كيىكوتىن كوكسەۋ
جازۋشى مارحابات بايعۇتتىڭ ءبىر اڭگىمەسىنەن تۋعان تولعاۋ
ءتاڭىرتاۋدىڭ «تالاس الاتاۋى» دەپ كارتاعا جازىلىپ كەتكەن باتىس جاعى ايگىلى اقسۋ-جاباعىلىمەن جالعاسىپ، وگەم تاۋى، شىمعان كۋرورتى بولىپ بارىپ، تاشكەنتكە ورىن قالدىرايىن دەگەندەي، شۇعىل تۇستىككە بۇرىلىپ، الاي تاۋىنا ۇلاسىپ، پاميرگە سۇيەنەدى.
عىلىم تىلىندە «فلورا» دەپ اتالاتىن وسىمدىك الەمىنىڭ جۇماقپەيىشى، مىنە، وسى ايماقتا.
باسقا جەرلەردە تۇقىمى ءۇزىلىپ كەتكەن، ياكي سيرەپ قالعان، قۇرىپ كەتۋگە بەت العان نەشە الۋان وسىمدىكتەردىڭ نە ءوزى، نە سۇلباسى وسى اتالعان ولكەدە. ونىڭ ىشىندە اقسۋ-جاباعىلىدا. ونىڭ ىشىندە تۇلكىباس وڭىرىندە.
سول سيرەك وسىمدىكتەردىڭ ءبىرى، ا بالكىم، بىرەگەيى — كيىكوتى دەپ اتالادى.
ونى كەيبىرەۋلەر، اسىرەسە «جاڭا قازاقتار» تۇسىنبەيدى. وت دەگەن ءسوزدىڭ ءمانىن ءبىرجاقتى ۇعادى. ول ءۇشىن لاۋلاپ جانىپ تۇرسا — سول وت.
ال مال قورەكتەنەتىن وسىمدىكتى دە وت دەيدى قازاق. ءسىرا، وت — وسىمدىكتىڭ ءبارى ەمەس. ءنارلىسى، شيپالىسى، وتتاي قۋاتتىسى، وتتاي قاسيەتتىسى. ونى تاۋ كيىگى جەيدى. سوندىقتان دا كيىك ەتى ءدارى. سوندىقتان دا ادامدار كيىك ەتىنە وتە قۇمار.
سوندىقتان دا كيىك ازايىپ كەتتى. ەرەكشە قامقورلىققا الماسا، نەمەسە قۇداي ادامدارعا الدەقالاي نىساپ بەرمەسە، سول كيىك جەر بەتىنەن مۇلدەم جويىلىپ تا كەتەتىن شىعار.
ەندى كيىكوتى دا ازايدى. جازۋشى مارحابات بايعۇتتىڭ جازعانىنداي: «كيىكوتى سيرەپ، تومەننەن ۇركىپ، تاۋعا شىعىپ كەتىپتى».
تومەننەن، ياعني ادامداردان ۇركىپ، تاۋ باسىنا ەرىكسىز شىعىپ كەتكەن اڭ دا، كۇس تا بار. مىسالى، ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدىڭ سيمۆولى بولىپ جاريالانعان تەڭبىل بارىس.
ارقارلار مەن تاۋتەكە، تاۋەشكىلەر. كيىگىمىز سول. قۇستان: ۇلار، كەكىلىك...
ەندى جان-جانۋارلاردى قويىپ، وسىمدىك تە تاۋعا قاراي قاشاتىن بولىپتى. كيىكوتىنىڭ شيپالى قاسيەتىن ءبىلىپ العان كەلىمسەكتەر ونى باۋداي ءتۇسىرىپ، وتاپ جاتىر ەكەن.
بۇل كاتاستروفا!
بىلاي قاراساڭ، اسىپ-تاسىپ بارا جاتقان دانەڭە جوق. بالكىم، سەلسوق «اۋەسقوي» وقىرمان ونى سىدىرتىپ وتە شىعار دا. باس-اياعى جيناقى، قىسقا عانا اڭگىمە. (مارحابات بايعۇت. «قورعانسىز جۇرەك» كىتابى. «كيىكوتى» اڭگىمەسى. 29-45 ب.ب.)
ءبىراق بايقاعان، زەردەلەگەن كىسىگە ماسەلە تابىلادى.
بۇل جازۋشىدا جاراتۋشى ءوزى بۇيىرتقان ۋىز ءتىل بار. ءبىزدىڭ اۋىلدا ءبىر اقساقال بيەسى قۇلىنداعان سوڭ ءبىر ايعا دەيىن الگى بيەنى بايلاماي، قىمىز اڭساعانداردىڭ «بول-بولىڭا» قاراماي، قۇلىنىمەن بىرگە ورىسكە جىبەرەدى. «ونىڭ نە؟»—دەسەڭ: «قۇلىنعا وبال. ۋىزىنا جارىماعان قۇلىن جامان-جاۋتىك، جاباعى بولىپ قالادى»، — دەيدى.
