قازاقتىڭ كونە سالت-داستۇرلەرىن قايتا جاڭعىرتۋ
باعىتى:
سەكسيا: ەتنومادەنيەت
تاقىرىبى: قازاقتىڭ كونە سالت - داستۇرلەرىن قايتا جاڭعىرتۋ
كىرىسپە
1. اتا سالتىڭ – حالىقتىق قالپىڭ
اتا ءداستۇرىن ارداقتاۋ – قازاقتىڭ حالىق پەداگوگيكاسىنىڭ ۇلتتىق ۇجدانى. «اتادان بالا تۋسايشى، اتا جولىن قۋسايشى» دەپ، حالىق اتادان بالاعا مۇرا بولىپ كەلە جاتقان جاقسى قاسيەتتەردى كەلەسى ۇرپاقتىڭ بويىنا ءسىڭىرىپ، ىزگىلىككە تاربيەلەيدى. اتا ءداستۇرى بويىنشا ەڭ اۋەلى اكەنى، سودان سوڭ اتانى، اتا - بابانى قۇرمەتتەپ، سولاردىڭ الدىندا ۇرپاقتىق قارىزداردى وتەۋ – كەيىنگى ۇرپاقتىڭ مىندەتى. ول ۇرپاقتىق بورىشتار: انانىڭ اق ءسۇتىن، ەڭبەگىن وتەۋ، اتا داستۇرلەرىن قۇرمەتتەپ، ودان ءارى ول داستۇرلەردى جالعاستىرۋ، ادامگەرشىلىك قاعيدالاردى قالتقىسىز ورىنداۋ بولىپ تابىلادى. تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدە اتا - بابامىزدان قالعان قازىنانىڭ ءبىرى سالت - داستۇرلەردى ۇمىتۋ مۇمكىن ەمەس. ەندەشە وسى ەلدىڭ ەرتەڭى جاسوسپىرىمدەرگە سالت - ءداستۇرىمىزدى ناسيحاتتاي وتىرىپ، عاسىردان - عاسىرعا جالعاسىپ كەلە جاتقان تاربيە كوزىن ماقسات ەتۋ.
قازاق ەتنوپەداگوگيكاسىنىڭ ۇلكەن ءبىر سالاسى قازاق حالقىنىڭ سالت - ءداستۇرى بولىپ تابىلادى. حالىقتىڭ يگى ادەتتەرى داعدىلانا كەلە ادەت - عۇرىپتار، سالت - داستۇرلەرگە حالىقتىڭ ومىرىندە قالىپتاسقان سالت - داستۇرلەر سالت - سانا بولىپ قالعان. حالىقتىڭ سالت - داستۇرلەرى، راسىمدەر مەن ءجون - جورالعىلار، ىرىمدار مەن تىيىمدار، ءتۇرلى سەنىمدەر ومىردە قولدانىس تاۋىپ كەلەدى. ونىڭ ءبارى دامىپ، تولىسىپ، جاڭارىپ وتىرادى. قازاق حالقىنىڭ سالت - داستۇرلەرى وسى ۇلتتىڭ مىنەز - قۇلقىن، قاسيەتتەرىن كورسەتەدى. كەيبىر سالت - داستۇرلەر مەن ادەت - عۇرىپتار سول حالىقتىڭ تۇرمىسىنا، تاربيەسى مەن مىنەزى، سەنىمىنە، ىرىمىنا قاراي قالىپتاسىپ كەلەدى. قازاق «ات تۇياعىن تاي باسار» دەپ كەيىنگى ۇرپاقتىڭ اتا سالتىن بۇزباۋىن، ۇمىتپاۋىن تالاپ ەتەدى.
سالت – كاسىپكە، سەنىمگە، تىرشىلىككە بايلانىستى ادەت - عۇرىپ، ءداستۇر. ول ۇرپاقتان - ۇرپاققا اۋىسىپ وتىرادى. ۋاقىت وتكەن سايىن سالتقا وزگەرىس ەنىپ، وزگەرىپ، قوعامعا بايلانىستى بەيىمدەلىپ كەلەدى. جاڭا قوعامدىق قاتىناسقا ساي كەلمەيتىن داستۇرلەر ىعىسىپ، ومىرگە قاجەتتى جاڭالارى دامىپ وتىرادى.
ءداستۇر – ۇرپاقتان - ۇرپاققا اۋىساتىن، تاريحي قالىپتاسقان نورمالار مەن ۇردىستەر. ول – قوعامدىق ۇيىمدار مەن حالىقتىڭ مىنەز - قۇلقىنىڭ، ءىس - ارەكەتىنىڭ رۋحاني نەگىزى. ءداستۇر مادەنيەتپەن تىعىز بايلانىستى، سوندىقتان مادەنيەتى دامىعان ەل داستۇرگە دە باي. اتا - انانى قۇرمەتتەۋ، ۇلكەندى سىيلاۋ، ادالدىق، ادەپتىلىك، مەيىرىمدىلىك سەزىمدەرى وزىق داستۇرلەرگە جاتادى.
قاسيەتتى قازاق حالقىنىڭ سالت - داستۇرلەرى وتە كوپ. قازىرگى كەزدە ۇمىتىلىپ بارا جاتقان سالت - ءداستۇرىمىزدىڭ بىرنەشە تۇرلەرىن ىزدەپ، سونى سىزدەرگە ۇسىنىپ وتىرمىن.
«اتا سالتىڭ – حالىقتىق قالپىڭ» دەگەندەي، ءوز جۇرتىنىڭ ءقادىر - قاسيەتىنەن مالىمەت بەرەتىن عۇرىپ قاسيەتپەن، وعان مەيلىنشە قۇرمەتپەن قاراۋ – ۇلتىمىزعا، ەلدىگىمىزگە سىن. تىڭدار قۇلاققا، كورەر كوزگە، سەزىنەر جۇرەككە تانىمال، باسقا ەلدەردە جوق ءداستۇر ورنەكتەرى، ورتاق مۇرالارى، تۇرمىس - تىرشىلىگىندەگى كەرەمەت سالت - عۇرپى ماقتانىش سەزىمىن تۋدىرىپ، جۇرتشىلىقتى جالپى وتانشىلىق پەن ەلجاندىلىققا تاربيەلەۋدە ماڭىزدى مىندەت اتقارماق. قازاق حالقىنىڭ داستۇرلەرىنىڭ بارلىعى دەرلىك قارتتاردى قۇرمەتتەۋ، ۇلكەندەردى سىيلاۋ، بالالارعا جاناشىرلىق، جاستارعا قامقورلىق ەتۋ، اتا - انانى ارداقتاۋ، ايەلدەردى ايالاۋ ت. ب.، ىزگى قاسيەتتەرگە باۋليدى. حالىقتىق جاقسى داستۇرلەردى ەشبىر ۇلى ادام اتتاعان ەمەس، ءاربىر جاس ءداستۇردى قورعاۋشى، ورىنداۋشى ءارى دامىتۋشى بولعاي – اق.
2. ۇلتتىق كود
ەلباسىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى باعدارلامالىق ماقالاسىندا جاڭعىرعان قوعامنىڭ تەرەڭنەن باستاۋ الاتىن رۋحاني كودى بولاتىنى ايتىلادى. سونداي - اق، ماقالادا ۇلتتىق رۋح پەن ۇلتتىق سانانىڭ كەمەلدەنۋىنە، ۇلتتىق سالت - ءداستۇرىمىز بەن ءتىلىمىزدى، مادەنيەتىمىزدى ساقتاۋعا، باعالاۋعا، دامىتۋعا باسا نازار اۋدارىلادى.
