InfoHub Logo

قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى

اتىراۋ وبلىسى يساتاي اۋدانى
جالپى ءبىلىم بەرەتىن نوۆوبوگات ورتا مەكتەبى
ماعازوۆا لاۋرا
8 - سىنىپ وقۋشىسى
جەتەكشىسى: تۋلەۋوۆا بيبيگۇل ورىنگالييەۆنا
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانى

ماعجان پوەزياسىنداعى بەينەشىلدىك - تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ مەملەكەتتىك سيمۆوليكالارىنىڭ نەگىزى

پىكىر

ماعازوۆا لاۋرا ءوز زەرتتەۋ جۇمىسىندا ماعجان جۇمابايەۆ پوەزياسىنىڭ بەينەشىلدىگىن اقىننىڭ ءوز ولەڭدەرىنە سۇيەنە وتىرىپ دالەلدەگەن. جۇمىستى جازۋ بارىسىندا قازاق پوەزياسىنداعى سيمۆوليزم ءداستۇرىنىڭ تۋۋى مەن قالىپتاسۋىنا ماعجان شىعارماشىلىعىنىڭ اسەرىن دالەلدەگەن. جۇمىستى جازۋ بارىسىندا قازاق پوەزياسىنداعى سيمۆوليزم ءداستۇرىنىڭ تۋۋى مەن قالىپتاسۋىنا ماعجان شىعارماشىلىعىنىڭ اسەرىن دالەلدەگەن.

جەتەكشى: ب.تۋلەۋوۆا قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانى ءمۇعالىمى
مەكتەپ ديرەكتورى: ق.حامزين

اڭداۋحات

زەرتتەۋ جۇمىسى تاقىرىبىنىڭ وزەكتىلىگى:
ماعجان جۇمابايەۆ شىعارماشىلىعى ءالى دە جان–جاقتى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى.

زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ ماقساتى مەن مىندەتتەرى:
م.جۇمابايەۆ شىعارمالارىنىڭ كوركەمدىك الەمىن، قۇرىلىمدىق ەرەكشەلىگىن تاقىرىپقا ساي زەرتتەۋ.

زەرتتتەۋ جۇمىسىندا قولدانىلعان ادىس-تاسىلدەر:
ماتەريالداردى ماقساتقا ساي ىرىكتەۋ.

دەرەك كوزدەرى: اقىننىڭ ءوز ولەڭدەرى، اقىن شىعارماشىلىعى تۋرالى زەرتتەۋ ەڭبەكتەر.

زەرتتەۋدىڭ نىسانى: "جارالى جان"، "ورامال"، "مەن جاستارعا سەنەمىن"، "شولپى"، "جەل"، "وي"، "ەسكەندىردىڭ ەكى ءمۇيىزى"، "ءبىر كۇنى"، "قارىنداستار"، "تولقىن"، "تۇركىستان"،  "جۇلدىزدى - جۇزىك"، "ايدى القا عىپ بەرەيىن" ولەڭدەرىندەگى سيمۆولدىق قولدانىستار

زەرتتەۋدىڭ بولجامى:
ماعجان بەينەشىلدىگى تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ مەملەكەتتىك سيمۆولدارىنىڭ نەگىزىنە اينالۋدا.

جوسپار

ءى كىرىسپە. ءسيمۆوليزمنىڭ ادەبي ستيل رەتىندەگى ماڭىزى

ءىى ماعجان پوەزياسىنداعى بەينەشىلدىك - تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ مەملەكەتتىك سيمۆوليكالارىنىڭ نەگىزى

2.1. رومانتيزم جانە ءسيمۆوليزمنىڭ ماعجان پوەزياسىنداعى ءرولى
2.2. اقىننىڭ ولەڭ ورنەگىن ورۋدەگى سيمۆولدىق بەينەلەردى قۇبىلتۋ شەبەرلىگى

2.3 ماعجان ولەڭدەرىندەگى سيمۆولدىق بەينەلەر جانە تاۋەلسىز قازاق ەلى گەرالديكاسى

ءىىى قورىتىندى.
ماعجان ءسيمۆوليزمىنىڭ ومىرشەڭدىگى ۇلتتىق تانىم مەن اقىن مۇراتىنىڭ ۇندەستىگىندە

ماعجان پوەزياسىنىڭ كوركى مەن سۇلۋلىعى، سىرشىلدىعى مەن جىرشىلدىعى، سۋرەتكەرلىگى مەن ويشىلدىعى تالاي رەت وقىرمانىن تامساندىرىپ، تالاي دۋالى اۋىزداردىڭ ءىلتيپاتىن يەلەندىرىپ، وزىنە ءتانتى ەتكەن. اتىن اتاۋعا جاسقانىپ، بۇقپانتايلاعان زاماندا دا تاستى جارعان تاس بۇلاقتىڭ سۋىنداي ءنارلى پوەزيا جاسىرىن وقىعان تالاي جۇرەكتى وزىنە باۋراپ، وزگەشە كۇيگە بولەگەنى شىندىق. ماعجان پوەزياسىنىڭ وسىناۋ قۇدىرەت كۇشىن ءوز زامانداستارى تولىق مويىنداپ، كەيى اشىق، كەيى جۇمباقتاپ بولسا دا جازىپ تا، ايتىپ تا كەتكەن.

«ماعجان-كۋلتۋراسى زور اقىن. سىرتقى كەستەسىنىڭ كەلىسىمى مەن كۇيشىلدىگىنە قاراعاندا، بۇل ءبىر زاماننىڭ شەگىنەن اسقانداي. سەزىمى جەتىلمەگەن قازاق قاۋىمىنان ەرتەرەك شىققانداي»، - دەگەن ەدى مۇحتار اۋەزوۆ. ءوز زامانداستارىنان تۋما تالانتى مەن ءبىلىم دەڭگەيى جاعىنان، جارتى عاسىر العا جىلجىپ كەتكەندىكتەن، ونىڭ سىرعا تولى استارلى ويلارىن تۇسىنۋگە توڭىرەگىندەگى شالا ساۋاتتىلار قاۋقارسىز بولدى. بۇدان ماعجان قولدانعان ادەبي ءادىس تەك ەۆروپا مەن ورىس ادەبيەتىنە عانا ءتان جەتىستىكتەر ەكەن، ول قازاق توپىراعىنا جات بولعان دەگەن پىكىر تۋماۋى ءتيىس. مىسالداپ سويلەۋ، ويىن استارلاپ، بىردەمەگە مەڭزەپ، تۇسپالداپ ايتۋ قازاقتاعى شەشەندىك ءدىلمارلىق ونەردىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان كانىگى ءتاسىلى بولعان. ماعجان قازاقتىڭ شەشەندىك ونەرىن الەم ادەبيەتىندەگى وزىق ۇلگىلەرمەن تولىقتىرىپ، جەتىلدىرىپ، جاڭا ادەبي تاسىلدەردى ەنگىزدى.

حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا وزىندىك بەينەشىلدىك ستيلىمەن دارالانعان ماعجاننىڭ جاڭاشىلدىعى الەم ادەبيەتىندەگى ءسيمۆوليزمنىڭ پايدا بولۋىمەن دە بايلانىستى. سيمۆوليزم ادەبي اعىم رەتىندە ەرەكشەلەنبەستەن بۇرىن رامىزدىك ءمانى، فيلوسوفيالىق استارىمەن دارالانعان. اۋەلگىدە سيمۆول ۇعىمى قۇپيالى، شارتتى ماعىناعا يە كەز كەلگەن زاتتىق بەلگىنى بىلدىرگەن. قازىرگى ۋاقىتتا سيمۆول ۇعىمى فيلوسوفيا، سەميوتيكا، پسيحولوگيا، ادەبيەتتانۋ، ميفپوەتيكا، فولكلوريستيكا، مادەنيەتتانۋ، لينگۆيستيكا، ت.ب. عىلىم سالالارىنىڭ نەگىزگى زەرتتەۋ نىسانى بولىپ وتىر. سيمۆولدار وسى ۋاقىتقا دەيىن اتالعان عىلىم سالالارى تۇرعىسىنان جان-جاقتى زەرتتەلىپ كەلەدى.