ءقازىر جازۋشىمىن دەپ شىرەنگەندەردىڭ كوبىنىڭ تىلىندە ۋىز كەمشىن. ۋىزعا جارىماي، كوكبازاردان كوك شالاپ ىشكەندەر.
بۇل جازۋشىدا قۇداي ءوزى بەرگەن كوز بار. كوز، ارينە بار. ول كىمدە جوق، ادامداردىڭ بارىندە دەرلىك بار. شىن جازۋشىنىڭ كوزى كوكىرەگىندە. ول ماڭدايعا بىتكەن ەكى كوزدەن باسقا – ا-ا. جازۋشى سونىسىمەن سۋرەتكەر.
«اي جارىعى كۇننىڭ قىزعىلت نۇرىنان قالعان سارقىتتى سىمىرەر كەز» («كيىكوتى»). .
كۇننىڭ باتقان ءساتىن تالايىمىز سۋرەتتەپ كوردىك. بىرىمىزدىكى ءساتتى، بىرىمىزدىكى ءساتسىز دەگەندەي. ال مىنا سۋرەت توسىن. ءسال كىدىرىپ، زەردەلەسەڭ، سول سۋرەت كوز الدىڭا كەلەدى. وتىرىپ تۋعان ايدىڭ كۇن باتقاندا اسپاننان بوزارىپ، ءوڭى قۋقىلدانىپ، مۇڭايىپ كورىنەتىنى بولادى. اۋىرىپ قالعان سياقتى. شەكسىز كەڭىستىكتە جۇزسە دە قاپاس-قاماقتا قالعان سياقتى. دارۋگە ءزارۋ سياقتى. كۇننىڭ نۇرى ايعا دا شيپا. سوندا سول كۇننىڭ ساۋلەسىنە جەرىك بولعان اي كەشقۇرىم سوڭعى قىزعىلت شاپاقتىڭ سارقىتىن اشقاراقتانا سىمىرمەي ءقايتسىن؟
ايدىڭ كۇنگە ىنتىزارلىعى. مۇنى ۇلى اقىن گەينە باياعىدا عاجايىپ ليريكالىق -فيلوسوفيالىق ولەڭىندە جازىپ كەتكەن. كۇن مەن اي بىر-بىرىنە شەكسىز عاشىق. سانسىز جۇلدىزدار سول ەكەۋىنىڭ تەڭدەسسىز ماحابباتىمەن جاراتىلعان. اسپان الەمىندە دە بۇلاردىڭ باقىتىن كۇندەپ، كورە المايتىن قىزعانشاقتار بار. سولار
اي مەن كۇننىڭ اراسىنا وسەك ءورتىن تاستاپ، اجىراتىپ جىبەرگەن. سودان بەرى اي كۇندى سوڭىنان قۋادى دا وتىرادى. كۇن جەتكىزبەيدى. اي: «توكتا!» — دەپ جالىنادى. كۇن توقتامايدى. وسەكتىڭ ءورتى جاما – ا-ان.
ال مارحابات بايعۇت بولسا ايعا كۇن ساۋلەسىنىڭ سارقىتىنىڭ ءوزىن تابارىك ەتىپ قويعان. ساۋلەلى سۋرەت.
ورمانتاي دەگەن جىگىت اعاسى ءبىر كەزدە قالادان الىس جاتقان اۋىلدا تۋىپ-وسكەن. تۋعان اۋىلى تاۋدىڭ ءبىر تۇكپىرىندە بۇيىعىپ قانا جاتاتىن. ويتكەنى اۋىل اينالاسىندا كيىكوتى قاپتاپ وسەر ەدى. كيىكوتىنىڭ عاجايىپ جۇپار يىسىنە سول اۋىل راقاتتانىپ، ماساڭ عۇمىر كەشەتىن سياقتى ەدى.
ورمانتايدىڭ اكەسى كەزىندە وسى اۋىلدىڭ باستىعى بولدى. كولحوزدىڭ جوق-جىتىك، كەم-كەتىگىنە جاردەمدەسىپ، مالعا ازىق-شوبىنە دەيىن ءتۇسىرىپ بەرۋشى ەدى-اۋ. سونداي جانداردىڭ ءبىرى ورمانتايدىڭ جان جولداسى، سىنىپتاسى قاسىمبەك دەگەن بالا ەدى...
ورمانتايدىڭ اكەسى قىزمەتى جوعارىلاپ، اۋداننىڭ ورتالىعىنا كوشتى. ورمانتاي سول ورتالىقتا ءوستى.