قۇندىلىقتار دەگەنىمىز – ۇلتتى ۇلت ەتەتىن قاسيەتتەر. پرەزيدەنت ءوز ماقالاسىندا ۇلتتىق رۋحاني كود تۋرالى جازدى. بۇل «قازاقتى قازاق ەتەتىن قانداي قۇندىلىقتار، قانداي مادەنيەتتىڭ باعىتتارى» دەگەن ءسوز. ءبىز تەك تاماعىمىزدىڭ توقتىعىنا ءماز بولماي، رۋحىمىزدىڭ كۇشتىتلىگىنە، ءقادىر - قاسيەتىمىزدىڭ مولدىعىنا بۇگىن ءمان بەرۋىمىز كەرەك. ادامعا تەك جۇمىس كۇشى، ماتەريالدىق ءوندىرىستى يگىلىكتەردى شىعاراتىن تۇلعا دەپ ەمەس، قوعامنىڭ ماڭىزدى كۇشى، رۋحى بيىك تۇلعا، رۋحى بيىك قازاق، رۋحى بيىك قازاقستان مەملەكەتىنىڭ ازاماتى دەپ قاراۋىمىز كەرەك» دەگەن ويىن بىلدىرەدى.
ەلباسى ماقالاسىندا جاڭعىرۋ اتاۋلى بۇرىنعىداي تاريحي تاجىريبە مەن ۇلتتىق داستۇرلەرگە شەكەدەن قاراماۋعا ءتيىس. كەرىسىنشە، زامانا سىنىنان سۇرىنبەي وتكەن وزىق داستۇرلەردى تابىستى جاڭعىرتۋدىڭ ماڭىزدى العىشارتتارىنا اينالدىرا ءبىلۋ قاجەت. ەگەر جاڭعىرۋ ەلدىڭ ۇلتتىق - رۋحاني تامىرىنان ءنار الا الماسا، ول اداسۋعا باستايتىنى ايتىلعان. ۇلتتىق كود تۋرالى ءسوز قوزعالعاندا ۇلتتىق تانىم - تۇسىنىك، ادەت - عۇرىپ، سالت - ءداستۇر دە نازاردان تىس قالماۋى كەرەك. ويتكەنى، ءبىزدىڭ ادەت - عۇرپىمىز كۇندەلىكتى تۇرمىس - تىرشىلىگىمىزبەن بىتە قايناسىپ جاتىر. سالت - داستۇرىمىزدە كورىنىس تاپقان عۇرىپتىق جورالعىلار تۇپتەن كەلگەندە تاربيەمەن ۇشتاسادى. وسى جەردەن قازاقتىڭ مادەني كەڭىستىگىنىڭ قانشالىقتى كەڭ ەكەنىن كورۋگە بولادى. مادەنيەت بار جەردە، ادەبيەت تە بار، ادەبيەت بار جەردە ءومىر دە بولادى. مەملەكەت باسشىسى: «... ۇلتتىق كود، ۇلتتىق مادەنيەت ساقتالماسا، ەشقانداي جاڭعىرۋ بولمايدى» دەيدى ءوز ماقالاسىندا. مەنىڭ ءوز جوبامدا ايتقىم كەلگەنى دە وسى.
2. 1. ۇلتتىق سالت – داستۇرلەردىڭ كونە تۇرلەرى
جۇرتشىلىق. بىرەۋدەن كوپ قارىز الىپ، كەيىن ونى وتەي المايتىن جاعداي دا بولادى. ءبىراق – ار ۇياتى بار ادامداردىڭ العان قارىزىن وتەمەي كەتۋى ەل ىشىندە مۇلدە بولمايدى جانە بۇكىل ەل – جۇرتقا، رۋعا، اعايىن الدىندا ۇلكەن ءمىن سانالادى، بەتكە باسىلادى. مىنە، وسىنداي جاعدايعا ۇشىراعان ادامدى جۇرت الدىندا شىعارىپ ۇيالتپاي – اق ەل اعالارى مەن اقساقالدارى باس بولىپ، اعايىن – تۋىستار بىرلەسىپ، جالپى كوپشىلىكتەن كومەك سۇرايدى، قارجى، مال جينايدى. بۇعان بارلىق جۇرت، كوپشىلىك قاتىساتىن بولعاندىقتان وسى قايىرىمدىلىق ءداستۇر «جۇرتشىلىق» دەپ اتالعان. قايىرىمدى قازاق ەلى بۇدان باس تارتپاعان، جۇرت بولىپ جۇمىلعان.
اساتۋ. ونى س. مۇقانوۆ ءوزىنىڭ «حالىق مۇراسى» دەگەن كىتابىندا كەڭ ناسيحاتتاپ جازعان. داستارقان باسىندا ەت جەپ وتىرعاندار توعايا باستاعانىندا، توردە وتىرعان اقساقال قالعان ەتتى قولىمەن قوناقتارعا، جاس بالالارعا اساتادى. بۇرىندارى اۋىل بالالارى ەت اسايمىز دەپ قوناق كەلگەن ءۇيدىڭ قاسىندا جۇرەتىن - ءدى.
اياعىنا جىعىلۋ. كەشىرىم سۇراۋدىڭ ەڭ ۇلكەن، كىشىرەيۋدىڭ ەڭ اۋىر ءتۇرى – وسى عۇرىپ. ونى ورىنداعاندا ايىپتى ادام جانىنا ابىرويلى، ءقادىرلى كىسىلەردى ەرتىپ الىپ، ءتيىستى ادامنىڭ ۇيىنە رۇقسات سۇراپ كىرىپ، كەشىرىم سۇرايدى. ايىبى ۇلكەن بولسا، ايىپكەر ءوزى كىنالى بولعان ادامنىڭ اياعىنا جىعىلىپ، ونى قۇشاقتاعان قالپى جىلاپ، كەشىرىم سۇراپ، جالىنعان. «اياعىنا جىعىلۋ» - ءارى عۇرىپ، ءارى جازانىڭ ءبىر ءتۇرى.
باسىرە اتاۋ. ەجەلگى ادەت - عۇرىپتاردىڭ ءبىرى. اتا - اناسى بالاسىنا ارناپ جاس تولگە ەن سالادى دا ونى «باسىرە» دەپ اتايدى. باسىرە اتالعان ءتول وسكەن سوڭ سول بالانىڭ قاجەتىنە، تويىنا جاراتىلادى. ونى ەن سالىپ، مالدى تاڭبالاۋمەن شاتاستىرماۋ قاجەت.
بوساعا مايلاۋ. جاستار شاڭىراق قۇرعانىندا نەمەسە بىرەۋ جاڭا ءۇي العانىندا جاقىن تۋعان - تۋىستارى كەلىپ جاڭا ءۇيدىڭ بوساعاسىنا ماي جاعۋ سالتىن جاسايدى. ول وسى ءۇي بەرەكەلى، مايداي جۇعىمدى، كوپتىڭ ءۇيى بولسىن دەگەن نيەتتەن تۋعان. بوساعاسىن مايلاعان ادامعا شاڭىراق يەلەرى كادە بەرەدى.