زەرتتەۋشىلەر سيمۆولدى مادەنيەتكە ءتان تۇراقتى قۇبىلىس دەپ تانيدى: ”سيمۆول ەشقاشان بەلگىلى ءبىر مادەنيەت كەزەڭىنە ءتان ەمەس، ول ءارقاشان بۇل وتكەلدى كەشىپ ءوتىپ، وتكەننەن بولاشاققا ساپار شەگەدى، باسقاشا ايتساق، سيمۆول-مادەنيەتتىڭ تۇراقتى ەلەمەنتى“ [1].
ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا سيمۆول تروپتىڭ ءبىر ءتۇرى رەتىندە تانىلىپ، وعان مىناداي انىقتاما بەرىلەدى: ”ءبىر نارسەنى نە قۇبىلىستى تۋرا سۋرەتتەمەي، بۇلارعا ۇقساس باسقا ءبىر نارسەگە، نە قۇبىلىسقا قۇپيا تەلىپ، جاسىرا جارىستىرىپ، بۇكپەلەي بەينەلەۋ“ [2].
ادەبيەتتانۋدىڭ تەرميندەر سوزدىگىندە ”سيمۆول-ادەبيەتتە ويدى استارلاپ، باسقا نارسەنى سۋرەتتەۋ ارقىلى جاسالاتىن ناقتىلى سيپاتى بار بالاما بەينە. جالپىحالىقتىق تىلدە كەزدەسەتىن سيمۆولدا ءبىر نارسەنى ءوز قالپىنان باسقاشا سيپاتتا كورسەتىپ، سونداي-اق ناقتىلى ءبىر زاتتى، نارسەنى ەكىنشى نارسەنىڭ نە ۇعىمنىڭ جاي بالاماسى رەتىندە الۋ ارقىلى جاسالادى. مىسالى، گۇل-جاستىقتىڭ سيمۆولى، ال كوگەرشىن -بەيبىتشىلىك سيمۆولى رەتىندە الىنادى. بۇل جاعىنان سيمۆول تۇسپالداۋعا (اللەگورياعا ) وتە جاقىن كەلەدى“[3] دەگەن تۇجىرىم بەرگەن.

سيمۆوليزم العاش الەم ادەبيەتىندە رومانتيزممەن بىرگە بولدى. كەيىن رومانتيكالىق سارىن ءورشىل جانە كەرى تارتپا بولىپ ەكىگە بولىنگەندە، ويدى بەينەلەپ جەتكىزۋدە شىندىق پەن جالعاندىقتىڭ ارا سالماعىن ولشەپ كورسەتەتىن ادەبي قۇرالعا اينالىپ، ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىندا ادەبيەتتە رومانتيكالىق سارىن مەن رەاليستىك شىندىققا قوسىمشا - جاڭا ادەبي ءادىس بولىپ، ەۆروپا جانە ورىس ادەبيەتىندە قالىپتاسادى.
قوعامداعى ساياسي احۋالدىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى، بىردە كۇشەيىپ، بىردە جوعالىپ وتىرادى. ونى پايدالانۋشىلاردىڭ دا كوزقاراستارى ءار ءتۇرلى بولادى. ءومىردىڭ شىندىعىن شىعارمادا اشىپ جازۋدىڭ قاجەتى جوق، وقىعان ادام قالاي قابىلداسا سولاي بولۋى كەرەك دەگەندەر، ءسوز سيقىرى ارقىلى ايتپاق وبرازدى ويلارىن وقىرمان ساناسىنا سەندىرۋ ارقىلى جەتكىزىپ، قايعىرتىپ، قۋانتىپ، ءتۇرلى كوڭىل كۇيگە بولەۋى كەرەك دەۋشىلەر دە تابىلدى. سيۆوليزمگە: «وقىرمان مەن سۋرەتكەردى جاقىن تابىستىراتىن ءتاسىل»، - دەپ ا.تولستوي جوعارى باعا بەرەدى.

سيمۆوليزم كۇش الا كەلە ادەبي ستيل عانا ەمەس، قوعامدا وزگەرىستەر جاسايتىن ساياسي قارۋ، ەكونوميكاسى تۇرالاپ جاتقان ەلدەردىڭ، ىشكى ىنتىماعىن ىدىراتىپ، توڭكەرىلىس جاساپ، باسىپ الۋ ماقساتىنداعى سوعىس تاسىلىنە دە اينالادى. ول ماقساتتاردى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ماعىناسىز قيمىل مەن جەكەلەگەن سوزدەردى پايدالانۋ ارقىلى ساناعا اسەر ەتىپ، ادامداردىڭ اشۋ-ىزاسىن قوزدىرىپ، قىتىعىنا تيگەن. سونداي-اق سيمۆوليزم - قوعامدىق باسقارۋ جۇيەسىندەگى كەمشىلىكتەر مەن كوزقاراسى كەلىسپەگەندەردى قوعامنان الاستاۋداعى، قوعامدىق باسەكەلەستىك كۇشەيگەندە، ءتارتىپ ساقشىلارىنىڭ قولدانعان قارۋى دا بولعان. بۇدان ءسيمۆوليزمنىڭ ۇلكەن كۇردەلى پروسەستەردى باستان كەشىپ، دامىپ كەلە جاتقاندىعى، ونىڭ ومىرشەڭدىگى عانا ەمەس، تاعدىرىنىڭ دا كوپ جاعدايدا قوعامدىق بيلىكپەن تىكەلەي بايلانىستى بولعاندىعىنا دالەل. سەبەبى اشىق ايتىلعان وي باقىلاۋعا الىنىپ قۋدالانسا، باسپاسوزدە جازىلعان پىكىرلەردى سەنزۋرا جىبەرمەدى. وسىدان كەلىپ ماعىناسى سىرعىمالى، ويى ەكى ۇشتى، تۇماندى تۇيىققا تىرەيتىن، ابستراكتىلى، فيلوسوفيالىق شىعارمالار پايدا بولدى. ول باستاپقىدا پوەزيادا كورىنىس بەرسە، كەيىن پروزاعا اۋىستى
ماعجان - باتىس ادەبيەتىندە ءحىح عاسىردا، ورىس ادەبيەتىندە حح عاسىردىڭ باسىنان گۇلدەنە باستاعان ءسيمۆوليزمدى، قازاق ادەبيەتىنىڭ توپىراعىندا تۇرلەندىرگەن اقىن. بەينەشىلدىكتى حالىقتىڭ الەۋمەتتىك تۇرمىسىمەن بايلانىستىرعان قازاق ادەبيەتىندەگى سيمۆوليزم مەكتەبىنىڭ ىرگەتاسىن قالادى. ۇلتتىڭ ۇيىقتاپ قالعان سەزىمىن وياتۋ ءۇشىن جازىلعان ولەڭدەرىندە قاتاڭ داۋىستى دىبىستاردى ىرىكتەپ پايدالاندى. وعان «تۇركىستان» جانە «قازاق ءتىلى» ولەڭدەرىن مىسال ەتۋگە بولادى. وندا بۋىنداردى ۇندەستىرۋ ارقىلى ازامات سوعىسىنىڭ سالدارىنان السىرەپ، يىقتارى ءتۇسىپ كەتكەن ەتنوستىڭ نامىسىن وياتىپ، ماقتانىشىن قوزدىرىپ، جانىنا جىگەر، بويىنا ەرىك پەن كۇش دارىتىپ، ۇلتتىق رۋحىن وياتىپ جىگەرلەندىرۋگە ارەكەت جاساعانى وتە ءساتتى شىققان. وسى ولەڭدەگى سوزدەردىڭ سيقىرلى كۇشى وقىرماندارىنىڭ بويىنا قۋات بەرىپ، دەلەبەسىن قوزدىرىپ، كوكىرەگىندە ىستىق قانىن ويناتىپ، ۇلتتىق رۋحىن ديناميكالىق قوزعالىسقا كەلتىرەدى. ماعجان ونى اشارشىلىق پەن ازامات سوعىسىنىڭ قاسىرەتىنە ۇشىراعان قازاقتىڭ سەزىمىن سەرگىتىپ، نامىسىن وياتىپ، بويىنا قۋات، ويىنا وت بەرىپ، جاسىعان جانىن جادىراتۋ ءۇشىن پايدالانعان. «وت» ولەڭىندە قانىندا وتتاي ويناعان قۋاتتى ەكپىن مەن جىگەرلى ءسوز نوسەرىنەن وتتى قۇيىن ويناتادى. سول ارقىلى، حالىقتىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىرىپ، جىگەرلەندىرىپ، بويىنا كۇش-قۋات قۇيۋعا ۇمتىلادى. ولاردىڭ ءولىپ جاتقان ساناسىنداعى قورقىنىشتى وتپەن الاستاپ قۋالاپ، قاتەردىڭ الدىنا توسقاۋىل رەتىندە الىپ شىقپاقشى بولادى. ولەڭنەن وتتاي قۋاتتى ءسوز نوسەرى مەن ءورشىل ەكپىن بايقالاتىنى سودان. ءۇندى، ۇياڭ دىبىستاردى پايدالانۋ ارقىلى، جىگىت پەن قىزدىڭ بىر-بىرىنە دەگەن ىشكى قۇشتارلىق سەزىمدەرىن ولەڭ شۋماقتارىنداعى ءۇزىلىپ بارا جاتقان دىبىستاردىڭ نازىك جاڭعىرىعى ارقىلى وبرازداۋى - «شولپى» ولەڭىندە. ادام تاعدىرىنداعى وزگەرىستەر «تولقىن» ولەڭىندە تولقىنداردىڭ ءبىرىن-بىرى جۋىپ كەتىپ جاتقان قوزعالىسى ارقىلى بەينەلەنگەن.