ءبىراق ونى كەيىن وبلىس ورتالىعىنا قىزمەتكە شاقىرىپ، ورتالىقتان ءۇي بەرەمىز دەپ، ۋادەنى ۇيىپ-توگىپ، جانىن قويمادى.
ۋادە بەرۋ وڭاي، ورىنداۋ قيىن. جىلدار بويى پاتەر جالداپ، جانى قينالعان ورمانتاي اقىرى اۋرۋ تاپتى. اۋرۋ ادام كوبىنەسە ماسىل بولادى. ونى كىم ۇناتادى. قۇداي قوسقان قاتىنىنا دەيىن ۇرىسقاق، تىرىسقاق بولىپ كەتتى. ۇرىسىپ، ۇرىسىپ، ۋىس-ۋىس ءدارى بەرەدى. ال ورمانتاي ۋىس-ۋىس دارىدەن گورى ءبىزدىڭ تاۋدىڭ ءبىر تال كيىكوتى بولار ما ەدى دەپ ارماندايدى.
ءتاڭىرتاۋدىڭ ءبىر قۋىسىندا بۇيىعىپ جاتقان اۋدانىنا بارا المايدى. ايتەۋىر، قۋ تىرشىلىك. انە-مىنە دەپ ايلار، جىلدار ءوتىپ جاتىر. جەتە المايدى. ءدال مۇقاعالي ايتقانداي: ءوز ەركىمەن ءوزىن-وزى قالانىڭ تاس قامالىنا قاماپ قويعان قۋ ماڭداي.
اسىرەسە كەنجە ۇلى قيسادان ۇيات بولدى. سەنى اۋىلعا الىپ بارامىن. و، اۋىل قانداي! شىركىن، قىزىقتىڭ ءبارى سوندا. ادامدار قانداي! — دەپ جاس بالانى قىزىقتىرىپ، ىنتىقتىرىپ قويىپ، ءبىراق قۇدايدىڭ قۇدىرەتى، قۋ تىرشىلىكتىڭ كۇيبەڭىنەن شىعا المايدى.
اۋىلعا، جان جولداسى، تيتتەيدەن وسكەن سىنىپتاسى قاسىمبەككە حات جازدى. ءبىر ۋىس كيىكوتى بولسا بەرىپ جىبەر دەپ. اقىرى، سول ارمانىنا دا جەتتى-اۋ. قاسىمبەك، وبالى نە كەرەك، اڭساعان ءشوبىن الىپ كەلدى. سودان بويى جەڭىلدەپ، اۋرۋىنان ايىققانداي بولدى.
وسى شاپ-شاعىن اڭگىمەدە مارحابات مىرزا مىنا زاماننىڭ كەيىپسىزدەۋ كەلبەتىن ءار قىرىنان ينەمەن شانىشقانداي شاباقتاپ، ىستىكتىڭ بەتىن قايتارماق.
جازۋشى ءاۋ باستا ءوز الدىنا ونداي ماقسات قويماعان دا شىعار. ءبىراق كيەلى قالام ەز يەسىن اقىلدى، زاتى بولەك، تەكتى جىلقى سياقتى اۋىلعا اداستىرماي ءوزى الىپ كەلەتىنى بولادى.
سونىمەن جادىراپ جاز شىقتى. ورمانتاي كەنجە ۇلى قيسانى ىلەستىرىپ، دوربالارىن ارقالاپ، اقىرى اۋىلعا تارتتى-اۋ.
ارەڭ جەتتى. اۋىلدىڭ شەتىنە كىرە بەرگەندە الدارىنان اق «نيۆا» مىنگەن باياعى قاسىمبەك جولىعا كەتتى. اسىعىس ەكەن، اۋدانعا شۇعىل شارۋامەن شىققان ەكەن. وتكەن جولى ءبىر ۋىس كيىكوتى ءشوبىن اكەلىپ بەرگەن دە ءوزى بولاتىن: «اۋىلعا نەگە كەلمەيسىڭدەر؟ كەلسەڭدەر كوكىرەكتەرىڭنەن كىم يتەرەدى سەندەردى! — دەپ كۇڭكىلدەگەن. — ەشكىم يتەرمەيدى سەندەردى كوكىرەكتەرىڭنەن!»
سويتكەن قاسىمبەكتى قارا باستى. تىم بولماسا: «ءۇيىم اناۋ، بارا بەرىڭدەر، مەن كايتىپ كەلەم»، — دە دەمەدى.
سودان ورمانتاي قيسانى جەتەكتەپ، ءبىر ءۇيدىڭ الدىنا جاقىنداي بەرگەندە ۇيدەن ءبىر جاۋلىعى كىر-كىر، شاشى قوبىراعان سارى كەمپىر شىعىپ:
— كىم كەرەك؟ — دەيدى.
— اپا، مەن ورمانتايمىن عوي، — دەيدى جولاۋشى.
