سوڭعى جاڭارتۋ

(وزگەرتىلگەن ۋاقىتى 2 اپتا بۇرىن)
"؛قالقامان-مامىر"؛ پوەماسىنداعى مامىر بەينەسى
«قالقامان - مامىر» پوەماسىنداعى مامىر بەينەسى.
I كىرىسپە ءبولىم
شىعىس ەلى – شولپان سۇلۋلارى جىرىنا باي ەل.
II نەگىزگى ءبولىم
1. عاشىقتىق جىردىڭ كەڭ جايىلعان ءبىر ءتۇرى – «قالقامان - مامىر» پوەماسى
2. مامىر – ءارى سۇلۋ، ءارى ەستى، ەركەكشورا
III قورىتىندى ءبولىم

«قالقامان - مامىر» پوەماسى – جاستاردىڭ ءمولدىر ماحابباتىنىڭ دالەلى.
قازاق حالقى – نەگىزىنەن، ءسوز ونەرىنە، ولەڭ - داستاندارعا كوپ ءمان بەرگەن حالىق. سوناۋ V - VI عاسىرلاردان - اق دامىعان ءسوز ونەرى شىعىس تۇركى تىلدەس ەلدەرگە قاناتىن كەڭ جايىپ، جىر - تولعاۋلار، ولەڭ - داستاندار اۋىزدان - اۋىزعا حالىق جادىندا ساقتالعان. وسىنداي حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ جىر - داستاندارى، باتىرلىق جىرلار، عاشىقتىق، نە تۇرمىس - سالت جىرلارى بولسىن شىعىس ەلدەرىنىڭ ءسوز ونەرىندە تەرەڭىرەك قالىپتاسقان. اسىرەسە، عاشىقتىق جىرلار، ليرو - ەپوستىق جىرلار حالىق جىرلارىن ۇرپاققا تانىستىرعان جىرشىلار ارقىلى قازاق قاۋىمىندا عاسىرلار بويى ساقتالىپ كەلەدى. «ءلايلى - ءماجنۇن»، «ءجۇسىپ - زىليحا»، «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ»، «قالقامان - مامىر» سياقتى ليرو - ەپوستىق جىرلاردىڭ ەڭ نەگىزگى تاقىرىپتارى سۇيىسپەنشىلىك، ماحابباتقا ادالدىق، ءمولدىر ماحابباتقا جەتۋ جولىنداعى ىزگى ىستەر، حالىقتىڭ تۇرمىس - سالتى، تىرشىلىگى، ءداستۇرى، تازا ماحاببات جولىنداعى قايعى - قاسىرەت، كۇيىنىش - ءسۇيىنىشى بولىپ تابىلادى.

