ءسىبىر وفيسەرى
بۇل وقيعا 1986 جىلعى الماتىداعى اتى شۋلى جەلتوقسان كۇندەرىنەن سوڭ الىستاعى ءسىبىر ورمانى ىشىندە بولدى. ارادا جەتى كۇن وتكەننەن كەيىن ەشكىم كۇتپەگەن جاي ەدى...
اقيقاتىندا، جەلتوقساندىق جاي وي-ساناسىن ەمەس، جان دۇنيەسىن استان-كەستەڭ ەتتى. ال كەيىنگى سانالى ارەكەت ول سۇمدىقتىڭ قاسىندا تۇك ەمەس.
ءقازىر ءبارى دە ءتۇس سەكىلدى...
ءى
سول كۇنى بۋراحان كازارماداعى تۇنگى كەزەكشىلىكتەن كەلىپ، تۇسكە دەيىن تىنىعىپ الىپ، جارى الەكساندرامەن اس ءىشىپ وتىرعان.
قاپەرلەرىندە تۇك جوق. الەكساندرا ءوزى اتتاس ارعى ۇلى اجەسى الەكساندرا گريگوريەۆنا مۋراۆيەۆا، ارعى ۇلى اتاسى نيكيتا ميحايلوۆيچ مۋراۆيەۆ جايىندا اڭگىمە قوزعاعان.
— حان، — دەگەن الەكساندرا ەرىنە قويعان سۇيىكتى ەسىمىمەن اتاپ، — اجەم مەن اتام جونىندە تاعى دا تىڭ دەرەكتەرگە جولىقتىم.
— ءيا، ول قانداي دەرەكتەر؟
—ارحيۆتەگى الدەبىر پاپكالاردىڭ ىشىنەن اجەم مەن اتامنىڭ بىر-بىرىنە جازعان حاتتارى شىقتى. ولار ءنوۆوسىبىر ارحيۆىندە جاتقانى دا تۇسىنىكسىز. حاتتار 1826–1827 جىلدارى سانكت-پەتەربۋرگ پەن نەرچينسك اراسىندا جازىلىپتى. ونداعى ەكەۋارا ايتىلعان ادال سەزىم مەن ماحابباتقا ءتانتى بولدىم. سەن ەكەۋىمىزدى ويلادىم... سونداي قيىن كۇن تۋسا، قايتەر ەدىك دەپ.
بۋراحان ۇندەگەن جوق. الدىنداعى قارا شايىن سوراپتادى.
— مەن اجەمە تاڭ قالام! — دەپ الەكساندرا اڭگىمەسىن جالعادى. — دەكابريستەردىڭ ايەلدەرى اراسىنان ءبىرىنشى بولىپ بايكالدىڭ ار جاعىنداعى كۇيەۋىنە بارۋعا باس تىككەن. ول زاماندا ءسىبىردى قۇدايدىڭ ءوزى دە ۇمىتىپ كەتكەن، ناعىز قارعىس اتقان جەر عوي.
— اتاڭ ءۇشىن عوي. ول دەكابريستەردىڭ باس يدەولوگى بولعان ەمەس پە؟! “كونستيتۋسياسىن” جازعان... ونداي ادامنىڭ سوڭىنان جەر تۇبىنە بارۋعا بولادى.
— دەسە دە... ءقازىر ونداي ايەلدەر جوق.
— سەن شە؟
— بىلمەيمىن، حان!
— ءيا، ونداي كۇن تۋسا، كىم ءبىلسىن؟! ادامنىڭ ادامدىعى سوندايدا سىنالادى.
— قويشى، بۋرا! مەن ءوزىمنىڭ ديسسەرتاسياما بايلانىستى ايتىپ وتىرعانىم عوي. سەن تەرەڭدەپ باراسىڭ.
— ساشا، رەنجىمەشى! — دەدى بۋراحان جاس جارىنا دەگەن جىلى مەيىرىممەن. — مەن سەنى وسىنداي تەكتى تۇقىمنىڭ ۇرپاعى بولعانىڭ ءۇشىن دە، اقىل-پاراساتىڭ ءۇشىن دە سىيلايمىن عوي. پۋشكيننىڭ دەكابريستەرگە جازعان ولەڭىن دە سىبىرگە جەتكىزگەن اجەڭ ەمەس پە؟! ول كىسى تەگىن ەمەس.
— ۇلى اقىن پۋششين دوسىنا ارناعان عوي... اتامىزدىڭ دۆورياندىق دەموكراتتىعى اجەمە ەرەكشە ىقپال ەتسە كەرەك. ءبىر حاتىندا اتاقتى تاريحشى كارامزيندى “رەسەي تاريحىن بۇرمالاۋشى” دەپ اتامىزعا جازىپتى. كارامزيننىڭ ماقالاسىن زابايكالەگە الا بارام دەپتى... — دەي بەرگەندە، تەلەفون شىلدىر ەتە قالىپ، الەكساندرانىڭ ءسوزىن ءۇزىپ جىبەردى.
الەكساندرا جەڭىل كوتەرىلىپ بارىپ، تورگى ۇيدەن تەلەفون سىمىن شۇبالتىپ الىپ كەلدى. كەزەكشى وفيسەر ەكەن، بۋراحانعا گارنيزونعا تەز جەتۋدى بۇيىردى. بۇكىل گارنيزون اياعىنان تىك تۇرۋدا: “چپ” دەدى.