كەمپىر ورمانتاي دەگەندى بىلمەيدى. وسى اۋىلعا دەمالىس سايىن كەلىپ، تازا اۋاسىن جۇتىپ، تازا سۋىن ءىشىپ، كيىكوتى دەيتىن ءشوبىن جۇلىپ، اۋناپ-قۋناپ قايتاتىن قالانىڭ كوپ قۋلارىنىڭ ءبىرى ەكەن دەپ قالدى.
ورمانتايدى تانىمادى. ورمانتايدىڭ مارقۇم اكەسى ەمەس پە ەدى ءبىر كەزدە وسى اۋىلدى باسقارعان. سول ەمەس پە ەدى مىنا كەمپىرگە دە ارپا-بيداي، شوپ ءتۇسىرىپ بەرگەن. ورمانتاي ساسىپ قالدى. «وۋ، مەن بالەنشەنىڭ بالاسىمىن عوي»، — دەپ ايتۋعا دا جارامادى. ونىڭ قاسىندا كىشكەنتاي قيسا اقىلدى ەكەن، بىلاي شىعا بەرە: «ايتپايسىڭ با كىم ەكەنىڭدى، فاميلياڭدى»، — دەپ اكەسىن كۇستانالادى-اۋ.
ءسويتىپ، ءوزى تۋعان اۋىلىنان ات باسىن تىرەر، باس سۇعار ءۇي تاپپاي، اۋىل سىرتىنا بارىپ، توبىلعى ءتۇبىن پانالادى. ادامداردىڭ ۇيلەرىنەن گورى توبىلعى ءتۇبى كوپ راقىمدى. توبىلعى ءتۇبىن تورعاي دا پانالايدى. توبىلعىنىڭ ءقادىرىن تورعاي بىلەدى. ال ادامدار توبىلعىنى دا توزدىرىپ بارادى. دەمالىس سايىن ماشيناسى بارلار قالادان قاپتاپ كەلىپ، ءقازىر باياعىداي قامشى ۇستاماسا دا قامشى ساپ دەپ سىندىرىپ كەتەدى.
سونىمەن، ورمانتاي مەن قيسا ەلگە كەلىپ، دالادا قالدى. ەلىم دەپ، تۋعان جەرىن قانشا زارىعىپ، ساعىنىپ ەدى. وي، وڭباعىر قاسىمبەك... «ە، كەلىندەر، كوكىرەكتەرىڭنەن ەشكىم يتەرە قويماس»، — دەپ، وسى ءبىر جاتتاندى جالعىز اۋىز ءسوزىن قايتالاي بەرگەن.
ەندىگىسى مىناۋ. بۇل نە؟ بۇل نىشان. قايران دارحان كوڭىلدىڭ قازىناسى — قازاق اۋىلى! سەن دە باياعى ابىلايدىڭ تۇسىندەگىدەي باقا-شايانداپ، قۇرت-قۇمىرسقالاپ بارا جاتىرسىڭ-اۋ. قازاقتىڭ قاقىراماس ءۇشتاعان وشاعى، قارا قازانى، قارا شاڭىراعى، قۇت-بەرەكەسى، ءتۇپقازىعى، اعاش بەسىگى وسى اۋىل ەمەس پە ەدى؟ نە بوپ كەتكەنسىڭ، ەسىل اۋىل؟! وزىڭنەن تۋعان جاس بالا ساقالى شىعىپ جات بولعانى ما. تانىماي قالعانىڭ قالاي؟
اۋىلدى مۇنداي حالگە جەتكىزگەن قانداي زۇلمات؟ قازىرگى اۋىل تۋرالى، ونىڭ زارى مەن جىرى تۋرالى قۇلاش-قۇلاش ماقالا جازىپ، مىنبەلەردەن اۋىزىمىز كوپىرگەنشە ۇزاق-ۇزاق ءسوز سويلەپ جاتىرمىز. ەشكىم شىبىن شاققان قۇرلى كورمەيدى. مينيسترلەر باس شۇلعىپ قويىپ وتىرا بەرەدى. سىناعان سايىن وسە بەرەدى.
ال مىناۋ... كىشكەنتاي اڭگىمە. الگى تولىپ جاتقان ماقالالاردان، سوزدەردەن تەرى وسى الدەقايدا اسەرلى. اتتەڭ، مۇنى مينيسترلەر وقىمايدى. وقىسا — ويلانار ما ەدى. كوركەم ادەبيەتتىڭ قۇدىرەتى سوندا. ويلانار ەدى، وقىمايدى. ءارى دەسە تارالىم جوق. جەتپەيدى.
ال ەندى اكەسىنىڭ اۋىل تۋرالى اڭگىمەلەرىنەن اسەرلەنىپ، اۋىلدى قيالىندا ەرتەگىلەر ەلىندەي ەلەستەتىپ، ءبىر كورۋگە اسىققان قيساعا نە بەتىمىزدى ايتتىق؟ ولىمنەن ۇيات كۇشتى. ۇيات بولدى-اۋ!
