قازىنالى قارت
جازۋشى عالىم احمەتوۆ — 90 جاستا
«جاقسى ادام قارتايسا — قازىنا» دەگەن دانا ءسوزدى بابالارىمىز ايتقان. بابالار ايتىپ، بىزگە جەتسە، ول ءسوزدىڭ اسىل بولعانى.
بۇل زاماندا قازىنا قارتتار كوپ پە؟ ءبىر اۋىل ەلدى اقىلمەن اسىراپ، ءجون سىلتەپ، تاربيە مەكتەبى بولىپ وتىراتىن قارتتار قايدا، نەمەرەسىمەن بىرگە اراق ءىشىپ الجىپ وتىراتىن كارىلەردى كورگەندە، اپىر-اي، اسىلدار قايدا دەپ اڭسايسىڭ.
اڭساعانىڭ تابىلسا، جانىڭ جادىرايدى. ەرتەرەك، جازۋشىلار وداعى ءالى ازباي-توزباي تۇرعان كەزدە، سول وداقتىڭ شىعارماشىلىق ۇيىندە مەن سونداي قارتپەن داستارقانداس بولدىم. ول كەزدە جاسى سەكسەندە ەدى. قىزىلشىرايلى وڭىنەن نۇر شاشىپ تۇرعانداي، ۇدايى جىميادى دا جۇرەدى. ءومىرى قاباق شىتقاندى بىلمەيدى. قازىرگى تىلمەن ايتقاندا، ءبىر جىميىپ كۇلگەنىنىڭ ءوزى «ميلليون دوللارلىق». ويتكەنى ول كۇلكى يىرىمىنە يمان ۇيالاعان. سونى كورىپ سەن دە جايدارى، جادىرا بولعىڭ كەلەدى.
جاراتىلىسى بولەك، كەسەك تۇلعا. سۇڭعاق بويلى، قارتتىعىنا قاراماي، تىپ-تىك. ول ۇدايى تاۋعا شىعاتىن. قاسىنا مەنى ەرتىپ الادى. اناۋ-مىناۋ سىلتاۋ ايتىپ، قالىپ قويايىن دەسەڭ، كونبەيدى. «جازۋشىنىڭ دەنى ساۋ بولسىن، اۋرۋشاڭ بولساڭ، دۇنيە قىزىق ەمەس»، — دەيدى ول.
مەن ول تۋرالى كەزىندە «جۇرەككە ءاجىم تۇسپەيدى» دەگەن دەرەكتى اڭگىمە جازدىم. مەنىڭ كەيىپكەرىم — بۇگىنگى توقسانعا تولىپ وتىرعان پاتريارح جازۋشى — عالىم احمەتوۆ.
قۇلاعىنىڭ مۇكىسى بولماسا، ءالى تىڭ. بەلى بۇگىلگەن جوق. قولىنان قالامى تۇسكەن جوق. سول قالامنان تالاي-تالاي تۋىندىلار شىقتى. ورىسشادان قازاقشاعا قانشاما كىتاپ اۋداردى. وسى جىلدىڭ جۇزىندە ونىڭ «الاش الاش بولعاندا» اتتى ءبىر تومدىعى جارىق كوردى.
باسقا كىتاپتارىن، پۋبليسيستيكالىق شىعارمالارىن بىلاي قويعاندا، وسى جاڭا كىتاپتارىنىڭ قۇندىلىعى ەرەكشە.
الاش، الاش دەيمىز، كوبىمىز مانىنە جەتە تۇسىنە بەرمەيمىز. بالكىم، بۇعان كەزىندە بۇل سوزگە قاتان تىيىم سالىنعاندىعىنان بولار. ال ەندى ع الىم احمەتوۆتىڭ تۋىندىسىن الىڭىز دا وقىڭىز. الاش دەگەن نە، «الاش» دەگەن نە، «الاشوردا» دەگەن نە — بارىنە جاۋاپ بار. ەڭ قۇندىسى: 1917 جىلى 1-ساۋىردە ورىنبوردا تۇڭعىش كازاك قۇرىلتايىنىڭ شاقىرىلعانى؛ وندا قارالعان ماسەلەلەر؛ بايانداماشىلار؛ قۇرىلتايعا كاتىسقان دەلەگاتتاردىڭ ءاتى-جونى — ءبارى جازىلعان.
مۇنىڭ ءبارى اۆتوردىڭ مۇراعات اكتارعان ازاپتى ەڭبەگىنىڭ جەمىسى. ورىنبور مۇراعاتىندا تالاي تاريح جاتىر.
كىتاپتىڭ ءبىر تاراۋى — تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنا ارنالعان. بۇل جايىنداعى مۇراعات ماتەريالدارى ماعان ەتەنە تانىس.
تاشكەنتتىڭ مۇراعاتىندا وتىرىپ، كوز مايىن تاۋىسقانداردىڭ ءبىرىمىن. ال عالىم احمەتوۆ سول قۇندى ماتەريالداردىڭ مايەگىن وقىرماندارعا جەتكىزە بىلگەن.
