڭ جىلدىق پا... قۇداي-اۋ، ءبىر اعاش بار ەكەن... الگى سۇيرەتىلىپ كەلە جاتقان جىگىتتەردىڭ ءبىرى ارقاندى سوعان وراي قويىپ، دىڭكەسىن قاتىرىپتى عوي. جۇرەكەڭ اعاشتى سۇيرەي الماپتى. ە، ونى قايدان سۇيرەي السىن ەندى، مىڭ جىلعى اعاشتى، —دەدى كوكەم جۇرقابايدى قورعاعانداي كۇي تانىتىپ، تاعى دا جان-جاعىنا الاق-جۇلاق قاراپ الىپ. — دەگەنمەن-داعى تايدىڭ قىلىنان ەسكەن ارقان ۇزىلە جازداپ... ۇزىلە جازداپ... دومبىرانىڭ ىشەگىندەي دىرىلدەپ تۇرىپتى عوي... ءۇي ىشىندەگى جىلاۋ-سىقتاۋلار باسىلىپ، ءبارى دە كوكەمنىڭ جۇرقاباي تۋرالى اڭگىمەسىنە ۇيىپ ءتۇستى.
— سوندا جۇرەكەڭنىڭ ەكپىنىنەن قورقىپ، التى قانات اق ۇيدە بايبىشەسى مەن توقالىنىڭ ورتاسىندا ءبۇرىسىپ وتىرعان بايبولات جۇرەكەڭنىڭ بەلىنە بايلانعان ارقانىمەن بىرگە سۇيرەتىلىپ جۇرگەن جالشىلارىنا:
— «سۇراعانىن بەرىڭدەرشى، تۇگە... سەسى قاتتى ەكەن ءپاتشاعاردىڭ» دەگەن ەكەن.
— ءويپىراي-ا...
—ءتىپتى ارقالى باتىر بولعان ەكەن-اۋ ءوزى، — دەپ شالدار جاعى قاۋقىلداسىپ قالدى.
— «اتتەڭ، سول جولى التى قانات اق ۇيگە قولىم جەتپەي قالدى» دەپ ءجۇرىپتى عوي كەيىننەن، — دەدى كوكەم اڭگىمەسىن قايتا ساباقتاپ.
— جەتسە قايتەر ەكەن؟ — دەپ قالدى، وسى كەزدە تاباقتان ءبىرجولا شەگىنىپ، اۋزى-باسىن ءسۇرتىپ وتىرعان باتىق، كوكەمنىڭ اڭگىمەسىنە سەنىڭكىرەمەگەندەي ىڭعايمەن. سونى سەزگەن كوكەم اۋەلى وعان الارا قاراپ الدى.
— قايتەر ەكەنىڭ نە، ءاي، سەنىڭ؟ التى قانات اق ءۇيدى بايبولاتتىڭ ۇستىنەن اۋدارىپ الادى. بايىڭنىڭ ءوزى بايبىشەسى مەن توقالىنىڭ ورتاسىندا ءبۇرىسىپ وتىرعاندا، ءۇيىن اۋدارىپ اكەتسە وڭاي ما؟ وڭاي-قيىنىن بىلاي قوي، ابىروي ما ەكەن؟ باي ەكەن دەپ سولاردى جۇرەكەڭ ايايدى دەپ وتىرسىڭ با، اشۋ قىسىپ تۇرعاندا... باتىق «مەن يلاندىم» دەگەندەي قالىپ تانىتقان سوڭ بارىپ، كوكەمنىڭ ەنتەلەپ كەتكەن ەكپىنى باسىلدى.
— سول جۇرەكەڭنىڭ مىنا وتىرعان بۋرا شوبەرەسى... — دەپ، كوكەم ەندى يەگىمەن جۇرتقا بۋرانى نۇسقادى دا، وسى سوزىمەن ايبات ەتكەندەي، بادىراققا ءبىر الايا قاراپ قويدى. جۇرت نازارى ەندى تومەن قاراپ ءۇن-تۇنسىز وتىرعان بۋراعا قاراي اۋدى. جۇرتپەن ىلەسىپ وعان مەن دە قارادىم.
قوقىمەت نايزابەكتىڭ جاقىن اعالارى ەدى. سوندىقتان بولار، ول بادىراقتىڭ ايىبىنا قوقىمەتتىڭ قوي سويىپ ءبىزدى شاقىرعان ءتۇننىڭ ەرتەڭىنە-اق ساباق ۇستىندە قالىڭ كوزىلدىرىگىنىڭ ار جاعىنان بۋراعا ەجىرەيىپ ۇزاق قاراپ وتىردى دا، اقىرى شىداي الماعانداي: «نەمە-نە-ە... سەنى اسىق وينايدى دەي مە؟.. ءتۇن ىشىندە توبەلەستى دەي-مە؟» — دەدى كەكەسىنمەن ادەيى ەجىكتەي سويلەپ. بۋرا ءۇن-تۇنسىز وتىرا بەرگەن. ونىڭ وسى ءبىر ءمىز باقپاعان قالپىنا شىداي الماعانداي نايزابەك:
— ءاي، سەن ورنىڭنان نەگە تۇرمايسىڭ، كورگەنسىز؟! — دەدى ءامىرلى ۇنمەن. بۋرا پارتاسىن سالدىر-گۇلدىر ەتكىزىپ ورنىنان تۇردى.
— ءسىز تۇر دەگەن جوقسىز عوي...
— تۇر دەمەسەم شە؟ مەن جارعا سويلەپ تۇرعان جوقپىن عوي... ساعان-ن، ساعان سويلەپ تۇرمىن! بۋرا ەندى سوزدەن توسىلعانداي ءۇنسىز قالدى. دەگەنمەن ول ادەپتى ساقتاپ، سالدەن سوڭ مۇعالىمگە قاراپ تىكتەلىپ تۇرىپ:
— كەشىرىڭىز... — دەدى.
— كەش-شىرى-ىڭىز-ز... اسىق ويناعانىڭ، سوسىن توبەلەسكە-نىڭ راس پا دەپ تۇرمىن ساعان؟
— راس.
— راس-س دەيدى عوي، شىمىرىكپەي... وڭباعان-ن... كىم پراۆو بەردى ساعان اسىق ويناۋعا... توبەلەسۋگە...بۋرا تاعى دا سوزدەن توسىلىپ قالدى. بۋرانىڭ ورنىندا كىم بولعان كۇندە دە وسىلاي توسىلار ەدى دەپ ويلادىم مەن ىشتەي ونى اياپ وتىرىپ. ويتكەنى اسىق ويناۋعا دا، توبەلەسۋگە دە ەشكىمدە پراۆو جوق ەكەنىن ءبارىمىز دە بىلەمىز. ونداي پراۆو مەكتەپتى ءبىتىرىپ كەتكەن سوڭ، بالكىم، ەپتەپ بولار ەدى. وعان دەيىن قايدا ءالى...نە دەگەنمەن، بۋرا كەشىرىم سۇراعان سوڭ-اق اعايدىڭ جۇزىندەگى اشۋ جۇمسارىپ قالعان. بولماسا بۇل ۇرىستىڭ قانشاعا سوزىلىپ، اياعىنىڭ نەمەن تىنارىن كىم بىلگەن؟ بۋرا تاۋىپ كەتتى. تاۋىپ كەتكەندىگى عوي، ەجىرەيگەن قالپى نايزابەك اعاي وعان ۇزاق قاراپ وتىردى دا، وسى ءبىر ۇرىسىنا ءوزىنىڭ دە ايىزى قانباي قالعانداي امالسىز ۇنمەن:
— وتىر ورنىڭا، وڭباعان! — دەدى.
ول كىسىنىڭ «وڭباعان» دەگەن ءسوزى بىزگە «اينالايىن» دەگەننەن ارتىق ەستىلمەسە، كەم ەستىلمەيدى. بۋراعا دا سولاي بولدى عوي دەيمىن، پارتاسىن سالدىر-گۇلدىر ەتكىزىپ ورنىنا قايتا وتىردى. ءبىراق نايزابەك اعاي مەن بۋرانىڭ اراسىنداعى اڭگىمە ونىمەن بىتپەدى. ارادا ءۇش كۇن وتكەندە بۋرا جەكە مالدىڭ كەزەگىن وتكەرۋ ءۇشىن ساباققا كەلمەي قالدى دا، ءمۇعالىم، «سەنىڭ تۋىسقانىڭ عوي» دەگەندەي، مەنەن:
— شويىنوۆ قايدا؟ — دەپ سۇرادى.
— مالدىڭ كەزەگى كەلىپ-پ، — دەدىم مەن كۇمىلجىپ.
— ى-ى، — دەدى نايزابەك اعاي ماعان ەجىرەيە قاراپ. مالدىڭ كەزەگىنە بۋرا ەمەس، ءوزىم كەتكەندەي، مەن بۇعىنا ءتۇستىم.
— شەشەسى نەگە بارمايدى؟
— ول كىسىنىڭ اياعى اۋىرىپ...
— ى-ى... ول قويشى ما، الدە وقۋشى ما؟ مەن بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرە المادىم. مەنىڭ وسىلاي تىعىرىققا تىرەلگەنىمە ايىزى قانىپ، نايزابەك اعاي زىلدەي ەتىپ:
— وتىر ورنىڭا! — دەدى.
ورنىما وتىرۋىن وتىرسام دا، ەرتەڭ بۋرانى ءبىر قاھار كۇتىپ تۇرعانىن اڭداپ، ونى ىشتەي اياعان بولدىم.
ويلاعانىمداي-اق، ەرتەڭىنە ساباق باستالار باستالماستان-اق نايزابەك اعاي بۋرا وتىرعان جاققا الارا ءبىر قاراپ الدى دا: «شويىنوۆ!» — دەدى.
بۋرا بۇل جولى ايتقىزباي-اق ورنىنان تۇردى.
— كەشە قايدا بولدىڭ؟
— قويدىڭ كەزەگىن وتكىزدىم، اعاي...
— شەشەڭ نەگە بارمادى؟ سەن، نەمەنە، قويشىسىڭ با، الدە وقۋشىسىڭ با؟ — دەپ نايزابەك اعاي كەشەدەن بەرى كوڭىلىنە جاتتالىپ قالعان سوزدەردى قايتالاپ، ساڭقىلداپ سويلەپ كەتتى. كلاسس ءىشى جىم-جىرت. سومكەلەرىنەن كىتاپتارىن ەندى-ەندى سۋىرا باستاعان بالالار مۇعالىمگە ءبىر، بۋراعا ءبىر قاراپ، جاپاقتاپ وتىر. وسى ءبىر سىلتىدەي تىنعان تىنىشتىق ءارى بۋرانىڭ سىلەيىپ ءۇنسىز قالۋى ايىزىن قاندىرعانداي:
— مەن سەنەن جاۋاپ كۇتىپ تۇرمىن عوي. نەعىپ ءتىلىڭ بايلانىپ... — دەدى نايزابەك اعاي ءار ءسوزىن سالماقتاپ، سول جىلى تۇڭعىش رەت اقتالعان كلاسس ءىشىن جاڭعىرىقتىرا سويلەپ.
— اجەمنىڭ اياعى سىرقىراپ-پ...
— اياعى سىرقىراسا، قارا ەسەكتىڭ بەلىنە نەگە تاڭىپ جىبەرمەيسىڭ؟ قارا ەسەكتە دە اقىل بار، كەشكىسىن قايتىپ الىپ كەلەدى عوي. قىزداركۇل باستاعان ەكى-ۇش بالا وسى تۇستا قيق-قيق كۇلىپ الدى.
بۋرا تومەن قاراعان كۇيى سىلەيىپ تۇر. ول ءۇشىن مەنىڭ دە نامىستان ءىشىم قىز-قىز قايناپ وتىر. اتتەڭ... نايزابەك اعايعا قاراپ ىح ەتۋگە شاما قايدا؟
— سويتپەيسىڭ بە؟ — دەدى سالدەن سوڭ نايزابەك اعاي ەكى-ۇش بالانىڭ قيق-قيق كۇلگەنىنە كادىمگىدەي كوڭىلى ءوسىپ كۇلىمسىرەپ تۇرىپ.مەن ءبىر قىرىنداپ، بۋراعا قاراپ وتىرمىن. وعان الگى سوزدەردىڭ سونشالىق باتقانىن دا ىشتەي سەزەمىن. ءبۋرابىر قىزارىپ، ءبىر بوزارىپ تۇردى دا، ءمۇعالىم كۇلىمسىرەگەن كەزدە وعان تىكتەلە قاراپ تۇرىپ:
— ءسىزدىڭ ۇيدە دە ءبىر ەسەك بار عوي. قويدىڭ كەزەگى كەلگەندە ءوز شەشەڭىزدى سولاي تاڭىپ جىبەرەرسىز، — دەدى. بۇل ءسوزدى ءمۇعالىم تۇگىل، بالا بىزدەر دە كۇتپەپ ەدىك. ءبارىمىز اڭتارىلىپ قالدىق.ءمۇعالىم بۋراعا شاقىرايا بۇرىلدى دا، كوزىنەن كوزاينەگىن الىپ، كوزاينەكسىز ءبىراز قاراپ تۇردى. كوزاينەگىن قايتا كيدى. ءوڭى ءورت سوندىرگەندەي تۇتىگىپ تۇر.كلاستاعىلار تاعى دا جىم-جىرت. ەكەۋىنىڭ ايقاسى نەمەن بىتەر ەكەن دەگەندەي، ولارعا كەزەك-كەزەك قاراپ ءبىز وتىرمىز.
— ءاي، مىناۋ نە دەيدى، ءاي، — دەدى ءبىر كەزدە ءمۇعالىم تەرىسىنە سىيماي اشۋلانعان ادامنىڭ كەيپىمەن كىجىنە سويلەپ:
— نە ەستىسەڭىز، سونى ايتىپ تۇرمىن.
— ويباي-اۋ، مىنانى قارا-ا، — دەدى نايزابەك بۋراعا شىن تاڭىرقاعان داۋىسپەن.
— قانە، شىق بىلاي، — دەدى سوسىن سۇق ساۋساعىن تاقتا الدىنا قاراي شوشاڭ ەتكىزىپ. بۋرانىڭ ەسكى پارتاسى سالدىر-گۇلدىر ەتە قالدى دا، ارتىنشا ءوزى پارتا ارالىقتارىمەن اياقتارىن سولداتشا سارت-سۇرت باسىپ تاقتا الدىنا شىقتى.
— سەن، كورگەنسىز، الگىندە نە دەدىڭ؟
نايزابەك ەندى ونىڭ جانىنا باردى.
— نە دەگەنىمدى ەسىتتىڭىز عوي.
— تارت ءتىلىڭدى! — دەدى نايزابەك بۋرانىڭ وڭ جاق يىعىنان جۇلقىپ قالىپ. ونىڭ داۋسى ساڭق ەتە قالعان كەزدە كلاستاعى ءبىراز بالالار سەلك ەتە قالىسىپ، قىبىرسىز وتىردى. بۋرا ءمۇعالىمنىڭ يىعىنان جۇلقىعانىنا ىققان جوق. ءجۇزىن پەشكە بەرىپ ءۇنسىز تۇرا بەردى. ءدال سول ساتتە بۋرانىڭ ءجۇزى سونداي سۇستى ەدى. ونىڭ كونە كۇپايكەسىنىڭ ەكى ءوڭىرى تورت-بەس جەردەن جاماۋ بولاتىن. بۋرانىڭ ءىلدىرىپ-جىرتىپ العان جەرلەرىن اجەم باياعى باستىرىپ جاماي بەرەدى. جانە «كۇپايكەنىڭ ءتۇسى مىناداي-اۋ، وعان اناداي شۇبەرەك كەرەك-اۋ» دەگەندى ول كىسى ەسكەرە بەرمەيدى. قارا كۇپايكەنى اقپەن دە، كوكپەن دە جاماعان. انشەيىندە ءبىر قاراعان كىسىنىڭ كۇلكىسىن كەلتىرەتىن سول جاماۋلاردىڭ ءوزى ءدال ءقازىر بۋراعا ايبات بەرىپ تۇرعانداي. نايزابەك «وسىنى قايتسەم ەكەن؟» دەگەندەي، ىزا-داعدارىسپەن بۋراعا ەجىرەيە قاراپ ۇزاق تۇردى دا، ول ءبىر تىزەسىن بۇگە باستاعان ساتتە:
— ءتۇزۋ تۇر! — دەدى داۋسى ساڭق ەتىپ.بۋرا تىزەسىن تىكتەپ الدى.ابدەن ىزالانىپ العان ءمۇعالىم مۇنىمەن دە تىنعان جوق. سالدەن سوڭ بۋراعا:
— وڭ اياعىڭدى كوتەرىپ تۇر! — دەدى زىركىلدەي سويلەپ. ءمۇعالىمنىڭ ءسوزىن تۇسىنىڭكىرەمەي قالعانداي، بۋرا اۋەلى بۇرىلىپ ونىڭ بەتىنە قاراپ ەدى، نايزابەك قايتادان: «وڭ اياعىڭدى كوتەر دەيمىن!» — دەدى، العان بەتىنەن قايتپاي. ءسويتتى دە، قارشاداي بالانىڭ مىنا كەسىرلىگىنە شىداي الماعانداي، بۋرانىڭ وڭ اياعىن تەۋىپ قالدى. ايقايشىل قوقاڭ-ادەتتەر بۇل كىسىدە بۇرىن دا بولا بەرەتىن. ءبىراق ءدال مىناداي دوكىرلىگى جوق ەدى. سوندىقتان كۇتپەگەن جايعا كلاسس ىشىندەگىلەر تاڭ قالىسىپ ءارى وسىنىڭ سوڭى نەمەن بىتەر ەكەن دەگەندەي ءۇنسىز باعىپ وتىر.ءمۇعالىم وڭ اياعىنان تەپكەن ساتتە بۋرانىڭ ءجۇزى كۇرەڭىتىپ كەتتى دە، سول قالپى استىڭعى ەرنىن جىمىرا تىستەپ ءۇن-تۇنسىز تۇرىپ-تۇرىپ، وڭ اياعىن كوتەرە بەرىپ، شەشىمىن وزگەرتكەندەي قايتا ءتۇسىردى. سول قايتا ويلانۋ ونىڭ بەتالپەتىن ءتىپتى وزگەرتىپ جىبەرگەندەي بولدى. وتكىر كوزدەرىن جالت ەتكىزىپ، ول نايزابەك اعايعا بۇرىلدى. سوسىن كادىمگىدەي اياقتارىن قوزعاپ، ءوزى دە بۇرىلا باستادى.
بۋرانىڭ قازىرگى كەسكىنى مەن قيمىلى تاپ ءقازىر مۇعالىمگە قاراي اتىلاتىن ىڭعاي تانىتىپ تۇر ەدى.ونىڭ سول قالپىنان ەپتەپ كۇدىك العانداي، نايزابەك اعاي بىرەر اتتاپ ءوزىنىڭ ۇستەلىنە قاراي شەگىندى. ۇستەلىنە شەگىنۋىن شەگىنگەنىمەن، اۋەلگى رايىنان ءبىرجولا قايتقىسى كەلمەگەندەي، ول دا بۋراعا تىكتەلە قاراپ تۇرىپ:
— قانە، تەرىس قاراپ تۇر! جۇرت ەندى كۇپايكەڭنىڭ ارقالىعىنداعى جاماۋلارىڭدى كورسىن، — دەدى.
قىزداركۇل باستاعان ەكى-ۇش بالا تاعى دا قيق-قيق كۇلدى. اسىرەسە قىزداركۇل، «پاپام قالاي تاۋىپ كەتتى» دەگەندەي (اكەسىن پاپا دەيتىن ول كەزدە بۇكىل «بورلىدەگى» جالعىز سول ەدى)، ۇزاق قيقىلدادى دا، ءجوندى قوستاۋ تاپپاعان سوڭ بارىپ كۇلكىسىن تىيا قويدى. ەندى «بۇرىلار ما ەكەن، الدە قايتەر ەكەن»، — دەپ، ءبارىمىز بۋراعا قاراپ وتىرعانبىز، وتكىر كوزدەرىن اۋدارماي، مۇعالىمگە ۇزاق قاراپ تۇردى دا، ونىڭ: «تەرىس قاراپ تۇر دەيمىن، قانە»، — دەگەن كەلەسى ءسوزىن كۇتپەستەن-اق اياعىن سولداتشا سارت-سۇرت بۇرىپ، تەرىس قاراپ تۇردى.ول بۇرىلعان ساتتە راسىندا دا كۇپايكەسىنىڭ ارقالىعىنداعى قاتار جاپسىرىلعان ءبىرى الا، ءبىرى كوك ەكى جاماۋ جارق ەتە قالعان. ءبىراق بۇعان كلاستاعى بالالاردىڭ ەشقايسىسى باتىلى جەتىپ كۇلە العان جوق. قىزداركۇل عانا ىرجيا بەردى دە، ەشكىم قوستاي قويماعان سوڭ ەزۋىندەگى كۇلكىسىن قايتا جيىپ الدى. ءمۇعالىمنىڭ ءوزى دە كۇلە المادى. بار بولعانى ەجىرەيىپ، بۋرانىڭ جاماۋلى ارقاسىنا تاعى دا ۇزاق قارادى.
ءدال سول ساتتە بۇكىل كلاسس ءىشىن ءمۇعالىمنىڭ ەمەس، بۋرانىڭ مىسى باسىپ تۇرعانداي ەدى.
