قيامەتتەن ورالعان
سودان بەرى دە جيىرما جىلعا جۋىقتاپ قالىپتى. 1 978 جىلى دەلەگاسيا قۇرامىندا موڭعولستانعا باردىم. ۇلان-باتىردان ۇشاققا ءمىنىپ حوبدا ايماعىنا جەتتىك. ونداعى قازاقتارمەن كەزدەستىك. اتامەكەنگە، قازاقستانعا دەگەن ىنتىزارلىقتى ءبىز سوندا سەزدىك. كيىز ءۇي تىگىپ وتىرعان جىلقىلى اۋىلدىڭ اقساقالى قوشتاساردا: قازاقستان دەگەن قاسيەتتى ەلگە سالەم، سول ەلدى باسقارىپ وتىرعان قونايەۆتاي ەرگە سالەم. ءبىزدى كوشىرىپ الاتىن، — دەپ ەدى.
قايتادان ۇلان-باتورعا قايتتىق. مەيمانحانادا ايگىلى سۋرەتشى ۇكى اجييەۆ ەكەۋىمىز ءبىر نومىردەمىز. ەسىك قاعىلىپ، ىشكە قاپساعاي بويلى، قىران قاباق، ەر تۇلعالى ءبىر ازامات كىرىپ كەلدى.
— باۋىرلارىم-اي، سەندەردى دە كورەتىن كۇن بولادى ەكەن-اۋ، — دەپ بىزبەن قۇشاقتاسىپ كورىستى.
سويتسەك، بۇل شىعىس تۇركىستاننان التاي اسىپ، مونعولياعا قاشىپ كەلگەن جازۋشى سەيىتحان ءابىلقاسىم ۇلى ەكەن. ساكەڭ سول جولى ءوز باسىنان كەشكەن تار جول، تايعاق كەشۋدى جىرداي ەتىپ بەردى. قىتايدا مادەنيەت ريەۆوليۋسياسى، حۋنۆەيبيندەر دەگەن ءبىر سۇراپىل ءداۋىر وتپەدى مە. حۋنۆەيبيندەر سەيىتحان ءابىلقاسىمۇلىن «ۇلتشىل» دەپ، ءولىم جازاسىنا بەردى. ۇلتىن سۇيگەن ادام نەگە «ۇلتشىل»، نەگە ولۋگە ءتيىس. بىزدەگى 1937 جىلدىڭ سۇمدىعى سياقتى.
سودان ايتەۋىر تۇرمەدەن قاشىپ شىعىپ، التاي تاۋىنان اسادى توي. سوڭىنان حۋنۆەيبيندەر قۋىپ، جارالى ەتەدى. كورەتىن جارىق ساۋلەسى، تاتاتىن ءدامى بار ەكەن، مونگوليا شەكاراسىنا جەتىپ امان قالادى. سوندا قازاقستانعا قاراي قاشپاستان نەگە مونعولياعا بەت العان؟ كەزىندە قازاقستان كوممۋنيستىك توزاققا اينالعاندا، مىڭداعان كازاك ەلدەن بەزىپ، قىتايعا اۋعان. سودان جۇرەك شايلىعىپ قالعان.
— ەندى نە جۇمىستاسىز؟ — دەپ سۇرايمىن ساكەڭنەن. سەيىتحان ءابىلقاسىم ۇلى كوزى جاساۋراپ:
— وسىندا ءبىر مەكەمەنىڭ قاراۋىلىمىن. قاسىمدا ءبىر ۇيعىر بار. و دا مەنىمەن بىرگە قىتايدان قاشقان. ءبىر كىتاپ جازىپ ءبىتىردىم. اتى — «قارا بوران»، — دەدى.
— ءسىز جازۋشى بولساڭىز، شىڭجاڭنان شىقساڭىز، وندا اقىن قىزىر ورالوۆتى بىلەتىن شىعارسىز، — دەدىم مەن. ساكەڭ ءتۇرى سۇرلانىڭقىراپ بارىپ:
— ونى قايدان بىلەسىز؟ — دەدى.
مەن 1957 جىلى «لەنينشىل جاس» گازەتىندە جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كەزىمدە شىعىس تۇركىستاندا تۇراتىن اقىن قىزىر ورالوۆتىڭ ولەندەرىن گازەتكە باستىرعانىمدى، كەيىننەن ول ماعان ارناپ «ىلە» گازەتىندە ريزالىق ولەڭ جاريالاعانىن ايتتىم. سودان سوڭ حابار بولماي كەتتى. ولەڭدەرى لاپىلداپ تۇرعان وت-جالىن ەدى دەيمىن عوي باياعى. ساكەڭنىڭ كوزىنەن جاس تامشىلادى.