جۇمالىق. بۇرىندارى ءدارىس الىپ جۇرگەن شاكىرتتەرى جۇما كۇنى مولداسىنا سىباعاعا ەت، قىمىز، ماي، قۇرت اكەلەتىن بولعان. ونى حالىق جۇمالىق دەپ اتاپ كەتكەن.
قازان شەگەلەۋ. جاقىن تۋىس، ءازىل - قالجىڭى جاراسقان ادامداردىڭ ۇيىنە ەكى - ءۇش ادام بىرگە بارىپ: «وسى ءۇيدىڭ قازانىن شەگەلەي كەلدىك» دەيدى. بۇل ولاردىڭ تۇستەنىپ، ەت جەۋگە كەلگەندىگى. ءۇي يەسى وعان ازىلمەن جاۋاپ قايتارىپ: «جاقسى بولدى، قازان شەگەلەيتىن ادام تابا الماي وتىر ەدىك» دەپ قوناقجايلىق تانىتادى، ايەلى ەت اسىپ قوناقاسى بەرەدى.
قورىقتىق قۇيۋ. ول – ەمدىك عۇرىپ. اۋىرعان ادامنىڭ توبەسىنىڭ ۇستىنە (باسىنا تيگىزبەي) ماي قۇيىلعان تابانى اكەلىپ، ەكىنشى ءبىر ىدىستا قورىتىلعان سۇيىق (ىستىق) قورعاسىندى ونىڭ ۇستىنە قۇيىپ كەپ جىبەرەدى. سوندا «شار» ەتىپ كىشكەنە قورعاسىن سۇيىعى ءبىر بەينە قالپىنا تۇسەدى. ەمشى سوعان قاراپ اۋرۋعا «ءسىز يتتەن نەمەسە ادامنان، جىلاننان قورىققانسىز» دەگەندەي بولجام ايتىپ، اۋرۋدى جازىلاتىنىنا سەندىرەدى.
موينىنا بۇرشاق سالۋ. ەرتەدە بالاسى جوق ادامدار موينىنا كوگەننىڭ بۇر شاعىن سالىپ اللاھ تاعالادان پەرزەنت سۇراپ جالبارىنعان، جىلاعان. مويىنعا بۇرشاقتى بالا تىلەگەندە عانا سالادى.
ساۋىن ايتۋ. ءبىر اۋىلدا، ەلدە ۇلكەن اس، ۇلكەن توي بولاتىن بولسا، الدىن - الا (بىرنەشە اي، ءبىر جىل بۇرىن) جان - جاققا حابار جىبەرىلىپ، ادامداردى سوعان شاقىرادى. بۇل ساۋىن ايتۋ. ياعني، ءار ءجۇز، ءار رۋ مۇنداي اسقا قىمىزىن، مالىن الا كەلىپ، باتىر، بالۋان، اقىن، ءانشى، كۇيشىلەرىمەن ونەر كورسەتىپ، بايگەگە جۇيرىك اتتارىن قوسىپ، استىڭ، تويدىڭ جاقسى وتۋىنە جان - جاقتى قولداۋ كورسەتەدى. جيىنعا قىمىز اكەلگەندەردىڭ ىدىسىنا سويىلعان مالدىڭ جىلىكتەرىن سالىپ جىبەرەدى. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» كىتابىندا: «مىرزا ءوز اكەسى وسەكەڭە اس بەرەم دەپ، كوكشەتاۋعا ساۋىن ايتىپ، ەلدى جيدى عوي» دەگەن سوزدەر بار.
سۇيەك جاڭعىرتۋ. بۇرىندارى قۇدا - قۇداعي بولعان جاقتار قايتادان قىز الىسىپ، قىز بەرىسىپ قۇدالىقتى ودان ءارى جالعاستىرسا، ونى سۇيەك جاڭعىرتۋ دەيدى. بۇل سالت قىز بەن جىگىتتىڭ كەلىسىمىمەن ءقازىر دە جاسالىپ ءجۇر.
اۋناتۋ. قازاقتار ۇيىنە كەلىپ قوناق بولعان، قونىپ كەتكەن ادامداردىڭ وتىرعان، جاتقان جەرىنە «بالامىز وسى اتاسىنا تارتسىن، بويىنا وسى اتاسىنىڭ قاسيەتتەرى قونسىن» دەپ بالالارىن اۋناتىپ الاتىن بولعان. ەلگە، اعايىنعا سىيلى ازامات كىندىك قانى تامعان تۋعان جەرىنە كەلگەنىندە حالىق، تۋعان - تۋىستارى، دوس جاراندارى ونى سول جەردىڭ توپىراعىنا اۋناتىپ العان. شىڭعىس ايتماتوۆ ۇيىنە مۇحاتر اۋەزوۆ كەلگەنىندە، ول وتىرعان ورىندىققا ۇلىن اۋناتىپ العان كورىنەدى.
ات تەرگەۋ. ول – ادامدى سىيلاۋعا ارنالعان ىزەتتىلىك ادەت - عۇرىپ. ۇلتتىق بولمىس بويىنشا كەلىندەر اتاسىنا، قايناعاسىنا، قاينىسىنا، قايىن - سىڭلىسىنە اتىن اتاماۋ ءۇشىن قوسىمشا ات قويادى. مۇنى ات تەرگەۋ دەپ اتايدى. مۇندايدا قويىلاتىن اتتاردىڭ كەيبىرى مىنانداي: «مىرزا قايناعا»، «باي اتام»، «بي اعا»، «تەنتەگىم»، «ەركەجان»، «شەبەر شەشەي»، «اق اجە»، «سىرعالىم»، «شاشباۋلىم». جەڭگەلەرى قاينىلارىنا ازىلدەپ، بويلارى تاپال بولسا «سۇڭعاقتىم»، جايباسار بولسا «جۇيرىگىم» دەپ تە ات قويادى. ەر ادامدار دا وزىنەن ۇلكەندەردى ماكە، ساكە دەپ قۇرمەتتەيدى. بەلگىلى جازۋشى دوساي كەنجەتايدىڭ مىنا ءبىر اڭگىمەسى ناق ومىردەن الىنعان. ول كىسى بىلاي دەيدى: «اقىرى اۋىلدى اڭسايسىڭ. جەڭگەلەر ەسكە ءتۇسىپ كوڭىلدىڭ بوساپ كەتەتىنى بار. ايدارلىدا ا. يمانوۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپتە وقيمىن... كەمپىردىڭ بالاسى بولعان سوڭ با جەڭگەلەرىم اتىمدى اتاماي: «ءاي بالا»، «مىرزا بالا»، «بي جىگىت» دەگەن دۇردەي اتاعىممەن شاقىراتىن. جەڭگەلەرىمنىڭ كوبىسى مەكتەپتە ءمۇعالىم ەدى. ءبىر كۇنى اتالاس اۋلەتتىڭ كەلىنى، ماعان جاقىن جەڭگە مانسيا اپاي زۇلپىحار دەگەن اعامنىڭ بايبىشەسى، باسقا كورشىلەس اۋىلدان كوشىپ كەلىپ مەكتەپكە ورنالاستى. كوشىپ كەلمەي تۇرىپ تا ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ بارلىق جيىن تويىندا ارالاسىپ، كەلىن بولىپ، قىزمەت جاساپ «ءاي بالا» دەپ جۇرەتىن. ساباعى ماتەماتيكا، ءبىر كۇنى ماعان قاراپ «كەنجەتايەۆ دوساي» تاقتاعا شىق!» دەمەسى بار ما؟! مۇنىسى ابدەن كەمپىردىڭ بالاسى بولىپ «راديكالدى يدەولوگيامەن» تاربيەلەنگەن ماعان ۇنامادى. انا جەردە بۋلىعىپ: «ءاي، ارعىننىڭ قىزى، اتامنىڭ اتىن نەگە ايتاسىڭ» دەپ سالعام عوي. سودان تاقتاعا ەمەس بىردەن سىرتقا، ودان تىكە ۇيگە تارتتىم. بولعان ءمان جايدى اجەمە جايىپ سالدىم. ارتىنشا كەشكە زۇلپىحار اعام مەن مانسيا جەڭگەم كەلىپ ورامال، ماتاسى بار، اجەمنەن كەشىرىم سۇراپ قۇتىلدى.
