InfoHub Logo

«اۋدارما» ءسوزى كوپ ماعىنالى جانە تەرميننىڭ ەكى ماعىناسىن بىلدىرەدى. بىرىنشىدەن، بۇل ۇعىم ويلاۋ ارەكەتىن ءبىر تىلدە ايتىلعان مازمۇندى ەكىنشى ءتىلدىڭ قۇرالدارى ارقىلى جەتكىزۋ پروسەسى دەپ انىقتايدى. ەكىنشىدەن، بۇل پروسەستىڭ ناتيجەسى – اۋىزشا نەمەسە جازباشا ءماتىن اۋدارما رەتىندە دە بەلگىلى. دەگەنمەن، ەكى انىقتامانىڭ بىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى بولعانى سونشا، بىرەۋىن ەكىنشىسىنەن اجىراتا المايسىز. بۇل تۇجىرىم – بۇل ماسەلەنى زەرتتەيتىن كەز كەلگەن عالىم باسا ايتاتىن ءداستۇرلى قاعيدا. قازاق تىلىندە اۋدارما سوزىنە مىناداي انىقتاما بەرىلگەن: «اۋدارما – ءبىر تىلدەن ەكىنشى تىلگە اۋدارىلعان شىعارما، شىعارما؛ ارەكەت پەن اۋدارمانىڭ ناتيجەسى – ءبىر تىلدەن ەكىنشى تىلگە اۋدارۋ؛ ءجۇرىپ جاتقان پروسەسس».

قازاق اۋدارماتانۋ عىلىمىنىڭ زەرتتەلۋى،ىرگەلى تۇجىرىمدار ا.بايتۇرسىنوۆ، ق.جۇبانوۆ، م.اۋەزوۆ شىعارمالارىنان باستاۋ العان. XX عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا قازاق ءتىلىنىڭ ومىرشەڭدىگىن ساقتاۋ، لەكسيكالىق قورىن ساقتاۋ، قازاق ءتىلىن عىلىمي تىلگە اينالدىرۋ ماقساتىندا جاسالعان شارالاردىڭ باسىندا ا.بايتۇرسىنوۆ ءتىل ءبىلىمنىڭ تەرميندەرىن قازاق تىلىنە اۋدارۋىن، ق.جۇبانوۆتىڭ قازاق تەرمينولوگياسىنا قاتىستى تۇجىرىمدارىن،م.اۋەزوۆتىڭ كوركەم اۋدارما ماسەلەلەرى توڭىرەگىندەگى پىكىرلەرىن اتاۋعا بولادى.

60-70 جىلداردا اۋدارماتانۋ سالاسىندا ءبىرقاتار زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلدى، ءبىراق ولارداگى اۋدارما ماسەلەلەرى تاعى دا ادەبيەتتىن، شىعارماشىلىقتىڭ شەڭبەرىندە بولدى. اۋدارمانى عىلىمي - زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ نىسانىنا تۇبەگەيلى اينالدىرۋدا س. تالجانوۆ پەن ءا. ساتىبالدييەۆتى الدىمەن ايتۋ كەرەك. بەلگىلى عالىم س. امانجولوۆتىڭ ەڭبەكتەرىندە دە اۋدارما ماسەلەسى تەوريالىك جانە پراكتيكالىق تۇرعىدان سان رەت قارالىپ، ساليقالى وي - پىكىرلەر ايتىلعان.