...سالدەن سوڭ نايزابەك اعاي قايتادان ساباعىن باستاپ كەتە باردى. ءبىراق ساباق باستادى دەگەن اتى بولماسا، اعايممىزدىڭ ىسىندە بالەندەي بەرەكە بولعان جوق. اشۋى ءالى دە تاراماي، بۋراعا بۇرىلىپ قاراماسا دا، كوڭىلىن الاڭداتىپ تۇرعانى ءبىلىنىپ تۇردى. ونىڭ ۇستىنە بالالار دا الدارىنداعى كىتاپقا قاراۋدىڭ ورنىنا، بۋراعا قاراعىشتاپ كەتتى. نايزابەك اعاي: «وقىڭدار ساباقتارىڭدى!» — دەگەن كەزدە بارىپ ءبارى جامىراعان قويداي كىرىسىپ كەتەدى دە، سالدەن سوڭ-اق قايتا باسىلادى. بۋرانىڭ سول تۇرىسىن دا قاناعات ەتپەگەندەي، نايزابەك ءبىر كەزدە:
— ءاي، سەن پەشكە وت جاق! قاراپ تۇرعانشا حالىققا پايداڭدى تيگىز. ءسويت! — دەدى، ءامىرلى ءارى كەكەسىندى داۋىس پەن.مەكتەپتى سىپىرىپ-تازالاۋ ءارى قىستىگۇنى پەشكە وت جاعۋ نايزابەكتىڭ ايەلىنىڭ قىزمەتى ەدى. سول ءۇشىن ايلىق الادى دەگەندى دە قۇلاعىمىز تالاي ەستىگەن. ءبىراق ول قىس كەزىندە تاڭەرتەڭ كەلىپ سىپىرىپ تازالاپ كەتەدى دە، كەشكە وت جاعۋ ءۇشىن كەلىپ جۇرمەيدى. ويتكەنى بۇل قىزمەتتى قىزداركۇل-اق اتقارادى. بولماسا ول ىسكە ءمۇعالىم وقۋشىلاردى جەگەسالادى. سوندىقتان ونىڭ بۋراعا: «پەشكە وت جاق» دەۋى اسا ەرسى ەمەس ەدى. ءبىزدى الاڭداتقانى «بۋرا ءمۇعالىمنىڭ ايتقانىن ىستەي قويىپ، پەشكە وتتى جاعار ما ەكەن؟ الدە جاقساڭ — جاق ءوزىڭ... سول ءۇشىن ايلىق الاسىڭدار عوي دەپ دۇرسە قويار ما ەكەن» دەگەن وي ەدى. ءبارىمىز بۋراعا قاراپ وتىرمىز. بۋرا «از-كەم ويلانىپ كورەيىنشى» دەگەندەي، ءبىراز ءۇنسىز قوزعالماستان تۇردى دا، سولداتشا سارت-سۇرت بۇرىلىپ، پارتا ارالىقتارىمەن ەدەندى تارسىلداتا ءجۇرىپ ءوتىپ، سىرتقا شىعىپ كەتتى.
ول سىرتقا شىعىپ بارا جاتقاندا، بۇكىل كلاسس بالالارى مەن بىرگە ءمۇعالىم دە وعان قادالا قاراپ تۇردى دا، بۋرا شىعىپ كەتكەن سوڭ، «ۋھ، ايتەۋىر، اقىرى ايتقانىمدى ىستەتتىم-اۋ» دەگەن كىسىشە، ودان ءارى ساباعىن جالعاستىرىپ جاتتى.سالدەن سوڭ بۋرا ءبىر قۇشاق وتىنمەن كلاسقا قايتا كىردى. مەن وقىپ وتىرعان ساباعىمنان گورى سول بۋراعا قاراي الاڭداڭقىراپ وتىردىم. سەبەبى ونىڭ مىنا ىسىنە «قايران بۋرانى قورلادى-اۋ... اقىرىندا قولىن كۇيە-كۇيە ەتىپ وت جاققىزىپ قويدى-اۋ» دەپ ىشتەي نامىستانىپ وتىردىم.بۋرا پەشكە اۋەلى تامىزىق ءۇشىن اكەلگەن قۋ بۇتاقتاردى سالدى دا، وتتىق شاعىپ گۋ ەتكىزىپ جاعىپ، ارتىنشا پەشتىڭ ۇزىندىعىنا ولشەپ كەسىلگەن اعاشتاردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن تىعىپ جاتتى. بايقايمىن، اعاشتارى سۋ سياقتى. «ويپىرماي-اي، مىنانىڭ سۋ وتىن اكەلگەنى نەسى... وتىنى ءجوندى جانباي قالسا... وسى ءىسى ءۇشىن اعايدان تاعى دا ءسوز ەستيدى-اۋ»، — دەپ ىشىمنەن كۇيزەلىپ وتىردىم.ءمۇعالىمنىڭ قاپەرىندە ەشتەڭە جوق. الگىندە عانا وزىمەن ءسوز تالاستىرعان بۋرانىڭ بۇكتەتىلىپ وتىرىپ، پەشكە وت جاققانىنا ىشتەي ريزا سياقتى.
— جارايدى... شويىنوۆ، وتىر ورنىڭا، — دەدى ول ءبىر كەزدە كوڭىلدەنە سويلەپ، جانە سول كوڭىلدى ۇنىمەن بۋراعا «الگىندەگى تەنتەكتىگىڭدى كەشىردىم» دەگەندى اڭعارتقاندايدا بولدى.بۋرا اياعىن سولداتشا سارت-سۇرت باسىپ كەلىپ، ەسكى پارتاسىن سالدىر-گۇلدىر ەتكىزىپ ورنىنا وتىردى.
اقىرى مەنىڭ ويلاعانىمداي بولدى. پەشتەگى وتىن اۋەلدە گۇرىلدەپ ءبىراز جاندى دا، سالدەن سوڭ-اق بىقسي باستادى. ءبىراق سونى سەزىپ-كورىپ وتىرعان پەش ماڭىنداعى بالالاردىڭ بىردە-بىرى «پەش تۇتىندەپ كەتتى، اعاي» دەگەن جوق. ال نايزابەك اعايدىڭ ءوزى بولسا، پەش جاققا بىرەر قاراپ قويىپ، ءۇشىنشى كلاستىڭ وقۋشىلارىنا ەسەپ ۇيرەتىپ جاتتى.
— اعاي، ءتۇتىن-ن، — دەپ سالدەن سوڭ ماجىكەن پىسىقتىق جاساعان بولىپ ەدى.
— نەمەنە،ءتۇتىن كورمەي ءجۇر مە ەدىڭ؟ قاراي گور پىسىقسۋىن. ءبىز دە كورىپ، ءبىلىپ وتىرمىز. نەمەنە... وتتىڭ بىقسىپ بارىپ جاناتىنىن... ءتۇتىن مەن وتتىڭ اراسىنداعى بىرلىكتى بىلمەيسىڭ بە؟ — دەپ، ونىڭ ءوزىن باسىپ تاستادى. ودان ءارى كلاستاعىلار ءۇن-تۇنسىز ءوز شارۋالارىمەن بولىپ جاتقان. سودان ءبىر كەزدە قىزداركۇل پەش جاققا ءجۇزىن بۇرىپ، مۇرنىن تىرجيتتى.
— پاپا، كلاستىڭ ءىشى ءتۇتىن بولىپ كەتتى عوي. ءمۇعالىم جان-جاعىنا قاراپ ءبىراز تۇردى دا:
— شىداڭدار، شىداڭدار، — دەدى سابىرلى داۋىسپەن. — سەن دەر تۇتىنگە شىداي المايسىڭدار، ال حالقىمىز كەشەگى ءبىر كۇندەرى سوعىسقا شىداعان. سوعىسقا! ءتۇتىن دەگەن نە، ءتايىرى... نايزابەك اعاي كوك الا ءتۇتىننىڭ ورتاسىندا ساڭقىلداي سويلەپ تۇردى دا، كەيدەگى ءبىر ادەتىنە باسىپ، كوزىندەگى كوزاينەگىن الىپ ۇستەل ۇستىنە قويىپ، ءوزى كوزاينەكسىز پارتالاردىڭ ارا-اراسىمەن ارالاپ كەتتى. ءمۇعالىم سوعىستى ايتقان سوڭ، بالالار تاعى دا باسىلىپ قالدى. ويتكەنى سوعىستىڭ نە ەكەنىن كورىپ بىلمەسە دە، ءبارى ەستىپ العاندار. نايزابەك اعاي ايتقانداي، سوعىستىڭ جانىندا ءتۇتىننىڭ اينالايىن ەكەنىن مويىنداعانداي، ءبارى قۇنجىڭداپ قايتادان ساباقتارىنا كىرىسىپ جاتتى...
پەشتەگى وتىننىڭ ءتۇتىنى كوبەيمەسە، ازايار ءتۇرى بولمادى. ءتىپتى بىرەۋدى بىرەۋ كورۋ قيىنداي باستاعان شاقتا ەكىنشى كلاستا وقيتىن بەلبارماقوۆ دەيتىن سيىرشىنىڭ بالاسى «كوزىم اشىپ كەتتى، كوكا-اا»، — دەپ، جىلاپ جىبەرگەنى.
— بۇل قايسىسى، ءاي، — دەدى نايزابەك اعاي داۋىس شىققان جاققا جالت بۇرىلىپ.
— بەلبارماقوۆ قوي، — دەدى بۇرىش جاقتان بىرەۋ.نايزابەك اعاي ەندى بەلبارماقوۆ وتىرعان پارتاعا قاراي ءجۇردى.
— ءاي، بەلبارماقوۆ، مۇنىڭ نە؟ سەنىڭ كوكا-ا-اڭ نە؟ نەمەنە،اكەڭنىڭ ۇيىندە وتىرسىڭ با؟ بۇل كلاسس! ول كىسى وسىلاي باپپەن سويلەپ تۇرعاندا تاعى بىرەۋدىڭ لوقسىپ، بۋلىعا جوتەلگەنى.
— تاعى قايسىسىڭ، ءاي، — دەدى نايزابەك اعاي ەندى ءوزى دە ساسا باستاعان كەيىپپەن. سوسىن بۋراعا ءبىر، بىقسىپ جاتقان پەشكە ءبىر قارادى. — ءاي، بۇل نە؟ راسىندا دا مىناۋ كلاسس پا، الدە ورتەنگەن قورا ما؟
قويۋلانىپ كەتكەن قويۋ تۇتىننەن ءبىز ول كىسىنىڭ ءدال كىمگە ۇرسىپ تۇرعانىن اڭعارا المادىق.
— شويىنوۆ، مەن ساعان ايتىپ تۇرمىن! — دەگەن كەزدە بارىپ، ءىستىڭ ءمان-جايىن ەندى تۇسىنگەندەي، بۋراعا بۇرىلدىق.
بۋرا پارتاسىن سالدىر-گۇلدىر ەتكىزىپ ورنىنان تۇردى.
— مىناۋ نە دەيمىن ساعان؟
— كورىپ تۇرسىز عوي...
— وڭباعان! ەششە، ءتىلمارسىپ ءسوز تالاستىرادى. شىق تاقتاعا!
بۋرا پارتا ارالىعىنان اياقتارىن سولداتشا سارت-سۇرت باسىپ ءوتىپ، تاقتا الدىنا باردى.
— وڭباعان، مىناۋ نە؟ — دەدى ءمۇعالىم وسى كەزدە كادىمگىدەي كوك الا تۇتىنگە تولا باستاعان كلاسس ىشىنە قولىن سەرمەپ.
بۋرا دا تايسالعان جوق.
— ءتۇتىن-ن... — دەدى نىق جاۋاپ بەرىپ.
— ءما، ءتۇتىن!
وسى تۇستا ءمۇعالىم بۋرانى نۇقىدى ما، بولماسا باعاناعى ءبىر ادەتىنە باسىپ اياعىنا تەپتى مە، بۋالدىر تۇتىننەن اڭداي الماي قالدىم. اڭدار-اق ەدىم، ءدال سول ساتتە كوزىم اشىپ، تومەن قاراپ ۋقالاي قويىپ ەدىم.
بۇل كەزدە كلاسس ءىشىنىڭ ءتۇتىنى كىسى شىداپ تۇرا الماستاي كۇيگە جەتكەن ەدى. بىرەۋلەر لوقسىپ جوتەلىپ، بىرەۋلەرى كادىمگىدەي سىڭسىپ جىلاپ جاتتى.
سوعىس دەگەندى كورگەن جوقپىز عوي، ارينە... «دەگەنمەن سوعىستا دا كەيدە وسىنداي ابىرجۋلار دا بولعان شىعار-اۋ» دەپ ويلادىم مەن جان-جاعىما قاراپ وتىرىپ. بەلبارماقوۆ دەگەن وقۋشى ەندى كوكەنى قويىپ، ۇيىندە وتىرعانداي:
— كوزىم اشىپ كەتتى، اپا-ا-ا، — دەپ اڭىرادى.
ەندى ءمۇعالىمنىڭ ءوزى دە شىن ساستى. كوزاينەگىن كوزىنەن الىپ، كوستيۋمىنىڭ ەتەگىنە سۇرتكەن كۇيى جان-جاعىنا قاراپ تۇردى دا: «ءاي، ماسقارا بولدىق-اۋ»، — دەدى، كىمگە ايتقانى بەلگىسىز كۇيدە، كوزاينەگىن ۇستەل ۇستىنە قويا بەرىپ. سوسىن تۇتىنمەن جاساۋراعان كوزىن بەت ورامالىمەن قايتا-قايتا ءسۇرتىپ تۇرىپ:
— جارايدى، ۇيلەرىڭە قايتىڭدار... بۇگىن وقۋ جوق، —دەدى. وسى ءسوزدى عانا كۇتىپ وتىرعانداي، ءبارىمىز ورنىمىزدان اتىپ-اتىپ تۇرىپ، ەسىككە قاراي بەتتەدىك. نە دەگەنمەن ەرەسەك اتىمىز بار، الدىمەن ماجىكەن ەكەۋمىز،بىزبەنىزبە-ىز قىزداركۇل جەتتى ەسىككە. سىرتقا شىعا سالا قاقالىپ-شاشالىپ، بەتىمىزدى ءسۇرتىپ جاتىرمىز. وسىنشا ابىرجىعانىمىز ءبىر جاعىنان قىزىق تا سەكىلدى. بالالاردىڭ ءبارى اپىر-توپىر شىعىپ جاتىر. شىعىپ جاتىر. ءبىزدىڭ قاقالىپ-شاشالعانىمىز اينالايىن ەكەن،
بەل بارماقوۆ دەگەن باتىرىڭ ەسىكتەن شىعا بەرىپ قۇلاپ قالدى. اۋەلگىدە: «ءولىپ قالدى ما، ءولىپ قالۋ دەگەن وسى ەكەن-اۋ»، — دەپ ءبارىمىز قورشاپ الىپ ەدىك. جوق. ولمەپتى. ولمەگەنى سول، ەسىن جيناپ العان سوڭ-اق، «كوكا-اا، اپا-ا-ا» دەپ جىلاپ دالانى ازان-قازان ەتتى. ءبىر كەزدە ىشتەن بۋرا دا شىقتى. ءبىراق ول ەشتەڭەگە دە الاڭداماستان بىردەن اۋىلعا قاراي تارتتى دا، مەن ىلەسە كەتۋگە ونىڭ اشۋلى كەيپىنەن ىعىسىپ ءارى مىنا ءتۇتىننىڭ جايىن ءالى دە قىزىقتاي تۇسكىم كەلگەندەي، قالىپ قويدىم. ءبىر كەزدە: «كوزاينەگىم قايدا؟ كوزاينەگىم»، — دەپ، زاعيپ جانداي قارمانىپ اعايىمىز دا شىعىپ كەلە جاتتى. «ءاي، قىزداركۇل، قايداسىڭ؟ كوزاينەگىم-م. بىرەۋ باسىپ كەتتى-اۋ، ءا... سىندىردىڭدار-اۋ، ءا...»
— مەن مىندامىن عوي، پاپا، — دەپ قىزداركۇل پاپاسىنىڭ پالتوسىنىڭ ۇزىن ەتەگىنە جارماستى.
— الگى كوزاينەگىم-م... تابا الماي قالدىم عوي. ۇستەل ۇستىندە تۇر ەدى... سەن دە كەتىپ قالىپسىڭ، — دەپ ءمۇعالىم قىزىنا مۇڭىن شاعىپ جاتتى.
— مەن تاۋىپ اكەلەيىن، پاپا، — دەپ قىزداركۇل ءتۇتىن قاپتاعان كلاسقا قايتا قويىپ كەتتى دە، ءبىز ەندى اعايىمىزدىڭ قازىرگى ءحالىن قىزىقتاعانداي، توپتالىپ تۇرىپ الدىق. بۇرىن بايقامايدى ەكەنبىز. اعايىمىزدىڭ كوزاينەكسىز كەيپى تىم ايانىشتى ەكەن. جۇرتقا قاراعانى دا قىزىق.
الگىندە عانا دالانى ازان-قازان ەتىپ جىلاپ، ەسىمىزدى شىعارعان بەلبارماقوۆ ەندى قۇلىنداي ويناپ ءجۇر. جانە جايىنا جۇرمەي، اعايدىڭ پالتوسىنىڭ ەتەگىنەن تارتقىلاپ:
— اعاي-ي، ۇيدە «انا تىلىنەن» نە وقىپ كەلەمىز؟ — دەيدى.
نايزابەك اعاي ونى تانىڭقىراماي قالدى.
— بۇل قايسىسى، ءاي؟
— بەلبارماقوۆ قوي، — دەپ، مەن كومەكتەسىپ جىبەردىم.
— ە، ول نە دەيدى؟ الگىندە اڭىراپ جىلاپ، بەرەكەمىزدى كەتىرگەن سول ەمەس پە ەدى...
— ءاي، اينالايىن، نە وقىپ كەلسەڭ، ونى وقىپ كەلشى... باسىمدى اۋىرتتىڭ عوي ءتىپتى... نايزابەك اعاي بەلبارماقوۆقا شىن كوڭىلى قالعانداي تەرىس اينالىپ كەتتى. بەلبارماقوۆ تا سونشالىق ەسى جوق ەمەس ەكەن، قايتىپ ءمۇعالىمدى مازالاماي، ەلدە جوق ۇلكەن قارا سومكەسىنىڭ ءتۇبىن جەرگە تيگىزە سۇيرەتىپ شەتكە شىقتى. وسى كەزدە ىشتەن قاقالىپ-شاشالىپ قىزداركۇل دە شىقتى.
— پاپا، كوزاينەگىڭ جوق.
— نە دەيت... ءاي، قۇرىدى-اۋ. بىرەۋىڭ باسىپ كەتتىڭدەر عوي... جارايدى، كەشكىسىن شەشەڭدى جىبەرەرمىن. قىزداركۇل-اي، قايداسىڭ؟ قولىڭدى اكەل...
قىزداركۇل اعايدى جەتەلەپ الدىمىزعا ءتۇستى. وزگەمىز توپتالىپ سولاردىڭ سوڭىندا كەلەمىز. ءتىپتى باسقا جاققا كەتەتىندەر دە بولىنەتىن ەمەس. تابان جولىنىڭ وي-قىرىن دا اڭداي الماي، اياقتارىن سۇرىنشەكتەي باسىپ كەلە جاتقان نايزابەك اعايدىڭ قازىرگى كۇيىنە ءبارى دە تاڭ-تاماشا، ايران-اسىر...
...سول كۇنى كەش بويى نايزابەكتىڭ ايەلى جوعالعان كوزاينەكتى قاراپ، كلاسس ءىشىن، مەكتەپ ماڭىن تۇگەل كەزىپ شىعىپتى. ەرتەڭىنە دە مەكتەپكە كەلە سالا ساباقتى قويىپ، كۇللى بالا تاعى دا ىزدەدىك. جوق... اعايىمىزدىڭ كوزاينەگى ءىز-تۇزسىز جوعالدى. ءمۇعالىمنىڭ قاباعى ءتۇسىپ كەتتى. ءتۇسىپ كەتكەندىگى عوي، تاقتا الدىندا ارلى-بەرلى ءجۇرىپ:
— ءاي، قۇرىدى-اۋ... ەندى تابىلماس. بىرەۋىڭ بالالىق جاساپ الساڭدار، بەرە قويىڭدارشى... كوزاينەك دەگەن ويىنشىق بولىپ تا جارىتپايتىن نارسە عوي، — دەدى مۇڭايا سويلەپ. سولاي دەپ بولىپ الدەبىر ۇمىتپەن وقۋشىلارعا جاپاقتاي قارادى. ءبىراق ەشقانداي جاۋاپ بولماعان سوڭ، تاعى دا تاۋسىلعان كۇيدە:
— دەگەنمەن ەستەرىڭدە ءجۇرسىنشى، ايتەۋىر... قاراي جۇرىڭدەرشى جۇرگەن جەرلەرىڭدە... — دەپ جاتتى.
ونىڭ ەندىگى جەردە جۇرتقا قاراعانى دا، ءسوز مانەرى دە قىزىق. ءتىپتى بۇرىنعى اعايىمىز ەمەس، باسقا بىرەۋ سەكىلدى. ساباق وتكىزۋگە دە ىقىلاسى شامالى...
— «انا تىلىنەن» قاي جەرگە كەلىپ ەدىڭدەر؟ سودان ءارى وقي بەرىڭدەر، — دەيدى ەكىنشى كلاستىڭ وقۋشىلارىنا.
— سەندەر كەلەسى ەسەپتى شىعارىڭدار، — دەيدى ءۇشىنشى كلاستىڭ وقۋشىلارىنا...
سوسىن كىزداركۇلگە:
— مىنا ءبىرىنشىنى ءوزىڭ قاداعالاشى... — دەيدى قىزىنا. «اكەڭنىڭ جاعدايىن كورىپ وتىرسىڭ عوي» دەگەن ىڭعايمەن. ءبىزدىڭ ءتورتىنشى كلاسپەن شارۋاسى دا بولمادى. ءبارى-بىر ءدال ءقازىر بىزگە «بالەندى وقي قويىڭدارشى» دەگەنىمەن دە، وقي قويۋىمىز ەكىتالاي ەدى. ويتكەنى بار نازارىمىز دا، ىنتامىز دا اعايىمىزدا. ونىڭ بىرەۋگە قاراعانى دا، سويلەگەنى دە، تاقتا الدىندا ارلى-بەرلى جۇرگەنى دە قىزىق...
قىزىق دەيتىن قىزىق تا ەمەس-اۋ... ايتەۋىر ءبىر ءتۇرلى تاڭ-سىق... اۋزىمىز اشىلىپ ماجىكەن ەكەۋمىز قارادىق تا وتىردىق. بۋرا بولسا... بۋرا بۇرىنعىسىنشا تەرەزەدەن سىرتقا قارايدى. كىتابىن پاراقتايدى. اعايدىڭ مىنا ءحالىن ءدال بىزدەي قىزىقتاعىسى كەلمەيتىن سياقتى. بۋرانىڭ وسى بەيجاي قالپىنا قاراپ وتىرىپ مەن «اعايدىڭ كوزاينەگىن كەشە وسى المادى ما ەكەن؟» — دەپ ويلادىم. ءبىراق ءۇزىلىس كەزىندە ودان سۇراۋعا باتىلىم جەتپەدى. ونىڭ ۇستىنە: «بۋرادان كۇدىكتەنسە اعاي دىڭ ءوزى نەگە سۇرامايدى؟ مەنىكى نە وسى، ەكى ورتادا»، — دەگەن تاعى ءبىر وي كەلدى باسىما.