مىنە، وسى سالتىمىزدى ۇمىتپاۋدىڭ، ونى زامانعا ساي جەتىلدىرە ءتۇسۋدىڭ وتباسىنا ارنالاعان باعدارلامالاردا تۇراقتى ەسكە ءتۇسىرىپ، جاڭعىرتىپ وتىرۋدىڭ ماڭىزى زور ەكەنىن ءبىلدىم.
ەرۋلىك بەرۋ. اۋىلعا باسقا جاقتان ءبىر ءۇي كوشىپ كەلسە، باۋىرلارىنىڭ ءبىرى تۋعان - تۋىستارىنا جاپسارلاس كەلىپ قونسا، كورشى - كولەمى نەمەسە جاقىندارى جاڭا ۇيگە «ەرۋلىك» دەپ اس پىسىرەدى، تاباق تارتىپ، قوناقاسى بەرەدى. بۇل سالتتى ەرۋلىك دەپ اتايدى. وسىلايشا قازاقتار تانىسىن، تانىماسىن ءبىر - ءبىرىن بوتەنسىمەي، ءوز ورتاسىنا تارتا بىلگەن.
ەرۋ – «ەرۋ وتىرعان اۋىل كوشىپ كەلىپ كەرەگەسىن جايماي، جاپپانىڭ استىندا جاتقان اۋىلعا ەرۋلىك بەرمەسە ۇلكەن ۇياتقا قالاتىنى ەرتەدەن كەلە جاتقان سالت». كوشىپ بارا جاتقان ءۇي ۇزاق جولدا وزدەرى دە، ات - كولىگىن دە تىنىقتىرۋ ءۇشىن جولدا وتىرعان ءبىر اۋىلدىڭ جانىنا كەلىپ 1 - 2 كۇن ايالدايدى. ءۇي تىكپەي ابىلايشىلاپ (شاڭىراقتى ۋىقپەن كوتەرىپ وتىرۋ) نەمەسە جاپپا تىگىپ (كەرەگەلەردىڭ باسىن قوسىپ) وتىرادى. كوشۋلەردىڭ مۇنداي ايالداۋىن «ەرۋ» دەيدى. وسىنداي كەزدە اۋىل ادامدارى كەلىپ، سالەمدەسىپ، ءجون سۇراسادى. ولاردى «ەرۋلىككە» شاقىرىپ، قوناق ەتىپ، ريزا قىلىپ، جولعا شىعارىپ سالادى. ەگەر ەرۋ كوشتىڭ يەسى 4 - 5 كۇن وتىراتىن بولسا، «ەرۋلىككە - قارۋلىق» دەپ ءبىر قويىن سويىپ، اۋىل ۇلكەندەرىن شاقىرىپ، باتاسىن الادى. بۇل سالتتا ەلىمىزدىڭ بىرلىگى مەن ادامگەرشىلىك، سىيلاستىق بەلگىسى جاتىر.
كورشى – قونىسى ورتاق، ەتەنە ارالاسىپ، كۇندەلىكتى جۇزبە - ءجۇز كەزدەسىپ، امان - ساۋلىق سۇراسىپ جۇرەتىن كىسىلەر. قازاق حالقى «كورشىنى قۇداي قوسادى» دەيدى. جاڭا ورىنعا كوشىپ كەلىسىمەن ەرۋلىك بەرىپ، قونىس تويىن جاساۋ داستۇرىندە دە ەڭ اۋەلگى نيەت - كورشى قولاڭدارمەن تانىسۋ بولعان. «ادام كۇنى - اداممەن» دەمەكشى، كۇندەلىكتى ومىردە اركىم - اق كورشىنى قاجەتسىنەدى. ويتكەنى، ءبىر ءىس تۋىپ قينالعاندا، ءبىر نارسە قاجەت بولعاندا ەڭ الدىمەن كورشىلەردەن كومەك سۇراپ جاتامىز. كورشىمەن سىيلاستىق - ەلدىڭ سىيلاستىعىن، كورشىمەن تاتۋلىق - قوعامنىڭ تاتۋلىعىن ۇقتىراتىندىقتان، يسلام ءدىنى كورشىمەن جاراسىمدى سىيلاستىقتا بولۋعا شاقىرادى. «الىس تۋىستان جاقىن كورشى» ارتىق دەپ بەكەر ايتپاعان.
ايرىلىسار كوجە - كورشى قونعاندا «ەرۋلىك» بەرىپ، قىستاي نەمەسە جازداي بىرگە وتىرعان، سىيلاسقان وتباسىلار قونىس اۋدارىپ بولىنگەن جاعدايدا ولار ەندى «ايرىلىسار كوجەگە» شاقىرادى. «كوجە» دەپ سىپايىلاپ اتاعانى بولماسا سىيلى، سىباعالى تاباق تارتىلادى. ولار ءبىر - بىرىنە ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ، «ۇرىسپاي ايرىلعان ۇيالماي قوسىلار» دەپ تاعى دا امان - ساۋ قوسىلۋعا تىلەك بىلدىرەدى. بۇدان ولاردىڭ ءبىرىن - ءبىرى سىيلاۋ، قيماستىق كوڭىلدەرى كورىنەدى. «ايرىلىسار كوجە» – ادالدىق ءارى ادەمى ءداستۇر.
بەلكوتەرەر. توقسان كورەمىن دەگەن جاسىم با ەدى، بىلامىق ىشەيىن دەگەن اسىم با ەدى، دەپ باياعى قاريالار ايتقانداي جاسى جەتكەن ادامدار ءتىسى بولماعان سوڭ تاماق جەي المايدى. ال، الگى كىسىلەرگە جاقسى تاعامدار قاجەت. مۇنداي جاعدايدا وسىنداي ادامدارعا ارناپ «بەلكوتەرەر» دەگەن تاعام ارنايى دايىندالادى. بۇل ءارى جۇمساق، ءارى ءدامدى، ءنارى مول قازى، جەنت، سارىماي، قىمىز، اق ىرىمشىك، بال تاعى سول سياقتى تاماقتاردان ازىرلەنەدى. مۇنى بالالارى، كورشى – قولاڭدارى، سىيلاس كىسىلەر ادەيى دايىنداپ اكەلەدى. بۇعان وتە ريزا بولعان قارتتار باتاسىن بەرەدى.