قازاق ءسيمۆوليزمىنىڭ كۋلميناسيالىق اپوگەيى (شارىقتاۋ شەگى) ماعجاننىڭ وتتى جىرلارى بولىپ تابىلادى. ماعجان تىزەتپە سەزىمنىڭ ەمەس، باۋىرى كەڭ تۇلپارداي كوسىلەتىن ارنالى جۇيەلىلىكتىڭ اقىنى. بۇل تۇرعىدان ماعجان ولەڭدەرى دە سول جۇيەنىڭ كىرپىشى بولىپ قالانادى. ماعجان ليريكاسىنىڭ جۇلىن-جوتاسىنا اينالادى. سوندىقتان ول ۇلت اپاتىن ەلدەن ەرەك بۇرىن سەزىپ، ءوز بوياۋىندا بەينەلەپ بەرۋگە مۇمكىندىك الدى. اقيقاتتى ول ءوز ۋىسىنا شەڭگەلدەپ قان ۇستاپ تۇرىپ ايتۋدان ەش تايسالمايدى.ءسويتىپ، اقىن ۋاقىتتىڭ ۇنىنە، وزىنە اينالدى. سوندىقتان ابايدىڭ ”ۋلى سيا، دولى قول“ ماعجاندا مۇلدە باسقا رەڭ الادى. اقىننىڭ ءجان-تان كۇيزەلىسى ليريكا شەڭبەرىن ءۇزىپ، ۇلى تراگەدياعا ۇلاسقانداي. ماعجاننىڭ جان تۇكپىرىندەگى جۇرەك ءسوزى بوياماسىز اقتىق ءسوزى بولىپ اقتارىلادى.

اقىن «جەل» دەگەن ولەڭىندە:
مازاسى جوق جەل ەركە،
ويانىپ اپ تىم ەرتە.
جورعالاي باسىپ كەتەدى،
تىنىش جاتقان ءتۇس كورىپ
كولدىڭ بەتىن كەستەلەپ،
ونى اۋرە ەتەدى، - دەپ وتىرىپ، جەلدىڭ، «ەركەلىگىن»، ەشكىمگە مويىنسۇنباۋ ەركىندىگىن باسا جىرلايدى. ويتكەنى اقىن جانى دا سول ەركىندىكتى اڭسايدى.

ماعجان پوەزياسىندا «بالا» سيمۆولىنىڭ قولدانىلۋ جيىلىگى ەرىكسىز نازار اۋدارتادى. «ءومىر – دالا، اقىن – بالا قاڭعىرعان، جان سۋسىنىن كوز جاسىمەن قاندىرعان» نەمەسە «اقىن – بوبەك، ءومىر – كوبىك، تىلسىم-دى، ويناپ، ارباپ، بوبەكتى ەستەن تاندىرعان» دەپ كەلەتىن جولداردا اقىننىڭ «جۇمباق» ولەڭىندەگى استارلى ويدىڭ ءبىر ۇشىعى جاتقان ءتارىزدى. تۇتاس سيمۆولعا قۇرىلعان «جۇمباق» ولەڭدەگى «دالا – جۇمباق، بالا – جۇمباق، شەشۋسىز» دەگەن استارلى ويدىڭ نەگىزىندە جاڭا زامانعا تاپ كەلگەن «دالا» بەينەسىندەگى قازاق پەن «بالا» بەينەسى ارقىلى ساياسي وي بەرىلگەن دەۋگە نەگىز بار.

«ءومىر – دالا، اقىن – بالا قاڭعىرعان» دەپ جىرلاعان ماعجاننىڭ ايگىلى ولەڭىندەگى «بالا» وبرازى-اقىن بولمىسىنىڭ سيمۆولى. «اقىن – بالا» بەينەسى بىر-بىرىمەن تەكتەس، بولمىسى جاقىن، ەگىز ۇعىم. «بالا»– اقىل مەن سەزىم كۇرەسىنىڭ بەينەسى.

ماعجاننىڭ ايگىلى «تولقىن» ولەڭىندەگى
«ەركە بالا بىلدىرلاپ،
سىلدىر،سىلدىر، سىلدىرلاپ،
تولقىندى تولقىن قۋادى» دەپ كەلەتىن جۇمباققا تولى جولدارداعى تولقىننىڭ «ەركە بالاعا» تەڭەلگەن وبرازى دا كەزدەيسوق ەمەسى انىق. بالا – تازالىق، ادالدىق، اساۋلىق پەن ەركەلىكتىڭ سيمۆولى.

تولقىننان تولقىن تۋادى،
تولقىندى تولقىن قۋادى،
تولقىنمەن تولقىن جارىساد،
كۇڭىرەنىسىپ كەڭەسپەن،
بىتپەيتىن ءبىر ەگەسپەن
جارىسىپ جارعا بارىساد.
سىلدىر، سىلدىر، سىلدىرلاپ،
ءبىرىنىڭ سىرىن ءبىرى ۇرلاپ
تولقىندى تولقىن قۋادى.
جارىنا بال بەرەدى،
بەرەدى دە ولەدى،
ولەدى تولقىن، تىنادى - دەپ، تولقىنعا ادامشا جان بىتىرەدى. «تولقىننىڭ دا ءومىرى ماڭگى ەمەس، ول دا ولەدى» دەگەن پىكىر ايتادى. ولەڭنىڭ ىشكى سىرىنا ۇڭىلسەك تولقىن ءولىمى ماڭگىلىككە جالعاسقان ءولىم، جارىنا بال بەرىپ، راحات تاپقان ءولىم، ول مىڭ قايتالانىپ، ماڭگىلىككە جالعاسىپ جاتار تىرشىلىك.

ماعجاننىڭ جۇرەك سىرىن جەتكىزەتىن قۇرالى – ونىڭ پوەزياسى. اقىننىڭ
جۇگىنەرى دە – جۇرەگى، سىرلاسى دا – جۇرەگى. «جۇرەگىم، مەن زارلىمىن جارالىعا» دەپ جىرلاعان اقىن ءۇشىن ”جۇرەك“ – ءومىردىڭ سيمۆولى.