* * *
بۇل ماڭايدا نايزابەكتەن بوتەن كوزاينەك كيەتىن كورشى اۋىلداعى نيەتباي دەگەن ەتىكشى ەدى. ساباق وتە الماي، ءتىپتى مەكتەپ پەن ءۇيىنىڭ اراسىنا ءجۇرۋى دە قيىن بولعان سوڭ، اعايىمىز ەتىكشىنىڭ كوزاينەگىن سۇراتىپتى. نايزابەكتىڭ جاعدايىن ەسىتىپ بىلگەن سوڭ، نيەتباي دا سۇراۋشى-نىڭ كوڭىلىن قالدىرماي ءارى نايزابەكتى ەسىركەگەن بولىپ: «جارايدى... بايعۇس، ءمۇساپىر بولىپ قالعان ەكەن. ەكى ءۇش كۇنگە بەرسەم بەرە تۇرايىن»، — دەپ كوزاينەكتى بەرىپ جىبەرىپتى.
نيەتبايدىڭ كوزاينەگى نايزابەك اعايدىكىنەن بولەكشەلەۋ ەكەن. جاقىننان عانا كورەتىن قاسيەتى بار ما، نەمەنە... ويتكەنى اعايىمىز ونى كلاستا وتىرعاندا عانا كيەدى دە، سىرتقا شىعىسىمەن شەشىپ الادى. ونىڭ ۇستىنە نيەتبايدىڭ كوزاينەگى تىم كونە ەكەن. ءتىپتى ءبىر قۇلاقشاسىنىڭ ورنىنا ەكى قارىس شۋدا ءجىپ شۇباتىلىپ ءجۇر. جايشىلىقتا بولسا «مىنا كوزاينەك نيەتبايدىڭ اكەسىنەن قالعان با، نەمەنە ءوزى» دەپ اعايدىڭ ءوزى-اق كۇلكى ەتەر ەدى. ءبىراق ءدال ءقازىر كۇلۋگە شاماسى قايدا؟ ءۇن-تۇنسىز كيىپ الدى.
كوزاينەكتىڭ ساۋ قۇلاقشاسىن قۇلاعىنا اسىپ، ەكىنشىقۇلاعىنا الگى سالبىراپ جۇرگەن شۋدا ءجىپتى بايلاپ العان كەزدە اعايىمىزدىڭ بەت-الپەتى كىسى كۇلەرلىكتەي حالدە ەدى. دەگەنمەن نيەتبايدىڭ كوزاينەگىن كيگەن سوڭ اعايىمىز، ءدال بۇرىنعىسىنداي بولماعانىمەن، ەل قاتارىنا قوسىلىپ قالعانداي ەدى. ەكى-ۇش كۇن ىشىندە وزگەرىپ كەتكەن داۋسى دا، ءجۇرىسى دە، جۇرتقا قاراعانى دا تۇزەلدى. بالالارعا بۇرىنعىسىنشا ۇرسىپ سويلەيتىن بولدى. نيەتبايدىڭ كوزاينەگىنىڭ شۋدا ءجىبىن شەشىپ، مۇرنىنىڭ ۇشىنا دەيىن ءتۇسىرىپ وتىرىپ كىتاپ وقىپ، جۋرنالعا باعا قويا الاتىن حالگە دە جەتتى. نە كەرەك، اعايىمىز بۇرىنعى قالپىنا قايتا ورالىپ قالعاندا (ءتىپتى نيەتبايدىڭ كوزاينەگىن انىق ەكى كۇن كيدى مە، كيمەدى مە) نيەتبايدان حابارشى كەلىپ قالدى. حابارشى نيەتبايدىڭ ءوز ءىنىسى سادىق ەدى...
...ساباقتا وتىر ەدىك. اۋەلى دۇرسىلدەگەن ات تۇياعىنىڭ دىبىسى ەستىلدى دە، ارتىنشا قامشىسىن بۇكتەي ۇستاعان
سادىق ءاي-شاي جوق:
— اس-سالاۋما-ا-الەيك-وم-ا-اۋ، — دەپ سوزا امانداسىپ كلاسقا كىرىپ كەلدى.
— الەيكوم-ماسسالام-م، — دەپ اعايىمىز وعان جاراتىڭقىراماي جاۋاپ قايىردى. ءبىراق «سەن جاراتىپ تۇرسىڭ با، جاراتپاي تۇرسىڭ با؟» دەگەن سادىق جوق. پەش جانىندا تۇرىپ كەلگەن جۇمىسىن ايتتى.
—سىزگە مەنى اعام جىبەردى. «كوزاينەگىمدى بەرىپ جىبەرسىن، ەتىك تىگە الماي قالدىم» دەپ جاتىر.
— ياپىرماي، الدىرعانىم جاقىندا ەدى، — دەپ اعاي رەنجىپ سويلەپ ەدى، اناۋ سوزگە قوناق بەرمەيتىن بىرەۋ ەكەن، — وندا مەنىڭ جۇمىسىم جوق، كوزاينەكتى اكەلىڭىز، — دەدى دە اڭگىمەنى ءبىر-اق ءۇزدى.
— قىسقى دەمالىسقا دەيىن شىداي تۇرماس پا ەكەن؟ ازار بولسا ءبىر ەتىك كەم تىگىلەر... ءمۇعالىمنىڭ مىنا ءسوزى سادىقتىڭ شامىنا ءتىپتى جامان تيسە كەرەك.
— اپكەلىڭىز دەدىم عوي... سەنىڭ دەمالىسىڭ قاشان بولادى دەپ، كىسى شارۋاسىنان قالا ما ەكەن... — دەپ، نيەتبايدىڭ ءىنىسى ءمۇعالىمنىڭ جانىنا وڭمەندەپ جەتىپ باردى. جاپ-جاس جىگىتتىڭ وسىنشا قوجاڭداعانىنا ءبىزدىڭ اعاي دا اشۋلانىپ قالدى. اشۋلانعاندىعى عوي، «ءما-ا، ەندەشە»، — دەپ، كوزاينەكتى كوزىنەن جۇلىپ اپەرە بەرگەندە سول قۇلاعىنا وراعان شۋدا ءجىپتىڭ ءۇزىلىپ كەتپەسى بار ما.
— اۋ، قۇرتتىڭىز عوي! — دەپ قالدى سادىق زىپ-زىلدەي ەتىپ.
— قۇرىسا... قۇرتقانىم ەكى قارىس شۋدا ءجىپ قوي. ەل اراسى جاقىن، بىردەڭە ەتىپ قۇتىلارمىز. قۇتىلماساق — موينىمىزدا قارىز بوپ جۇرەر... نايزابەك اعاي تايسالماي وسىلاي دەگەن ساتتە سادىق كوزاينەكتى، ءۇزىلىپ تۇسكەن شۋدا ءجىپتى جيناستىرىپ جۇرگەن. كلاسس تولى بالالار بولماسا اعايىمىزدى ساباپ كەتۋگە دە نيەتى بار ما، قالاي؟
— جاقسىلىق جاسايتىن كىسى ەمەس ەكەنسىز عوي ءوزىڭىز، — دەدى ۇپ-ۇلكەن كىسىگە باعجاڭداي قاراپ. سوسىن نيەتباي تىگىپ بەرگەن تاعالى ەتىگىمەن ەدەندى تاقىلداتا با سىپ كلاستان شىعىپ كەتتى.
سادىقتىڭ مىنا ىسىنە رەنجىپ ءارى كادىمگىدەي سالى سۋعا كەتكەن نايزابەك اعاي تاقتا الدىندا مۇڭايعان كۇيدە ارلى-بەرلى ءبىراز ءجۇردى دە: «نيەتبايدىڭ شۋدا ءجىپ بايلاعان جامان كوزاينەگى دە ەم دارىدەي بولدى- اۋ»، — دەدى وقۋشىلارىنا مۇڭىن شاققانداي.
بۇرىن قانشا رەنجىپ جۇرسەم دە، ءدال وسى ساتتە مەن اعايدى سونداي اياپ كەتتىم. ونىڭ دا وزگەلەردەي الدەنەگە رەنجىپ، تاۋسىلاتىنىن ءبىرىنشى رەت كورۋىم ەدى. مەن عانا ەمەس، ونى بۇكىل كلاسس وقۋشىلارى ايادى-اۋ،شاماسى...
ءبىراق ءبىزدىڭ قولىمىزدان كەلەتىن نە بار. قولىمىزدان كەلگەنى «اعاي، قايعىڭىزعا ورتاقپىز» دەگەندەي، بۇكىل كلاسس بولىپ ادەتتەگىشە دابىرلاسپاي، پارتامىزدىڭ قاقپاعىن دا سالدىراتپاي، تىم-تىرىس وتىردىق. ونىڭ كوزاينەكسىز ايانىشتى بەت جۇزىنە ءۇنسىز قاراپ قالىپپىز.
— بالالار-اي، كوزاينەگىمدى جوندەپ قاراماي جۇرسىڭدەر-اۋ. بولماسا تابىلىپ قالۋى ءتيىس ەدى، — دەدى تاعى دا مۇڭايعان ۇنمەن.
— اعاي، مەن قارادىم. كەشە دە، الدىڭعى كۇنى دە قارادىم، — دەدى وسى كەزدە ەكىنشى كلاستاعى بەلبارماقوۆ تاقىلداي سويلەپ. — كوكەمە دە ايتتىم، سيىر باققاندا قاراي ءجۇرىڭىزشى دەپ... — ءبىراق بەلبارماقوۆتىڭ بۇل ءسوزى دە اعايدىڭ جۇزىندەگى قالىڭ مۇڭدى سەيىلتە العان جوق. ول تاقتا الدىندا ارلى-بەرلى سەندەلىپ ءجۇردى دە قويدى.«بۋرانىڭ دا جانى اشىپ وتىر ما ەكەن» دەگەن ويمەن ارت جاعىما بۇرىلىپ ەدىم، ول مۇعالىمنەن كوزىن الماي تەسىرەيىپ قالىپتى. بۇل قاراسى الدەكىمگە جانى اشىعان ەمەس، بىرەۋگە سونشالىق ەرەگىسكەن ادامنىڭ كوزقاراسى سياقتى. مەن بۋراعا ۇزاق قاراي المادىم. ونىڭ وتكىر، وجەت كوزدەرى وزىمە قادالۋىنان قورىقتىم.
سادىق كەتكەن سوڭ، كەلەسى ساباقتا-اق نايزابەك اعاي قايسى كۇنگى ادەتىنە باسىپ ءار كلاسقا اۋىزشا تاپسىرما بەردى. ەكىنشى كلاسقا:
— سەندەرگە سۋرەت ساباعى... ياعني ءۇيدىڭ سۋرەتىن سالىڭدار، — دەدى.
— اعاي، شيپرلى ءۇيدى مە، الدە شيپرسىز ءۇيدى مە، — دەپ بەلبارماقوۆ قاباتتاسىپ ەدى... ءمۇعالىم جاۋاپتى بۇعان ىقىلاسسىز قايىردى:
— سەندەر سول شيپرسىز، توبەسىنەن قامىسى سالبىراپ تۇرعان ءۇيدى-اق سالىڭدارشى... اعاي ءبىرىنشى كلاسقا:
— سەندەر ەكى توقسان بويى وتكەن ارىپتەرىڭدى قايتالاڭدار، — دەدى.
ءمۇعالىمنىڭ سولاي دەۋى-اق مۇڭ ەكەن، ءبىرىنشىنىڭ وقۋشىلارى شوپكە باس قويعان قوزىلارداي، ابىر-دابىر وقۋعا كىرىسىپ، بۇكىل كلاستى باسىنا كوتەرىپ كەتىپ ەدى.
— اقىرىن-ن، — دەپ ءمۇعالىم داۋسىن كوتەرىپ، شەكەسىن تىرىستىرعاندا بارىپ بىرىنشىلىكتەر داۋىستارىن باسەڭدەتتى.نايزابەك اعاي ودان ءارى ءۇشىنشى كلاسقا ەسەپ شىعارۋدى تاپسىردى دا، ەندى ءبىز جاققا بۇرىلىپ: «سەندەرگە ءقازىر دەنە شىنىقتىرۋ... دالاعا شىعىپ دەنەلەرىڭدى شىنىقتىرىڭدار... ءاسىلى دەنەنى شىنىقتىرۋدىڭ جاقسى ءتاسىلى — پەشكە جاعاتىن وتىن بۇتاپ تاستاڭدار»، — دەدى.مول وسىلاي دەدى دە ءبىراز ويلانىپ تۇرىپ:
— اينالايىندار، كەبۋىن جارىڭدارشى... سۋ وتىن جاعامىز دەپ كورەسىمىزدى كوردىك قوي. كوزاينەكتەن ايرىلىپ قور بولىپ جۇرگەنىمىز مىناۋ... قىزداركۇلجان، سەن بالالاردىڭ جارعان وتىنىن ىشكە كىرگىزە بەر»، — دەدى اعاي قىزىنىڭ باسىنان سيپاماق بولىپ الاقانىن سوزا بەرىپ. ءبىراق ونىڭ سوزعان الاقانى قىزداركۇلدىڭ باسىنا ەمەس، قۇلاعىنا ءتيدى. ءبىز — ءتورتىنشى كلاستىڭ ءتورت وقۋشىسى، پارتالارىمىزدى ساتىر-سۇتىر ەتكىزىپ ورنىمىزدان تۇرىپ، سىرتقا بەتتەدىك.
* * *
اعايىمىزدىڭ كوزاينەگىنەن ايرىلعانى تۋرالى حابار اۋىل-ايماققا تاراپ تا كەتتى. جۇرت باس قوسقان جەردە: «نايزابەك، كوزاينەگىنەن ايرىلىپ ءمۇساپىر بولىپ قالىپتى عوي»، «بايعۇس جەر سيپالاپ قالىپتى دەيدى...»، «دارەتكە دە ايەلى جەتەلەپ باراتىن كورىنەدى» دەگەن سوزدەر ايتىلىپ ءجۇردى. سودان ءبىر كۇنى «نەسىن ايتاسىڭ، نايزابەك بۇقاسىن سويىپ، ساتپاق كورىنەدى. اقشاسىن بادىراقتىڭ قالتاسىنا سالىپ، كوزاينەك اكەلۋگە قالاعا جىبەرمەكشى ەكەن» دەگەن حابار دا تارادى. ءبىر قىزىعى، كوزاينەگى جوعالعان سوڭ جۇرت ەندى كوزاينەك دەمەي، ءمۇعالىمدى نايزابەك دەپ ءوز اتىمەن اتايتىن بولدى. جاراتپاي قالعاندا «كوزاينەك اعاي» دەپ سالاتىن وقۋشىلار دا نايزابەك اعاي دەيتىن بولدى. كوزاينەگى جوق ادامدى «كوزاينەك اعاي» دەپ ەندى قالاي اتاسىن؟! كوزاينەگىنەن ايرىلعان نايزابەكتىڭ بۇرىنعىداي بەدەلى بولماي قالدى. ونىڭ ۇستىنە نيەتباي ەتىكشىنىڭ ءبىر قۇلاعىنا شۋدا ءجىپ بايلاعان كوزاينەگىن ەكى-ۇش كۇن الدىرىپ تاققانىن دا جۇرت كۇلكىگە اينالدىرىپ: «ويباي-اۋ، نيەتبايدىڭ جىلان جىلدان كيەتىن كوزاينەگىنە زار بولىپ قالىپتى عوي»، — دەپ ءجۇردى. ...بۋرا ەكەۋمىز بۇرىن تاڭەرتەڭ ساباققا نايزابەك اعايدان قالاي دا ەرتە كەتۋگە تىرىساتىنبىز. ويتەتىن سەبەبىمىز — ول كىسىمەن قاتار جۇرۋگە قايمىعاتىندىعىمىزدان ەدى. ەندى ادەيى نايزابەكپەن دە، قىزداركۇلمەن دە مەكتەپكە دەيىن بىرگە جۇرەمىز. اعايدىڭ بۋراعا جاساعان قىساستىقتارى ەسىمە ءتۇسىپ، كەيدە قاباتتارىنان وتە بەرە قاعىپ وتەمىن... ارينە، نايزابەك اعايدى ەمەس، قىزداركۇلدى... قىزداركۇلدى قاققانىم نايزابەكتى دە قاققانىم عوي.
— بۇل قايسىسى، ءاي، بۋرا ما؟ — دەيدى نايزابەك اعاي جاسقانشاق ۇنمەن، ءقاۋپىن سەزدىرىپ...
— جوق، تومپاق قوي، پاپا، — دەيدى قىزى.
«ويباي-اۋ، بۇعان دا جان بىتەيىن دەگەن ەكەن عوي» دەگەندەي، نايزابەك ماعان قارايدى. ءبىراق قاراعانى ءزىلسىز.ءتىپتى مەنى شىن اجىراتا دا الماي تۇرعانىن كوزىنەن بايقايمىن. بۋرا بولسا ءۇن-تۇنسىز كەتىپ بارا جاتادى. ەشكىمگە الاڭدامايدى دا، نازار دا سالمايدى. «مىنا بۋرانىڭ مۇنىسى نەسى... وسىندايدا نايزابەك اعايدان كەگىن الىپ الماي ما؟ تىم بولماسا مىنا مەن قۇساپ قىزداركۇلدى قاعىپ...» — دەپ ويلايمىن ىشتەي. ءبىراق بۇل ويىمدى باتىلىم جەتىپ بۋراعا ايتا المايمىن. كلاستا دا نايزابەك اعايدى وقۋشىلار كادىمگىدەي باسىناتىن بولدى. بۇرىن قويانشا بۇعىپ وتىراتىن ماجىكەن دە ساباق ۇستىندە قىزداركۇلدىڭ جانىنا ءبىر، مەنىڭ جانىما ءبىر وتىرىپ، كوشىپ جۇرەدى.
— بۇل قايسىڭ، ءاي... وتىرشى، اينالايىن... بۋرامىسىڭ؟ — دەيدى وندايدا اعايىمىز جۋاس ۇنمەن.
— جوق. ماجىكەن عوي، پاپا، — دەيدى قىزداركۇل اكەسىنە كومەكتەسىپ. «بۇل دا سويتەتىن بولىپ پا ەدى؟» دەگەندەي، نايزابەك اعاي ماجىكەن وتىرعان جاققا قارايدى. ءبىراق قاراسىندا كوزاينەگى بار كەزدەگىدەي ءزىل جوق. سوندىقتان ماجىكەن ونىڭ قاراعانىنان سونشالىق ىقپايدى.
ءبىر قىزىعى نايزابەك اعاي بۋرادان كادىمگىدەي قايمىعاتىن سەكىلدى. بۋرا تاعى ءبىر كۇنى ساباقتان قالىپ كەلگەندە بۇرىنعىسىنداي ىزعار شاشا العان جوق.
— بۋرا، كەلدىڭ بە؟ كەشە ساباقتا بولمادىڭ عوي... — دەدى بار بولعانى.
بۋرا اۋەلى پارتاسىن سالدىر-گۇلدىر ەتكىزىپ ورنىنان تۇر-دى دا: «قويدىڭ كەزەگىن وتكىزدىم»، — دەدى ءمىز باقپاستان.
— قويدىڭ كەزەگى دەيسىڭ بە؟ تاعى كەلىپ قالعان با؟ ويپىرماي، وسى قويدىڭ كەزەگى دەگەن پالە ساعان ساباق وقىتقىزبايتىن بولدى-اۋ. بارعانىڭ دۇرىس قوي ەندى... شەشەڭ بولسا كارى... جارايدى، ورنىڭا وتىرا عوي...بۋرا پارتاسىن سالدىر-گۇلدىر ەتكىزىپ ورنىنا قايتا وتىردى. ونىڭ وسى ءبىر تۇرىپ، قايتا وتىرعانىنىڭ ءوزى «ماعان ەندى نە ىستەي الاسىڭ؟» دەپ ايبات شەگىپ تۇرعانداي. ءبىر جولى ەكىنشى كلاستاعى بەلبارماقوۆ مۇعالىمگە:
«اعاي، كوكەم كەشە قىپ-قىزىل تۇلكى ۇستادى»، — دەپ توسىن حابار جەتكىزگەن. نايزابەك وسى وڭىرگە بەلگىلى اتاقتى اڭقۇمار ەدى. تالاي رەت: «ساباقتان شىعا سالا اڭعا كەتۋىم كەرەك»، — دەپ، مەكتەپكە ات ءمىنىپ، مىلتىعىن اسىنىپ كەلگەن كەزدەرى دە بولعان. وندايدا «اتىمدى قاراپ كەلە قويشى. مىلتىقتى بۇرىشقا سۇيەي سالشى» دەپ بىزگە تاعى ءبىر جۇمىس تاۋىپ بەرە قوياتىن.
ونىمەن دە قويماي ساباق كەزىندە: «مىلتىققا جاقىنداماڭدار.وقتاۋلى تۇر. اتىلىپ ولسەڭدەر، اكە-شەشەلەرىڭە قۇن تولەپ جۇرەر جايىم جوق»، — دەپ، زارەمىزدى ۇشىرىپ بىتەتىنى تاعى بار.بەلبارماقوۆتىڭ مىنا سوزىنە نايزابەك اعاي بىردەن ەلەڭ ەتە قالدى.
— قايداعى قىپ-قىزىل تۇلكى؟.. ونداي تۇلكى بۇل ماڭايدا جوق قوي.
— راس ايتامىن، اعاي. «تاۋدان اۋىپ كەلگەن ەكەن» دەيدى كوكەم، — دەپ بەلبارماقوۆ اعايعا قالايدا دالەلدەۋ ءۇشىن ورنىنان تۇرىپ كەتتى.
«اۋىپ كەلگەن» دەگەن سوزگە ءمۇعالىم كادىمگىدەي مالداندى.
— سوندا قىزىلدىعى قانداي؟
بەلبارماقوۆ ءمۇعالىمنىڭ بۇل سۇراعىنا دا داعدارعان جوق. جان-جاعىنا الاق-جۇلاق قاراپ از تۇردى دا:
— مىنا قىزدىڭ ۇستىندەگى كويلەكتەي، — دەپ، الدىڭعى پارتادا وتىرعان ءبىرىنشى كلاستىڭ قىزىنا قاراي ساۋساعىن شوشايتا قويدى.نايزابەك اعايدىڭ اڭقۇمارلىعى عوي، الگى قىزدىڭ جانىنا بارىپ، ەڭكەيىپ اۋەلى ونىڭ كويلەگىنە قارادى. قاراعانىنا دا سەنىڭكىرەمەگەندەي، ارى-بەرىدەن سوڭ ساۋساعىمەن قىز كويلەگىنىڭ جاعاسىن ۇستاپ كوردى دە:
— ءاي، وتىرىگىڭە بەرەكە دارىسىن سەنىڭ، بەلبارماقوۆ!.. ءدال مىناداي قىزىل تۇلكى دۇنيە جۇزىندە بولماس. تالاي وتىرىكشىنى كورىپ تە، وتىرىگىن ەسىتىپ تە ەدىك. سەنىكى ءتىپتى ولشەمسىز ەكەن، — دەدى كوڭىلى قالىپ.