ب. امالبەكوۆ اتىنداعى جوببم بازاسىنداعى تىرەك مەكتەبى (رو)
جوبانىڭ اۆتورى: امانجول ايىم
جەتەكشىسى: مۋحاممەدجانوۆا نۋرگۋل راميلوۆنا
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
قازاقتىڭ كونە سالت-داستۇرلەرىن قايتا جاڭعىرتۋ. جۇكتەۋ
سەكسيا: ەتنومادەنيەت
تاقىرىبى: قازاقتىڭ كونە سالت - داستۇرلەرىن قايتا جاڭعىرتۋ
كىرىسپە
1. اتا سالتىڭ – حالىقتىق قالپىڭ
اتا ءداستۇرىن ارداقتاۋ – قازاقتىڭ حالىق پەداگوگيكاسىنىڭ ۇلتتىق ۇجدانى. «اتادان بالا تۋسايشى، اتا جولىن قۋسايشى» دەپ، حالىق اتادان بالاعا مۇرا بولىپ كەلە جاتقان جاقسى قاسيەتتەردى كەلەسى ۇرپاقتىڭ بويىنا ءسىڭىرىپ، ىزگىلىككە تاربيەلەيدى. اتا ءداستۇرى بويىنشا ەڭ اۋەلى اكەنى، سودان سوڭ اتانى، اتا - بابانى قۇرمەتتەپ، سولاردىڭ الدىندا ۇرپاقتىق قارىزداردى وتەۋ – كەيىنگى ۇرپاقتىڭ مىندەتى. ول ۇرپاقتىق بورىشتار: انانىڭ اق ءسۇتىن، ەڭبەگىن وتەۋ، اتا داستۇرلەرىن قۇرمەتتەپ، ودان ءارى ول داستۇرلەردى جالعاستىرۋ، ادامگەرشىلىك قاعيدالاردى قالتقىسىز ورىنداۋ بولىپ تابىلادى. تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدە اتا - بابامىزدان قالعان قازىنانىڭ ءبىرى سالت - داستۇرلەردى ۇمىتۋ مۇمكىن ەمەس. ەندەشە وسى ەلدىڭ ەرتەڭى جاسوسپىرىمدەرگە سالت - ءداستۇرىمىزدى ناسيحاتتاي وتىرىپ، عاسىردان - عاسىرعا جالعاسىپ كەلە جاتقان تاربيە كوزىن ماقسات ەتۋ.
قازاق ەتنوپەداگوگيكاسىنىڭ ۇلكەن ءبىر سالاسى قازاق حالقىنىڭ سالت - ءداستۇرى بولىپ تابىلادى. حالىقتىڭ يگى ادەتتەرى داعدىلانا كەلە ادەت - عۇرىپتار، سالت - داستۇرلەرگە حالىقتىڭ ومىرىندە قالىپتاسقان سالت - داستۇرلەر سالت - سانا بولىپ قالعان. حالىقتىڭ سالت - داستۇرلەرى، راسىمدەر مەن ءجون - جورالعىلار، ىرىمدار مەن تىيىمدار، ءتۇرلى سەنىمدەر ومىردە قولدانىس تاۋىپ كەلەدى. ونىڭ ءبارى دامىپ، تولىسىپ، جاڭارىپ وتىرادى. قازاق حالقىنىڭ سالت - داستۇرلەرى وسى ۇلتتىڭ مىنەز - قۇلقىن، قاسيەتتەرىن كورسەتەدى. كەيبىر سالت - داستۇرلەر مەن ادەت - عۇرىپتار سول حالىقتىڭ تۇرمىسىنا، تاربيەسى مەن مىنەزى، سەنىمىنە، ىرىمىنا قاراي قالىپتاسىپ كەلەدى. قازاق «ات تۇياعىن تاي باسار» دەپ كەيىنگى ۇرپاقتىڭ اتا سالتىن بۇزباۋىن، ۇمىتپاۋىن تالاپ ەتەدى.
سالت – كاسىپكە، سەنىمگە، تىرشىلىككە بايلانىستى ادەت - عۇرىپ، ءداستۇر. ول ۇرپاقتان - ۇرپاققا اۋىسىپ وتىرادى. ۋاقىت وتكەن سايىن سالتقا وزگەرىس ەنىپ، وزگەرىپ، قوعامعا بايلانىستى بەيىمدەلىپ كەلەدى. جاڭا قوعامدىق قاتىناسقا ساي كەلمەيتىن داستۇرلەر ىعىسىپ، ومىرگە قاجەتتى جاڭالارى دامىپ وتىرادى.
ءداستۇر – ۇرپاقتان - ۇرپاققا اۋىساتىن، تاريحي قالىپتاسقان نورمالار مەن ۇردىستەر. ول – قوعامدىق ۇيىمدار مەن حالىقتىڭ مىنەز - قۇلقىنىڭ، ءىس - ارەكەتىنىڭ رۋحاني نەگىزى. ءداستۇر مادەنيەتپەن تىعىز بايلانىستى، سوندىقتان مادەنيەتى دامىعان ەل داستۇرگە دە باي. اتا - انانى قۇرمەتتەۋ، ۇلكەندى سىيلاۋ، ادالدىق، ادەپتىلىك، مەيىرىمدىلىك سەزىمدەرى وزىق داستۇرلەرگە جاتادى.
قاسيەتتى قازاق حالقىنىڭ سالت - داستۇرلەرى وتە كوپ. قازىرگى كەزدە ۇمىتىلىپ بارا جاتقان سالت - ءداستۇرىمىزدىڭ بىرنەشە تۇرلەرىن ىزدەپ، سونى سىزدەرگە ۇسىنىپ وتىرمىن.
«اتا سالتىڭ – حالىقتىق قالپىڭ» دەگەندەي، ءوز جۇرتىنىڭ ءقادىر - قاسيەتىنەن مالىمەت بەرەتىن عۇرىپ قاسيەتپەن، وعان مەيلىنشە قۇرمەتپەن قاراۋ – ۇلتىمىزعا، ەلدىگىمىزگە سىن. تىڭدار قۇلاققا، كورەر كوزگە، سەزىنەر جۇرەككە تانىمال، باسقا ەلدەردە جوق ءداستۇر ورنەكتەرى، ورتاق مۇرالارى، تۇرمىس - تىرشىلىگىندەگى كەرەمەت سالت - عۇرپى ماقتانىش سەزىمىن تۋدىرىپ، جۇرتشىلىقتى جالپى وتانشىلىق پەن ەلجاندىلىققا تاربيەلەۋدە ماڭىزدى مىندەت اتقارماق. قازاق حالقىنىڭ داستۇرلەرىنىڭ بارلىعى دەرلىك قارتتاردى قۇرمەتتەۋ، ۇلكەندەردى سىيلاۋ، بالالارعا جاناشىرلىق، جاستارعا قامقورلىق ەتۋ، اتا - انانى ارداقتاۋ، ايەلدەردى ايالاۋ ت. ب.، ىزگى قاسيەتتەرگە باۋليدى. حالىقتىق جاقسى داستۇرلەردى ەشبىر ۇلى ادام اتتاعان ەمەس، ءاربىر جاس ءداستۇردى قورعاۋشى، ورىنداۋشى ءارى دامىتۋشى بولعاي – اق.
2. ۇلتتىق كود
ەلباسىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى باعدارلامالىق ماقالاسىندا جاڭعىرعان قوعامنىڭ تەرەڭنەن باستاۋ الاتىن رۋحاني كودى بولاتىنى ايتىلادى. سونداي - اق، ماقالادا ۇلتتىق رۋح پەن ۇلتتىق سانانىڭ كەمەلدەنۋىنە، ۇلتتىق سالت - ءداستۇرىمىز بەن ءتىلىمىزدى، مادەنيەتىمىزدى ساقتاۋعا، باعالاۋعا، دامىتۋعا باسا نازار اۋدارىلادى.