جارالى جان“ – ولەڭىندە اقىن ”جۇرەك“- ءتى بىردە ىزا –كەك، بىردە شاراسىزدىق، ەندى بىردە كۇش –قايرات، مەيىرىم بەينەسىندە شەبەر قولدانعان.
قىسىلعان سورلى ادامنىڭ شىبىن جانى
شاپشىپ تۇر
جۇرەگىنەن ىستىق قانى.
ءىشتى ورتەپ، جۇرەكتى ەلجىرەتەد ...

جۇرەكتى جارا جەپ باراد،
جاساعان-اۋ، قالاي
شىدايىن؟!
سوقپا، سورلى جۇرەگىم،
شىرىگەن-دى،
اق بىلەگىم! ”

سيمۆولدىڭ كوركەمدىك ءمانى، سيمۆولدىق پوەزيا مەن وقىرمان اراقاتىسىنان تۋاتىن اسەر تابيعاتى جايلى پىكىرلەردەن ءسيمۆوليزمنىڭ شىعىستىڭ سوپىلىق دۇنيەتانىمىمەن ۇندەستىگىن سەزىنگەندەي بولدىق. ماعجان پوەزياسىنداعى كەيبىر سيمۆولداردىڭ ءمانى سوپىلىق پوەزيامەن بايلانىس تۇرعىسىنان زەرتتەلگەندە اشىلا تۇسەتىن سەكىلدى. جاس عالىم ا.ءابدىراسىل قىزى «قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ اقىندىق الەمى» اتتى مونوگرافياسىندا پەرنەلەۋ (سيمۆول) سوپىلىق پوەزيانىڭ ەڭ ايشىقتى كوركەمدىك قۇرالدارىنىڭ ءبىرى ەكەندىگىنە توقتالا كەلىپ، «...«كوڭىل ادامى» سانالعان سوپى اقىننىڭ ەڭ باستى ماقساتى – «جۇرەكتى قوزعاۋ، جۇرەك سەزىمىنە اسەر ەتۋ بولىپ تابىلاتىندىقتان، حيكمەتتە باياندالاتىن وي مەن وقيعا استا-توك سەزىمدەرمەن استاسىپ وتىرادى. قاراپايىم تىركەستەردىڭ وزىندە تۇنىپ تۇرعان ەموسيا اڭعارىلادى» [5]دەيدى. سوپىلىق پوەزياعا ءتان سيمۆولداردىڭ ماعجان پوەزياسىندا كورىنىس بەرۋى تەك قانا تاجىريبەلىك ىزدەنىستىڭ كورىنىسى ەمەس ەكەندىگى داۋسىز. كەرىسىنشە، اۋەل باستان قانعا سىڭگەن ۇلتتىق، ءارى شىعىستىق پوەزيانىڭ بۇل اسىل سيپاتى ماعجان پوەزياسىندا جاڭعىرىپ، جاڭاشا مازمۇنعا يە بول-دى. ماعجان ءسيمۆوليزمىنىڭ دارالىق سيپاتى دا وسى تۇستان زەردەلەي تۇسكەندە بارىنشا اشىلا تۇسپەك ماعجان سيمۆوليزمىندە ۇلتتىق، باتىستىق-شىعىستىق سيمۆولدىڭ اقىن جۇرەگىنەن قورىتىلىپ شىققان سينتەزى مەن ەشكىمگە ۇقسامايتىن دارالىعى بار.
ماعجان شەبەر قولدانعان سيمۆولداردىڭ ءبىرى – "ۋ".

ازامات! اناۋ قازاق قانىم دەسەڭ،
جۇماقتىڭ سۋىن اپار، جانىم دەسەڭ.
بولماسا، ءىبىلىس بول دا ۋ الىپ بار،
توقتاتام تۇنشىقتىرىپ زارىن دەسەڭ!.. ("جارالى جان") ۋ قايعىعا تۇنشىققان جاننىڭ دەرتىنە داۋا دەي وتىرىپ، شاراسىزدىق ءحالدى بەينەلەگەن.
قاسىرەت باتتى جانىما،
ۋعا تولدى جاس جۇرەك. – "ورامال" – بۇل ولەڭدە "ۋ" ساعىنىشتى بىلدىرەدى.
جەل ءوندىردى ۋ جىرىن.
جىرلادى، قۇشتى، ۋلادى،
ءبىلىپ الدى بار سىرىن. "ەسكەندىردىڭ ەكى ءمۇيىزى" ولەڭىندە "ۋ"– ارباۋشى.
سونداي-اق ماعجان پوەزياسى ەلدى سۇيۋگە، ءوز وتانىنىڭ تاريحىمەن ماقتانۋعا ۇيرەتەدى. ماعجاندى اقىن ەتكەن قاسيەتتى شىندىق پەن جاندى- جانسىزعا دەگەن ايرىقشا ماحابباتتى سەزدىرەتىن جۇرەك ەدى. راسىندا، ماعجان- باۋىرى كەڭ تۇلپارداي كوسىلەتىن ارنالى جۇيەلىلىكتىڭ اقىنى، ەستەتيكا - فيلوسوفيالىق تۇجىرىمداماسى قالىپتاسقان اقىن، قارا ولەڭ قۇدىرەتىن بيىك دەڭگەيگە قوتەرگەن اقىن. ابايدىڭ شەكسىز شەبەرلىگىنىڭ كىلتىن ىزدەۋدەن جالىقپاعان اقىن.
ماعجان ءسيمۆوليزمى قازاق ادەبيەتىن ابايدان سوڭ تاعى ءبىر بەلەسكە كوتەرگەنى داۋ تۋعىزبايتىن اقيقات. اباي كوپ قولدانعان «جۇرەك» سيمۆولىمەن تابيعي بايلانىستاعى «جان» ۇعىمىنىڭ زامان شىندىعىن، ماعجان پوەزياسىنىڭ استارلى ءمانىن اشار كوركەمدىك قىزمەتى بار.