وسىنداي عاشىقتىق جىردىڭ كەڭ جايىلعان ءبىر ءتۇرى – «قالقامان - مامىر» پوەماسى. بۇل ەسكى قازاق ءومىرىن سۋرەتتەۋ ارقىلى تراگەديالىق تاعدىرلار تۋرالى سىر شەرتەتىن بۇل پوەما ش. قۇدايبەردى ۇلىنىڭ اتىن بۇكىل قازاق دالاسىنا جاريا ەتتى. بۇل پوەما قاي حالىق بولسا دا ءسۇيىپ تىڭدايتىن، قايعىلى - قاسىرەتتى، تراگەديالى پوەما بولعاندىقتان ەكى جاس ءوز ماقساتتارىنا جەتۋگە ۇمتىلدى. مەنىڭ ويىمشا، قوس عاشىق وزدەرىنىڭ ەڭ نەگىزگى ماقساتى تازا ماحابباتقا جەتتى. «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» كەزەڭىندەگى حالىقتىڭ حال - احۋالى، تۇرمىس - تىرشىلىگى دە انىق كورسەتىلگەن.
«ەي، مامىر، ادامدى اللا جاراتىپتى،
حاۋا انانى ادامعا قاراتىپتى.
ءبىرىن ەركەك، بىرەۋىن ايەل قىلىپ،
ەكەۋىنەن كوپ جاندى تاراتىپتى.
قۇداي نەگە قىلماعان ادامدى تاق،
بالالارىن وزىنەن ءوستىرىپ - اق.
حاۋا انانى جاراتۋدا ماقسۇتى نە؟
سول اراسىن بىلۋگە اقىلىم شاق.». قالقاماننىڭ ايتقان سوزدەرىنەن - اق بۇل پوەمانىڭ، بىرىنشىدەن، سىرعا تولى ەكەنىن بايقاپ وتىرمىز. ارينە، پوەما تاقىرىبى ماحاببات، سۇيىسپەنشىلىك بولسا سىرلى جىر بولماۋى مۇمكىن ەمەس.
«قالقامان - مامىر» پوەماسىنداعى مامىر بەينەسى دە، ارينە، ايرىقشا ماڭىزدى. مامىر – سۇيكىمدى، سۇلۋ، ءور مىنەزدى وجەت قىز.
«سول بايدىڭ ون بەس جاسار قىزى مامىر
ءارى سۇلۋ، ءارى ەستى، ەركەكشورا»،- دەپ ەپيتەت ارقىلى پوەمادا بەرىلگەن بۇل تارماقتار اسا ءبىر سۇلۋلىقتى كورسەتەدى. قىز بالاعا ءتان قاسيەت – سۇلۋلىق. ال مامىر قانداي سۇلۋ بولعانىمەن ەر مىنەزدى قىز بولعان. بۇل پوەمادا مامىر ءوزىنىڭ ناعىز قازاق ەلىنىڭ قىزى ەكەنىن ءدال، انىق كورسەتەدى. ءسوز ونەرىن قۇرمەتتەگەن قازاقتىڭ سۇلۋ قىزدارى دا ءسوز ونەرىنىڭ ءمانىن تۇسىنگەنى، قادىرلەگەنى كورىنىپ - اق تۇر.
«اۋىلىمنىڭ كۇنباتىسى قالىڭ قامىس،
بۇرسىگۇننەن ارعى كۇن بولادى الىس.
جاس كىسىدە بار بولسا جىگەر - نامىس،
بولىپ كەتىپ جۇرمەسىن جاتپەن تانىس.» دەگەن مامىردىڭ بۇل شۋماقتارى ءسوز ونەرىنە دەگەن اسا قۇرمەتتىلىگىن كورسەتەدى. داستۇرگە بەرىك، ءارقاشان ۇلكەننىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەيتىن مامىردىڭ ەلىنەن قاشۋى – تاڭعالارلىق ءىس. ارينە، بۇل قالقامانعا دەگەن تازا ماحاببات، ادال سۇيىسپەنشىلىگىنەن وربىگەن ءىس. مامىردىڭ سۇلۋلىعى تولىقتىرىپ وتىراتىن قاسيەت – اقىلدىلىق، سابىرلىلىق. سۇلۋ مامىردى سۇلۋلاندىرىپ كورسەتۋ ءۇشىن اقىن ادامگەرشىلىك، سەزىم، ماحاببات، ادىلەت – دۇنيەدەگى ەڭ قىمبات، ەڭ اسىل نارسەلەر دەپ اتاپ كورسەتەدى. قازاق حالقىنا ءتان ۇستامدىلىق، يناباتتىلىق، سابىرلىلىقتى مامىر ءوز بويىنا جيناقتاي بىلگەن. ءوز باسىن قاتەرگە تىگىپ ەلىنە قايتىپ كەلۋى وسى ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرگە تولىق يە ەكەنىن كورسەتەدى.
«كوكەناي، قارعامايمىن، سوزىمە ب ا ق،
ءىسىم ءجون، ءبىر قۇدايعا كوڭىلىم حاق.
موينىڭا مەنىڭ قانىم حالال بولسىن،
بولما ەندى قالقاماننىڭ قانىنا ورتاق.»،- دەپ سۇيگەن جارىنىڭ اماندىعىن تىلەپ، ولەر الدىندا جۇرتىنان قالقامانعا ادىلەتتى بولۋىن سۇرايدى. تازا ماحاببات ءۇشىن كۇرەسكەن مامىردىڭ ءولىمىنىڭ ءوزى – ادىلەتسىزدىككە ايتقان لاعىنەتى، قارسىلىققا شىققان كۇرەسى دەپ ۇعىنامىز.
قورىتىندىلاي كەلە، مەن «قالقامان – مامىر» پوەماسىنىڭ قازىرگى جاستارعا ءمولدىر ماحابباتتى قالىپتاستىرۋعا، ءبىر - بىرىنە دەگەن تازا سۇيىسپەنشىلىكتى ورناتۋعا كومەكتەسەتىنىن ايتقىم كەلەدى. ارينە، سول كەزدەگى جاستار مەن قازىرگى زامانعى جاستاردىڭ زامانىن سالىستىرۋعا كەلمەيدى. قازىرگى جاستار ءوز ماحابباتتارىن قايعى - قاسىرەتسىز، ءسۇيىنىش - كۇيىنىشسىز ەلەستەتە الادى. ءبىراق ەرتەدەگى زامانداعى ماحابباتتىڭ ۇلىلىعى سونشا، عاشىقتار ماحاببات ءۇشىن جانىن قيعان. ال بۇل – قازىرگى جاستار ءۇشىن ۇلكەن ۇلاعات. ءسوز سوڭىندا مەن: «ءارقاشاندا ماحابباتتى قادىرلەي بىلەيىك!»، دەگىم كەلەدى.