— راس، اعاي... ولدا-بىلدە! وتىرىك ايتسام، بۇگىن تۇننەن شىقپاي قالايىن! شىعا قالسام، تابا نانعا ءتىسىم وتپەي قالسىن!..
بەلبارماقوۆتىڭ مىنا قارعانۋى ەلدە جوق ءبىر توسىن ۇلگى ەدى. سوندىقتان بىزدەر مىرس-مىرس ەتىپ كۇلىسىپ الدىق. بىزگە ىلەسىپ اعاي دا ەزۋ تارتا ما دەپ ويلاپ ەدىك. ول كىسى الگى تۇلكى ءۇشىن ءالى قينالىپ تۇرعانىن اڭعارتىپ:
— جارايدى... وتىرشى... — دەدى ەندى قاتاڭىراق سويلەپ. وسى قالپىندا بەلبارماقوۆتىڭ وتىرىگىنە ەمەس، ءوزىنىڭ اڭعا دا شىعا الماي بەيشارا كۇيدە قالعانىنا نالىعانداي ەدى.
...سول جىلعى قىسقى دەمالىستى بىزدەن بۇرىن نايزابەك اعاي اسىعا كۇتتى. كوزاينەكسىز ساباق ءوتۋ وعان كۇن وتكەن سايىن قيىنداي بەردى دە، نايزابەك اعاي كۇن سايىن ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا ساۋساعىن بۇگىپ، دەمالىسقا قانشا كۇن قالعاندىعىن ەسەپتەيتىن بولدى. ءبىراق كۇتكەن كەزدە دەمالىستا جەتكىزە قويا ما؟
اقىرى دەمالىسقا دا تورت-بەس كۇن قالعاندا:
— بالالار، بيىل دەمالىسقا ەرتە شىعامىز، — دەدى ول. «مەنىڭ جاعدايىمدى كورىپ جۇرسىڭدەر عوي» دەگەن ويىن بىلدىرگىسى كەلمەگەندەي بارىنشا بايسالدى سويلەپ. — ويتكەنى ءبىز پروگراممادان وزىپ كەتىپپىز. پروگراممادان وزىپ كەتكەندىگىمىز ءۇشىن بىزگە ەشكىم بايگە بەرمەيدى. قايتا ەسكەرتۋ لىپ قالۋىم مۇمكىن، بىلدىڭدەر مە؟ ماسەلەن، وسى كەزدە رايونو-دان وكىل كەلىپ قالسا، مەنىڭ اكەمدى تانىتادى. ءار نارسە ءوز ۋاقىتىندا ءوتۋى ءتيىس. پەداگوگيكانىڭ زاڭى وسىلاي. دەمەك، بيىلعى قىسقى دەمالىسقا ەرتە شىعۋعا رەتىمىز بار. بايقايمىن، سەندەر دە شارشادىڭدار... وقۋ دەگەنىڭ دە وپ-وڭاي تىرشىلىك ەمەس... حالقىمىز «وقۋ دەگەن ينەمەن قۇدىق قازعانداي» دەپ تەگىن ايتپاعان. ال ەندى جاقسىلاپ دەمالىپ، ويناپ-كۇلىپ ورالىڭدار. سوسىن ءۇشىنشى توقساندى جاڭا ءبىر قارقىنمەن باستايىق. دەمالىس دەسە-اق ءبىزدىڭ قۋانىپ قالاتىن ادەتىمىز ەمەس پە؟! ونىڭ ۇستىنە اعايىمىزدىڭ ءدال مىناداي مەيىرىممەن، قامقورلىقپەن سويلەۋىن ءبىرىنشى رەت دەمەسەك تە، وڭايلىقپەن ەستي المايتىن سوزدەر ەكەنىن دە ءىشىمىز سەزەدى. نە كەرەك، ساتىرلاتىپ قول سوعىپ جىبەردىك. مۇنىمىزعا اعايدىڭ ءوزى دە قۋانىپ قالدى. قۋانعاندىعى عوي، كوزاينەگى جوعالعالى بەرى ءبىرىنشى رەت ەزۋ تارتىپ كۇلدى دە: «ال ەندەشە قايتا بەرىڭدەر. دەمالىسقا شىققان وقۋشىلار وسىلاي وتىرا ما ەكەن. اسىر سالىپ ويناڭدار!» — دەدى سالتاناتتى تۇردە. اتتەڭ، مىنا سوزگە تاعى دا قول سوعار ەدىك، الاقانىمىزدى اياماي... تەك كلاستان شىعۋعا اسىققانىمىز ءبارىمىزدىڭ دە... سونىمەن قول ۇرۋدىڭ ورنىنا پارتالارىمىزدىڭ قاقپاقتارىن تارسىلداتىپ، تاقتاي ەدەندى دۇرسىلدەتىپ، كوڭىلدى ابىر-دابىرمەن ءبىز كلاستان شىعىپ بارا جاتتىق.ءبىز شىعىپ بارا جاتقانىمىزدا نايزابەك اعاي:
— قىزداركۇل، ءاي... قايداسىڭ؟ ا، قىزداركۇل، — دەپ، قىزىنىڭ كوپپەن ىلەسىپ شىعىپ كەتۋىنەن قاۋىپتەنگەندەي، جۋرنالىن اسىعىس جيناستىرىپ، قىزداركۇلدىڭ پارتاسىنا قاراي كەلە جاتتى.
...دەمالىسقا شىققان سوڭ دا، ءوزدى-وزىمىز بولىپ كەتپەي، اعايىمىزدىڭ حال-جايىنا قۇلاق تۇرە جۇردىك. «نايزابەك ەندى مۇعالىمدىكتى قوياتىن كورىنەدى» دەگەن ءبىر حابار ەستىدىك. ارتىنشا «مۇعالىمدىكتى قويمايتىن بولىپتى. بۇقاسىنىڭ ەتىنەن تۇسكەن اقشانى بادىراقتىڭ قالتاسىنا سالىپ قالاعا جىبەرىپتى» دەگەن تاعى ءبىر حابار جەتتى. وسى حابارعا سەندىك. ويتكەنى نايزابەك اعايدىڭ بۇقاسىنىڭ ەتىن اۋىل تۇگەل جەپ جاتقان كەزىمىز ەدى. ءارى سول كەزدە بۋرامەن ەكەۋى توبەلەسكەندە مەرتىككەن قولىن كەلىنشەگىنىڭ قىزىل ورامالىمەن شاندىپ بايلاپ جۇرەتىن بادىراق راسىندا دا كورىنبەي كەتكەن.
* * *
نايزابەك اعايدىڭ ءبىزدى جارىلقاپ بەرە سالعان ۇزاق دەمالىسىندا ۇيرەنشىكتى بالالارمەن ۇيرەنشىكتى ويىنداردى ويناي بەرۋ جالىقتىرعانداي، ءبىر كۇنى بۋرا:
— تومپاق، «كۇيىكتە» توي بولادى ەكەن، بارىپ دوپ-تاياق ويناپ قايتايىق، — دەدى.
— بارساق بارايىق، — دەپ، مەن دە كەلىسە كەتتىم. سول كەزدە، ايتەۋىر، ءبىر اۋىلعا بارىپ ويىن ويناۋعا، ءتىپتى ويناماساق تا سول اۋىلدىڭ تىرشىلىگىن كورىپ، ءوزىمىز قاتارلى بالالارىن تۇستەپ، تۇگەندەپ كەلىپ، شەتەلگە بارىپ كەلگەندەي، اۋىلداعىلارعا ايتا جۇرەتىنىمىز بار-دى. ونىڭ ۇستىنە «كۇيىكتە» مازگۇل بار ەكەنى ەسىمدە. بۋرا مەن مازگۇلدىڭ ۇشىراسۋلارىن كورسەم، ول دا مەن ءۇشىن عالامات وقيعا ەمەس پە؟ ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭگى شايىمىزدى ءىشىپ بولىسىمەن دوپ-تاياققا ارنالعان باسى قايقى تاياقتارىمىزدى يىعىمىزعا سالىپ «كۇيىككە» تارتىپ بەردىك.
سىقىرلاعان سارى ايازدا كىسى جۇردەك بولا ما، الدە «كۇيىككە» جەتۋگە اسىقتىق پا، ايتەۋىر ءجۇرىسىمىز ءونىمدى بولدى. ءتىپتى جول-جونەكەي قاتقان جىلقى تەزەگى، الدە اعاش كەسىندىسى كەزدەسە قالسا، الداعى ۇلكەن ايقاسقا ازىرلەنگەندەي، بۋرا ەكەۋمىز باسى قايقى تاياقتارىمىزدى يىعىمىزدان ءتۇسىرىپ، سارت-سۇرت ايقاسا كەتەمىز. كەيدە ول الىپ، كەيدە مەن الىپ كەتەمىن. ارينە، كوبىنە بۋرا مەنى ماڭايلاتپاي، ءتىپتى جەتكىزبەي قويادى. بۇل — ونىڭ انشەيىن ىقىلاسسىز، ەرمەك ءۇشىن ويناعانداعىسى. ال ناعىز ويىن كەزىندە، كەسكىلەسكەن باسەكە كەزىندە كورسەڭ عوي، شىركىن، بۋرانى! اراسى التى-جەتى شاقىرىم جەردەگى «كۇيىككە» ءتۇس بولماي-اق بۋرا ەكەۋمىز جەتىپ باردىق.
تويدىڭ دا ەندى قىزا باستاعان كەزى ەكەن. قازانداردا ەت، بوتقا، باۋىرساقتار ءپىسىپ جاتىر. ساپىرىلىسقان جۇرت. بىرەۋدى بىرەۋ ءبىلىپ بولار ەمەس.
دوپ-تاياق ويناۋعا كەلگەنىمىزدى يىعىمىزداعى باسى قايقى تاياعىمىزبەن ايتىپ، ءبىر شەتتە ءبىز تۇردىق. بۇل اۋىلدىڭ بالالارىنىڭ دا نامىستارى بار ەكەن، ءبىر-بىر باسى قايقى تاياقتارىن سۇيرەتىپ كەلىپ جاتتى. ونىڭ ۇستىنە بۋرانى ءبارى دە بىلەتىن كورىندى. كادىمگىدەي شۇرقىراسىپ، بىلتىر، ونىڭ الدىڭعى جىلعى ويىندارىن ەسكە الىپ شۇرقىراسىپ جاتتى. دوپ-تاياققا لايىق سيىر سۇيەگىنىڭ باسى دا تابىلا كەتتى. ەندىگى ماقسات — تويدان سىباعامىزدى جەپ بولعان سوڭ-اق، اركىم ءوز اۋىلىنىڭ اتىنان ايقاسا كەتۋ.
...تويعا كەلگەندەرگە تاباق تارتىلا باستادى دا، اكە-شەشەلەرى تويعا كەلگەندەر... اكە-شەشەلەرى قازان-وشاق ماڭىندا جۇرگەندەر... سولاردى ساعالاپ كەتتى دە، يەسى جوق ءبىر توپ بالا بولەك ءيىرىلىپ تۇردىق. ءبىراق تويدىڭ اتى توي ەمەس پە، يەسىز بالالار دا ۇمىت قالعان جوق. ءبىر كەزدە ەنى مەن ۇزىندىعى شامالاس دومالانعان قارا قاتىن ءبىر تاباق كۇرىش بوتقانى كوتەرىپ كەلدى دە:
— ءاي، بالالار، سەندەر دە تويعا كەلدىڭدەر عوي، وتىرا قالىڭدار، — دەپ ورتامىزعا تاباعىن قويا سالدى. سودان ءبىز قان تالاپاي بولعاننان ءارى بوپ، قولداردى سالىپ-سالىپ جىبەردىك دەيسىڭ تۇس-تۇستان. قولدار بولعاندا قانداي جانە... جۋانى بار، جىڭىشكەسى بار... اعى بار، قاراسى بار... بىر-ەكى ايدىڭ بەدەرىندە جۋىلماعانى بار... جاراسى بار... وبالى نە كەرەك، بۋرا ۇستىنە جاماۋ كۇپايكە كيىپ جۇرگەنىمەن، تازالىققا كەلگەندە سىپايى-اق ەدى. بوتقادان بىر-ەكى اساعان سوڭ كىرجيىپ شەگىنىپ كەتتى دە، مەن تاۋەكەل دەپ ءبىرازعا دەيىن باسەكەگە جالعىز ءتۇستىم. «كۇيىكتىڭ» بالالارىنا اقىمدى جىبەرە قويعانىم جوق. ءوز جەگەنىم بىلاي تۇرسىن، سوڭىنان شەتتەپ تۇرعان بۋراعا ءبىر ۋىس بوتقانى اكەپ تە بەردىم.
تاباق تاقىرلانعان كەزدە دومالانعان قارا قاتىن كەلىپ، تاعى ءبىر تاباقپەن باۋىرساق اكەلىپ قويدى دا:
— بالالارىم، تويماي قالدىڭدار ما؟ ەندەشە مىنا باۋىرساقتى جەڭدەر دە، ويناي قويىڭدار، — دەدى دە، الگى تاقىرلانعان تاباقتى الىپ قايتا كەتتى.الگىندەگى سان الۋان قولدار تاباقتاعى باۋىرساقتارعا قايتا جابىلدى. جابىلعانى سول — بۇل تاباقتى جاۋكەمدەۋ كۇرىش بوتقادان الدەقايدا وڭاي بولدى. كۇرىش بوتقانىڭ كەزىندە بۇل قولداردا كادىمگىدەي ۇيات بار ەكەن... نىساپ بار ەكەن... مىنا باۋىرساق سالىنعان تاباقتىڭ تۇسىندا ول قولدار ناعىز ۇياتسىز... ارسىز ەكەندىكتەرىن دالەلدەپ بەردى. كوزدى اشىپ-جۇمعانشا تاباقتاعى باۋىرساقتار بىرەۋلەردىڭ قولىندا، ەندى بىرەۋلەردىڭ اۋزىندا... قالتاسىندا كەتتى. مەن بۇل جولى دا «كۇيىكتىڭ» بالالارىنا ەسەمدى جىبەرگەن جوقپىن. كۇپايكەمنىڭ ەكى قالتاسىن باۋىرساققا تولتىرىپ، شەتتەپ تۇرعان بۋرانىڭ جانىنا كەلدىم. بۋرا ەكەۋمىز باۋىرساق جەپ، بولەكتەنىپ تۇرعان ساتتە جانىمىزدان ءپۇلىش پالتو كيگەن ءبىر ايەل وتە بەرگەن. مەنىڭ ونىمەن جۇمىسىم دا بولعان جوق. ەسىل-دەرتىم الاقانىمداعى باۋىرساقتا. بۋرا عانا سول جاققا كوزقيىعىن سالىپ تۇرعان.
الگى ايەل تۇسىمىزدان وتە بەردى دە، بىزگە جالت قاراپ، كىلت بۇرىلدى. سوندا بارىپ مەن ونىڭ مازگۇل ەكەنىن بۇرىن-سوڭدى كورمەسەم دە تانىدىم. سول ەكەنىن... بۋراعا قاراعانىنان-اق اڭعاردىم. ال بۋرا ونى كۇندىككە-اق كوزىمەن باعىپ تۇر ەكەن. مازگۇل وزىنە جالت قاراپ، بۇرىلابەرگەندە-اق، ول شەگىنىپ تەرىس اينالىپ كەتتى. سوسىن مازگۇل ماعان بۇرىلدى دا:
— تومپاقپىسىڭ، اينالايىن! — دەدى.
— تومپاقپىن-ن... — دەدىم باۋىرساق تولى اۋزىم بۇلتىڭداپ تۇرىپ.
— تۇرىڭنەن اينالايىن! ۇلكەن جىگىت بولىپ كەتىپسىڭ عوي!«تۇرىڭنەن اينالايىن» دەيتىندەي اسىپ بارا جاتقان تۇر-كەسكىننىڭ جوق ەكەنىن بىلەمىن. دەگەنمەن مازگۇلدىڭ مىنا ءسوزى ءىشىمدى جىلىتىپ جىبەردى. مازگۇل مەنىڭ ارقامنان قاعىپ تۇرىپ، تاعى دا بۋراعا بۇرىلدى.
— بۋراتاي، اينالايىن، جاقىنداسايشى، — دەدى داۋسى دىرىلدەپ. ءبىراق بۋرا جاقىنداعان جوق. قايتا، «وسى ءبىر ايەلدەن قالدىم-اۋ بالەگە» دەگەن جانداي، شەگىنە بەردى.
— قاشان كەلدىڭدەر؟ — دەدى مازگۇل بۋرادان قايران بولماعان سوڭ، ماعان قايتا بۇرىلىپ.
— الگىندە...
— اۋىلدارىڭ امان با؟
— امان...
— اجەم قۋاتتى ما؟
— قۋاتتى.
اجەمدى سۇراعان ساتتە مازگۇلدىڭ داۋسى تاعى دا دىرىلدەپ، كوزى جاساۋراپ كەتتى. مەن ونى ايادىم. اياپ كەتكەندىگىم بولار، مازگۇل تاعى نە سۇراسا دا بار ىقىلاسىممەن جاۋاپ بەرۋگە ازىرلەنىپ تۇردىم. ىشتەي «نەگە وسىنشا شەگىنشەكتەي بەردى ەكەن» دەپ، بۋراعا رەنجىگەن دە بولدىم. مازگۇل بۋراعا قايتا بۇرىلىپ:
— ءبۋراتاي-اي، كىشكەنە جاقىنداسايشى؟! — دەدى جالىنعانداي بولىپ. ءبىراق بۋرا جاقىندامادى. بەزىرەيگەن قالپى، ءبىر قىرىن قاراپ تۇرا بەردى. مازگۇل ءپۇلىش پالتوسىنىڭ قالتاسىنان ءبىر ۋىس كامپيتتەردى شىعارىپ، تاعى دا بۋراعا:
— ءما، ءبۋراتاي-اي، — دەپ ۇسىنىپ ەدى ول كامپيتكە بۇرىلىپ قارامادى دا. سوسىن مازگۇل كامپيتتەرىن ماعان ۇسىندى. مەن سوزگە كەلمەي-اق قالتاما سالىپ الدىم.
— اجەمە بەر، — دەدى ول كوزى جاساۋراعان قالپى مەنىڭ قۇلاقشىنىمنىڭ جيەگىنەن شىعىپ تۇرعان كەكىلىمنەن سيپاپ تۇرىپ. — شاي ءىشسىن...
— جارايدى، — دەدىم بار ىقىلاسىممەن.
— اجەمە سالەم دە...
— ايتامىن.
— كوكەڭ مەن اپاڭا دا...
— ايتامىن.
مازگۇل ەندى بۋراعا ءوزى جاقىنداي بەرىپ ەدى، بۋرا ودان ءارى شەگىنىپ كەتتى.
— بۋراتاي-اي، تىم بولماسا جانىڭا جاقىنداتپادىڭ دا-اۋ، — دەدى مازگۇل. — قايتەيىن... ايتەۋىر، امان بول...
وسىلاي دەدى دە مازگۇل ودان ءارى بىردەڭە دەۋگە شاماسى جەتپەگەندەي، بۋلىعىپ قالدى. ءسويتىپ تۇرىپ ماعان:
— تومپاق، مەنى تانىدىڭ با، اينالايىن، — دەدى.
— تانىدىم...
— كىممىن...
— مازگۇلسىز...
مەنىڭ وسى ءسوزىم ونى ءتىپتى قامىقتىرىپ جىبەرگەندەي، مازگۇل تەرىس قاراپ تۇرىپ، جاۋلىعىنىڭ ۇشىمەن كوزىن ءسۇرتتى دە، سول كوزىن سۇرتكەن كۇيى كەتە باردى. ءبىراق سالدەن سوڭ قايتا بۇرىلىپ:
— ساۋ بولىڭدار!.. — دەدى، ەكەۋمىزگە كەزەك-كەزەك قاراپ. بۋراعا قاراعان ساتتە، «تىم بولماسا بۇرىلار ما ەكەن» دەگەندەي، مازگۇلدىڭ جانارىندا ءۇمىت ۇشقىندارى بولدى. ءبىراق بۋرا بۇرىلعان جوق. بۋرانىڭ مىنا كەسىرلىگىنىڭ ورنىن تولتىرعىم كەلگەندەي:
— ساۋ بولىڭىز، — دەپ، مەن ەلپىلدەي جاۋاپ بەردىم. مازگۇل تاعى دا جاۋلىعىنىڭ ۇشىمەن كوزىن ءسۇرتىپ، ءارى قاراي كەتە باردى.
...بۋرا سول ءۇن-تۇنسىز قالپى... قالا بەردى....سالدەن سوڭ ەكەۋمىز دوپ-تاياق ويناۋ ءۇشىن ءبىر توپ بالامەن اۋىل شەتىنە قاراي بەتتەدىك.
* * *
ويىننىڭ شارتى بويىنشا دوپ-تاياق «كۇيىك» پەن «ءبورىلىنىڭ» قاق ورتاسىنان باستالۋى كەرەك-تى. ءبىراق «كۇيىك» پەن «ءبورلىنىڭ» اراسىن قادامداپ ولشەپ جۇرەتىن كىم بار. ونىڭ ۇستىنە «كۇيىكتىڭ» بالالارى ۇزاپ كەتۋگە ەرىنىپ، كونەر بولمادى. ول تۇگىلى «كۇيىكتەن» ءبىراز ۇزاپ شىعالىق دەگەن ءباتۋانىڭ وزىنە كەلىسپەي، قايتىپ كەتكەندەرى قانشاما... سونىمەن نە كەرەك، «كۇيىكتەن» ءبىر شاقىرىمداي ۇزاپ بارىپ، ويىندى باستار ساتتە «كۇيىكتەن» بەس بالا قالدى دا، «بورلىدەن» باياعى بۋرا ەكەۋمىز بولدىق.