اقىننىڭ قارا سوزبەن جازىلعان «بالاپان قانات قاقتى» اتتى شىعارماسىنداعى سولتۇستىكتىڭ سۋىعىنا شىداي الماي، امالسىز قانات قاققان جاس بالاپاننىڭ جانىنا جايلى پانا ىزدەپ الاسۇرۋى – زاماننىڭ دا، اقىن كوڭىل-كۇيىنىڭ دە سيمۆولى. ”بالاپان“ سيمۆولى بۇدان باسقا ولەڭدەرىندە دە كەزدەسەدى.
زارلايسىڭ عوي جەتىم بوپ،
بەسىكتە قالعان بالاپان! ("جارالى جان") – دەپ پەسسيميستىك سارىنعا سالىنادى. باتىستا ايرىقشا ونەر دارىعان اقىن- كومپوزيتورلار رەكۆيەم تۇرىندە "بولجام-اقيقات" ايتاتىن ءداستۇر بار. ماعجاننىڭ دا "جارالى جان" ولەڭىن رەكۆيەم دەۋگە ابدەن سيادى. وزگە تىلگە اۋدارساق، ءدال سولاي اتاۋعا تۋرا كەلەدى. ءبىراق ونىڭ باعاسىن ءبىز ”رەكۆيەم“ دەپ ەمەس، ۇلتتىق فەنومەن رەتىندە تالداپ-تانىپ، ءوز باعاسىن بەرۋ الدەقايدا ادىلىرەك بولار ەدى. ءوز ۋاقىتىنىڭ كوركەمدىك كوگىنە كوتەرىلىپ، نەگىزىنەن اۆانگاردتىق (العى شەپتىك ) ولەڭ ۇلگىسىندە كوپ ىزدەنگەن ماعجان كەيىن كەنەت شەگىنىپ، ءداستۇرشىل ولەڭ مەن العى شەپتىك ولەڭىن جارىستىرا قولدانۋدان قايمىقپايدى. جوعارىدا بايقاعانىمىزداي، ءداستۇرلى ادەبيەتىنە جەتىك ول جان ءسوزىن بۇلبۇلشا جەتكىزەدى. جيىرما ەكى شۋماقتان تۇراتىن "جارالى جان" ولەڭى 11 بۋىندى قارا ولەڭ مەن 7-8 بۋىندى جىر ۇلگىسىن قاتار ءورىپ وتىرادى. العى شەپتىك ۇلگىدەن باستاپ، قارا ولەڭمەن اياقتايدى. ۇزاق، سيۋجەتسىز ليريكانىڭ ءبىتىم –بولمىسى وسىنداي.
كەلەسى ولەڭىندە:
جاس قىراندار-بالاپان،
جايىلىپ قانات ۇمتىلعان.
كوزدەگەنى كوك اسپان.
مەن جاستارعا سەنەمىن! ("مەن جاستارعا سەنەمىن!") – دەپ بولاشاقتىڭ يەسى جاستاردى قاناتىن قاعىپ تالپىنعان بالاپانعا تەڭەي وتىرىپ، زور سەنىم ارتادى. كوز الدىمىزعا بۋىنى بەكىپ، توپشىسى قاتپاعان، ءبىراق كوك اسپانعا قۇمارتقان جاس قىران كەلەدى.
سيمۆوليزم ۇعىمىن ورىس ادەبيەتىنەن (ا.بلوك، ۆ.بالمونت شىعارماشىلىعىنان) سۋسىنداپ، قازاق ادەبيەتىنە ەنگىزگەن رومانتيك اقىن اقيقات پەن شىنايى ءومىر سۋرەتتەرىن جىرلاپ، ولەڭدەرىنە جاڭا ءتۇر بەرىپ، جۇرەك تۇبىنەن شىققان جان سىرىن، جان ازابى مەن جان تەبىرەنىسىن سۋرەتتەگەن. اقىن ولەڭدەرىندەگى "ارىستان" قۋاتتىلىق پەن كۇش – قايراتتىڭ سيمۆولى رەتىندە
"ارىستان ەلگە وتان بولعان تۇران،
تۇراندا قازاعىم دا حاندىق قۇرعان.
الاشتىڭ ارىستانى – ابىلاي ەرى... ("تۇركىستان")
ارىستانداي ايباتتى - (”مەن جاستارعا سەنەمىن“) – ولەڭدەرىندە قولدانىلادى.
ماعجان قازاق پوەزياسىنىڭ سازدىلىعىن، اۋەزدىلىگىن ارتتىرعان، سوعان كوڭىل بولە وتىرىپ، ارعىسى فرانسۋز، بەرگىسى ورىس سيمۆوليستەرىنىڭ ولەڭدەرىنەن ءداستۇر تاپقان اقىن. ەۆروپا اقىندارىنىڭ شىعارماشالىعىنداعى ءمولدىر بۇلاقتان سۋسىنداي وتىرىپ، ونى قازاق پوەزياسىنىڭ سۇلۋلىعىمەن ۇندەستىرە بىلگەن اقىن. ماعجان قازاق پوەزياسىنىڭ جارىق جۇلدىزى - ۇلى ابايعا ەلىكتەي وتىرىپ، ۇلى ۇستاز جولىن ۇستانعانىمەن، وزىنشە جول تابۋدان استە جالىقپاي، كوپ ىزدەگەن جان. ولەڭدەرىندەگى تابيعات سۋرەتتەرى، ونىڭ تىلسىم شاقتارى، اقىن كوڭىل كۇيىمەن، مۇڭ-قايعىسىمەن، قۋانىش-شاتتىعىمەن قات-قابات كەلىپ وتىرادى. وسىنىڭ ءبارى تۇتاسا كەلىپ سۋرەتتەپ وتىرعان ءداۋىردىڭ بەينەسىن تولىق اشىپ بەرەدى. اتاپ ايتساق، اقىن قولدانعان "تۇلپار" سيمۆولى سارقىلماس كۇش – قۋاتقا يە جاستاردىڭ بەينەسىن بەرەدى.
قاجۋ بارما تۇلپارعا،
تالۋ بارما سۇڭقارعا،
يمان كۇشتى ولاردا،
مەن جاستارعا سەنەمىن! ("مەن جاستارعا سەنەمىن").
ماعجاننىڭ وپتيميستىگىن ونىڭ قولدانعان سيمۆولدارىنىڭ تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ مەملەكەتتىك رىمڭزدەرىنەن كورىنىس تابۋىمەن دالەلدەۋگە بولادى. ەلدىكتىڭ بەلگىسى - ەلتاڭباداعى ەڭ ماڭىزدى ءارى باستى دەتال – بۇل تۇلپار، جاي جىلقى ەمەس، قوس قاناتتى پىراق. كوشپەندى فيلوسوفياسىندا ۇلكەن مانگە يە بۇل ميفولوگيالىق بەينە سيمۆوليكالىق جۇك ارقالاپ تۇر.