«باتىر بايان» پوەماسىنداعى بايان بەينەسى.
بايان باتىر – شىنىمەن، ءوز زامانىنىڭ ابىرويىن اسقاقتاپ تۇرعان ابىلاي ءداۋىرىنىڭ پەرزەنتى. ول العىرلىعى، تاپقىرلىعىمەن ابىلاي حاننىڭ ەرەكشە قۇرمەتىنە بولەنگەن. ابىلاي حان ءبىر سوزىندە: «ءوز باتىرلارىمنىڭ اراسىندا مالايسارى مەن بايان باتىر بارىنەن جوعارى تۇر. مالايسارىنىڭ بايلىعى، مىنەزى جاعىنان، ال بايان باتىر اقىلى مەن ەرجۇرەكتىلىگى جاعىنان،» - دەگەن ەكەن. ماعجان جۇمابايەۆ «باتىر بايان» پوەماسىنداعى مىنا جولداردا:
«ول كۇندەر از قازاق پەن قالىڭ قالماق،
قىران مەن قارا قۇستاي الىسقان شاق.
بالاسى التى الاشتىڭ ابىلايدىڭ،
استىنا اق تۋىنىڭ تابىسقان شاق.
قازاقتىڭ باتىرلارى ءبارى قىران،
سوندا دا ءبىر باتىر جوق بايانداي تاپ،» - دەي وتىرىپ، ابىلايدىڭ اق تۋىنىڭ استىنا جينالعان ەش باتىر بايانعا ەڭ كەلمەيتىنىن ايتادى.
بايان – تاريحي تۇلعا. ول جايلى مالىمەت از بولعانىمەن، حالىق اراسىندا باياننىڭ بەدەلى اسا وعارى بولعان. ول قازاق - جوڭعار شايقاستارىندا اسقان ەرلىك كورسەتىپ، «باتىر بايان» اتانعان. ءتاتىقارا تولعاۋىندا بىلاي دەيدى:
«بوكەيدى ايت ساعىر مەنەن دۋلاتتاعى،
دارىپسەلى، ماڭدايدى ايت قىپشاقتاعى.
وزگە باتىر قايتسا دا، ءبىر قايتپايتىن،
سارى مەنەن باياندى ايت ۋاقتاعى.» وسى ءبىر جولداردان باياندى قايتپاس قايسار، قاتال مىنەزىنەن بايقايمىز. باتىر بايان - حالىق قامقورشىسى بولعان، تۋعان جەرى، ەلى ءۇشىن جان اياماي كۇرەسىپ، ەرلىك كورسەتكەن، ەرەكشە كۇشتىڭ، الىپتىلىقتىڭ يەسى بولا تۇرا، جاقسىلىققا جانى قۇمار، ىزگى جاندى، جاۋىنا قانشا قاتال بولسا دا، ەل - جۇرتىنا سونشالىقتى ادال جان. پوەمادا ايتىلعانداي، بايان قىزعا عاشىق بولىپ، جانىمەن قالاپ تۇرسا دا، سۇلۋدىڭ كوڭىلىنە قاراپ، وسى ءىستى كۇشىنە تاپسىرماۋى – باتىردىڭ ناعىز جىگىتكە ءتان ادامگەرشىلىك قاسيەتى. بايان سياقتى باتىرلارىمىزدىڭ تاستاپ كەتكەن تۋعان جەرىن قادىرلەمەۋ – اتا - بابانىڭ، باتىرلارىمىزدىڭ ەڭبەگىن قۇرمەتتەمەۋىمىز بولادى.

You Might Also Like

جاڭالىقتار

جارناما