ءيا، ەگەر ۇيات قالسا... ادامنىڭ ايۋاننان ەڭ باستى ايىرماشىلىعى ۇياتىندا ەدى. ۇياتتان ايىرىلعان سوڭ، ادامدا ايۋاننان ايىرماشىلىق نە قالدى؟ نە قالدى؟
قازان-قازان ەت اسىلىپ، يت باسىنا ىركىت توگىلىپ جاتادى دەگەن اۋىلدان قيسانىڭ قارىنى اشىپ كايتتى. اۋىل ءبىر شاينەك ءشاي بەرۋگە جارامادى. بۇعان اكەسى قىسىلدى. ويتكەنى اۋىلدى ەڭ ءبىر تازا پەرىشتە، ەڭ مەيىرىمدى، باۋىرمال دەپ، ءومىر بويى قيسانىڭ قۇلاعىنا قۇيىپ كەلگەن ءوزى عوي.
جول-جونەكەي جۇپىنى عانا كوپشىلىك اسحاناعا كىرىپ، ەكەۋى تاماق ءىشتى. سورپانىڭ ىشىندە ازداعان سۇيەك-ساياعى بار ەكەن. قيسا ونى قاسقىرشا جۇلمالاپ جەگەنى-اي. اۋماعان قاسقىر. مۇندا تۇرعان نە بار؟ بالانىڭ اتى بالا عوي، قارىنى ابدەن اشقان دا.
مۇندا تۇرعانى سول، وتكەن جاڭا جىل قارسانىندا مەكتەپتەگى ءمۇعالىم اپاي جاڭا جىلدىق ەلكادا بالالاردىڭ ويىنىن كورسەتىپ، ءبىر كوڭىلدى كەش وتكىزبەكشى بولدى. قيساعا قاسقىردىڭ ءرولىن بەردى.
قيسا قاسقىر بولعىسى كەلمەدى-اق. وعان ءتىپتى دە بەيىمى جوق. ويتكەنى مۇندا تۇك قاسقىر مىنەز جوق. جۇپ-جۋاس. وعان قويدىڭ ءرولىن بەرسە بولار ەدى...
بۇل ارادا پەداگوگيكانىڭ، دالىرەك ايتقاندا پەداگوگتىڭ اعاتتىعى اڭعارىلادى. قيساعا قاسقىر ءرولى ىڭعايلى ەمەس ەكەن دەگەندەرگە: «ە، ول تىم مومىن، ونى شىنداپ، شىنىقتىرۋ كەرەك»، — دەيدى پەداگوگ اپاي. ياعني مومىننان قاسقىر تاربيەلەۋ كەرەك. ال ارجاعى نە بولادى، قانداي ناتيجە بەرەدى، — ونىمەن شارۋاسى جوق.
ال ەندى، مىنە، مىنا تاۋدىڭ ءبىر تۇكپىرىندەگى اۋىلدان قايتىپ كەلە جاتىپ، قيسا كەنەت قاسقىرعا اينالدى دا كەتتى. ءمۇعالىم اپايدىڭ ماقساتى ورىندالايىن دەدى.
ءدال وسى جەردە ءبىراز ويلانىپ كورەلىك. قازىرگى اۋىلدا (ارينە، اسىرەسە قالادا) ادام قاسقىرلارى كوبەيدى. بۇرىن بىرەۋدىڭ تاۋىعى جوعالىپتى دەگەندى ەستىمەگەن اۋىلدا ەندى كۇندە جوڭعار شاپقىنشىلىعى بولادى دا جاتادى. مالدى قۇيرىعىنان ۇستاپ وتىرساڭ دا ۇرلاپ كەتەدى. سونداي سۇمدىق شىقتى.
ول ۇرلىقتى ىستەۋگە ءماجبۇر بولعان قارىنى اشقان قيسالار!!!
ورمانتايدىڭ قيساسى، قۇداي ساقتاسىن، ۇرى ەمەس. ودان پاك، ودان ادال بالا جوق. ال ءبىراق، مىنا بۇگىنگىدەي قارنى اشا-ا-ا بەرسە، اشا – ا-ا بەرسە، ءسوز جوق، قاسقىرعا اينالادى.
بۇل اڭگىمەدە اۆتوردىڭ مۇنداي الەۋمەتتىك استارلى وي ايتايىن دەگەن نيەتى دە جوق شىعار. ءبىراق كوركەمدىك قۇدىرەتى، لوگيكا بويىنشا، امالسىز وسىنداي تۇيىنگە اكەلىپ تىرەيدى.