— ول اقىن باۋىرىڭدى حۋنۆەيبيندەر اتىپ ءولتىردى. تۇرمەدەن بىرگە قاشقانبىز. جولدا وققا ۇشتى.
الىستاعى ۇلان-باتور اسپانىنىڭ استىندا وتىرعاندا ەستىگەن سۋىق حاباردان ەڭسەمىز ەزىلىپ، ءبىراز ۋاقىت ءۇنسىز قالدىق.
سودان سوڭ ءوز جايىمدى ايتتىم. «قارادان شىعىپ حان بولعان، ايىردان تۋىپ نار بولعان» تۇرار رىسقۇلوۆ دەگەن كىسى وتكەنىن، وتىز سەگىزىنشى جىلى اتىلىپ كەتكەنىن، سول رىسقۇلوۆ 1924-25 جىلدارى مونعوليادا كومينتەرننىڭ وكىلى بولىپ تۇرعانىن، ەندى سونىڭ ءىزىن تابا الماي جۇرگەنىمدى ايتتىم.
— بۇعان، ءسىرا، وسىنداعى وقىمىستى جىگىت قارجاۋباي سارتقوجا ۇلى كومەكتەسەر، — دەپ قالدى ساكەڭ.
ايتقانىنداي، قارجاۋباي سارتقوجا ۇلى تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ 1924 جىلى مونگوليا ۇلى حۋرالىندا سويلەگەن سوزدەرىنىڭ. ەتنوگرافياسىن تاۋىپ بەردى. بۇل «قىزىل جەبە» رومانىن باستاپ جازىپ جۇرگەن كەزىم ەدى. سول جولى وسى ساكەڭنىڭ، قارجاۋبايدىڭ كومەگىمەن مەن دەنەماا ەسىمدى مونگول ايەلىمەن اڭگىمەلەستىم. تۇرار رىسقۇلوۆتى جاقسى بىلەتىن كىسى ەكەن. مونگول رەسپۋبليكاسىنا ەڭبەگى سىڭگەن دارىگەر ەكەن. تۇرار تۋرالى اسا ءبىر قۇرمەتپەن، ىنتىزار، ساعىنىش لەپپەن اڭگىمە ايتقانى تىم اسەرلى بولدى... سۋرەتشى ۇكى اجييەۆ دەنەماانىڭ سۋرەتىن سالىپ ەدى...
مىنە، كورنەكتى جازۋشى سەيىتحان ابىلقاسىمۇلىمەن ءبىزدىڭ تانىستىعىمىز وسىلاي باستالعان. سونداعى ساكەڭنىڭ: «قازاقستان توپىراعىنا تابانىم ءبىر تيسە، شىركىن!» — دەپ اھ ۇرعان ارمانى ءالى ەسىمدە. ەر-ازامات اقىرى سول ارمانىنا جەتتى. «قارا بوران» كىتاپ بولىپ الدىمەن الماتىدا باسىلدى. «جۇلدىز» جۋرنالىندا «وسپان باتىر» رومانى جارىق كوردى.
ارينە، مىنا زاماندا جازۋشى دەگەن اعايىنعا ۇكىمەت كوزقاراسى قىليلاۋ بولىپ تۇرعاندا، قازاقستانعا كەلىپ جازۋشى سەيىتحان ءابىلقاسىم ۇلى كۇمپ بەرىپ، جۇماققا كەنەلە قالعان جوق. جاسى بولسا جەتپىسكە كەلدى. دەنساۋلىعى كەمشىن.
جالپى، مونعولستان مەن قىتايدان قازاقستانعا قونىس اۋدارعان اعايىندار اراسىندا كازاك ادەبيەتى مەن ونەرىنە، جالپى مادەنيەتىنە باعالى ۇلەس قوسقان ازاماتتار از ەمەس.
بۇل ۇلتتىق رۋحانياتتى بايىتقان ۇلەس.
ۇكىمەت تاراپىنان، جەرگىلىكتى اكىمشىلىك تاراپىنان وسى جاعداي ەرەكشە ەسكەرىلىپ، ادەبيەت، ونەر ادامدارىنىڭ ەنبەگىنە لايىقتى قامقورلىق جاسالعانى يمان ءىسى بولار ەدى. ويتكەنى ادەبيەتپەن ونەر جەمىسى — بۇكىل حالىقتىق، مەملەكەتتىك بايلىق.
سول بايلىقتىڭ ءبىر يەسى — ءومىرى قيامەت پەن قىزىققا تولى، بۇگىن جەتپىسكە تولىپ وتىرعان سەيىتحان ءابىلقاسىم ۇلى.
You Might Also Like
-
جازۋشى الىبەك اسقاروۆتىڭ «ءور التاي، مەن قايتەيىن بيىگىڭدى...» پوۆەسى جونىندە