قۇندىلىقتار دەگەنىمىز – ۇلتتى ۇلت ەتەتىن قاسيەتتەر. پرەزيدەنت ءوز ماقالاسىندا ۇلتتىق رۋحاني كود تۋرالى جازدى. بۇل «قازاقتى قازاق ەتەتىن قانداي قۇندىلىقتار، قانداي مادەنيەتتىڭ باعىتتارى» دەگەن ءسوز. ءبىز تەك تاماعىمىزدىڭ توقتىعىنا ءماز بولماي، رۋحىمىزدىڭ كۇشتىتلىگىنە، ءقادىر - قاسيەتىمىزدىڭ مولدىعىنا بۇگىن ءمان بەرۋىمىز كەرەك. ادامعا تەك جۇمىس كۇشى، ماتەريالدىق ءوندىرىستى يگىلىكتەردى شىعاراتىن تۇلعا دەپ ەمەس، قوعامنىڭ ماڭىزدى كۇشى، رۋحى بيىك تۇلعا، رۋحى بيىك قازاق، رۋحى بيىك قازاقستان مەملەكەتىنىڭ ازاماتى دەپ قاراۋىمىز كەرەك» دەگەن ويىن بىلدىرەدى.
ەلباسى ماقالاسىندا جاڭعىرۋ اتاۋلى بۇرىنعىداي تاريحي تاجىريبە مەن ۇلتتىق داستۇرلەرگە شەكەدەن قاراماۋعا ءتيىس. كەرىسىنشە، زامانا سىنىنان سۇرىنبەي وتكەن وزىق داستۇرلەردى تابىستى جاڭعىرتۋدىڭ ماڭىزدى العىشارتتارىنا اينالدىرا ءبىلۋ قاجەت. ەگەر جاڭعىرۋ ەلدىڭ ۇلتتىق - رۋحاني تامىرىنان ءنار الا الماسا، ول اداسۋعا باستايتىنى ايتىلعان. ۇلتتىق كود تۋرالى ءسوز قوزعالعاندا ۇلتتىق تانىم - تۇسىنىك، ادەت - عۇرىپ، سالت - ءداستۇر دە نازاردان تىس قالماۋى كەرەك. ويتكەنى، ءبىزدىڭ ادەت - عۇرپىمىز كۇندەلىكتى تۇرمىس - تىرشىلىگىمىزبەن بىتە قايناسىپ جاتىر. سالت - داستۇرىمىزدە كورىنىس تاپقان عۇرىپتىق جورالعىلار تۇپتەن كەلگەندە تاربيەمەن ۇشتاسادى. وسى جەردەن قازاقتىڭ مادەني كەڭىستىگىنىڭ قانشالىقتى كەڭ ەكەنىن كورۋگە بولادى. مادەنيەت بار جەردە، ادەبيەت تە بار، ادەبيەت بار جەردە ءومىر دە بولادى. مەملەكەت باسشىسى: «... ۇلتتىق كود، ۇلتتىق مادەنيەت ساقتالماسا، ەشقانداي جاڭعىرۋ بولمايدى» دەيدى ءوز ماقالاسىندا. مەنىڭ ءوز جوبامدا ايتقىم كەلگەنى دە وسى.
2. 1. ۇلتتىق سالت – داستۇرلەردىڭ كونە تۇرلەرى
جۇرتشىلىق. بىرەۋدەن كوپ قارىز الىپ، كەيىن ونى وتەي المايتىن جاعداي دا بولادى. ءبىراق – ار ۇياتى بار ادامداردىڭ العان قارىزىن وتەمەي كەتۋى ەل ىشىندە مۇلدە بولمايدى جانە بۇكىل ەل – جۇرتقا، رۋعا، اعايىن الدىندا ۇلكەن ءمىن سانالادى، بەتكە باسىلادى. مىنە، وسىنداي جاعدايعا ۇشىراعان ادامدى جۇرت الدىندا شىعارىپ ۇيالتپاي – اق ەل اعالارى مەن اقساقالدارى باس بولىپ، اعايىن – تۋىستار بىرلەسىپ، جالپى كوپشىلىكتەن كومەك سۇرايدى، قارجى، مال جينايدى. بۇعان بارلىق جۇرت، كوپشىلىك قاتىساتىن بولعاندىقتان وسى قايىرىمدىلىق ءداستۇر «جۇرتشىلىق» دەپ اتالعان. قايىرىمدى قازاق ەلى بۇدان باس تارتپاعان، جۇرت بولىپ جۇمىلعان.
اساتۋ. ونى س. مۇقانوۆ ءوزىنىڭ «حالىق مۇراسى» دەگەن كىتابىندا كەڭ ناسيحاتتاپ جازعان. داستارقان باسىندا ەت جەپ وتىرعاندار توعايا باستاعانىندا، توردە وتىرعان اقساقال قالعان ەتتى قولىمەن قوناقتارعا، جاس بالالارعا اساتادى. بۇرىندارى اۋىل بالالارى ەت اسايمىز دەپ قوناق كەلگەن ءۇيدىڭ قاسىندا جۇرەتىن - ءدى.
اياعىنا جىعىلۋ. كەشىرىم سۇراۋدىڭ ەڭ ۇلكەن، كىشىرەيۋدىڭ ەڭ اۋىر ءتۇرى – وسى عۇرىپ. ونى ورىنداعاندا ايىپتى ادام جانىنا ابىرويلى، ءقادىرلى كىسىلەردى ەرتىپ الىپ، ءتيىستى ادامنىڭ ۇيىنە رۇقسات سۇراپ كىرىپ، كەشىرىم سۇرايدى. ايىبى ۇلكەن بولسا، ايىپكەر ءوزى كىنالى بولعان ادامنىڭ اياعىنا جىعىلىپ، ونى قۇشاقتاعان قالپى جىلاپ، كەشىرىم سۇراپ، جالىنعان. «اياعىنا جىعىلۋ» - ءارى عۇرىپ، ءارى جازانىڭ ءبىر ءتۇرى.
باسىرە اتاۋ. ەجەلگى ادەت - عۇرىپتاردىڭ ءبىرى. اتا - اناسى بالاسىنا ارناپ جاس تولگە ەن سالادى دا ونى «باسىرە» دەپ اتايدى. باسىرە اتالعان ءتول وسكەن سوڭ سول بالانىڭ قاجەتىنە، تويىنا جاراتىلادى. ونى ەن سالىپ، مالدى تاڭبالاۋمەن شاتاستىرماۋ قاجەت.
بوساعا مايلاۋ. جاستار شاڭىراق قۇرعانىندا نەمەسە بىرەۋ جاڭا ءۇي العانىندا جاقىن تۋعان - تۋىستارى كەلىپ جاڭا ءۇيدىڭ بوساعاسىنا ماي جاعۋ سالتىن جاسايدى. ول وسى ءۇي بەرەكەلى، مايداي جۇعىمدى، كوپتىڭ ءۇيى بولسىن دەگەن نيەتتەن تۋعان. بوساعاسىن مايلاعان ادامعا شاڭىراق يەلەرى كادە بەرەدى.
جۇمالىق. بۇرىندارى ءدارىس الىپ جۇرگەن شاكىرتتەرى جۇما كۇنى مولداسىنا سىباعاعا ەت، قىمىز، ماي، قۇرت اكەلەتىن بولعان. ونى حالىق جۇمالىق دەپ اتاپ كەتكەن.