جىلقى – بۇل قازاق حالقىنىڭ تەگى، توتەمى دەسە دە بولادى. بىردە-بىر رامىزدەرىمىزدە – ەلىمىزدىڭ لوگوتيپىندە تۇلپاردىڭ، جىلقىنىڭ بولماۋى – قازاق حالقىنىڭ جەتىمدىگىن بىلدىرگەن بولار ەدى.
قازاقتىڭ ءبىر ارمانى- سايگۇلىك ءمىنىپ، جەلمەن جارىسقانداي كۇيدە قيىن كۇندەردە ارتقا تاستاپ، بولاشاققا تەز جەتۋ. بۇنى ماعجان:
تۇلپارعا ءمىنىپ ءبىر شاپسام،
بولماس ەدى باسقا ارمان! ("جارالى جان") – دەپ جىرعا قوسادى.
ەلتاڭبا كومپوزيسياسىنداعى تۇلپار - اي ءمۇيىزدى، التىن قاناتتى قوس پىراق بەينەسى. فولكلوريستيكادا «قاسارىسا بىتكەن قوس ءمۇيىز» دەپ سيپاتتالاتىن پىراقتاعى اي ءمۇيىز – ەرلىكتىڭ، قايسارلىقتىڭ بەلگىسى ەدى. ءمۇيىز – كيەلىلىك. ەل مۇراسىندا «ەسكەندىردىڭ ءمۇيىزى»، «وتەگەن باتىردىڭ قوس ءمۇيىزى» دەگەن تىركەستەردىڭ بار ەكەنىن بىلەمىز. ءمۇيىز – قازاق حالقىنىڭ جاۋىنگەرلىك رۋحىن، قايسارلىق قۋاتىن، قايراتتى قابىلەتىن ايقىنداپ تۇر. م. جۇمابايەۆ تا "ەسكەندىردىڭ ەكى ءمۇيىزى" ولەڭىندە سول ەل اۋزىنداعى تانىمدى نەگىزگە العان.
زامانىندا ەسكەندىر
جەتى ىقىلىمدى بيلەگەن.
اسقان الىپ، كيەلى،
تۇسسە دە وتقا كۇيمەگەن.
ەسكەندىردەي الىپتار
دۇنيەگە ەندى تۋا ما؟ ...
...ەسكەندىردىڭ باسىندا
ەكى ءمۇيىز – نىسانا!
جابايى جۇرتقا كورسەتسە،
قاسيەتى قالا ما؟ ("ەسكەندىردىڭ ەكى ءمۇيىزى"). اقىن قوس ءمۇيىزدى قاسيەتكە بالايدى، ەكىنىڭ بىرىندە بولماس نىسانا دەي وتىرىپ، ەسكەندىردەي ەرجۇرەك ، ەرەكشە بولمىستى ەرلەردىڭ دۇنيەگە كەلۋىن اڭسايتىنىن تۇسپالدايدى.
جىلقى – قازاقتىڭ ەگىزى. ال قانات – بۇل جاڭاشىلدىق تا ەمەس. "ەر قاناتى - ات" دەمەپ پە ەدى اتام قازاق؟! قانات- بۇل جەبەۋشى، قۇتقارۋشى، سيقىرلى كۇش.
كۇشتىسىڭ عوي،
قۇدىرەت،
پەرىشتەڭە ءامىر ەت!
قاناتپەن ءبىر سيپاسىن،
جازىلسىن ىشكى-تىسقى دەرت.( "جارالى جان") – دەيدى اقىن.
قانات – اسقاق ارمان نىشانى.
جاس قىراندار-بالاپان،
جايىلىپ قانات ۇمتىلعان.
كوزدەگەنى كوك اسپان.
مەن جاستارعا سەنەمىن! ("مەن جاستارعا سەنەمىن") ولەڭدەگى بالاپانداردىڭ قاناتىن جايۋى – كۇش جيناۋ، تالاپتانۋ، الىس ارماندارعا بەت الۋدى بىلدىرەدى.
حالىق مۇراسىندا قاناتى بار تۇلپار بۇل – ارعىماقتىڭ ميستيكاسىن ايقىنداي تۇسەتىن ەلەمەنت، ونىڭ ەرەكشەلىگىن، قانداي دا ءبىر تىلسىم كۇشكە يە ەكەنىن بىلدىرەتىن دەتال. ال ەلتاڭباداعى قاناتتى ارعىماق بيىككە ۇمتىلۋ، دامۋدىڭ تومەنگى ساتىسىنان جوعارعىسىنا دەيىن كوتەرىلۋ – الەمدىك وركەنيەتكە جەتۋدى ءبىلدىرىپ تۇر. اسقاقتىق، سامعاۋ، بيىك ماقساتتارعا جەتۋ ءبىزدىڭ حالىقتىڭ جاڭا زاماندا يگەرگەن جاڭا تانىمى. قاناتتىڭ ءوزى التىن تۇستەس بولۋى – مولشىلىقتى بىلدىرەدى. اڭىزعا اينالعان اي ءمۇيىزدى تۇلپار – قازاقتىڭ كيەسى.
ق ر مەملەكەتتىك ەلتاڭباسىنىڭ ەڭ باستى جۇگىن كوتەرىپ، وعان نەگىز بولىپ تۇرعان – شاڭىراق. ول - ەلتاڭبانىڭ جۇرەگى.
شاڭىراق - «وتان - وت باسىنان باستالادى» دەگەن كيەلى ۇعىمعا يە. شاڭىراق بەينەسى – بۇكىل قازاق ەلى ءۇشىن تىرشىلىكتىڭ، شەكسىز ءومىردىڭ نىشانى.
كوپ تۇرىك ەنشى الىسىپ تاراسقاندا،
قازاقتا قارا شاڭىراق قالعان جوق پا؟ ("تۇركىستان") – دەپ اقىن قازاق جەرىن بۇكىل تۇركى بالاسىنىڭ قاسيەتتى وتانى رەتىندە جىرعا قوسقان.
ەلتاڭبانىڭ ماڭدايشاسىنا بەس بۇرىشتى جۇلدىز سالىنعان. "جۇلدىز" ءسوزىن اقىن باعالى، بولاشاق كۇندەردىڭ ەنشىسىندەگى قۇندىلىق رەتىندە جىرعا قوسقان:
جەت، جۇلدىزىم، جىلجىپ قانا جىبەكتەي،
جۇلدىزدى – جۇزىك، ايدى القا عىپ بەرەيىن.
("جۇلدىزدى – جۇزىك، ايدى القا عىپ بەرەيىن.")
ولەڭدە قىمبات ادام دا، اسىل مۇراتتار دا جۇلدىز سيمۆولىنا اينالعان. جۇلدىز قازاقى دۇنيەتانىمدا ادام جانىنىڭ كوكتەگى كورىنىسى رەتىندە تانىلادى دا، "جۇلدىزىم جوعارى" دەپ سىيىنادى. بۇل ساناداعى تاڭىرشىلدىكتىڭ ءبىر بەلگىسى دەۋگە دە بولادى. ءار ادامنىڭ ومىرىنە بايلاۋلى ءوز جۇلدىزى بولادى. وسىنداي جۇلدىز مەملەكەتكە دە قاجەت. ءبىز دە ءوز مەملەكەتىمىزدىڭ جۇلدىزى جارىق ءارى بيىك بولىپ، قازاق ەلىنىڭ ءاربىر ازاماتى سول جۇلدىزدىڭ سالعان جولىنا سەنىپ، قيىن ۋاقىتتا ونى باعدارعا الىپ ءارقاشان جاڭا جولعا، بولاشاققا جەتەلەيتىنىنە سەنىم ارتۋىمىز قاجەت.
وسى جەردە ەلتاڭبامىزعا اقىن م. جۇمابايەۆ جىرلاعان وسىنداي كيەلى ۇعىمداردى توپتاستىرا بىلگەن شوتامان ءۋاليحانوۆ پەن جانداربەك مالىبەكوۆتىڭ دا تالانتى مەن تانىمىنا باس يەمىز.
مەملەكەتتىك تۋىمىزدا كۇننىڭ بەينەلەنۋىنە دە ماعجان بەينەشىلدىگى ارقىلى انىقتاما بەرۋگە بولادى.ماعجان ولەڭدەرىندە نۇرعا مالىنعان التىن كۇن تىنىشتىق پەن بايلىقتى، سالتاناتتى زاماندى بەينەلەيدi.
التىن كۇننەن باعاسىز ءبىر بەلگى بوپ،
نۇرلى جۇلدىز – بابام ءتىلى، سەن قالدىڭ! ("قازاق ءتىلى"). اسپان دەنەسىنىڭ ۋاقىت ولشەمىنە، زامان بەينەسىنە اينالعانىن بايقايمىز. سيمۆوليزم دەگەنىمىزدىڭ ءوزى دە وسى.
كۇلكىڭ، كۇنىم، كۇندەي كۇمىس تاباققا
ءمىنسىز سۇلۋ مەرۋەرتتى شاشقانداي.
("جۇلدىزدى – جۇزىك، ايدى القا عىپ بەرەيىن.") كوز الدىمىزعا اينالاسىنا التىن ساۋلەسىن اياماي توككەن كۇن بەينەسى كەلەدى.
قايعىلانبا، سوقىر سورلى، شەكپە زار،
مەن - كۇن ۇلى، كوزىمدە كۇن نۇرى بار،
مەن كەلەمىن، مەن كەلەمىن، مەن كەلەم،
كۇننەن تۋعان، عۇننان تۋعان پايعامبار "پايعامبار"
كۇن — قوزعالىس، دامۋ، ءوسiپ-وركەندەۋدiڭ جانە ءومiردiڭ بەلگiسi. كۇن — ۋاقىت، زامانا بەينەسi.
كوك تۋىمىزداعى التىن كۇن استىنداعى جانە استانا تورىندە اسقاقتاعان "قازاق ەلى" مونۋمەنتىندەگى باستى بەينە- قاناتىن جايعان قىران قۇس اقىننىڭ "مەن جاستارعا سەنەمىن"، "قازاق ءتىلى" ولەڭدەرىندە كەزدەسەدى.
قايراتى مول قاندىبالاق قىرانمىن،
كۇن بولعان جوق جاۋدان جۇرەك شايىلعان.("جەر جۇزىنە")
قاناتىن جايعان قىران قۇس — بار نارسەنiڭ باستاۋىنداي، بيلiك، ايبىندىلىق بەينەسi. ۇلان-بايتاق كەڭiستiكتە قالىقتاعان قىران ەلدىڭ ەركiندiك سۇيگiش اسقاق رۋحىن، قازاق حالقىنىڭ جان-دۇنيەسiنiڭ كەڭدiگiن پاش ەتەدi.
مەملەكەتىمىزدىڭ وركەندەۋى مەن نىعايۋىنىڭ كەپىلى، تاريحي ءمان –ماڭىزى زور "قازاقستان - 2030" ستراتەگيالىق باعدارلاماسى مەن "تاۋەلسىزدىك مونۋمەنتىندەگى" بارىس بەينەسىن دە سيمۆوليست اقىننىڭ پوەزياسىنان كەزدەستىرەمىز. جاستاردىڭ بويىنداعى قايرات پەن تاسىعان جىگەردى، بارىستىڭ بەيبىتشىل، قاناعاتشىلدىعىن مىنا جولداردان بايقايمىز:
...جولبارىستاي قايراتتى،
مەن جاستارعا سەنەمىن! ("مەن جاستارعا سەنەمىن")
جولبارىس جۇرگەنىندە ماڭ-ماڭ باسىپ،
جۇرەگى، قايراتىنا كوڭىلى تاسىپ،...
...جاڭادان جولبارىستاي ۇمتىلارمىز،
كورەلىك توڭىرەكتى، تەك تاڭ اتسىن!("ەسىمدە ...تەك تاڭ اتسىن")
ماعجاننىڭ سيمۆوليستىك تاسىلدەرى ساناعا پسيحولوگيالىق سەندىرۋ ارقىلى ۇستەمدىگىن جۇرگىزۋگە نەگىزدەلگەنى بايقالادى. سول ارقىلى ول ءوز قۇدىرەتىنە ءوزى سەنبەي جاسقانىپ تۇرعان حالىقتىڭ بويىنا جىگەر، ويىنا قۋات پەن رۋح بەرىپ، ساناسىنداعى كۇدىك پەنەن كۇماننىڭ ارا قاتىناسىن ءۇزىپ، وز-وزىنە باعا بەرۋگە ۇيرەتىپ، ۇلتتىق سەزىمىن وياتۋ ارقىلى بولاشاققا سەنىممەن قادام باسۋعا تاربيەلەيدى.
ورىستىڭ د.س. مەرەجكوۆسكيي، ك. بالمونت، ا. بەلىي، ۆياچ. يۆانوۆ سىندى سيمۆوليست-اقىندارى اتالمىش اعىمنىڭ ونەر رەتىندەگى ءمانى مەن ماقساتىن تانىتۋ ىسىنە بەلسەنە اتسالىستى. سيمۆوليستەردىڭ ادام جۇرەگىنىنىڭ جاراتۋشىمەن، جاراتىلىسپەن بايلانىسىنا ەرەكشە ءمان بەرۋى ونى اعىمنىڭ اسىل مۇراتى دەپ قابىلداۋىمىزعا تىرەك بولدى. د.س. مەرەجكوۆسكيي ءسيمۆوليزمنىڭ ىقپالدى اعىمعا اينالۋىنىڭ سىرىن ءوزى ءومىر كەشكەن ءداۋىردىڭ ەرەكشەلىگىمەن بايلانىستىرادى. اقىننىڭ پىكىرىنشە، وتكەن عاسىر باسىنداعى كەزەڭدى شەگىنە جەتكەن ماتەرياليزم مەن جان سىلكىنىسىنىڭ كورىنىسى ارقىلى باعالاۋعا بولادى. كەز-كەلگەن جوعارى دارەجەلى ماتەريالدىق وركەنيەت رۋحاني مادەنيەتتىڭ السىزدىگى سالدارىنان توقىراۋعا ۇشىراۋى مۇمكىن. سوندىقتان، رۋحانيات قانا، اقىننىڭ پىكىرىنشە، دىنگە دەگەن سەنىمگە جەتەلەيدى ۆياچ. يۆانوۆ پەن ا.بەلىي دا ناعىز سيمۆولدىق ونەر مەن ءدىن اراسىندا تەرەڭ رۋحاني بايلانىستىڭ بار ەكەندىگىن ەسكەرتەدى. ا.بەلىي «سيمۆوليزم كاك ميروپونيمانيە» اتتى ەڭبەگىندە «... تانىم تەورياسىنداعى وزگەرىستەن ونەرگە دەگەن قاتىناس تا وزگەرەدى. ونەر ءدىني تانىمعا جول اشپاق. ءدىن - جۇيەلى تۇردە كۇشەيتىلگەن سيمۆولدار جۇيەسى» دەگەن وي ايتادى.