«كۇيىككە» كەلگەنشە بولاشاق ايقاستىڭ جايىن ءبىرشاما اقىلداسىپ، كەڭەسىپ العانبىز. ول كەلىسىم بويىنشا مەن دوداعا ءتۇسىپ، سۇيەكتى بۋراعا شىعارىپ بەرمەكپىن. ال بۋرا بولسا، مەن شىعارىپ بەرگەن سۇيەكتى الدىنا سالىپ قۋىپ، اۋىلعا قاراي جەلىپ بەرمەك. ويىندى ءبىز سول كەلىسىم بويىنشا باستادىق. بۋرا العاشقىدا ءبىر اۋىق سارت-سۇرت قاعىسقان سوڭ-اق، اۋىل جاققا قاراي شەتتەي بەردى دە، مەن قالىڭ دودانىڭ ورتاسىندا قالدىم. سارت-سۇرت ەتكەن تاياق ۇندەرى قۇلاقتى كەسىپ وتكەندەي. سيىر سۇيەگىنىڭ دومالانعان باسى كەيدە قارعا كىرىپ، كەيدە جول مەن دومالاپ بارا جاتادى. بىردە «بورلىگە» قاراي بەتتەسە، ەندى بىردە «كۇيىككە» قاراي ەرىكسىز بەزىپ كەتە بارادى. ءبىراق سۇيەكتى ايايىن دەپ جۇرگەن جان بالاسى جوق. سارت-سۇرت... تارس-تۇرس... دالپىلداپ جۇگىرىپ جۇرگەن بىرەۋ. بارىندە دە ەس-تۇس جوق. ءدال وسى ساتتە «اكەڭ ءال ۇستىندە جاتىر» دەسە قارايلايتىندار ەمەس. قايتا «مىنا ويىن تۇسپەگىر بىتكەنشە جاتا تۇرسىنشى» دەپ ءۋاج قايىرۋى مۇمكىن. ءا دەگەندە كادىمگىدەي-اق ەكپىنىم بار ەدى. ءتىپتى جالعىز ءوزىم سۇيەكتى «كۇيىكتىڭ» بەس بالاسىنىڭ ورتاسىنان الىپ شىعىپ، بۋرامەن ەكەۋمىز «بورلىگە» قاراي ەڭىرەتىپ قۋىپ كەتكەن كەزدەرىمىز بولىپ ەدى... ءبىرازدان سوڭ-اق القىنىپ قالدىم. ءبىراق قالاي دەگەنمەن بەسەۋدىڭ اتى بەسەۋ عوي، ءتايىرى!.. سۇيەكتى «ءبورلىنىڭ» جالعىز دوداشىسىنا بەرىپ، جايلارىنا قاراپ تۇرسىن با؟! ولاردا دا نامىس بار... ەتتەرى قىزىپ العان سوڭ، الگى دومالاپ، قايدا كىرەرىن بىلمەي بەزىپ جۇرگەن سۇيەكتى ماعان بيلەتپەي، «كۇيىككە» قاراي ولار دا ەڭىرەتتى.بۋراعا سۇيەكتى الىپ شىعىپ بەرمەك تۇگىل، دوداعا كىرە الماي ادىرا قالدىم. سول-اق ەكەن، بۋرا «دوداعا مەن كىرەيىن، سەن شەتتەن كۇت» دەدى. قاراسام بۋرەكەڭنىڭ بويىن نامىس كەرنەپ-اق تۇر ەكەن، مەن يەگىمدى قاققان بويدا-اق ەسى شىعا، ەلىرىپ تۇرعان اساۋداي، ويىنعا قويدى دا كەتتى. مەن ماڭدايىمنىڭ سورعالاعان تەرىن كويلەگىمنىڭ ەتەگىمەن سۇرتە ءجۇرىپ، «ءبورلى» جاقتى بەتتەپ شەتتەي بەردىم. بۋرەكەڭ سول ەلىرگەن قالپى اتوي سالىپ، دوداعا ارالاستى ءبىر دەيسىڭ!.. ارينە، بۋرا ويىنعا كىردى دەپ «كۇيىكتىڭ» بەس بالاسى دا ىعىسا قويسىن با؟! «كۇيىككە» قاراي تاعى دا سۇيەكتى قۋىپ بارا جاتقان. سودان ءبىر ايقاس باستالدى دەيسىڭ، سارت-سۇرت... تارس-تۇرس... ىرس-گۇرس... ءبىر كەزدە بۋرەكەڭ سۇيەكتى الىپ شىقتى-اۋ، ايتەۋىر... قايران، بۋرا، ايقاستار ءۇشىن جاراتىلعان عوي! شەتكە شىققان سۇيەكتى الدىما سالىپ «بورلىگە» قاراي قۋىپ كەلە جاتقانىمدا دا، بۋرا ماعان تولىق سەنبەگەندەي، قاباتتاسا جۇگىرىپ كەلە جاتتى. شىركىن، بۋرانىڭ جانىندا قاباتتاسىپ ءجۇرۋدىڭ ءوزى نە تۇرادى! قۋات قوي كىسىگە! ايبات قوي! بۋرا جانىما قاباتتاسا بەرگەندە-اق بويىما كۇش قوسىلدى ما؟! كەۋدەمدەگى نامىس وتى تۇتاندى ما؟! ايتەۋىر بىردەڭە بولدى. ەشكىمگە ءال بەرمەستەي قايراتتانىپ، ەشكىمگە جەتكىزبەستەي جەڭىلدەنىپ كەتتىم...
ەلبە-دەلبە بولىپ جۇگىرىپ قەلە جاتىپ كوزىم ءتۇسىپ ەدى، بۋرام ابدەن-اق قىزعان ەكەن.تەر دەگەنىڭ پورا-پورا. ءوڭىرى جاماۋ كۇپايكەنىڭ تۇيمەلەرىن اعىتقان با... الدە ءۇزىپ تاستاعان با، نەمەنە... بۋرامەن ەكەۋمىزدىڭ تاياعىمىزدىڭ يمەك باسى سىنىپ كەتپەس ءۇشىن اق قاڭىلتىرمەن قاپتالعان-دى... دومالاق سۇيەككە تاياعىمىزدى اندا-ساندا كەزەكتەسىپ سىلتەپ قويىپ، قايتادان يىعىمىزدان اسىرا كوتەرىپ جۇگىرىپ كەلە جاتقان مىنا قالپىمىزدا بۋرا ەكەۋمىز دوپ-تاياق ويناپ جۇرگەن اۋىل بالالارىنان گورى، قاس جاۋلارىمەن ايقاسىپ كەلە جاتقان باياعىنىڭ جاۋىنگەرلەرىنە كوبىرەك ۇقسايتىن سەكىلدىمىز. ءبىر كەزدە سوڭىمىزدان «كۇيىكتىڭ» بەس بالاسى قايتا قۋىپ جەتتى. ولار دا دوپ-تاياق دەسە تۋرا جانىن سالاتىندار ەكەن، كەلە سالا بۋرا ەكەۋمىزدىڭ الدىمىزدا بەزەكتەپ كەلە جاتقان سۇيەككە ءتيىستى. تاعى دا سارت- سۇرت... تارس-تۇرس... بۇل شايقاسقا بۋرا ەكەۋمىز قوسىلا كىرىسىپ كەتتىك. ولاي ەتپەسىمىزگە بولمادى دا. سوڭىمىزدان قايتا قۋىپ جەتكەن «كۇيىكتىڭ» بالالارىنىڭ تۇرلەرى جامان ەدى. سودان بۇرىن-سوڭدى بولماعان ءبىر شايقاس باستالدى دەيسىڭ!.. قۇلاپ جاتقاندار... قايتا تۇرىپ جاتقاندار... قولىنداعى تاياعى ۇشىپ كەتكەندەر... بەتىنە... قولىنا تاياق تيگەندەر... تۇيمەسى جۇلىنعاندار... شالبارىنىڭ بالاعى ەتىگىنىڭ قونىشىنان شىعىپ كەتكەندەر... بۋرانى بىلمەيمىن... تالاي قىس دوپ-تاياق ويناپ ءجۇرىپ، مەن ءوزىم مۇنداي شايقاستى كورگەن ەمەن... ءوزىم ەكى رەت دومالاپ تۇردىم. ءبىراق دومالاپ قالدىم ەكەن دەپ وتىرا قالاتىن زامان قايدا... تۇرا ساپ، ۇشىپ كەتكەن تاياعىما جارماسىپ، دومالاپ بارا جاتقان سۇيەككە ۇمتىلامىن. سۇيەك دەمەكشى... سول دالادان تاۋىپ العان سيىر سۇيەگىنىڭ باسى بىزگە التىننان دا اسىل بولدى. سول سۇيەك ءبىزدى قانشا اۋرەگە سالدى دەسەڭىزشى!
بۋراعا اندا-ساندا ءبىر كوزىم تۇسەدى. ول دا مەن قۇساپ قۇلاپ قالىپ جۇرەر مە ەكەن دەپ قاۋىپتەنەمىن. ءبىراق وزگەلەردەي شالجايىپ قۇلاپ جاتار بۋرا ما؟ تاياعىمەن سارت-سۇرت ەتكىزىپ اناۋمەن دە، مىناۋمەن دە ايقاسىپ جاتادى. سۇيەككە ۇمتىلا ءجۇرىپ «كۇيىكتىڭ» بالالارىنىڭ ءبىرىن شالىپ، ەكىنشىسىن يتەرىپ قۇلاتىپ كەتەدى. «قايران بۋرا، «ءبورلىنىڭ» نامىسى ءۇشىن تۋعان عوي! وسىنداي شايقاستار ءۇشىن جارالعان عوي!.. ەگەر بۋرا بولماسا، مەن بۇگىن «كۇيىككە» كەلەر مە ەدىم، كەلمەس پە ەدىم. مىنا شايقاسقا قاتىسار ما ەدىم، قاتىسپاس پا ەدىم...» دەپ ويلايمىن ىشتەي بۋراعا ەرىپ دالباقتاپ جۇگىرىپ ءجۇرىپ.
...بۇل شايقاس كۇن ۇياسىنا ەڭكەيە بەرگەندە بارىپ ءبىتتى. ءبىتتى دەيمىن-اۋ، ءبىتۋ قايدا؟! «كۇيىكتىڭ» ءبىر بالاسىنىڭ اياعى مەرتىگىپ، ەكى بالاسىنىڭ تاياعى سىنىپ، كۇشتەرى السىرەگەن سوڭ بارىپ، بۋرا ەكەۋمىز سۇيەكتى «بورلىگە» قاراي ەڭىرەتىپ قۋىپ جەتكىزبەي كەتتىك. «كۇيىكتىڭ» بالالارىنىڭ قاراسى ابدەن وشكەن سوڭ بارىپ، قۇنى التىن جامبىعا بەرگىسىز بولعان سيىر سۇيەگىنىڭ باسىن قولىمىزعا كەزەك-كەزەك ۇستاپ از-كەم دەمالىپ الدىق تا، قايتادان تاياقتارىمىزدى كەزەك-كەزەك سىلتەپ، سۇيەكتى جەرمەن ايداپ اۋىلعا كەلە جاتتىق. شىركىن، اۋىلعا جەڭىسپەن ورالۋدان ارتىق دۇنيەدە باقىت بار ما ەكەن!.. جوق شىعار... بار بولسا دا، سول باقىتىڭ «كۇيىكتىڭ» بالالارىن ويسىراتا جەڭىپ كەلە جاتقان مىنا ءبىزدىڭ باقىتىمىزدان، بالكىم، اسپاس... ءبىر كەزدە قۋىس-قۋىسىنا قار، توپىراق كىرگەن دومالاق سۇيەكتى بۋرا قولىنا الىپ الدى. قولىنا الدى دا، سۇيەك ەمەس التىن جامبى ۇستاپ كەلە جاتقانداي، وعان ۇزاق ءۇڭىلىپ قارادى. ارى-بەرى اۋدارىپ ءبىراز قاراعان سوڭ، بۋرا ونى قالتاسىنا سالىپ الدى. تاياعىمىزدىڭ قاڭىلتىرمەن قاپتاعان قايقى باسىن باتار كۇننىڭ ساۋلەسىمەن جالتىراتا، توبەمىزدەن اسىرا كوتەرىپ، جولدىڭ ايازداعان قارىن قارش-قارش باسىپ كەلە جاتىپ، بۋرا ەكەۋمىز الگىندەگى شايقاستى قىزۋ اڭگىمەلەدىك. بۋرا ەكەۋمىز بولعاندا... ايتۋشى مەن دە... بۋرا تىڭداۋشى عانا... مەن ابدەن اڭگىمەگە قىزىپ العانمىن. «كۇيىكتىڭ» بالالارىنىڭ بىرەۋىنىڭ شالىنىپ، ەكىنشىسىنىڭ وماقاسا قۇلاپ، از-كەم ەسسىز جاتقانىن، تاعى بىرەۋىنىڭ تاياعىنىڭ اسپانعا ۇشىپ كەتىپ، سونىڭ جەرگە ءتۇسۋىن كۇتىپ، كوككە قاراپ كۇتىپ قالعانىن ايتامىن. ارينە، وسىرىڭكىرەپ، قوسىڭقىراپ جىبەرەمىن. بولماسا، ءدال مەن ايتىپ كەلە جاتقانداي بولا دا قويماعانىن ءىشىم سەزەدى. شىركىن، جەڭىسپەن كەلە جاتقان ادامنىڭ ءسوزى قالاي ايتسا دا جاراسادى عوي! مەن اۋزىم كوپىرىپ، اڭگىمەنى ساپىرىپ ايتىپ كەلەمىن... ايتىپ كەلەمىن. بۋرا تىڭداۋشى عانا. ول «سول شايقاستا وزىڭمەن بىرگە مەن دە بولدىم ەمەس پە؟» دەسە، اۋزىما قۇم قۇيىلار ەدى. ءبىراق بۋرا ونى ايتپايدى. «ايىزى قانعانشا ايتسىنشى ءبىر... سويلەسىنشى!» دەپ كەلە جاتقانداي. ءتىپتى، ءبىر ەسەپتەن، مەنىڭ نە دەپ سويلەگەنىمدە جۇمىسى دا جوق سياقتى. كەنەت مەن اۋزىم كوپىرىپ سويلەپ، سوڭعى شايقاستىڭ بىتەر جەرىنە كەلە بەرگەنىمدە، بۋرا سالقىنقاندى ۇنمەن: «تومپاق، ءبىز «كۇيىككە» نە ءۇشىن باردىق، سونى بىلەسىڭ بە؟» — دەگەنى.
مەن اڭ-تاڭ بولىپ اۋەلى ونىڭ جۇزىنە قارادىم.
— وۋ، وزىڭە ايتىپ تا كەلە جاتقانىم جوق پا؟ دوپ- تاياق...
— جوق، — دەدى بۋرا ساپ-سالقىن ۇنمەن.
ونىڭ ويىنداعىسىن تابا الماعانىما مەن از-كەم ابىرجىپ قالدىم.
— تويعا باردىق قوي، — دەدىم سوسىن، «ەندى تاپتىم-اۋ» دەگەندەي ۇمىتپەن.
— جوق!
— ەندى بوتقا مەن باۋىرساق جەۋ عوي باستى ماقساتىمىز.
— جوق-ق!
— كامپيت-ت، — دەي بەرگەنىمدە، بۋرانىڭ: «مەن مازگۇلدى كورۋ ءۇشىن باردىم!» — دەپ ەڭىرەپ قويا بەرمەسى بار ما؟! بۋرامەن ءبىر كلاستا وقىپ، وسى ۋاقىتقا دەيىن دوس بولا جۇرە، تۋىس بولا جۇرە، «بۋرا جىلاپ، مەن ونى جۇباتامىن-اۋ» دەگەن وي مەنىڭ باسىما كىرىپ-شىقپاپتى عوي. اۋەلگىدە نە ىستەرىمدى بىلمەي، كادىمگىدەي ساسىپ: «ءاي، بۋرا... سەن ءوزىڭ... قويشى ەندى...» — دەي بەردىم. سونان سوڭ بارىپ ەسىمدى جيىپ، بۋراعا باسۋ ايتۋعا كىرىستىم.
— ارينە عوي... بۋرا... «سەنىڭ اپاڭدى كورەمىز» دەدىك. كوردىك. ءبىراق مەنىڭ ءسوزىمدى قۇلاعىنا اسار بۋرا جوق. جانە جىلاعانى قانداي ايانىشتى ەدى. الدەكىم قىساستىق ەتكەندەي بۋلىعا وكسىسىن ءبىر-ر... بۋرانى جۇباتا ءجۇرىپ، ءبىر كەزدە ءوزىم دە جىلاپ جىبەردىم. كوزىمنەن جاس سورعالاپ، كادىمگىدەي وكسي جىلاپ كەلە جاتىپ: — بۋرا، قويشى ەندى... قويشى-ى، — دەيمىن.
— جوق، قويمايمىن. مەنىڭ بۇگىن جىلاۋىم كەرەك.
— تۇسىنەمىن عوي... اپاڭدى ابدەن ساعىنعانسىڭ... سوسىن عوي... مازگۇلدى جاقسى كورەتىنىڭدى بىلەمىن. نەگە بىلمەيمىن...
كەنەت بۋرا جىلاعانىن قويا قويىپ، ماعان اجىرايا قارادى.
— ونى جاقسى كورەتىنىمدى قايدان ءبىلدىڭ؟
مەنىڭ اۋەلى زارەم ۇشىپ كەتتى. وسى قارقىنمەن بۋرا سالىپ جىبەرە مە ەكەن دەپ قالىپ ەدىم. جوق... ايتەۋىر ولاي ەتكەن جوق. ساسقالاقتاپ: «ەندى ءوزىڭ ايتىپ كەلە جاتىرسىڭ عوي»، — دەدىم.
— نەنى ايتتىم؟!
— مازگۇلدى-ى...
— جوق... مەن مازگۇلدى ايتقانىم جوق. قاشان ايتتىم؟! مازگۇلدى كورۋگە باردىم دەدىم... جاقسى كورەمىن دەدىم بە؟ سوسىن بۋرا كوزىن ءسۇرتىپ كەلە جاتىپ: «جىلاۋىم كەرەك... مەنى تاعدىردىڭ ءوزى جىلاتىپ قويعان، ءبىلدىڭ بە؟» — دەدى ول ماعان تاعى دا اجىرايا قاراپ: «اجەمنىڭ ءوزى وسىلاي دەگەن. مەن ءالى كوپ جىلايمىن. ءبىراق ءوزىم عانا جىلاپ قويماي، جۇرتتى دا جىلاتامىن. ءبىلدىڭ بە؟ جىلاتامىن. مازگۇل دە مەن ءۇشىن ءالى كوپ جىلايدى. مەن ونى جەك كورەمىن. ولەردەي جەك كورەمىن. سول جەك كورگەندىگىم ءۇشىن اندا-ساندا مەن وعان كورىنىپ كەتەمىن. ءبىلدىڭ بە؟ بىلتىر دا ماجىكەندى ەرتىپ كەلىپ كەتكەنمىن. تاعى كەلدىم. جىلاتىپ كەتتىم. ءالى تالاي كەلەمىن. ونى تالاي جىلاتامىن، ءبىلدىڭ بە؟ جىلاي بەرسىن. ويتكەنى ول دا مەنى جىلاتىپ كەتكەن. مەن عانا ەمەس، اجەم ەكەۋمىزدى قوسا... ەكەۋمىزدى دە اياماعان. ال مەن ونى نەگە ايايمىن؟» وسىلاي دەدى دە بۋرا تاعى جىلادى. بۇرىنعى جىلاعانى اينالايىن ەكەن. مىنا جىلاۋىندا ەستىگەن جاننىڭ قۇيقا تامىرىن شىمىرلاتىپ جىبەرگەندەي ءبىر اششى وكسىك بار.ەندى جۇباتۋدى دا قويىپ، ءوزىم دە قوسىلىپ كەتتىم. ءتىپتى بۋرانىڭ جىلاعانىن مەنىڭ جىلاعانىم باسىپ تا كەتتى عوي دەيمىن. ەكەۋمىز اۋەلدە دالانى باسىمىزعا كوتەرىپ كەتتىك تە، ءبىرازدان سوڭ ەپتەپ باسىلعانداي بولدىق. مەن ەندى بۋرانى كادىمگىدەي ايادىم. جاقسى كوردىم. ول ءۇشىن شىن ەگىلدىم دە.
— بۋرا-ا... جان دەگەندەگى جاقىن اعام مەنىڭ... قيامەتكە دەيىن قيىسپاس دوسىم مەنىڭ... شويىن كوكەمنىڭ بالاسى... اتاقتى جۇرقاباي اتامنىڭ شوبەرەسى... — دەدىم مەن ەگىلىپ كەلە جاتىپ. مەن بۇل سوزدەردى بۋرانى جۇباتۋ ءۇشىن عانا ەمەس، ءوزىمدى جۇباتۋ ءۇشىن دە ايتتىم. وسى ءبىر سوزدەر كۇندە قاسىندا جۇرسەم دە بۋراعا جەتكىزە الماي جۇرگەن جانىمنىڭ نازىك سىرلارى ەدى... سونى اقىرى ايتىپ جەتكىزگەنىمە قۋاندىم.تۋىسقاندىعىمىز دا، دوستىعىمىز دا بۇرىنعىدان گورى جاقىنداسىپ كەتكەندەي بولدى. مەن بۋراعا ەرىپ، ەبىل-دەبىلىم شىعىپ جىلاپ كەلە جاتىپ وسىنى ءتۇسىندىم.
* * *
اۋىلعا ەل ورىنعا وتىرا جەتتىك. ەكەۋمىز ءۇن-تۇنسىز بۋرانىڭ اۋلاسىنا كىردىك تە، يمەك باسىن قاڭىلتىرمەن قاپتاعان تاياقتارىمىزدى مال قورانىڭ ۇستىنە لاقتىرىپ-لاقتىرىپ تاستاپ، ۇيگە كىردىك.اجەم پەشكە وت جاعىپ وتىر ەكەن.
— بۋراتايمىسىڭ؟.. شۇكىرىم-اۋ، كۇندىك قايدا ءجۇرسىڭ؟ — دەدى كۇنى بويى ىزدەگەندىگىن وسى سوزىمەن-اق ءبىلدىرىپ.
— نايزابەكتىڭ قىزىمەن قۋىرشاق وينادىق. اجەم «مىنا سوزىڭە سەنەيىن بە، سەنبەيىن بە؟» دەگەن كىسىشە بۇرىلىپ بۋراعا قارادى. سوسىن ماعان قارادى... مەندە ءۇن جوق. بۋرانىڭ ءوزى بىردەڭە دەپ قۇتىلارىنا اۋەلدەن-اق سەنگەنمىن.
— ويپىرماي، بۋراتاي-اي... وسى سەنىڭ قىرشاڭقى ءتىلىڭ-اي، — دەدى اجەم ەشتەڭەگە تۇسىنبەگەن جاننىڭ كەيپىمەن. ءبىز ەتىگىمىزدى بوساعاعا تاستاپ، پەش جانىنا وتتىك. بۋرانىڭ ءۇيىنىڭ وزگە ۇيلەردەن ەرەكشەلىگى — بۇل ءۇيدىڭ تورىندە تەكەمەت، كورپەشەلەر توسەلىپ، جاستىقتار دوما-لانىپ جاتپايدى.
بۇل ءۇيدىڭ تورىنە قالىڭ قامىس توسەلگەن. ءبىزدىڭ ۇيدەن بىلتىر العان كونە الاشانى اجەم ەكى قاباتتاپ پەش تۇبىنە عانا سالعان. بۋرا ەكەۋى سول جەردە وتىرىپ اس ىشەدى. پەشكە جىلىنادى. كيىنەدى... سوسىن اجەمنىڭ تۇنەمەگە جاتار جەرى... بۋرا ەكەۋمىز سول كونە الاشانىڭ ۇستىنە قاتار وتىردىق.