قازان شەگەلەۋ. جاقىن تۋىس، ءازىل - قالجىڭى جاراسقان ادامداردىڭ ۇيىنە ەكى - ءۇش ادام بىرگە بارىپ: «وسى ءۇيدىڭ قازانىن شەگەلەي كەلدىك» دەيدى. بۇل ولاردىڭ تۇستەنىپ، ەت جەۋگە كەلگەندىگى. ءۇي يەسى وعان ازىلمەن جاۋاپ قايتارىپ: «جاقسى بولدى، قازان شەگەلەيتىن ادام تابا الماي وتىر ەدىك» دەپ قوناقجايلىق تانىتادى، ايەلى ەت اسىپ قوناقاسى بەرەدى.
قورىقتىق قۇيۋ. ول – ەمدىك عۇرىپ. اۋىرعان ادامنىڭ توبەسىنىڭ ۇستىنە (باسىنا تيگىزبەي) ماي قۇيىلعان تابانى اكەلىپ، ەكىنشى ءبىر ىدىستا قورىتىلعان سۇيىق (ىستىق) قورعاسىندى ونىڭ ۇستىنە قۇيىپ كەپ جىبەرەدى. سوندا «شار» ەتىپ كىشكەنە قورعاسىن سۇيىعى ءبىر بەينە قالپىنا تۇسەدى. ەمشى سوعان قاراپ اۋرۋعا «ءسىز يتتەن نەمەسە ادامنان، جىلاننان قورىققانسىز» دەگەندەي بولجام ايتىپ، اۋرۋدى جازىلاتىنىنا سەندىرەدى.
موينىنا بۇرشاق سالۋ. ەرتەدە بالاسى جوق ادامدار موينىنا كوگەننىڭ بۇر شاعىن سالىپ اللاھ تاعالادان پەرزەنت سۇراپ جالبارىنعان، جىلاعان. مويىنعا بۇرشاقتى بالا تىلەگەندە عانا سالادى.
ساۋىن ايتۋ. ءبىر اۋىلدا، ەلدە ۇلكەن اس، ۇلكەن توي بولاتىن بولسا، الدىن - الا (بىرنەشە اي، ءبىر جىل بۇرىن) جان - جاققا حابار جىبەرىلىپ، ادامداردى سوعان شاقىرادى. بۇل ساۋىن ايتۋ. ياعني، ءار ءجۇز، ءار رۋ مۇنداي اسقا قىمىزىن، مالىن الا كەلىپ، باتىر، بالۋان، اقىن، ءانشى، كۇيشىلەرىمەن ونەر كورسەتىپ، بايگەگە جۇيرىك اتتارىن قوسىپ، استىڭ، تويدىڭ جاقسى وتۋىنە جان - جاقتى قولداۋ كورسەتەدى. جيىنعا قىمىز اكەلگەندەردىڭ ىدىسىنا سويىلعان مالدىڭ جىلىكتەرىن سالىپ جىبەرەدى. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» كىتابىندا: «مىرزا ءوز اكەسى وسەكەڭە اس بەرەم دەپ، كوكشەتاۋعا ساۋىن ايتىپ، ەلدى جيدى عوي» دەگەن سوزدەر بار.
سۇيەك جاڭعىرتۋ. بۇرىندارى قۇدا - قۇداعي بولعان جاقتار قايتادان قىز الىسىپ، قىز بەرىسىپ قۇدالىقتى ودان ءارى جالعاستىرسا، ونى سۇيەك جاڭعىرتۋ دەيدى. بۇل سالت قىز بەن جىگىتتىڭ كەلىسىمىمەن ءقازىر دە جاسالىپ ءجۇر.
اۋناتۋ. قازاقتار ۇيىنە كەلىپ قوناق بولعان، قونىپ كەتكەن ادامداردىڭ وتىرعان، جاتقان جەرىنە «بالامىز وسى اتاسىنا تارتسىن، بويىنا وسى اتاسىنىڭ قاسيەتتەرى قونسىن» دەپ بالالارىن اۋناتىپ الاتىن بولعان. ەلگە، اعايىنعا سىيلى ازامات كىندىك قانى تامعان تۋعان جەرىنە كەلگەنىندە حالىق، تۋعان - تۋىستارى، دوس جاراندارى ونى سول جەردىڭ توپىراعىنا اۋناتىپ العان. شىڭعىس ايتماتوۆ ۇيىنە مۇحاتر اۋەزوۆ كەلگەنىندە، ول وتىرعان ورىندىققا ۇلىن اۋناتىپ العان كورىنەدى.
ات تەرگەۋ. ول – ادامدى سىيلاۋعا ارنالعان ىزەتتىلىك ادەت - عۇرىپ. ۇلتتىق بولمىس بويىنشا كەلىندەر اتاسىنا، قايناعاسىنا، قاينىسىنا، قايىن - سىڭلىسىنە اتىن اتاماۋ ءۇشىن قوسىمشا ات قويادى. مۇنى ات تەرگەۋ دەپ اتايدى. مۇندايدا قويىلاتىن اتتاردىڭ كەيبىرى مىنانداي: «مىرزا قايناعا»، «باي اتام»، «بي اعا»، «تەنتەگىم»، «ەركەجان»، «شەبەر شەشەي»، «اق اجە»، «سىرعالىم»، «شاشباۋلىم». جەڭگەلەرى قاينىلارىنا ازىلدەپ، بويلارى تاپال بولسا «سۇڭعاقتىم»، جايباسار بولسا «جۇيرىگىم» دەپ تە ات قويادى. ەر ادامدار دا وزىنەن ۇلكەندەردى ماكە، ساكە دەپ قۇرمەتتەيدى. بەلگىلى جازۋشى دوساي كەنجەتايدىڭ مىنا ءبىر اڭگىمەسى ناق ومىردەن الىنعان. ول كىسى بىلاي دەيدى: «اقىرى اۋىلدى اڭسايسىڭ. جەڭگەلەر ەسكە ءتۇسىپ كوڭىلدىڭ بوساپ كەتەتىنى بار. ايدارلىدا ا. يمانوۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپتە وقيمىن... كەمپىردىڭ بالاسى بولعان سوڭ با جەڭگەلەرىم اتىمدى اتاماي: «ءاي بالا»، «مىرزا بالا»، «بي جىگىت» دەگەن دۇردەي اتاعىممەن شاقىراتىن. جەڭگەلەرىمنىڭ كوبىسى مەكتەپتە ءمۇعالىم ەدى. ءبىر كۇنى اتالاس اۋلەتتىڭ كەلىنى، ماعان جاقىن جەڭگە مانسيا اپاي زۇلپىحار دەگەن اعامنىڭ بايبىشەسى، باسقا كورشىلەس اۋىلدان كوشىپ كەلىپ مەكتەپكە ورنالاستى. كوشىپ كەلمەي تۇرىپ تا ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ بارلىق جيىن تويىندا ارالاسىپ، كەلىن بولىپ، قىزمەت جاساپ «ءاي بالا» دەپ جۇرەتىن. ساباعى ماتەماتيكا، ءبىر كۇنى ماعان قاراپ «كەنجەتايەۆ دوساي» تاقتاعا شىق!» دەمەسى بار ما؟! مۇنىسى ابدەن كەمپىردىڭ بالاسى بولىپ «راديكالدى يدەولوگيامەن» تاربيەلەنگەن ماعان ۇنامادى. انا جەردە بۋلىعىپ: «ءاي، ارعىننىڭ قىزى، اتامنىڭ اتىن نەگە ايتاسىڭ» دەپ سالعام عوي. سودان تاقتاعا ەمەس بىردەن سىرتقا، ودان تىكە ۇيگە تارتتىم. بولعان ءمان جايدى اجەمە جايىپ سالدىم. ارتىنشا كەشكە زۇلپىحار اعام مەن مانسيا جەڭگەم كەلىپ ورامال، ماتاسى بار، اجەمنەن كەشىرىم سۇراپ قۇتىلدى.