ماعجاننىڭ سيمۆوليستىك ءتاسىلى ەكى ارنادا قالىپتاستى. العاشقىسى، ەتنوگەنەتيكالىق تەگىمىزبەن بايلانىستى. سەبەبى، ماعجاننىڭ شىعارماشىلىعى قازاق ادەبيەتىنىڭ ويانۋ داۋىرىمەن تۇستاس كەلگەندىكتەن، ۇلتىنىڭ كونە تاريحىن ءتىرىلتۋ ارقىلى ۇلتتىق ساناسىنا قوزعاۋ سالۋعا ۇمتىلدى. ەكىنشىسى، ەۆروپا جانە ورىس ادەبيەتىنىڭ وزىق تاسىلدەرىن پايدالانا وتىرىپ، قازاق ادەبيەتىن جانرلىق جانە كوركەمدىك جاعىنان بايىتتى. ەتنوگەنەتيكالىق تاريحىمىزعا نازار اۋدارساق، قازاق ءسيمۆوليزمىنىڭ العاشقى باستاۋى تاۋ شاتقالدارىنداعى قاشاپ سالىنعان سۋرەتتەردەن باستالعان. اتا - بابالارىمىز دۇنيە تانىمدارىن اڭداردىڭ، قۇستاردىڭ وبرازىندا بەينەلەپ وتىرعان. بۇل سول كەزدەگى اتا-بابالارىمىزدىڭ ويلارىن سۋرەتتەرمەن وبرازداپ ايتا بىلگەندىگىن دالەلدەيدى. دەمەك، قازاق دالاسىنداعى تاۋ شاتقالدارىنا قاشاپ جازىلعان سۋرەتتەر وبرازدى ويلاۋ ادام جاراتىلىسىمەن بىرگە كەلە جاتقاندىعىن دالەلدەيدى. مىسالى جارتاستاعى سۋرەتتەر. ويدى سيمۆولداپ ايتۋ، سيمۆولداپ بەرۋ ءتاسىلى قازاق توپىراعىنا جات بولماعان. ونىڭ شىعۋ تەگى: «ادامزات تابيعات قۇبىلىستارىن ءتۇسىنىپ بولماعان، اينالاسىنداعى قاس كۇشتەردىڭ قاستاندىعىنان قاۋىپتەنىپ، ولاردى الداپ، استارلاپ سويلەسۋ كەرەك»، - دەگەن نانىمى مەن دە استاسىپ وتىرعان، - دەيدى پروفەسسور ش.كەرىم [6؛ 78-ب] سيمۆوليست اقىندار اقسۇيەكتەر ادەبيەتىنىڭ وكىلدەرىنە جاتادى. ەندەشە ويدى بەينەلەپ ايتۋ ءتاسىلى، ەتنوگەنەتيكالىق قانىمىزبەن قابىسىپ، كونەدەن كەلە جاتقان ءداستۇر دەسەك، س.كەنجاحمەتوۆ: «قازاق حالقىنىڭ ءسيمۆوليزمى، ۇلتتىق پسيحولوگيامىزعا نەگىزدەلگەن. ول ىشكى سەزىمدەر مەن ىس-ارەكەتتى سوزبەن ايتپاي، ىممەن، يشارامەن، قيمىلمەن، ەپپەن سەزدىرەتىن ۇعىمدار بولىپ تابىلادى. مۇنى ادەت-عۇرىپ دەپ اتايدى»، - دەيدى[6؛101-ب].

ماعجان ويدى بەينەلەپ ايتاتىن گەنەتيكالىق كونە ءداستۇردى پوەزياسىندا ويلارىن وبرازدى بەينەلەۋ ءۇشىن پايدالانعان. ءسويتىپ وقىرماننىڭ سەزىمىن باسىپ، كوڭىل كۇيىنە ىقپال ەتىپ، ويىن تولقىتقان. بۇل ارقىلى ماعجان پوەزياسىنا ەۆروپا مەن ورىس ادەبيەتىنىڭ اسەرى بولماعان ەكەن دەگەن وي تۋماسا كەرەك، كەرىسىنشە ول ەۆروپا مەن ورىس ادەبيەتىنىڭ ۇزدىك تۇستارىمەن كەڭىنەن تانىسقان، نارىمەن سۋسىنداعان ادام. ونىڭ حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق ادەبيەتىنەن كورىنگەن سيمۆوليستىك ءتاسىلى سارىارقانىڭ ىزعارلى كوكتەمىنىڭ اراسىنان باسىن كوتەرگەن بايشەشەكتەي بولدى.. سەبەبى، وسى كەزەڭدە 1906 جانە 1914 جىلداردى قامتىعان ورىس ريەۆوليۋسياسىنىڭ ىزعارى، قازاق دالاسىنا دا سەزىلىپ، ءوز وكتەمدىگىن جۇرگىزە باستاعان. سول كەزدەگى قوعامدىق قىسىم ونىڭ سيمۆوليستىك شەبەرلىگىن شىڭداپ، بەينەشىل اقىن بولىپ قالىپتاسۋىنا سەپتىگىن تيگىزدى.