اۆتور ءدال وسى اسحاناداعى اشقاراق كورىنىستى ءاجۋاعا، ويناقى ءبىر بولماشى وقيعاعا بالاعىسى كەلەدى. ءبىراق بۇل ماسكا. ماسكانى الىپ تاستاساڭ، ارجاعىنان ازىناعان ازاپ دۇنيەسىن تانيسىڭ. ارينە، زەردەلەپ تاني بىلەسىڭ. ايتپەسە، ەلەۋسىز، الاڭسىز سىرعىتىپ وتە شىعۋىڭدا مۇمكىن.
سونىمەن، نە كەرەك، ادامداردىڭ. اشقاراقتىعىنان اڭ-قۇس تاۋعا قاراي قاشتى. ولاردى قويىپ، وسىمدىك ەكەش وسىمدىك تە تاۋلاردىڭ شىندارىندا عانا قالماق.
ال حالىق شە؟ اۋىل حالقى قالاعا قاشىپ جاتىر. اۋىلعا قامقورلىق جاساۋعا ءتيىستى كوسەمدەر اۋىلدى قولدان قيراتتى.
— بىزگە مال ءوسىرۋ زيان! — دەدى ءبىر كوسەم.
— ءيا، مۇلدەم ءتيىمدى ەمەس! — دەدى ءبىر كوسەم.
— مال ونىمدەرىن: ءسۇتتى، مايدى، ەتتى شەتەلدەن ساتىپ العان ءتيىمدى! — دەدى ءبىر كوسەم.
سونداي جەلەۋمەن ميلليونداعان مال باسى ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋىزىندا كەتتى. اسىرەسە ءىرى كوسەمدەر، ورتاشا
سونىمەن، ورمانتاي مەن قيسا ەلگە كەلىپ، دالادا قالدى. ەلىم دەپ، تۋعان جەرىن قانشا زارىعىپ، ساعىنىپ ەدى. وي، وڭباعىر قاسىمبەك... «ە، كەلىندەر، كوكىرەكتەرىڭنەن ەشكىم يتەرە قويماس»، — دەپ، وسى ءبىر جاتتاندى جالعىز اۋىز ءسوزىن قايتالاي بەرگەن.
ەندىگىسى مىناۋ. بۇل نە؟ بۇل نىشان. قايران دارحان كوڭىلدىڭ قازىناسى — كازاك اۋىلى! سەن دە باياعى ابىلايدىڭ تۇسىندەگىدەي باقا-شايانداپ، قۇرت-قۇمىرسقالاپ بارا جاتىرسىڭ-اۋ. قازاقتىڭ قاقىراماس ۇشتاعان وشاعى، قارا قازانى، قارا شاڭىراعى، قۇت-بەرەكەسى، ءتۇپقازىعى، اعاش بەسىگى وسى اۋىل ەمەس پە ەدى؟ نە بوپ كەتكەنسىڭ، ەسىل اۋىل؟! وزىڭنەن تۋعان جاس بالا ساقالى شىعىپ جات بولعانى ما. تانىماي قالعانىڭ قالاي؟
اۋىلدى مۇنداي حالگە جەتكىزگەن قانداي زۇلمات؟ كازىرگى اۋىل تۋرالى، ونىڭ زارى مەن جىرى تۋرالى قۇلاش-قۇلاش ماقالا جازىپ، مىنبەلەردەن اۋىزىمىز كوپىرگەنشە ۇزاق-ۇزاق ءسوز سويلەپ جاتىرمىز. ەشكىم شىبىن شاققان قۇرلى كورمەيدى. مينيسترلەر باس شۇلعىپ قويىپ وتىرا بەرەدى. سىناعان سايىن وسە بەرەدى.
ال مىناۋ... كىشكەنتاي اڭگىمە. الگى تولىپ جاتقان ماقالالاردان، سوزدەردەن ءتورى وسى الدەقايدا اسەرلى. اتتەڭ، مۇنى مينيسترلەر وقىمايدى. وقىسا — ويلانار ما ەدى. كوركەم ادەبيەتتىڭ قۇدىرەتى سوندا. ويلانار ەدى، وقىمايدى. ءارى دەسە تارالىم جوق. جەتپەيدى.
ال ەندى اكەسىنىڭ اۋىل تۋرالى اڭگىمەلەرىنەن اسەرلەنىپ، اۋىلدى قيالىندا ەرتەگىلەر ەلىڭدەي ەلەستەتىپ، ءبىر كورۋگە اسىققان قيساعا نە بەتىمىزدى ايتتىق؟ ولىمنەن ۇيات كۇشتى. ۇيات بولدى-اۋ!