بۋرا وندىق شامعا ارقاسىن بەردى. ونداعىسى كۇنى بويعى جىلاعانىمدى اجەم كوزىمنەن ءبىلىپ قويماسىن دەگەندەگىسى بولار.
— اجە، قارنىمىز اشتى، — دەدى بۋرا وتىرا بەرگەن بويدا...
— ە، نايزابەكتىڭ ءۇيى ەشتەڭە بەرمەدى مە؟ — دەپ اۋەلى اجەم بۋرانىڭ الگىندەي قيسىق سوزىنە جاۋاپ بەردى.
— بەرمەدى.
— كوجە ءپىسىرىپ ەدىم، سۋي قويماعان بولار، — دەپ، اجەم بۇگىلگەن بەلىن ازەر تىكتەپ ورنىنان تۇردى دا، پەشتىڭ ار جاعىنان ءبىر تاباق كوجەنى كوتەرىپ اكەلىپ ورتامىزعا قويدى. بۋرا ەكەۋمىز كوجەگە اشقاراقتانا كىرىسىپ كەتتىك. ءتىپتى ارتىق اۋىز سوزگە دە قۇلقىمىز بولعان جوق. تەك ىشىنە ەل قونعان ساتتە بارىپ، بۋرا:
— اجە، بىزگە توسەك سالشى، — دەدى ابدەن شارشاعان ادامنىڭ قالپىمەن، ءوزى كونە الاشانىڭ ءبىر شەتىنە جانتايىپ جاتىپ. اجەم قارسى ءسوز ايتقان جوق. تاعى دا بۇگىلگەن بەلىن ازەر جازىپ، ەدەنگە توسەگەن قامىستاردى سىتىرلاتا باسىپ تورگە بەتتەدى دە، ساندىقتىڭ ۇستىنەن كورپە-جاستىقتار الىپ، ەكەۋمىزگە قاتار توسەك سالدى. كوجە ءىشىپ بولعان سوڭ-اق بۋرا ەكەۋمىز جاتۋ ىڭعايىمەن قامىستى سىتىرلاتىپ تورگە شىعىپ، شەشىنە باستادىق.
بۋرانىكىنە بۇل ءبىرىنشى رەت قونۋىم ەمەس. تالاي رەت-اق قونىپ، ۇيگە تاڭەرتەڭ قايتقانمىن. ءبىز توسەككە جاتقان سوڭ اجەم ەڭكەڭدەپ بارىپ وندىق شامنىڭ پىلىگىن باستى. پەشتىڭ شوعىن تاعى ءبىر اۋدارىستىردى... سوسىن بىزگە قاراپ تۇرىپ:
— مەن تومپاقجاننىڭ وسىندا جاتقانىن اكە-شەشەسىنە ايتىپ، ءبىر اۋىق ۇرشىق ءيىرىپ، اڭگىمەلەسىپ قايتايىن، — دەدى. بۋرا ۇندەگەن جوق. ودان جاۋاپ كۇتىپ اۋرە بولعان اجەم دە جوق. بوساعا جاقتا كالوشتەرىن اياعىمەن تۇرتكىلەپ كيىپ جاتىپ: — سەندەر بالاسىڭدار عوي... ءقازىر-اق ۇيقتاپ
قالاسىڭدار... ماعان تاڭ اتا ما؟ ەكى كوزىم باقىرايىپ سارىجامباس بولىپ بوسقا جاتقانشا... — دەدى كۇبىرلەي سويلەپ. اقىرى اجەم ۇرشىعى مەن ءبىر شۇيكە ءجۇنىن ۇستاعان كۇيى شىعىپ كەتتى. مەنىڭ ءبىر ۋايىمىم — اجەم ۇيدەن شىعىسىمەن بۋرا جولداعىداي تاعى دا جىلاي ما، جىلاسا تاعى نە دەپ جۇباتامىن دەپ ويلاپ، سولاي كۇتىنىپ جاتتىم. ءبىراق بۋرا جىلامادى. جىلاعان بىلاي تۇرسىن، ءتىپتى سويلەگەن دە جوق. تەك اجەم شىعىسىمەن ماعان قاراي ءبىر اۋناپ جاتتى دا، مەنى وزىنە قاراي تارتىپ، موينىمنان قۇشاقتاپ الدى. مەندە ءۇن جوق. بۋرا موينىمنان قۇشاقتاي العان كەزدە، ەت باۋىرىم ەلجىرەپ، قايتا ءوزىمنىڭ جىلاعىم كەلگەندەي بولدى ما، قالاي...
...سول قۇشاقتاسقان قالپىمىزدا ءبىز ۇيىقتاپ قالىپپىز. اجەمنىڭ دە ءتۇننىڭ قاي ۋاعىندا ورالعانىن بىلمەيمىز.
* * *
تاڭەرتەڭ ءبىز ۇيقىدان ويانعاندا، اجەم ساماۋرىن قويىپ، سىرتتا ءجۇر ەكەن. ءۇي ءىشى ءالى جىلي قويماپتى. ءبىراق پەشتە گۇرىلدەپ وت جانىپ جاتىر. بۋرا ەكەۋمىز توسەكتەن تۇرعان بويدا پەش تۇبىنە كەلىپ جايعاستىق. «كۇيىكتەن» ۇتىپ الىپ كەلگەن سۇيەكتىڭ باسىن بۋرا جاتاردا پەشتىڭ استىنا تاستاي سالعان. ەندى قاراساق، سول سۇيەكتىڭ بۇكىل قار-مۇزى ەرىپ، جالاڭاشتانىپ قالىپتى. مىنا قالپىندا ءوزى كوزگە سونشالىق سۇيكىمدى كورىنەردەي دە نارسە ەمەس. قايتا كەشە ءتاپ-تاۋىر مۇلىك بوپ كورىنىپ ەدى. ال ءقازىر-ر... دالىرەك ايتسا... كادىمگى يت ءمۇجىپ تاستاعان نەشە جىلعى كەمىك سۇيەك...
— وسىعان بولا سونشا تالاسىپ-شابىلىپ، كۇنى بويى جۇردىك-اۋ، — دەپ، مەن پەشتىڭ استىندا جاتقان سۇيەكتىڭ باسىن قومسىنىپ، اياعىممەن ءتۇرتتىم. بۋرا دا سۇيەككە كوز سالىپ، از-كەم ءۇن-تۇنسىز وتىردى دا:
— ول جامان سۇيەك بولعانىمەن، سول سۇيەكتە اۋىل نامىسى، مىنا ءبىزدىڭ ار-ۇياتىمىز جاتىر عوي، — دەدى اقىرىن عانا. سوسىن ارەگىرەكتە جاتقان تاعى ءبىر سيىر سۇيەگىنىڭ باسىن شىعاردى. — مىنانى بىلتىرعى قىستا ماجىكەن ەكەۋمىز ۇتىپ الىپ قايتقانبىز. ول جولى دا «كۇيىكتىڭ» بالالارى ءبىزدى وپ-وڭاي جىبەرە سالعان جوق. تەرىمىزدى سىپىرىپ الدى... مەن ويلانىپ قالدىم. الگىندە عانا كوزگە قوراش كورىنگەن سۇيەكتەر ەندى ۇلكەن باسەكەلەردەن ۇتىپ العان التىن جامبىلارعا ۇساپ كەتتى. ال بۋرا بولسا...
مەن وسى ساتتە بۋرانىڭ جۇزىنە ەرىكسىز بۇرىلعام... بۋرا-ا... ول ناعىز گازەتتەرگە جازىلىپ جۇرگەن وليمپيادالىق ويىنداردىڭ چەمپيونىنان بىردە-بىر كەم ەمەس ەدى. قايتا، بالكىم، ارتىق...وسى كەزدە قوجىلداي قايناعان ساماۋرىندى كوتەرىپ ۇيگە اجەم كىردى.
— ە، تۇردىڭدار ما؟ جۋىنىپ-شايىنىڭدار! قۇمانعا سۋ جىلىتىپ قويدىم. ءبىز تۇرىپ، جۋىنا باستادىق.
— ەكەۋىڭ قۇشاقتاسقان كۇيى تىرايىپ وسىنشا جاتتىڭدار عوي، — دەدى اجەم، ءبىزدىڭ سولاي جاتقانىمىزدى قۋانىش ەتكەندەي ءارى ءبىزدى سوزگە تارتقىسى كەلىپ. ءسۇرتىنىپ بولعان سوڭ بۋرا ەكەۋمىز كونە الاشانىڭ ۇستىنە جايىلعان داستارقاننىڭ جيەگىنە قاتار جايعاسىپ، شاي ىشۋگە كىرىستىك.
— كەشە تومپاق ەكەۋمىز «كۇيىككە» بارىپ، دوپ-تاياق ويناپ قايتتىق، — دەدى بۋرا، اجەسىنە كەشەگى ايتا سالعان وتىرىگىن جۋىپ-شايعىسى كەلگەندەي.
— باسە... ءوزىم دە بۇلار ۇزاپ كەتتى-اۋ، شاماسى، — دەپ ويلاپ ەدىم. — نايزابەكتىڭ قىزىمەن قۋىرشاق وينادىق دەپ... بۋراتاي-اي، سەن دە قايداعى جوقتى ايتاسىڭ-اۋ... اجەم تىستەرى وپىرايىپ كۇلگەن بولدى. ءبىراق بۋرا ودان ءارى ۇندەمەستەن شايىن ىشە بەردى.اجەم بولسا شولاق اڭگىمەگە ايىزى قانبايتىن ادام.
— «كۇيىكتە» توي بار دەپ ەدى... كىمدەردى كوردىڭدەر؟ قارىندارىڭ اشىپ قالعان جوق پا؟ — دەپ، اڭگىمەنى جاعالاتۋىن جاعالاتىپ ەدى... بۋرا ۇندەمەي قويدى.«مازگۇلمەن اراداعى اڭگىمەنى ايتامىن با، الدە قايتەمىن» دەپ مەن دە كادىمگىدەي جالتاقتاپ وتىر ەدىم، ەندى سونىڭ رەتى وز-وزىنەن كەلە قالعانداي بولدى.كەشەگى مازگۇلدىڭ اجەمە ايتقان سالەمى موينىما قارىز بولماسىن دەپ، ءارى ول كىسىنىڭ اڭگىمەنى ءتىنتىپ ىزدەپ، تاپپاي وتىرعان ءحالىن اياپ:
— مازگۇلدى كوردىك، اجە. سىزگە سالەم ايتتى، — دەدىم مەن. وسىلاي دەدىم دە، بوساعادا ءىلۋلى تۇرعان كۇپايكەمنىڭ قالتاسىنداعى قوس ۋىستاي كامپيتتى اكەلىپ، اجەمنىڭ الدىنا توكتىم.
— سىزگە بەرىپ جىبەرگەن سالەمدەمەسى...
— ا، قۇداي... نە دەيدى؟! كوردىڭدەر مە؟ امان-ەسەن ءجۇر مە ەكەن، ايتەۋىر... ءوڭى جۇدەۋ ەمەس پە ەكەن ءوزىنىڭ؟
— جوق، جۇدەۋ ەمەس... ءسىزدى... ءبارىڭىزدى سۇرادى.
— جۇدەۋ بولسا، سىباعاسىن اپارىپ، بارىپ قايتايىن دەپ پە ەدىڭىز، — دەدى، بۋرا اجەمنىڭ مازگۇلگە وزەۋرەي قالعانىن جاقتىرماي.
— سىباعاسىن اپارسام، مەنى ۇيىنە كىرگىزبەس دەيسىڭ بە؟ بۋراتاي-اي... ول نە دەگەنىڭ؟.. — دەي بەرىپ، اجەم جىلاپ قالدى. — مازگۇل مەنىڭ ماڭدايىما سىيماي كەتتى ەمەس پە؟! مازگۇل دەگەن قانداي ەدى؟! مازگۇلدى شويىنجان كەلىن ەتىپ تۇسىرگەندە مەن ماقتانىشتان تالتاقتاپ جۇرە الماي قالعانمىن. سۇراڭدار... وسى اۋىلدىڭ ءبارى دە بىلەدى. سونىمدى كورگەندەردىڭ ءبارى بىردەي ولگەن جوق. مازگۇلگە وكپەم نە؟ شويىنداي بالامدى جالماعان سوعىسقا ايتامىن دا قارعىسىمدى... جاس قوي... ازعىرعانعا دا ەرگەن شىعار... كونگەن شىعار... قايتەيىن؟! بولماسا بۋراداي بالاسى بار ايەلگە بايدىڭ كەرەگى نە؟! اجەم وسى كەزدە مازگۇل بەرىپ جىبەرگەن كامپيتتىڭ بىرەۋىنىڭ قاعازىن ارشىپ، اۋزىنا سالا بەردى دە، قولىنداعى كەسەدەگى شايى شايقالعان كۇيى كادىمگىدەي اعىل-تەگىل بولدى. اجەمە قوسىلىپ جىلاعىم كەلىپ، مەنىڭ دە كوڭىلىم بوسادى. اجەسىنىڭ جىلاپ-سىقتاپ، وسىنشا اقتارىلعانىنا نامىس قىلعانداي بۋرا شىتىناپ:
— ءسال نارسەگە سىقسىڭداپ جىلاي بەرەتىنىڭىز نە، وسى؟ — دەپ قالدى.
— ال جىلامايىن!.. قويدىم، بۋراتاي! اشەيىن... مازگۇلدىڭ بەرىپ جىبەرگەن كامپيتىنىڭ ءدامىن الىپ وتىرىپ كوڭىلىم بوساپ كەتكەنى... ونىڭ ۇستىنە مازگۇل سالەم ايتتى دەگەن ءسوز... مازگۇلجان سالەم ايتادى عوي. نەگە ايتپاسىن... قۇداي كۋا... جۇرت كۋا... ەنە بوپ بەتىنە كەلگەن كەزىم بولعان جوق. وسى ۇيگە كەتە-كەتكەنشە ءوزى بي، ءوزى قوجا بولدى. شويىنجان دا ەلگە تەنتەك بولعانىمەن، مازگۇلگە جۇمساق-تىن.
— قويىڭىزشى، اجە! — دەدى وسى كەزدە بۋرا داۋىستاپ جىبەرىپ.
— ال قويدىم-م... قويدىم، بۋراتاي... اجەم تۇگىل، مەن دە ءىشىپ وتىرعان شايىمدى ىركىپ قالدىم. بۋرانىڭ ىسىنە تاڭ قالدىم. تىڭداعىسى كەلىپ وتىرىپ تىڭدامايتىن، جەگىسى كەلىپ تۇرىپ جەمەيتىن، ايتقىسى كەلىپ، ايتپايتىن مىنەز دە قىزىق-اۋ. مىنا بۋرا سول... ماسەلەن، كەشە مازگۇلدىڭ قولىنان كامپيتتى الماي تۇرىپ، كامپيتكە دەگەن ىقىلاسىن جالت ەتكەن كوزقاراسىنان بايقاپ قالعانمىن. ەندى، مىنە، شويىن كوكەم تۋرالى دا، مازگۇل تۋرالى دا تىڭداعىسى كەلىپ وتىر. تىڭداعىسى كەلىپ وتىرعانىن مەن ونىڭ جۇزىنەن، كوزىنەن اينىتپاي تانىپ وتىرمىن. ءسويتىپ وتىرىپ تىڭدامادى. اجەمدى ءبىرجولا باسىپ تاستادى. ال بۇعان نە دەرسىڭ؟!.
مەن بۇرىن دا بايقاپ جۇرگەنىممەن، ءدال وسى ساتتە ابدەن تانىعان بۋرانىڭ وسى مىنەزىنە تاڭدانىپ، ونىڭ جۇزىنە ءبىر اۋىق ءۇنسىز قاراپ وتىردىم. ودان ءارى شاي ءۇنسىز ءىشىلدى دە، اجەم عانا قانشا رەت قويدىم دەپ ۋادە بەرگەنىمەن، ءوزىن-وزى ىركە الماعانداي، جاۋلىعىنىڭ ۇشىمەن كوزىن، مۇرنىن ءسۇرتىپ وتىردى.
* * *
قىسقى دەمالىسىمىز ءبىتىپ، ءبىز مەكتەپكە ورالدىق. كوزاينەك اكەلۋگە كەتكەن بادىراق قالادان ءالى قايتقان جوق. سوندىقتان نايزابەك اعايدى مەكتەپكە تاعى دا قىزداركۇل جەتەلەپ كەلدى. جول-جونەكەي اعاي تايىپ جىعىلىپ، سونىسىنا رەنجىپ: «سەن ءجوندى جەردەن جۇرمەدىڭ»، — دەپ، مەكتەپ تابالدىرىعىنان اتتاعانشا ول قىزىن كىنالاپ، ۇرسىپ كىردى. كلاسقا كىرگەن سوڭ دا قىزىنا تاعى دا ۇرسا سويلەپ، پەشكە وت جاققىزدى. بۇرىن بولسا: «قىز بالانى جۇمساۋ مادەنيەتسىزدىك بولادى. مىنا ەۆروپا دەگەن جەردە سولاي»، — دەپ، ساۋساعىمەن ەۆروپا جاقتى ءبىر سىلتەپ قويىپ (نايزابە اعايدىڭ ساۋساعىنا سەنسەك، ەۆروپا دەگەن جەرىڭ «كۇيىكتىڭ» ول جاق-بۇل جاعى عانا سەكىلدى)، بۋرامەن ەكەۋمىزدى نەمەسە ماجىكەندى جۇمساۋشى ەدى. ەندىگى جەردە بىزگە ونداي جاۋاپتى ءىستى تاپسىرۋعا سەنبەيتىن سەكىلدى.
قىزداركۇل پەشكە وت جاققاننان كەيىن دە، پالەن كۇننەن بەرى وت كورمەي مۇزداپ قالعان كلاسس ءىشى بىردەن جىلي قويعان جوق. نايزابەك اعاي پالتوسىنىڭ جاعاسىن كوتەرىپ الىپ، تاقتا الدىندا ارلى-بەرلى ءجۇردى دە، ءبىز سول كىسىگە قاراپ وتىردىق. ءدال سول ساتتە ول كىسى كلاسس ءىشىنىڭ جىلي قويماعاندىعىنا رەنجىدى مە، الدە جولدا قۇلاپ قالعاندىعىنا، بولماسا كوزاينەك اكەلۋگە كەتكەن بادىراقتىڭ حابار-وشارسىز كەتكەنىنە مۇڭايدى ما، ايتەۋىر كادىمگىدەي قاباعى كىرجيىپ، ءبىر اۋىر ويعا ءتۇسىپ كەتتى.
سودان ءبىر كەزدە ءوزىن-وزى زورلاعانداي بولىپ، الگى اۋىر ويدان قۇتىلدى دا:
— بالالار، ءبىرىنشى ساباق بولمايدى. ونىڭ ورنىنا «ءبىز دەمالىستى قالاي وتكىزدىك؟» دەگەن تاقىرىپتا اڭگىمە وتكىزەمىز. بۇل ءوزى پروگراممامىزدا بار نارسە، — دەدى. بوستەكى اڭگىمەنى كىم جەك كورسىن؟ ءبارىمىز ەلەڭدەسىپ، اڭگىمەگە وڭتايلانىپ وتىردىق. ءبىراق نايزابەك اعايدىڭ ەرەسەك بالالارمەن جۇمىسى بولعان جوق. اڭگىمەنى تومەنگى كلاسس وقۋشىلارىمەن وتكىزىپ جاتتى.
تومەنگى كلاسس وقۋشىلارى اۋىز تۇشىتىپ نە ايتا قويسىن؟ سىرعاناق تەپكەندەرىن، ورىستەن مال قايىرىپ كەلگەندەرىن ايتتى. ءبىرلى-جارىمى جاقىن ماڭداعى جەگجاتتارىنا قىدىرىپ بارىپ قايتقاندارىن ەجىكتەپ باياندادى.
ولارعا نايزابەك اعاي: «كىتاپ وقىماعانسىڭدار، بالالار. وتكەن ساباقتى قايتالاۋ، ادەبي كىتاپ وقۋ دەگەن اتىمەن بولماپتى. قىدىرۋ-ۋ... سىرعانا-اق-ق دەگەن نە؟جارايدى، ورىستەن مال قايىرۋ دەگەنگە كەلىسۋگە بولادى،
ويتكەنى ول اتا-انالارعا كومەكتەسۋگە جاتادى»، — دەپ، بالالاردىڭ جاۋاپتارىنا قاناعاتتانباعاندىعىن ءبىلدىرىپ جاتتى. سودان كەزەك بەلبارماقوۆقا جەتكەن كەزدە، ول دەمالىس كەزىندە نە ىستەگەندىگىن اڭگىمەلەمەس بۇرىن، جاڭادان كيىپ كەلگەن تۇلكى تىماعىن نايزابەك اعايعا اپارىپ ۇستاتا قويدى.
— بۇل نە؟ — دەدى نايزابەك اعاي قولىنداعى تىماققا شوشىنا قاراپ.
— انا جولى ايتقان تۇلكىنىڭ تەرىسىنەن تىگىلگەن تىماق قوي.
— سولاي ما؟ قانە، كورەلىك! سەن ءتىپتى قىزىلدىعىن كويلەكتىڭ تۇسىمەن بىردەي دەپ شاتىپ ەدىڭ-اۋ... — دەدى دە، اعاي تەرەزەنىڭ جانىنا جاقىنداپ بارىپ، تۇلكى تىماقتى ءدال كوزىنىڭ الدىنا تاقاپ ولاي-بۇلاي اۋدارىستىرىپ كورە باستادى. تۇلكى، بەلبارماقوۆ ايتقانداي، كويلەكتىڭ تۇسىندەي قىپ-قىزىل بولا قويماسا دا، ماقتارلىقتاي-اق ەدى. سونى نايزابەك اعاي دا بايقادى عوي دەيمىن، اۋەلدە تىماقتى قالاي بولسا سولاي اۋدارىستىرىپ، كوزىن قىدىرتا قاراپ تۇردى دا، سالدەن سوڭ ابايلاپ اۋدارىپ، ءجىتى قاراي باستادى.تۇلكىنىڭ قىپ-قىزىل جونىنان تىگىلگەن ەكى قۇلاقشاسىن ساۋساقتارىمەن ءتىپتى ۇزاق سيپادى... وسىنداي تۇلكى ۇستاعانىن بەلبارماقوۆتىڭ اكەسىنەن قىزعاندى عوي دەيمىن، ءتۇسى دە وزگەرىپ سالا بەردى. وسى كەزدە بەلبارماقوۆ پارتاسىنىڭ قاقپاعىن سارت-سۇرت اشىپ:
— اعاي، ەندى ايتا بەرەيىن بە؟ — دەدى.