مىنە، وسى سالتىمىزدى ۇمىتپاۋدىڭ، ونى زامانعا ساي جەتىلدىرە ءتۇسۋدىڭ وتباسىنا ارنالاعان باعدارلامالاردا تۇراقتى ەسكە ءتۇسىرىپ، جاڭعىرتىپ وتىرۋدىڭ ماڭىزى زور ەكەنىن ءبىلدىم.
ەرۋلىك بەرۋ. اۋىلعا باسقا جاقتان ءبىر ءۇي كوشىپ كەلسە، باۋىرلارىنىڭ ءبىرى تۋعان - تۋىستارىنا جاپسارلاس كەلىپ قونسا، كورشى - كولەمى نەمەسە جاقىندارى جاڭا ۇيگە «ەرۋلىك» دەپ اس پىسىرەدى، تاباق تارتىپ، قوناقاسى بەرەدى. بۇل سالتتى ەرۋلىك دەپ اتايدى. وسىلايشا قازاقتار تانىسىن، تانىماسىن ءبىر - ءبىرىن بوتەنسىمەي، ءوز ورتاسىنا تارتا بىلگەن.
ەرۋ – «ەرۋ وتىرعان اۋىل كوشىپ كەلىپ كەرەگەسىن جايماي، جاپپانىڭ استىندا جاتقان اۋىلعا ەرۋلىك بەرمەسە ۇلكەن ۇياتقا قالاتىنى ەرتەدەن كەلە جاتقان سالت». كوشىپ بارا جاتقان ءۇي ۇزاق جولدا وزدەرى دە، ات - كولىگىن دە تىنىقتىرۋ ءۇشىن جولدا وتىرعان ءبىر اۋىلدىڭ جانىنا كەلىپ 1 - 2 كۇن ايالدايدى. ءۇي تىكپەي ابىلايشىلاپ (شاڭىراقتى ۋىقپەن كوتەرىپ وتىرۋ) نەمەسە جاپپا تىگىپ (كەرەگەلەردىڭ باسىن قوسىپ) وتىرادى. كوشۋلەردىڭ مۇنداي ايالداۋىن «ەرۋ» دەيدى. وسىنداي كەزدە اۋىل ادامدارى كەلىپ، سالەمدەسىپ، ءجون سۇراسادى. ولاردى «ەرۋلىككە» شاقىرىپ، قوناق ەتىپ، ريزا قىلىپ، جولعا شىعارىپ سالادى. ەگەر ەرۋ كوشتىڭ يەسى 4 - 5 كۇن وتىراتىن بولسا، «ەرۋلىككە - قارۋلىق» دەپ ءبىر قويىن سويىپ، اۋىل ۇلكەندەرىن شاقىرىپ، باتاسىن الادى. بۇل سالتتا ەلىمىزدىڭ بىرلىگى مەن ادامگەرشىلىك، سىيلاستىق بەلگىسى جاتىر.
كورشى – قونىسى ورتاق، ەتەنە ارالاسىپ، كۇندەلىكتى جۇزبە - ءجۇز كەزدەسىپ، امان - ساۋلىق سۇراسىپ جۇرەتىن كىسىلەر. قازاق حالقى «كورشىنى قۇداي قوسادى» دەيدى. جاڭا ورىنعا كوشىپ كەلىسىمەن ەرۋلىك بەرىپ، قونىس تويىن جاساۋ داستۇرىندە دە ەڭ اۋەلگى نيەت - كورشى قولاڭدارمەن تانىسۋ بولعان. «ادام كۇنى - اداممەن» دەمەكشى، كۇندەلىكتى ومىردە اركىم - اق كورشىنى قاجەتسىنەدى. ويتكەنى، ءبىر ءىس تۋىپ قينالعاندا، ءبىر نارسە قاجەت بولعاندا ەڭ الدىمەن كورشىلەردەن كومەك سۇراپ جاتامىز. كورشىمەن سىيلاستىق - ەلدىڭ سىيلاستىعىن، كورشىمەن تاتۋلىق - قوعامنىڭ تاتۋلىعىن ۇقتىراتىندىقتان، يسلام ءدىنى كورشىمەن جاراسىمدى سىيلاستىقتا بولۋعا شاقىرادى. «الىس تۋىستان جاقىن كورشى» ارتىق دەپ بەكەر ايتپاعان.
ايرىلىسار كوجە - كورشى قونعاندا «ەرۋلىك» بەرىپ، قىستاي نەمەسە جازداي بىرگە وتىرعان، سىيلاسقان وتباسىلار قونىس اۋدارىپ بولىنگەن جاعدايدا ولار ەندى «ايرىلىسار كوجەگە» شاقىرادى. «كوجە» دەپ سىپايىلاپ اتاعانى بولماسا سىيلى، سىباعالى تاباق تارتىلادى. ولار ءبىر - بىرىنە ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ، «ۇرىسپاي ايرىلعان ۇيالماي قوسىلار» دەپ تاعى دا امان - ساۋ قوسىلۋعا تىلەك بىلدىرەدى. بۇدان ولاردىڭ ءبىرىن - ءبىرى سىيلاۋ، قيماستىق كوڭىلدەرى كورىنەدى. «ايرىلىسار كوجە» – ادالدىق ءارى ادەمى ءداستۇر.
بەلكوتەرەر. توقسان كورەمىن دەگەن جاسىم با ەدى، بىلامىق ىشەيىن دەگەن اسىم با ەدى، دەپ باياعى قاريالار ايتقانداي جاسى جەتكەن ادامدار ءتىسى بولماعان سوڭ تاماق جەي المايدى. ال، الگى كىسىلەرگە جاقسى تاعامدار قاجەت. مۇنداي جاعدايدا وسىنداي ادامدارعا ارناپ «بەلكوتەرەر» دەگەن تاعام ارنايى دايىندالادى. بۇل ءارى جۇمساق، ءارى ءدامدى، ءنارى مول قازى، جەنت، سارىماي، قىمىز، اق ىرىمشىك، بال تاعى سول سياقتى تاماقتاردان ازىرلەنەدى. مۇنى بالالارى، كورشى – قولاڭدارى، سىيلاس كىسىلەر ادەيى دايىنداپ اكەلەدى. بۇعان وتە ريزا بولعان قارتتار باتاسىن بەرەدى.
ب. امالبەكوۆ اتىنداعى جوببم بازاسىنداعى تىرەك مەكتەبى (رو)
جوبانىڭ اۆتورى: امانجول ايىم
جەتەكشىسى: مۋحاممەدجانوۆا نۋرگۋل راميلوۆنا
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
قازاقتىڭ كونە سالت-داستۇرلەرىن قايتا جاڭعىرتۋ. جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
«قيىن» بالالاردىڭ مىنەز – قۇلقىن تۇزەتۋدىڭ پسيحولوگيالىق ماسەلەلەرى