ءيا، ەگەر ۇيات قالسا... ادامنىڭ ايۋاننان ەڭ باستى ايىرماشىلىعى ۇياتىندا ەدى. ۇياتتان ايىرىلعان سوڭ، ادامدا ايۋاننان ايىرماشىلىق نە قالدى؟ نە قالدى؟
قازان-قازان ەت اسىلىپ، يت باسىنا ىركىت توگىلىپ جاتادى دەگەن اۋىلدان قيسانىڭ قارىنى اشىپ كايتتى. اۋىل ءبىر شاينەك ءشاي بەرۋگە جارامادى. بۇعان اكەسى قىسىلدى. ويتكەنى اۋىلدى ەڭ ءبىر تازا پەرىشتە، ەڭ مەيىرىمدى، باۋىرمال دەپ، ءومىر بويى قيسانىڭ قۇلاعىنا قۇيىپ كەلگەن ءوزى عوي.
جول-جونەكەي جۇپىنى عانا كوپشىلىك اسحاناعا كىرىپ، ەكەۋى تاماق ءىشتى. سورپانىڭ ىشىندە ازداعان سۇيەك-ساياعى بار ەكەن. قيسا ونى قاسقىرشا جۇلمالاپ جەگەنى-اي. اۋماعان قاسقىر. مۇندا تۇرعان نە بار؟ بالانىڭ اتى بالا عوي، قارىنى ابدەن اشقان دا.
مۇندا تۇرعانى سول، وتكەن جانا جىل قارساڭىندا مەكتەپتەگى ءمۇعالىم اپاي جاڭا جىلدىق ەلكادا بالالاردىڭ ويىنىن كورسەتىپ، ءبىر كوڭىلدى كەش وتكىزبەكشى بولدى. قيساعا قاسقىردىڭ ءرولىن بەردى.
قيسا قاسقىر بولعىسى كەلمەدى-اق. وعان ءتىپتى دە بەيىمى جوق. ويتكەنى مۇندا تۇك قاسقىر مىنەز جوق. جۇپ-جۋاس. وعان قويدىڭ ءرولىن بەرسە بولار ەدى...
بۇل ارادا پەداگوگيكانىڭ، دالىرەك ايتقاندا پەداگوگتىڭ اعاتتىعى اڭعارىلادى. قيساعا قاسقىر ءرولى ىڭعايلى ەمەس ەكەن دەگەندەرگە: «ە، ول تىم مومىن، ونى شىنداپ، شىنىقتىرۋ كەرەك»، — دەيدى پەداگوگ اپاي. ياعني مومىننان قاسقىر تاربيەلەۋ كەرەك. ال ارجاعى نە بولادى، قانداي ناتيجە بەرەدى، — ونىمەن شارۋاسى جوق.
ال ەندى، مىنە، مىنا تاۋدىڭ ءبىر تۇكپىرىندەگى اۋىلدان قايتىپ كەلە جاتىپ، قيسا كەنەت قاسقىرعا اينالدى دا كەتتى. ءمۇعالىم اپايدىڭ ماقساتى ورىندالايىن دەدى.
ءدال وسى جەردە ءبىراز ويلانىپ كورەلىك. قازىرگى اۋىلدا (ارينە، اسىرەسە قالادا) ادام قاسقىرلارى كوبەيدى. بۇرىن بىرەۋدىڭ تاۋىعى جوعالىپتى دەگەندى ەستىمەگەن اۋىلدا ەندى كۇندە جوڭعار شاپقىنشىلىعى بولادى دا جاتادى. مالدى قۇيرىعىنان ۇستاپ وتىرساڭ دا ۇرلاپ كەتەدى. سونداي سۇمدىق شىقتى.
ول ۇرلىقتى ىستەۋگە ءماجبۇر بولعان قارىنى اشقان قيسالار!!!
ورمانتايدىڭ قيساسى، قۇداي ساقتاسىن، ۇرى ەمەس. ودان پاك، ودان ادال بالا جوق. ال ءبىراق، مىنا بۇگىنگىدەي قارنى اشا – ا-ا بەرسە، اشا – ا-ا بەرسە، ءسوز جوق، قاسقىرعا اينالادى.
بۇل اڭگىمەدە اۆتوردىڭ مۇنداي الەۋمەتتىك استارلى وي ايتايىن دەگەن نيەتى دە جوق شىعار. ءبىراق كوركەمدىك قۇدىرەتى، لوگيكا بويىنشا، امالسىز وسىنداي تۇيىنگە اكەلىپ تىرەيدى.
اۆتور ءدال وسى اسحاناداعى اشقاراق كورىنىستى ءاجۋاعا، ويناقى ءبىر بولماشى وقيعاعا بالاعىسى كەلەدى. ءبىراق بۇل ماسكا. ماسكانى الىپ تاستاساڭ، ارجاعىنان ازىناعان ازاپ دۇنيەسىن تانيسىڭ. ارينە، زەردەلەپ تاني بىلەسىڭ. ايتپەسە، ەلەۋسىز، الاڭسىز سىرعىتىپ وتە شىعۋىڭدا مۇمكىن.