كازاك اۋدارما تانۋىنا العاش رەت تازا لينگۆيستيكالىق تۇرعىدان كەلگەن زەرتتەۋ ءو.ايتبايەۆتىڭ «اۋدارماداعى فرازەولوگيالىق قۇبىلىس» اتتى ەڭبەگى. بۇل - 70ء-ىنشى جىلداردا ورىس تىلىنەن قازاق تىلىنە اۋدارىلعان كوركەم شىعارماداعى فرازەولوگيالىك ءبىرى تىلدىك ستيلدىك تۇرعىدان جۇيەلى ەتىپ تالداعان العاشقى ەنبەك. سودان باستاپ عالىم ءارى تەرمينجاسام ماسەلەلەرىن جۇيەلى تۇردە زەرتتەۋدە. وعان دالەل «وسنوۆى كازاحسكوي تەرمينولوگيي» (الماتى: ارىس، 2000)، «قازاق تەرمينولوگياسىنىڭ دامۋى مەن قالىپتاسۋى» (الماتى: عىلىم، 1988)، «تەرميندەر جانە ولاردىڭ اۋدارمالارى» (الماتى: عىلىم، 1990)، «قازاق ءسوزى» (الماتى: راۋان، 1997)، «تەرمينجاسامداعى اۋدارمانىڭ ورنى»، جانەدە 2000-جىلدان قازۇۋ-دىڭ شىعارمالار جانە كوركەم اۋدارما تەورياسى كافەدراسىنىڭ پروفەسورى — ەسەمبەكوۆ تەمىرعالي ورازعالي ۇلى. ەڭبەكتەرى: 1. “كورەم ءماتىن جانە اۋدارما” وقۋ قۇرالى. (2019)  2. ءبىلىم بەرۋ پروسەسىندە كوممۋنيكاتيۆتىك ديسكۋستى جوبالاكداعى سۋبەكتىلەر ديالوگىنىڭ ماڭىزى اتتى ەنبەكتەرىن اتاۋعا بولادى.

بۇگىنگى تاڭدا قازاق ەلىندە اۋدارما ءىس ارەكەتى كۇندەلىكتى قاجەتتى ۇدەرىسكە اينالۋى زاڭدى قۇبىلىس. قاي حالىقتىڭ تاريحىن وقىپ قاراساق تا، ول ءوزىنىڭ مادەني، رۋحاني بايلىعىن، ەكونوميكالىق، تەحنيكالىق، شارۋاشىلىق ورەسىن ەڭ باستى ەكى نەگىزدەن الىپ، دامىتىپ وتىرعان. ءبىرى ءوزىنىڭ ىشكى مۇمكىندىكتەرى بولسا ەكىنشىسى وزگە ەلدىڭ مادەني، رۋحاني، تاريحي بايلىعىنا يەك ارتۋ.

ءوز مادەنيەتىن دامىتا تۇسكەن ەل قاشاندا باسقا حالىقتىڭ ءعىلىم-بىلىمىن ۇيرەنىپ، سونى يگەرۋگە ۇمتىلادى. وسىنداي ءىستىڭ جاندانۋىنا اۋدارمانىن ەلەۋلى كىزمەت اتكارىپ كەلگەنى بارىمىزگە بەلگىلى. ەگەر ءبىز بۇگىن دۇنيە ءجۇزى حالىكتارىنىن بارىنە ورتاق ءتۇرلى مادەني، ادەبي، تاريحي مۇرالاردى وكىپ، تانىپ، بىلە الاتىن جاعدايدا بولساك، ول تەك اۋدارمانىڭ ارقاسى. ەندەشە اۋدارما كاي زامان، قاي عاسىر، قاي كەزەڭ بولسىن قوعام ءومىرىنىڭ ىلگەرى جىلجي، دامي تۇسۋىنە ايتارلىقتاي قىزمەت ەتىپ كەلدى.

اۋدارما ۇدەرىسىنىڭ جاندانۋى تىلارالىك كاتىناس ماسەلەسىن شەشتى. ءبىز كەپتەگەن ۇعىمداردى ورىس تىلىگىندەگى پورىم - پوشىمىنا، پىشىنىنە قاراپ، ءوز ءتىلىمىزدىڭ مۇمكىندىگىنە وراي جاڭادان جاساپ الدىك. تىلىمىزدە جاڭا ءسوز، جاڭا تەرمين، جانا تىركەس، جانا سويلەم كۇرۋ داعدىسى پايدا بولدى. بۇل ءىس ارەكەتتى عىلىمي ادەبيەتتەن دە، كوركەم ادەبيەتتەن دە بايكاۋعا بولادى.

گابدكاريموۆا گ.س. پەداگوگيكا عىلىمىنىڭ ماگيسترى
سالىق جانسايا  قازۇۋ شەتەل فيلولوگياسى 2-كۋرس ستۋدەنتى                                                      

---