— نەنى ايتاسىڭ؟
نايزابەك اعاي ەندى وعان جاراتپاعان پىشىنمەن بۇرىلدى.
— كوكەم ەكەۋمىزدىڭ مىنا تۇلكىدەن دە قىزىل، تاعى ءبىر تۇلكىنى دەمالىس كەزىندە قالاي ۇستاعانىمىزدى...
— مىنادان دا قىزىل ما؟ — دەدى نايزابەك اعاي بەلبارماقوۆقا سەنىڭكىرەمەگەندەي.
— قىپ-قىزىل... مىناۋ ونىڭ جانىندا تۇك تە ەمەس. وتىرىك ايتسام، بۇگىن تۇننەن شىقپاي قالايىن... شىعا قالسام، تابا نانعا ءتىسىم وتپەي قالسىن، — دەپ بەلبارماقوۆ ۇيرەنشىكتى قارعىسىن شۇبىرتتى دا جىبەردى.بالالار ءبىراز كۇلىسىپ الدى. ءبىراق نايزابەك اعاي كۇلگەن جوق. قايتا ءجۇزى سۇرلانا تۇسكەندەي بولدى دا، بەلبارماقوۆقا بۇرىلدى.
— سوندا قىپ-قىزىل تۇلكىنىڭ ءبارى قايدان كەلگەن؟
— ايتتىم عوي، اعاي، سىزگە... تاۋدان اۋىپ كەلگەن دەپ... كوكەم سولاي دەدى.
نايزابەك اعاي الدەنەگە قاتتى رەنجىگەن ادامنىڭ كەيپىمەن بەلبارماقوۆقا قاراي اسىعىس جۇرە بەردى دە، تىماقتى وعان ۇستاتا سالىپ، ءوزى ءارى ءوتىپ كەتتى.
— ايتايىن با، اعاي؟.. — دەدى بەلبارماقوۆ تاعى دا قۇلشىنا ءتۇسىپ.
— جوق! ايتپاي-اق قوي...
نايزابەك اعاي وعان بۇرىلماعان كۇيى كلاستىڭ بۇرىشىنا دەيىن ءجۇرىپ باردى دا، بۇرىلىپ، تەرەزەگە قاراي قايتا ءجۇرىپ كەلە جاتىپ:
— وڭشەڭ قىپ-قىزىل تۇلكىلەر «بورلىگە» كەلۋ ۇشىنمەنىڭ كوزاينەگىمنىڭ جوعالۋىنا قاراپ ءجۇر ەكەن دە، — دەدى كۇڭكىلدەي سويلەپ.
— اعاي، ايتايىن با؟ — دەدى تاعى دا بەلبارماقوۆ.
— ايتپايسىڭ! ايتپايسىڭ دەدىم عوي مەن ساعان. ايتقىزبايمىن. وتىر!
سونشا جەكىرىپ سويلەگەن نايزابەك اعايدىڭ بۇل كەزدە ءتۇسى كادىمگىدەي بۇزىلىپ كەتتى.
بەلبارماقوۆ ەشتەڭەگە دە تۇسىنبەگەندەي، جان-جاعىنا جالتاقتاي قاراعان كۇيى ورنىنا وتىردى.
— ال ەندى ساباق وتەمىز، — دەدى اعاي ءبىر كەزدە، وقىس شەشىمگە كەلىپ،ۇستەلىنە وتىرا بەرىپ.
— ءبىرىنشى كلاسس، سەندەر تەرەزەنىڭ سۋرەتىن سالىڭدار. سەندەرگە سۋرەت ساباعى. ەكىنشى كلاسس، سەندەر ان-كۇي... ءبىراق ءاندى دالاعا شىعىپ كەزەكتەسىپ، وتىن بۇتاي ءجۇرىپ ايتىڭدار. ءۇشىنشى كلاسقا ورىس ءتىلى... ياعني سەندەرمەن ءبىراز ورىسشالاسامىز. ءقازىر...
— ال، ءتورتىنشى كلاسس، — دەپ، ەڭ سوڭىنان اعاي بىزگە بۇرىلدى. — سەندەر ماتەماتيكادان بۇرىنعى كەلگەن جەرىمىزدەن باستاپ ەكى ەسەپ شىعارىڭدار. ءبىرىنشى شىعارعان — بەس، ەكىنشى شىعارعان بالاعا ءتورت... سوسىنعىلارىنا ءۇش قويىلادى، باستاڭدار!نايزابەك اعاي بىزگە تاعى بىردەڭە ايتۋعا وقتالا بەرگەندە، بەلمارماقوۆ:
— اعاي، دالا سۋىق قوي... وسىندا وتىرىپ ايتايىقشى ولەڭدى... — دەگەنى.
— سەندەر شۋىلداپ ولەڭ ايتساڭدار. سوندا مىنا كلاستىڭ ءىشى نە بولادى؟ ايدا، شىعىڭدار!.. ەكىنشى كلاستىڭ بالالارى توپىرلاسىپ سىرتقا شىعا باستادى. ءبىراق بەلبارماقوۆ شىعار ەمەس.
— اعاي، مەن ءبىرىنشى كلاسپەن بىرگە تەرەزەنىڭ سۋرەتىن سالايىنشى.
— سەن نەمەنە، ءبىرىنشى كلاسقا تۇسكىڭ كەلىپ تۇر ما؟ كەرەك بولسا، بىرىنشىگە ءقازىر تۇسىرەيىن.وسىلاي دەپ نايزابەك اعاي جۋرنالىن قولىنا الا بەرگەندە، بەلبارماقوۆتىڭ زارەسى ۇشىپ كەتتى.
— اعاي، شىعامىن ءقازىر... دالا سۋىق بولسا... بولا بەرسىن. ءان سالامىز، وتىن دا بۇتايمىز، — دەدى دە تىماعىن الا سالىپ، اپىر-توپىر ەسىككە قاراي ايداي بەرىپ، ءدال تابالدىرىقتىڭ اۋزىندا ەسىكتى جارتىلاي اشىپ تۇرىپ، تاعى دا بۇرىلدى.
— وقۋشىلارعا اعاي بولايىن با؟
— جارايدى. بولساڭ — بول-ل... جاپشى ەسىكتى! بەلمارماقوۆ ەسىكتى تارس جاۋىپ شىعىپ كەتتى دە، نايزابەك اعاي، «مىنا بالەدەن ازەر قۇتىلدىم-اۋ» دەگەن كىسىشە، ەركىن دەمالىپ، ءۇشىنشى كلاسس وقۋشىلارىنا قاراي بۇرىلدى.
— ال ەندى سەندەرمەن ءبىراز ورىسشالاسىپ الايىق. وزدەرىڭ ورىسشانى ۇمىتىپ قالعان جوقسىڭدار ما؟
— جوق.
— ۇمىتقان جوقپىز، اعاي، — دەپ، ءۇشىنشى كلاستىڭ بالالارى شۋىلداسىپ كەتتى. سودان نايزابەك اعاي «سوعىستان ۇيرەنىپ قايتتىم» دەيتىن شوبىر ورىسشالارىن ەندى باستاي بەرگەندە، ەسىك اشىلىپ، ىشكە بادىراق كىرىپ كەلگەنى.ءبارىمىز بۇرىلىپ بادىراققا قارادىق. قولىن بايلاپ، يىعىنا اسىپ جۇرەتىن كەلىنشەگىنىڭ قىز كۇنىندە تارتقان قىزىل ورامالىن تاستاپتى. شاماسى، قولى جازىلعان بولۋى كەرەك. ءبىز ەسىك جاققا قاراي بۇرىلىپ كەتكەن سوڭ، اعاي كەلىپ تۇرعان تاعى دا بەلبارماقوۆ دەپ ويلادى ما:
— ءاي، مەن ساعان كوزىمە كورىنبەي قۇرى دەدىم ەمەس پە؟ — دەدى اشۋدان تۇتىگىپ سويلەپ. سالدەن سوڭ كەلىپ تۇرعاننىڭ بەلبارماقوۆتان گورى ەرەسەكتەۋ ەكەنىن اڭعاردى ما:
— ماجىكەنبىسىڭ، ءاي، — دەدى داۋسىن بۇرىنعىدان جۇمسارتىڭقىراپ. — شىراعىم-اي، وسىنداي ادەتتى قايدان شىعاردىڭدار؟ ءمۇعالىمدى، مىنا كلاستى سىيلاۋ كەرەك قوي...كلاسقا كىرەرىن كىرسە دە، بادىراق نايزابەك اعايعا ءبىر، بىزگە ءبىر قاراپ، نە ىستەرىن، نە دەرىن بىلمەگەندەي الاقتاپ ءبىراز تۇردى دا:
— نايزەكە، مەن عوي... — دەپ، تاقتاعا قاراي جاقىنداي بەردى.
— مەنىڭ كىم، ءاي؟ ورنىڭدا تۇرىپ-اق ايتا بەرسەيشى. ويپىرموي، شىراقتارىم-اي، قويشا ءورىپ كەتتىڭدەر عوي. سەن وسى بۋرامىسىڭ؟
نايزابەك اعاي الدەنەدەن قورعانعانداي، قولدارىن ەربەڭدەتىپ ورنىنان كوتەرىلدى.
— مەن عوي، نايزەكە، بادىراق.
— بادىراق؟!
— يا، مەن.
— سەن قايدان ءجۇرسىڭ؟ ءا،يا، كەلدىڭ بە، ايتەۋىر. اينالايىن-اۋ، سەنىڭ جولىڭا قاراپ-اق كوزىم تالدى عوي. امانبىسىڭ ءوزىڭ، ايتەۋىر؟
— امانمىن عوي...
— ال، ەندى وسى ۋاقىتقا دەيىن قايدا ءجۇرسىڭ؟
— نايزەكە-اۋ، قالاعا بارىپ قايتۋ وڭاي ما؟
— وڭاي دەپ وتىرعانىم جوق قوي. ءبىراق تۇيەمەن جۇرگەن كىسىنىڭ دە ەكى بارىپ، ەكى قايتاتىن كەزى بولدى عوي. قويشى ەندى، كوزاينەكتى اكەلدىڭ بە؟
— اكەلدىم.
بادىراق ىشكى قالتاسىنان گازەتكە ورالعان الدەبىر نارسەنى الىپ بەردى دە، نايزابەك ونىڭ سىرتقى وراۋىن لاقتىرىپ تاستاپ، اسىعىس كوزاينەكتى كيە باستادى. كوزاينەكتى كيە باستاعان كەزدە جۇزىندە سونشالىق ءبىر، «جەتتىم بە؟ جەتپەدىم بە؟» دەگەندەي، ەرەكشە قۋانىشتىڭ ءىزى دە بولدى. ول كوزاينەكتى كيىپ بارىمىزگە ءبىر-بىر كوز سالدى. كلاسس ىشىنە قارادى. تەرەزەگە قاراي بۇرىلىپ، كوزىن سىرتقا تىكتى. اعايىمىزعا ىلەسىپ ءبىز دە سىرتقا قارادىق. اعايدىڭ جۇزىندەگى قۋانىش بەلگىسى بىرتە-بىرتە سەيىلە باستادى. شەكەسى تىرىسىپ تۇرىپ تاعى دا بىزگە قايتادان ءبىر-بىر قاراپ ءوتىپ:
— اينالايىن-اۋ، مىنا كوزاينەگىڭ قانداي ءوزى؟ — دەدى بادىراققا. — رەسەپ بويىنشا الدىڭ با؟
— سونىڭىزدى، نايزەكە، جوعالتىپ الىپ...
— جوعالتقانى نەسى؟
— سول... بايقاماي ماحوركا وراپ جىبەرىپپىن. نايزابەك اعاي كوزىندەگى كوزاينەگىن جۇلىپ الىپ، ەندى بادىراققا كوزاينەكسىز قارادى.
— اينالايىن-اۋ، مەن ساعان كىسى دەپ ءىس تاپسىردىم عوي. ءوزىمنىڭ ەت جاقىن تۋىسقانىم ءارى شاكىرتىم دەپ سەندىم عوي... ماحوركاڭ نە؟ مەن مۇندا كوزسىز قالىپ، كارىپ حالدە سەنىڭ جولىڭدى كۇتىپ وتىرمىن... ال سەن...
— نايزەكە، ەندى ايىپتىلاۋ بوپ... ءسويتىپ...بادىراق تاقتا الدىندا ساباق بىلمەي تۇرعان وقۋشىداي باسىن سيپالاي بەردى دە:
— وسىنىڭ ءوزىن ازەر الدىم، نايزەكە... قاعازسىز بەرمەيدى ەكەن عوي وزدەرى. سودان اراعا كىسى سالىپ. ول كىسىسىن سالماس بۇرىن ءرىستىرانعا اپارىپ، — دەدى ءوزىن-وزى اقتاعىسى كەلگەندەي.نايزابەك اعاي ەندى نە ىستەرىن بىلمەگەندەي تۇنەرگەن قالپى ءبىر ءسات ءۇن-تۇنسىز تۇردى دا، كەنەت كوزاينەكتى قايتا كيىپ، كلاسس ءىشىن، ءبىزدى ءبىر جاعالاپ ءوتىپ، تەرەزەدەن سىرتقا قارادى. اعايعا ىلەسىپ ءبىز دە تەرەزەدەن سىرتقا قارادىق. ءبىزدىڭ ىنتا-ويىمىز ءبىر بولەك.ماسەلەن، مەن «نايزابەك اعايدىڭ مىنا كوزاينەگىمەن ءبىز قانداي بوپ كورىنەمىز» دەگەندى ويلايمىن. سوسىن: «اعايىمىز بادىراققا نەىستەر ەكەن ەندى؟» — دەپ تاعى دا مازاسىزدانامىن. مازاسىزدانبايمىن-اۋ، «نەمەن تىنسا دا، تەزىرەك تىنسا ەكەن» دەپ ءبىر ءتۇرلى اسىعا، قۋانا كۇتەتىن سەكىلدىمىن.
— ءوي، سەنىڭ ءىسىڭ بار بولسىن، نايساپ! — دەپ ءبىر كەزدە نايزابەك اعاي كوزاينەگىن قايتا جۇلىپ الدى كوزىنەن.
— نايساپ! نيەتبايدىڭ جامان كوزاينەگى قۇرلى دا كورمەيدى مىناۋىڭ!
سول كۇيى كوزاينەكتى ۇستەلگە اتىپ ۇراتىنداي-اق ەكپىنى بار ەدى. ءبىراق اعاي ونى اتىپ ۇرعان جوق. سونشا ەكپىنمەن سىلتەگەنىمەن، ۇستەلگە قويار جەردە، «جامان دا بولسا كەرەك بولىپ جۇرەر-اۋ» دەگەندەي، ابايلاپ، تىق ەتىكىزىپ قانا تاستاي سالدى. بادىراق ساباق بىلمەي قالعان بالاداي، تاقتا الدىندا باسىن سيپاپ ءالى تۇر.
— ال قالعان اقشا قايدا؟ — دەدى نايزابەك ەندى وعان تىجىرىنا قاراپ تۇرىپ.
— نايزەكە، اقشاسى-ى نەسى؟ ءبىر جولداس جىگىت كەزدەسىپ... سودان ايتەۋىر قارىز الىپ... ازەر دەگەندە وسى...
— سوندا سونشا اقشانى مىنا كوزاينەكتى ساتىپ الۋعا قۇرتتىڭ با؟ — نايزابەك اعاي ۇستەلدە جاتقان كوزاينەكتى جۇلىپ الامىن دەي بەرگەندە ساۋساعى شالقاسىنان جاتقان كوزاينەكتىڭ ءبىر قۇلاقشاسىنا ءتيىپ، كوزاينەك جەرگە ءشيىرىلىپ ۇشىپ تۇسكەنى.. نايزابەك اعاي ەندى اسىپ-ساسىپ جەرگە ەڭكەيدى. اعايعا ىلەسىپ ورنىمىزدان اتىپ-اتىپ تۇرىپ، ءبىز دە ەڭكەيىپ جاتىرمىز.
ءمۇعالىمنىڭ كوزى ءبىر اينەگى سىنىپ، ەكىنشى اينەگى سىنباي تۇسكەن كوزاينەكتى بىردەن كورە العان جوق. ەدەنگە سوزعان وڭ قولىنىڭ ساۋساقتارى باسقا ءبىر تۇستى سيپالاپ ءجۇردى دە، اقىرى ءبىر كەزدە تاپتى. تاپتى دەگەننەن گورى ءمۇعالىمنىڭ قولى كوزاينەككە ءتيىپ كەتتى دەۋ ىڭعايلى سياقتى. ويتكەنى كوزاينەكتى تاپقان ونىڭ كوزى ەمەس، قولى بولاتىن. كوزاينەكتى ۇستاي العان اعاي، ءبىر كوزىنىڭ اينەگىنىڭ جوق ەكەنىن سيپاپ بىلگەن بويدا-اق ءتۇسى بۇزىلىپ كەتتى. ورنىنان تۇرىپ بارىپ قىزى الىپ بەرگەن، ورتاسىنان قاق بولىنگەن دوڭگەلەك اينەكتى ۇستاي بەرگەندەگى ءحالى ءتىپتى ايانىشتى ەدى. الگىندە عانا بادىراقتى تاپاپ كەتەردەي بولىپ تۇرعان كىسى ەندى جىلاپ جىبەرەردەي كۇيدە تۇر.
ءسويتىپ تۇرىپ تا ول بادىراقتى ۇمىتپاپتى. وعان سونشالىقتى جيىركەنىشپەن بۇرىلىپ تۇرىپ: «شىق قانە!» — دەدى شاڭق ەتە قالىپ.
بادىراق ءوزىن ءالى دە اقتاعىسى كەلگەندەي: «نايزەكە-اۋ، ەندى»، — دەي بەرىپ ەدى... اعاي تاعى دا شاڭق ەتىپ: «شىق دەيمىن، نايساپ!» — دەدى. ءمۇعالىمنىڭ بۇل جولعى داۋسىنىڭ قاتتى شىققانى سونشالىق، بيىل عانا اقتالعان كلاسس ءىشى جاڭعىرىعىپ كەتتى.
بادىراق باسىن تومەن سالىپ، ەسىككە قاراي بەتتەدى. نايزابەك اعاي وعان جيىركەنگەندەي قاراعان كۇيى ەسىككە دەيىن ۇزاتىپ سالدى دا، ۇستەلگە سىلق وتىرا كەتتى. كوزاينەك ۇستاعان سول قولىنىڭ ساۋساقتارى دىرىلدەپ كەتكەندەي بولدى. كادىمگىدەي دىرىلدەدى. ونى ءبىز ساۋساقتاردىڭ ءالسىز قوزعالعانىنان عانا ەمەس، ۇستەلگە قايتىپ قويا بەرگەن كوزاينەكتىڭ دىعىر-ر-ر دەپ قالتىراۋىنان دا سەزدىك. كلاسس ءىشى تىم-تىرىس. وقۋشىلار بىردەڭە دەپ سويلەپ، الدە بىردەڭەمەن اينالىسۋ تۇگىل، ءدال ءقازىر ەركىن دەمالۋعا دا باتىلدارى جەتپەيتىندەي. وسى ءبىر تىنىشتىقتى كەنەت ەسىكتىڭ وقىس اشىلۋى بۇزدى. بەلبارماقوۆ ەكەن. باسىن ەسىكتەن جارتىلاي سۇعىپ، تىسى-تىسىنە تيمەي قالشىلداپ تۇرىپ: «اعاي، بارلىق ءاندى ايتىپ بولدىق. وتىندى دا كوپ بۇتادىق. ەندى كلاسقا كىرۋگە بولا ما؟» — دەدى.نايزابەك اعاي بەلبارماقوۆقا نە دەپ جاۋاپ بەرۋدى بىردەن شەشە الماعانداي از-كەم ىركىلىپ بارىپ:
— جارايدى، كىرىڭدەر، — دەدى سونداي ءبىر جاسقانشاق، جۋاس ۇنمەن. الگىندە بادىراققا ايقايلاعان ەرەن داۋىستىڭ جۇرناعى دا قالماعان. قۋانىپ كەتكەن بەلبارماقوۆ ارجاعىنا:
— كىرىڭدەر... اعاي كىرسىن دەپ جاتىر-ر... — دەدى دە، الدىمەن ءوزى ىشكە ۇمتىلدى. وزگەلەرى دە توپتالىپ ەسىك اۋزىندا تۇر ەكەن، ءبارى توپىرلاسىپ بىرىنەن سوڭ ءبىرى كىرىپ جاتتى. وزگەلەرى ءالى تىم-تىرىس. تەك وتكەن جايلاردان بەيحابار ەكىنشى كلاستىڭ وقۋشىلارى عانا سالدىر-گۇلدىر، تاسىر-تۇسىر ەتىپ جايعاسىپ جاتىر. تىستەرى تىستەرىنە تيمەي قالتىراپ-دىرىلدەپ ءجۇرىپ، بىرىنە-بىرى سويلەپ ءجۇر. نايزابەك اعايدىڭ قازىرگى وتىرىسىندا ءۇمىتى ءۇزىلىپ، جولى كەسىلگەن ادامنىڭ كەيپى بار ەدى. ءمۇعالىمىمىزدىڭ ءحالىنىڭ ايانىشتىلىعى سونداي، «وسى كىسى بۇدان ءارى نە ىستەر ەكەن؟ ساباق وتە مە، جوق پا؟ ءتىپتى مۇعالىمدىكتى دە تاستاسا، ەندى تاستايتىن شىعار-اۋ» دەگەن ويلار مازالاپ وتىردى مەنى. ءمۇعالىمنىڭ ءوزى دە تاپ ءقازىر «ەندىگى جەردە كۇنىم نە بولادى. تىرشىلىگىم نە بولادى؟ مىنا بالالاردى تاپ ءقازىر تاراتىپ جىبەرەمىن بە، الدە قايتەمىن؟» دەگەندى ويلاپ وتىرعانداي ەدى... سىنعان كوزاينەك يەسىز قالعانداي، ۇستەلدىڭ شەتىندە تۇر. ونىمەن ەندى ەشكىمنىڭ دە جۇمىسى بولعان جوق. نايزابەك اعاي عانا ەمەس، بۇكىل كلاسس داعدارىپ وتىرعان وسى ءبىر ساتتە كەنەت بۋرا پارتاسىن سالدىر-گۇلدىر ەتكىزىپ ورنىنان تۇردى. ورنىنان تۇرعانىمەن قويماي، اياعىن سولداتشا سارت-سۇرت باسىپ پارتالاردىڭ ارالىعىمەن مۇعالىمگە قاراي كەتىپ بارا جاتتى.