سونىمەن، نە كەرەك، ادامداردىڭ اشقاراقتىعىنان اڭ-كۇس تاۋعا قاراي قاشتى. ولاردى قويىپ، وسىمدىك ەكەش وسىمدىك تە تاۋلاردىڭ شىندارىندا عانا قالماق.
ال حالىق شە؟ اۋىل حالقى قالاعا قاشىپ جاتىر. اۋىلعا قامقورلىق جاساۋعا ءتيىستى كوسەمدەر اۋىلدى قولدان قيراتتى.
— بىزگە مال ءوسىرۋ زيان! — دەدى ءبىر كوسەم.
ءيا، مۇلدەم ءتيىمدى ەمەس! — دەدى ءبىر كوسەم.
مال ونىمدەرىن: ءسۇتتى، مايدى، ەتتى شەتەلدەن ساتىپ العان ءتيىمدى! — دەدى ءبىر كوسەم.
سونداي جەلەۋمەن ميلليونداعان مال باسى ۇستاعاننىڭ قولىندا تىستەگەننىڭ اۋىزىندا كەتتى. اسىرەسە ءىرى كوسەمدەر، ورتاشا كوسەمدەر، اۋىلداعى كوسەمدەر قارىندارىن دا، قالتالارىن دا قامپايتتى. ال قاراپايىم اڭقاۋلار اۋىزدارى اڭقايدى دا قالدى. اڭقايعان اۋىزعا جەلدەن باسقا ەشتەڭە ەنبەيدى. اسپاننان توقاش جاۋمايدى. اڭقايىپ ءالى كۇنگە دەيىن اڭ-تاڭ.
قالاعا قاشىپ جاتىر. ءبىرشاما ەرتەرەكتە ايگىلى اقىن: قازاقتار قالاعا كوشپەي كوزى اشىلمايدى. ايتپەسە قاراڭعى بولىپ قالادى دەگەن تەوريا اشتى. ال، كوشتى. ال، قاپتاي كوشتى. كوزى اشىلعانى قايدا؟ مۇيىزدەرى قاراعايداي بولعانى قايدا؟ كانە شىققان ءمۇيىزى؟!
قازاقتىڭ ءتۇپ قازىعى اۋىلدا. اۋىل ازسا، ۇلت توزادى. اۋىلدى قالاعا جەتەلەي بەرمەي، قايتا قالانى اۋىلعا قاراي جەتەلە. اۋىلعا مادەنيەت، وركەنيەت جەتكىز. جاڭا عاسىر كەلىپ قالدى. اۋىلداعى مەكتەپتە كومپيۋتەر تۇرماق، دومالاق-دومالاق اعاش ەسەپشوت تا جوق...
قۇرىسىن، «كيىكوتىنا» ورالايىق.
جازۋشى مارحابات بايعۇت وبلىستا تۇرادى. استانادان دا، الماتىدان دا الشاق. «كيىكوتى» ونىڭ جازعاندارىنىڭ ءبىر تامشىسى عانا. تالاي-تالاي قۇندى كوركەم كىتاپتاردىڭ اۆتورى. امال نەشىك، اتاعى جوق، اتاققا شاتاعى دا جوق. «مەن!»، «مەن!» دەپ كەۋدەسىن دە قاقپايدى. ونداي جازۋشىمەن ءولى سۇيەك سىنشىلاردىڭ دا شارۋاسى جوق. زامان پىسىقايلاردىكى. ناحالداردىكى.
مەنىڭدە سىنشىلىعىم شامالى. سىنشى دا ەمەسپىن. اڭگىمە ەسەر ەتتى. تولعاندىردى. تولعانىسىمدى قاعازعا ءتۇسىردىم.
ال مەن بىردەڭە بىلسەم، كيىكوتى مۇلدە شوپ ەمەس! كيىكوتى — ول ادامدار. ازايىپ، ازىپ-توزىپ، تونالىپ بارا جاتقاندار.
شىركىن، كيىكوتى. قانداي قاسيەتتى، قانداي اسىل ەدى.
شىنىمەن سول قاسيەت جوعالا ما؟..
1-مامىر 1999 ج.
You Might Also Like
-
كوپ جازۋشىلاردىڭ قالامىن ۇشتاپ، قايراعان ۇستاحاناسى جۋرناليستيكا. ونىڭ ىشىندە «لەنينشىل جاس» (قازىرگى «جاس الاش») گازەتىنىڭ رەداكسياسى شىن مانىندە بولاشاق اقىن، جازۋشىلار ۋن...
-
اندا-ساندا ماسكەۋدە، ياكي تاشكەنت، نە بىشكەكتە كەزدەسە قالسام، شىڭعىس ايتماتوۆ اعامىزدىڭ الدىمەن سۇرايتىن ادامدارىنىڭ ءبىرى — سايلاۋبەك جۇمابەك.