كۇنى كەشەگە دەيىن كوممۋنيستىك يدەولوگيا سانامىزعا توقپاقتاپ سىڭىرگەن ءبىر وتىرىك: قازان توڭكەرىسىنە دەيىن قازاق جاپپاي ساۋاتسىز ەدى دەگەنى. ەكى-اق پايىز عانا ساۋاتتى ەدى دەدى عوي. جەردەن جەتى قويان تاپقانداي، سول پايىزدى بايىبىنا بارماي قايتالاي بەردىك. اۋ، قازاقتىڭ كوبى ارابشا ءالىپتى تانۋشى ەدى-اۋ، سول ساۋاتتىلىققا جاتپاي ما ەكەن دەپ ەشكىم جاق اشپايدى عوي.
سويتسەك، قازان توڭكەرىسىنە دەيىن دە قازاقتىڭ ورىسشا وقىعان، جوعارعى وقۋ ورىندارىن ءتامامداعان جاستارى ءبىرشاما بار ەكەن. عالىم احمەتوۆ سولاردى تاپتىشتەپ تاۋىپ، ءبارىنىڭ ءاتى-جونىن، قايدا، قاشان وقىعانىن، قاي ولكەدەن شىققانىن تۇگەل دەرەكتەرمەن بەرەدى. بۇل قازاقتار پەتەربۋرگ، ماسكەۋ، قازان، كييەۆ، توم ت.ب. قالالاردا وقىعان. ولاردىڭ اراسىندا كوبىمىز بىلەتىن باقىتجان قاراتايەۆ (ورالدان) سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن التىن مەدالمەن ءبىتىرىپ شىعىپتى. ال اكادەميك ءنايلا بازانوۆانىڭ اكەسى ورازقۇل بازانوۆ، تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ، ايەلى ءازيزانىڭ اكەسى تۇبەك ەسەنقۇلوۆ قازاندا مالدارىگەرلىك ينستيتۋتىن ءبىتىرىپتى. ءنايلا ورازقۇل قىزى مەن ءازيزا تۇبەك قىزى تۋعان بولەلەر.
عالەكەڭ تاپقان قۇجاتتار اراسىندا ۋفاداعى «عاليا» مەدرەسەسىندە وقىعاندار تۋرالى دا قۇندى دەرەكتەر بار.
سونداي-اق، پاتشالى رەسەيدىڭ دۋماسىنا دەپۋتات بولىپ سايلانعان قازاقتاردى دا تۇگەلدەپ شىققان وسى ءبىزدىڭ عالەكەڭ.
عالىم احمەتوۆ — تاعدىر قوش كورىپ، توقساننىڭ شىڭىنا شىقتى. سول شىڭنىڭ بيىگىندە تۇرىپ ارتىنا بۇرىلىپ قاراسا، قىتىمىر دا قىزىق سان قيلى ءومىر جولى جاتىر.
سول جولدا ول كازاك دەگەن حالىقتىڭ تالاي-تالاي نار تۇلعالاس ۇلدارىن: احمەت بايتۇرسىنۇلىن، تۇرار رىسقۇلۇلىن، ماعجان جۇمابايۇلىن، ءسماعۇل سادۋاقاسۇلىن، نىعمەت نۇرماقۇلىن، جاھانشا دوسماعامبەتۇلىن ت.ب. كوپتەگەن قايراتكەرلەردى ءوز كوزىمەن كورىپ، ءسوزىن ەستىگەن. جانە ولار جونىندە «اسىل اعالارىم» دەپ تەبىرەنە قالام تولعاپ ەدى.
عالىم احمەتوۆ — بيىك ءبىلىمدى كىسى، ارامىزدا جۇرگەن ءتىرى ەنسيكلوپەديا ەكەنى اقيقات. ءبىراق سونشالىقتى بايتاق ءبىلىمدى اتاق-دارەجە ءۇشىن جيناماعان، حالىق ءۇشىن، قالىڭ وقىرمان ءۇشىن جيناعان ادام. ونىڭ وسىنشالىق ەڭبەك قورلىعى بارىمىزگە، بىلىمگە قۇشتار كارى-جاستىڭ بارىنە ۇلگى بولارلىقتاي. ءاربىر الاش ازاماتى ءوز حالقى ءۇشىن وسىلايشا ەڭبەك ەتە بەرسە، دۇنيەدە قازاق اسقان وركەنيەتتى ەلدەر قاتارىندا تۇرار ەدى.
You Might Also Like
-
ەكى دۇنيە ەسىگى — كيەلى تۇركىستاندا 60 جىل بۇرىن دۇنيەگە جۇلدىزدى نارەستە كەلدى. ول دۇنيەگە كەلەردە اللا تاعالا ونىڭ جۇرەگىنە جان بەردى، ءبىر ءتۇيىر شىندىق شوعىن سالىپ جىبەردى.
-
سودان بەرى دە جيىرما جىلعا جۋىقتاپ قالىپتى. 1 978 جىلى دەلەگاسيا قۇرامىندا موڭعولستانعا باردىم. ۇلان-باتىردان ۇشاققا ءمىنىپ حوبدا ايماعىنا جەتتىك. ونداعى قازاقتارمەن كەزدەستىك. اتامەكەنگە، قازاقستان...