سيمۆوليستەر پوەزياسىنا ءتان سەنتيمەنتاليستىك سارىن ماعجان پوەزياسىندا دا بار. اسىرەسە، ۇلتتىڭ اتا-بابالارى وتكەن داڭقتى تاريحىن ۇمىتا باستاۋى سەزىمتال اقىننىڭ پوەزياسىنا كۇيرەكتىك (سەنتيمەنتاليزم) سارىنىن قوستى، سوندىقتان «جىلاۋىق اقىن» اتالدى. ول ماعجاننىڭ پوەزياسىنداعى تابيعات ليريكاسىنان كورىنگەندە: مۇڭ-زارىنا ءۇن قوسىپ، قايعىسىنا ورتاقتاسىپ قالتىراپ-دىرىلدەپ توڭىپ جانسىزدانىپ، ىستىققا كۇيۋى ءتارىزدى، شاراسىزدىقتار ارقىلى جاسالدى.

سيمۆوليست اقىنداردىڭ كوپشىلىگىندە كەزدەسە بەرمەيتىن وپتيميستىك سارىن ونىڭ «مەن جاستارعا سەنەمىن» ولەڭىنەن بايقالادى. اقىن اتالعان ولەڭىندە جاستارعا سەنىم ارتسا، ولاردىڭ بارلىق كۇش-جىگەرىن سالىپ ورىندايتىندىعىنا سەنگەن. سەبەبى، بالالار مەن جاستار وزدەرىنە جاۋاپتى ءىس جۇكتەلگەندىگىن جاقسى كورەدى. وزدەرىنە سەنگەندىگىن قالايدى. بولاشاققا ءوز قادامدارىمەن جول تاۋىپ بارعاندى ءجون كورەدى. بۇل ولاردى الدارىنداعى نەبىر قيىن اسۋلاردى بۇزىپ - جارىپ وتۋلەرىنە كومەكتەسىپ، جىگەرلەرىن قوزدىراپ، قاندارىن ويناتىپ، بويلارىنا كۇش، ويلارىنا قۋات بەرەدى. بۇدان ماعجاننىڭ، قازاق ادەبيەتىندە كەرى تارتپا رومانتيزم مەن ءورشىل ءرومانتيزمدى بىرىكتىرىپ قاتار الىپ جۇرگەندىگىنە كوز جەتكىزەمىز.

ول ەكى قوعام الماسۋىنداعى وتپەلى داۋىردە ءومىر ءسۇردى. ءبىر وداققا بىرىگۋدىڭ ناتيجەسىندە اتا-بابالارى ءجۇرىپ وتكەن تاريحى مەن ءسالت-داستۇرىن، ءتىلىن ۇمىتىپ، وزدەرىنىڭ قايدان شىققاندىعىن بىلمەي، بوتەن ءتىلدىڭ باۋرىندا قالىپ كىم ەكەندىكتەرىن ۇمىتار دەپ الاڭدادى. سوندىقتان وزدەرىن ىزدەگەندە تابار دەگەن نيەتپەن ۇرپاق ساناسىنان ۇرلانىپ جاتقان تاريحىن استارلاي جازىپ كەتۋدى ماقسات ەتتى.

شىنىندا مەنىڭ ءوزىم دە - وت،
قىسىلعان كارى كوزىم دە - وت.
مەن وتتانمىن، وت - مەنەن،
جالىنمىن مەن جانامىن
وتتان تۋعان بالامىن.
تالاي زۋلاپ ۇشقانمىن
الپىگە بارعام التايدان
بالكانعا بارعام قىتايدان...»
اقىننىڭ «وت» دەپ وتىرعانى - حالىقتىڭ ۇلى رۋحى. ۇلتتىڭ تاريحي جانە فيلوسوفيالىق زەردەسىن وياتىپ، رۋحىن كوتەرۋ ارقىلى عانا بوداندىقتان قۇتىلۋعا، ەل تاۋەلسىزدىگىنە قول جەتكىزۋگە ءتىپتى، الەم حالقىنا ءوز وركەنيەتىڭدى تانىتۋعا بولادى دەپ ەسەپتەيدى ول:
«قايعىلانبا، سوقىر سورلى، شەكپە زار،
مەن - كۇن ۇلى، كوزىمدە كۇن نۇرى بار،
مەن كەلەمىن، مەن كەلەمىن، مەن كەلەم،
كۇننەن تۋعان، عۇننان تۋعان پايعامبار»

بۇل - كەزىندە ەۋرازيا قۇرلىعىن ات تۇياعىمەن دۇبىرلەتكەن، الىس-جاقىن ۇلىستارعا مادەنيەت پەن شارۋاشىلىقتىڭ جاڭا تاسىلدەرىن ۇيرەتكەن، ءبىراق كەيىن تاعدىردىڭ جازۋىمەن الەمدىك وركەنيەت كوشىنەن كەنجەلەپ قالعان ولكە پەرزەنتىنىڭ اسپانداعى ايدى الام دەپ سەكىرگەن تارپاڭداعى ەمەس، بۇل - ءوز حالقىنىڭ بويىنداعى بيىك رۋحقا سەنگەن، سول رۋح قايتا ءبىر ءدۇر سىلكىنسە، ارمانداعان ازاتتىققا قول جەتكىزەدى، الەمدىك وركەنيەت كوشىنىڭ الدىڭعى لەگىنە قايتا كوسىلۋعا بولادى دەپ ۇمىتتەنگەن ازاماتتىڭ پاراساتتى دا ماقساتتى ارەكەتى.
ماعجان جۇمابايەۆ ولەڭدەرىندەگى "كۇن"، "بارىس"، "تۇلپار"، "قىران"، "جۇلدىز" ت.ب. سيمۆولداردىڭ تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ مەملەكەتتىك رامىزدەرى مەن ەل بولاشاعىن ايقىندايتىن مەملەكەتتىك ماڭىزدى باعدارلامالاردىڭ نىشانىنا اينالۋى ونىڭ ۇلتتىق دۇنيەتانىمى مەن كورەگەندىگىن، فيلوسوفيالىق وي تەرەڭدىگىمەن قوسا، ەلىنىڭ جارقىن بولاشاعىنا سەنگەن وپتيميستىك رۋحىن دا ايقىنداپ تۇر. ولاي بولسا، ماعجان پوەزياسى ەلىمنىڭ ەرتەڭىنە بارۋعا لايىقتى قازىنامىزدىڭ ءبىرى دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار.
بىزدەر ءۇشىن ماعجانتانۋ ماڭگىگە جالعاسا بەرمەك.


پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
1. يۋ.م. لوتمان. سترۋكتۋرا حۋدوجەستۆەننوگو تەكستا. م، "يسكۋسستۆو"، 1975، 45-ب.
2. ز. قابدولوۆ. ءسوز ونەرى. ءىى تومدىق تاڭدامالى شىع. جين.، 2- توم. ا.، 1983، 244 –ب.
3. ز. احمەتوۆ. ادەبيەتتانۋ تەرميندەرىنىڭ سوزدىگى. ا.، 1993، 29-ب
4. م. جۇمابايەۆ. شىعارمالارى (ولەڭدەر، پوەمالار، قارا سوزدەر) ا.، جازۋشى، 1989،56-ب
5. م.ءابدىراسىل قىزى «قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ اقىندىق الەمى»، - اۆتورەفەرات- 239 ب.
6. قاناربايەۆا ب. ماعجان سيمۆوليست: زەرتتەۋ.- الماتى: ەكونوميكا، 2007.-288 ب

---