— بۇل قايسىڭ تاعى دا... اينالايىن، وتىرشى ورنىڭا... ماجىكەنبىسىڭ... الدە تومپاق... تاعى قايسىڭ؟ تىم بولماسا سەندەر مەنى كىسى رەتىندە اياساڭدار ەتتى، — دەدى نايزابەك اعاي جىلامسىراي سويلەپ.ءتىپتى سول بەتىندە جىلاپ جىبەرەر مە ەكەن دەپ تە ويلاپ ەدىك، ايتەۋىر جىلاماي ءوزىن-وزى ىركىپ قالدى.جانىنا تاقاپ بارىپ قالعان بۋرانى تانىپ:
—بۋرامىسىڭ؟ ە، سەن ەكەنسىڭ عوي. اينالايىن-اۋ، مەن سەنى شاقىرعانىم جوق قوي، — دەدى الدەنەدەن قاۋىپتەنگەندەي.
بۋرا ونىڭ سوزدەرىن قۇلاعىنا دا ىلمەي، ۇستەل جانىنا باردى دا، ىشكى قالتاسىنا قولىن سۇعىپ، الدەنەنى سۋىرىپ الىپ، نايزابەك اعايدىڭ ءدال الدىنا تىق ەتكىزىپ قويدى.
— بۋراجان-اۋ، تاعى نە ىستەگەلى تۇرسىڭ؟ — دەدى نايزابەك اعاي الگى تىق ەتكەن نارسەگە سونشالىق شوشىنا قاراپ تۇرىپ. پارتامىزدى سارت-سۇرت ەتكىزىپ ورنىمىزدان ۇدەرە كوتەرىلىپ، الگى نارسەگە اعايمەن بىرگە ءبىز دە ەنتەلەسە قارادىق. كوزاينەك! باياعى اعايىمىزدىڭ جوعالىپ كەتكەن كوزاينەگى... نايزابەك اعايدىڭ ءوزى دە الگى نارسەنىڭ كوزاينەگى ەكەنىن بايقاپ، تاعى ايرىلىپ قالاتىن ادامشا، شاپ بەرىپ ۇستاي العان ساتتە ءجۇزى ءبىر ءتۇرلى كىسى كۇلەرلىكتەي ەدى. ال كوزاينەكتى كيىپ العاندا الگىندە عانا كىربيىپ وتىرعان قاباعى جادىراپ، كوزدەرى جايناپ كەتتى. ءوزىنىڭ كوزاينەگىمەن كلاستى ءبىر قىدىرىپ ءوتىپ، بىزگە اسىعىس، جول-جونەكەي قاراپ ءوتتى دە، اعاي تەرەزەدەن سىرتقا قارادى. اعايمەن ىلەسىپ، تەرەزەدەن سىرتقا ءبىز دە قارادىق.
تەرەزەدەن سىرتقا قاراپ تۇرعان ساتتە نايزابەك اعاي بىزگە سونداي باقىتتى، ارمانسىز ادامداي بولىپ كورىندى. ءتىپتى ونىڭ ەندىگى باقىتىندا شەك جوق سەكىلدى. سوسىن ول كلاسقا قايتا بۇرىلىپ، بىزگە كۇلىمسىرەگەن قالپى ءبىر-بىر قاراپ الدى. اعايعا ىلەسىپ ءبىز دە كۇلىمسىرەدىك.بىزگە ۇزاق قاراپ، تۇگەندەپ العان سوڭ، ءمىز باقپاعان قالپى بەدىرەيىپ ءۇن-تۇنسىز تۇرعان بۋراعا بۇرىلىپ: «ءا، سەن-ن... شويىنوۆ، شويىنوۆ... وتىر-ر»، — دەدى وقىس ساسقالاقتاپ. بۋرا بۇرىلدى دا، اياعىن سولداتشا سارت-سۇرت باسىپ، پارتا ارالىقتارىمەن ءوز ورنىنا قاراي بەتتەدى. نايزابەك اعاي «وتىر-ر» دەگەن ءسوزدى ساسقالاقتاپ ءارى جىلى ايتقانىمەن، پارتاسىنا بەتتەپ بارا جاتقان بۋرانىڭ سوڭىنان ءبىر ءتۇرلى سۋىقتاۋ قاراپ تۇرعانداي اسەر ەتتى ماعان.
بۋرا جايعاسىپ بولعان سوڭ بارىپ، ءمۇعالىم كوزىن اۋدارىپ اكەتىپ كلاستاعى وقۋشىلارعا تاعى دا جاعالاي قاراپ الدى دا: «ال ەندى ساباق باستايمىز»، — دەدى تىڭ ۇنمەن. ونىڭ سويلەۋ مانەرىنىڭ تىڭ بولىپ ەستىلۋى ءبىزدىڭ نايزابەك اعايدىڭ كوزاينەكسىز قالعان كەزدەگى ءمۇساپىر ءحالى مەن جاسقانشاق ۇنىنە ۇيرەنىپ كەتۋىمىزدەن ەدى. بولماسا ەستىپ وتىرعانىمىز نايزابەك اعايدىڭ سول باز باياعى داۋسى بولاتىن. ول كوزاينەگىن كيگەلى بەرگى كوزقاراسى، قيمىلى، ءۇنى ارقىلى ۋاقىتشا جوعالتىپ العان ادەت-مىنەزدەرىن قايتاجيناستىرىپ جاتقانداي اسەر ەتتى بىزگە. ەندىگى كوزقاراسىندا باياعىسىنداي وكتەمدىك تە پايدا بولدى.
اعايدىڭ كوزاينەكسىز كەزىندەگى بوستاندىققا ۇيرەنىپ قالعان ماجىكەن قىزداركۇلدىڭ الدىنان الدەبىر داپتەردى الۋعا ەڭكەيە بەرگەنى سول ەدى...
— وتىر-ر، تىنىشتالىپ! — دەگەن نايزابەك اعايدىڭ ءۇنى ساڭق ەتە قالدى. ماجىكەن تۇگىل، ءبىز دە سەلك ەتە قالدىق. بۇل — ءتىپتى اينا قاتەسىز اعايدىڭ بۇرىنعى داۋسى.
— «ءبىز دەمالىستى قالاي وتكىزدىك؟» دەگەن تاقىرىپتاعى اڭگىمەمىزدى ەرتەڭ جالعاستىرامىز. ءبارىڭدى تۇگەل تىڭدايمىن، — دەدى اعاي قالامسابىمەن ۇستەلدى تىقىلداتىپ تۇرىپ. — قالعاندارىڭ ءبىزدى تىڭداماس دەپ ويلاماڭدار. ويتكەنى نە ستەگەندەرىڭدى تۇگەل بىلەمىن. ءوز اۋىلىن قويىپ، وزگە اۋىلدىڭ بالالارىمەن دوپ-تاياق ويناپ، اياعىن مەرتىكتىرىپ، كيىمدەرىن جىرتىپ كەتكەندەر دە بار ارالارىڭدا... ولاردى دا تىڭدايمىز.
مەنىڭ ءىشىم قىلپ ەتە قالدى. ەپتەپ بۇرىلىپ بۋراعا قاراپ ەدىم، ول بەزىرەيگەن قالپى اعايدان كوزىن الماي وتىر ەكەن.
نايزابەك اعاي ەندى بەلبارماقوۆقا بۇرىلدى.
— سوڭعى كەزدە سەنىڭ ءتىلىڭ تىقىلداپ كەتتى عوي وسى... تۇلكى دەيسىڭ بە-اۋ... ءاندى كلاستا ايتامىن دەيسىڭ بە-اۋ... بەلمارماقوۆ «بۇل اعايعا مەن نە جازىپ ەدىم» دەگەندەي اڭقيىپ وتىر. ءمۇعالىم «جارايدى، سەنىڭ شارۋاڭ وڭاي عوي» دەگەندەي، كوزىن ودان تايدىرىپ اكەتىپ، جول-جونەكەي بارىمىزگە ءبىر-بىر سوعىپ ءوتتى دە، بۋراعا بارىپ توقتادى. بۋراعا توقتاعان بويدا-اق ءمۇعالىمنىڭ كوزاينەكتىڭ ار جاعىنداعى كوزدەرى ەجىرەيىپ كەتتى.
— سەنىڭ عانا قولىڭنان كەلەر ءىس ەكەنىن ءىشىم ءبىلىپ ەدى... نايزابەك اعايدىڭ داۋسى تىم قاتقىل ەدى.بۋرا جاۋاپ ورنىنا ەسكى پارتاسىن سالدىر-گۇلدىر ەتكىزىپ ورنىنان تۇردى. بۋرادان مۇنى كۇتپەسە كەرەك، اعاي از-كەم كىبىرتىكتەپ قالدى.
— مەن ساعان ورنىڭنان تۇر دەگەنىم جوق قوي.
— تۇر دەمەسەڭىز، ماعان قاراپ سويلەدىڭىز عوي...
بۋرا ءمۇعالىمنىڭ كوزىنە كوزىن قاداپ وسىلاي دەدى.
بۇل سوزىمەن ءوزىنىڭ ۇمىتىلا باستاعان قىلىعىن ەسىنە ساپ تۇرعانىن سەزگەن ءمۇعالىم بۋراعا قاراي بىر-ەكى اتتاپ جاقىنداپ كەلدى دە:
— سەن ءوزىڭ كىممەن سويلەسىپ تۇرعانىڭدى بىلەسىڭ بە؟ — دەدى، بۋرانى قالايدا جاسقاپ العىسى كەلگەندەي، زىپ-زىلدەي ەتىپ سويلەپ.
— نەگە بىلمەيمىن...
بۋرا ءتىپتى دە ىققان جوق. قايتا ابدەن قاسارىسىپ العان ءسىرى مىنەز تانىتىپ، وت شاشقان كوزدەرىمەن وقىتۋشىعا تەسىلە قارادى. وسى تۇرىسىندا ول نەدەن دە بولسا تايىنبايتىنداي.
بۇكىل كلاسپەن بىرگە مەن دە نايزابەك اعاي مەن بۋراعا كەزەك-كەزەك قاراپ وتىردىم. بۇل ارباسۋدىڭ نەمەن تىنارىن كۇتتىم. نايزابەكتى ساستىرعانى دا بۇكىل كلاستىڭ وسىلاي اڭتارىلا قاراپ وتىرعاندىعى بولۋى كەرەك.
ءارى-سارى كۇيدە ءبىراز تۇردى. وسى تۇرىسىندا ونىڭ باسىندا نەشە ءتۇرلى وي بولىپ جاتقاندىعى ايدان انىق ەدى. سول ويلاردىڭ ەڭ نەگىزگىسى «بۇل يتكە نە ىستەسەم ەكەن؟.. قول جۇمساسام... مىنا تۇرىسىندا وزىمە ۇمتىلىپ جۇرە مە؟ ۇمتىلا قالسا ابىرويىمدى توگەدى-اۋ. بالكىم، كوزاينەگىمدى سىندىرىپ...» دەگەن قاۋىپتەر سياقتى. اقىرى ءمۇعالىم ءوزى ويلاعان ىسكە تاۋەكەل ەتە الماعان كۇيدە ءبىر قىزارىپ، ءبىر بوزارىپ تۇرىپ:
— وتىر-ر، — دەدى كۇمىلجىگەن ۇنمەن.
ءسويتىپ نايزابەك اعاي سىندى... بۋرا ونى سىندىردى...
«ءبورلى» باستاۋىش مەكتەبىنى تاريحىنداعى، ءمۇعالىم نايزابەك بايمۇراتوۆتىڭ ءومىربايانىنداعى بۇل ەلەۋلى وقيعا ەدى. ويتكەنى بۇعان دەيىن ونى سىندىرماق تۇگىل... بەتىنە قارسى كەلگەن دە وقۋشى بولعان ەمەس. سونداي بىرەۋدىڭ بولعاندىعىن مەن ەستىگەن دە، كورگەن دە ەمەسپىن.
...پارتاسىن سالدىر ەتكىزىپ بۋرا ورنىنا وتىرعان سوڭ، بالالار الدارىنا قاراپ، دۇرىستالىپ جاتتى. مەن عانا بۋراعا بۇرىلعان قالپىمدا وتىرىپ قالدىم. ونىڭ وت شاشقان كوزىنە، ورتكە تۇسۋگە دە پەيىل تۇنەرگەن جۇزىنە سونشالىق قىزىعىپ قاراعانىم ءبىر... ءسويتىپ وتىرىپ ىشىمنەن «قايران، شويىن كوكەمنىڭ كوزى!.. جۇرقاباي اتامنىڭ شوبەرەسى!.. جان دەگەندەگى جاقىن تۋىسىم... قيامەتكە دەيىن قيىسپاس دوسىم مەنىڭ!» دەدىم ەلجىرەپ وتىرىپ. وسى ءبىر تۋىسقاندىق سەزىم مەنىڭ كوڭىلىمدى بوساتىپ تا جىبەردى. الدىما قاراي بۇرىلا بەرگەنىمدە كوزىمنەن جاس ىرشىپ كەتتى.
نايزابەك اعاي دا مەنى كۇندىك باعىپ-اق وتىر ەكەن. «سىنسام بۋرادان سىندىم، وزگەڭنەن سىنعان جوقپىن عوي» دەگەن ىڭعايمەن: «ءاي، ساعان نە بولدى؟» — دەدى قاتقىلداۋ ءارى كەكەسىندى ۇنمەن. مەن وزىمشە بۋراعا ۇقساپ، پارتامنىڭ قاقپاعىن تاسىر-تۇسىر ەتكىزىپ ورنىمنان اتىپ تۇردىم.
— ساعان نە بولدى؟ كوز جاسىڭدى بۇلايتىنداي. اكە-شەشەڭ ءتىرى. كۇپايكەڭنىڭ جاماۋى جوق... — نايزابەك ماعان جەپ جىبەرەردەي تەسىلىپ تۇر. مەن ونىڭ بۇل سوزدەرىنە ءۋاج قايىرا المادىم. ءۋاج قايىرۋ ءۇشىن بۋرا بولىپ تۋۋىم كەرەك ەكەنىن دە، بۋرانىڭ وزىمنەن كوپ بيىك تۇرعانىن دا مەن وسى ساتتە مويىندادىم...ورنىمنان تۇرەگەلگەن سوڭ دا كوز جاسىم تىيىلماي قويدى. كوزىمنەن اققان جاسپەن بىرگە مۇرنىم دا بوساسىن ءبىر... تاپ ءبىر بۇلاقتىڭ كوزى اشىلعانداي. قالتادان الىپ سۇرتە قوياتىن ورامالى تۇسپەگىر دە قايدان بولسىن؟ شالباردىڭ ىشقىرىنان امالسىز كويلەكتىڭ ەتەگىن شىعارىپ الدىم دا، كوزىمدى، مۇرنىمدى ءسۇرتتىم. نايزابەك اعاي اڭ-تاڭ. نايزابەك اعاي عانا ەمەس-اۋ، بارلىق وقۋشىلاردىڭ اۋىزدارى اشىلىپ وتىر.كويلەگىمنىڭ ەتەگىن كوتەرە بەرگەندە قارنىمنىڭ جالتىراپ كەتكەنى وز-وزىنەن تۇسىنىكتى. ونىڭ ۇستىنە كوزگە سۇپ-سۇيكىمدى كورىنەتىندەي، ءقايسىبىر جەتىسكەن قارىن دەيسىڭ... انشەيىندە بولسا، ءسوز جوق، ءبارى دە جارىسا كۇلەر ەدى. بۇل جولى ەشكىم كۇلگەن جوق. ءتىپتى ەزۋ تارتقان دا جان بولمادى. مەنىڭ كىشى-گىرىم جەڭىسىم وسى بولدى! ماعان كۇلە المادى!.. وسى جەڭىس مەنى قاناعاتتاندىردى دا... نايزابەك اعاي:
— وتىر! — دەگەن كەزدە مەن بۋراعا ۇقساپ، پارتامنىڭ قاقپاعىن تاسىر-تۇسىر ەتكىزىپ ورنىما وتىردىم.
— پەشكە وت جاعىڭدار، — دەدى ءبىر كەزدە نايزابەك اعاي قاتقىل داۋىسپەن. ارينە، ول كىسىنىڭ بۇل سوزىنەن كەيىن ءبىزدىڭ بىرەۋىمىز (تور-تىنشىدەگى تورتەۋدىڭ) ورنىمىزدان اتىپ تۇرىپ، پەشكە وت جاعۋ قامىنا كىرىسىپ كەتۋىمىز كەرەك ەدى.
بۇل جولى كلاسس ءىشى تىنا قالدى. كلاسس ءىشىنىڭ شىن سۋىپ كەتكەنىن دە نايزابەك اعايدىڭ الگى سوزىنەن كەيىن اڭعارعاندايمىز. ءبىز بىر-بىرىمىزگە ۇركە قاراعانىمىز بولماسا، ءتىپتى قوزعالۋعا باتىلىمىز جەتپەگەندەي. كەنەت پارتاسىنىڭ قاقپاعىن سارت ەتكىزىپ اشىپ، ساتىر-سۇتىر ورنىنان بۋرانىڭ كوتەرىلگەنى. بۇل جايعا ءبىز تۇگىلى، نايزابەك اعايدىڭ ءوزى دە تاڭدانىپ قالدى. ونىڭ تاڭدانعانىن ءبىز شوشاڭ ەتىپ وقىس كوتەرىلگەن يەگىنەن، اۋەلى بوپ-بوز بولىپ كەتكەن وڭىنەن بايقادىق. ءبىز نايزابەك اعايعا، سوسىن ساتىر-سۇتىر بۇرىلىپ-بۇرىلىپ بۋراعا قارادىق. بۋرانىڭ بىزبەن شارۋاسى دا بولعان جوق. تەمىر پەشتىڭ قاقپاعىن سالدىر ەتكىزىپ اشىپ،ءۇيۋلى جاتقان دايىن وتىنداردى تىعا باستادى. بالالاردىڭ نازارىنىڭ بۋراعا ءبىرجولا اۋىپ كەتكەنىن كوڭىلىنە العان نايزابەك اعاي:
— قانە، بەرى قاراڭدار! — دەدى شاتىناعان ۇنمەن. ءبىز ساتىر-سۇتىر قايتادان اعايعا بۇرىلدىق.
— نەمەنە، بۇرىن-سوڭدى كىسىنىڭ پەشكە وت جاققانىن كورمەپ پە ەدىڭدەر؟ قالىڭ كوزاينەكتىڭ ار جاعىنان قاراعان نايزابەك اعايدىڭ كوزدەرى سونشالىق سۋىق ەدى. كلاسس ءىشى جىم- جىرت بولدى.وسى تىنىشتىققا كوڭىلى تولعانداي، نايزابەك اعاي ەندى ءبىزدىڭ ۇستىمىزدەن اسىپ بۋراعا قاراپ تۇردى. بۋرانىڭ ءار قيمىلىنا ءجىتى قاراعان ونىڭ كوزىندە، جۇزىندە «وسى بالا تاعى دا كلاستى تۇتىندەتىپ، تاعى سونداي بىردەڭە ويلاپ تاۋىپ جۇرمەي مە» دەگەن ۋايىمنىڭ دا ءىزى بار ەدى. پەشتەگى وت گۇرىلدەپ جانا باستادى. وزگە بالالاردان ۇرلانىپ مەن ەكەۋىنە كەزەك-كەزەك قاراپ وتىرعام-دى. پەشتىڭ قاقپاعىن تاعى ءبىر اشىپ، وتقا جۋان كەسىندىلەردى تاستاپ-تاستاپ جىبەرىپ، قاقپاقتى اسىعىس قايتا جاۋىپ، بۇرىلا بەرگەن بۋرانىڭ كوزدەرى كەنەت نايزابەك اعايدىڭ كوزاينەگىمەن ۇشىراسىپ قالدى. اۋەلدە سۋىق ۇشىراسقان جانارلار بىر-بىرىمەن ءبىراز تىرەسىپ تۇردى دا، ساناسقانداي، تەڭەسكەندەي كۇي اڭعارتىپ بارىپ، ەكەۋى ەكى جاققا بۇرىلىپ كەتتى.بۇل جاي — ءبىرجولا كەلىسكەندىكتىڭ دە بەلگىسى بولا الماس. ءبىراق ولاردىڭ سول قاراستارىنان-اق ازايعان كۇدىك پەن سەنىم تابىن اڭعارىپ قالعانداي بولدىم. وسى كەزدە ۇستەل ۇستىندە اشىق جاتقان جۋرنالعا ۇڭىلە بەرىپ:
— جارايدى، بالالار، ەندى ساباققا كىرىسەيىك، — دەگەن نايزابەك اعايدىڭ ۇنىندە بۇرىن ءبىز بايقاماعان مەيىرىم نىشانى بار ەدى.ءبارىمىز اعايعا قاراپ، اعايدى باعىپ وتىرمىز.سالدەن سوڭ تاعى دا اعايدان ۇرلانىپ، بۇرىلىپ قاراسام، بۋرا پەش اۋزىندا ءالى وتىر ەكەن. ءار جەرى تەسىك قاقپاقتان تۇسكەن وت ساۋلەسىنىڭ شالىقتاعان قىزامىق ءتۇسى ونى اۋەلى جىلاپ وتىرعانداي ەتىپ كورسەتتى. «بۋرا جىلاپ وتىر... قالايشا؟ نەگە؟» دەپ قالعام ىشتەي شىن جانىم اشىپ. سونان سوڭ قاقپاقتىڭ تەسىكتەرىنەن تۇسكەن وت ساۋلەسى باسقا جاققا اۋعاندا بارىپ، ونىڭ ءتىپتى دە جىلاپ وتىرماعانىن انىق بايقادىم. «جوق، بۋرا جىلاماعان ەكەن...» ءبىراق بۋرانىڭ ءجۇزى بۇرىنعىسىنان دا سۇستى ءارى مۇڭلى كورىندى ماعان...
You Might Also Like
-
"اكەم قايتەر ەكەن؟" — اۋىلدىڭ شەتىندەگى شارۋاشىلىق اۋلاسىنان ماشيناعا وتىرىپ، اكەسىنىڭ ۇيىنە جەتكەنشە ۇزاقتى قيناعان وي وسى بولدى. جەكە ءۇي بوپ ءبولىنىپ شىعاتىنىن قالاي ايتپاق؟ جانە ا...
-
ەرتەڭگىلىك تەرەزە جەلدەتكىشىن اشىپ، جازۋ ستولىما وتىردىم. اۋا جاڭعىرىپ، ءساۋىر سامالى بويىمدى جادىراتتى. ويىم — ءبىزدىڭ ەلدە بولعان ەرتەدەگى ءبىر حيكايانى تىزبەلەۋ. سيۋجەتى دايىن.