بۋراحان اسكەري وفيسەرگە ءتان قيمىلمەن “اعا لەيتەنانت” شەندى كيتەلى مەن شينەلىن ىلە سالىپ، الەكساندرانىڭ بەتىنەن سۇيمەستەن اتتاندى. ءنوۆوسىبىر قالاسىنىڭ شەتىنە تامان ورنالاسقان اسكەري قالاشىق پەن اسكەري گارنيزون ءبىر الاپتا ەدى.
جەلتوقساننىڭ ىزعار قارىعان اۋاسىن قاسقىرشا قاۋىپ، تاناۋىنان بۋى بۇرقىرىپ، جۇگىرە باسىپ جەتكەندە، وزگە دە وفيسەرلەر اسىعىس كەلىپ جاتىر ەكەن.
گارنيزون باستىعىنىڭ بۇيرىعى شولاق بولدى. ساعات بەسكە دەيىن ارناۋلى اسكەردىڭ قۇرامىنان ەكى ءجۇز جاۋىنگەردى ىرىكتەۋدى تاپسىردى. ىشكى ىستەر اسكەرىنە جاتاتىن ارناۋلى اسكەري بولىمنەن مورالدىق جاعىنان ۇستامدى، بۇيرىقتى بۇلجىتپاي ورىندايتىنداردى ءبولىپ، بارلىق قاجەتتى قۇرال-جابدىقتارمەن، ارنايى ۇيرەتىلگەن يتتەرمەن قوسىپ، بۋراحان سەكىلدى جيىرما شاقتى جاس وفيسەر كۇن بەسىنگە اۋا ساقاداي ساي تۇردى.
سول بويدا ولاردى قالانىڭ شەت جاعىنداعى اسكەري اۋەجايعا الىپ كەلىپ، “ان- اسكەري-ترانسپورت ۇشاقتارىنا ءبولىپ-بولىپ وتىرعىزىپ، قاراڭعى ءتۇن قۇشاعىندا بەلگىسىز باعىتقا ۇشىرىپ جىبەردى. نەگىزگى بۇيرىقتى دا اسپاندا — اۋە لاينەرى ىشىندە الدى.
ءىى
كوك تورىندەگى تۇنگى ىزعاردان سۇڭگىلەنىپ جەتكەن ۇشاقتى الماتى تۇنجىراپ قارسى الدى. مۇزداي قارۋلانعان سۇستى اسكەر ءسىبىردىڭ سۋىعىن الا كەلگەندەي، جاي كۇندە وڭتۇستىكتىڭ جىلىمىعىنا جۋسايتىن قالا ءىشى ساقىلداپ تۇر ەكەن.
ۇشاق تابالدىرىعىنان تۇسكەن بويدا اسكەري كولىكتەر كۇتىپ الىپ، استانالىق الاڭنان ءبىر-اق شىقتى. بۇلار كەشىگىپ جەتىپتى.
كەلگەن بويدا قان-قاساپقا قويدى دا كەتتى. الاڭنىڭ باتىس جاعىنان تۇرە تيگەن ارناۋلى اسكەر توبى وفيسەرلەر بەرگەن بۇيرىقتى مۇلتىكسىز ورىنداي باستادى.
الاڭ تولى وزدەرى سەكىلدى وڭشەڭ وندىردەي جاستاردىڭ قارۋسىز تولقىنى مەن باستارى كاسكالى، قولدارى رەزەڭكە كەلتەكتى، تەمىر قالقاندى، جامباستارىندا ساپەر كۇرەكتەرى سالپىلداعان اسكەريلەردىڭ قارۋلى تولقىنى تىرەسە شارپىستى. ارناۋلى دايىندىقتان وتكەن جەندەت جاساق قالىڭ ءنوپىردى تولقي ءيىرىپ، تۇس-تۇسىنان يەسىز قوي تابىنىنداي ۇيىرە ءبولىپ، بولشەكتەپ الىپ، ەر-ايەل دەمەي، باس-كوز دەمەس قاتىگەزدىكپەن سوققىعا جىقتى. بورىدەي بوپ بىلەك سىبانىپ كىرىسكەندە، ەكى جاعى دا اشۋ-ىزا مەن تەپكى سوققى اسەرىنەن جىندارى قوزىپ، كوزدەرىنە قان تولىپ كەتكەن ەدى.
بۋراحان دا اياماسقا بەكىگەن. بۇعان العاشقى ساتتە-اق الدەبىرەۋ بەتپە-بەت كەپ، قولىنداعى مرامور پليتا سىنىعىمەن تىزەدەن سوعىپ، ەتپەتىنەن تۇسىرگەن. ەت قىزۋىمەن اتىپ تۇرعان بۇل الگى ۇزىنتۇرا جىگىتتى ەبىن تاۋىپ سۇلاتقان. سول-اق ەكەن يىقتاسا قاتار تۇرعان جاساعى الگى بەيشارانى ەس-تۇسىنەن ايىرىلتا ەزىپ تاستادى. سودان بەرى بۋراحان قارا كولەڭكەدە ارىستانشا ارپالىسىپ جۇرگەن ءوز قانداس باۋىرلارى ەكەندىگىن دە ەستەن شىعارىپ الدى. جەلتوقساننىڭ جەلسىز ۇسكىرىگىندە دەمى بۇرقىراپ، قارنى شۇرقىراپ، جانى ىشقىنىپ، قانى قىزىپ كىرىسكەن. قىزداردى شاشتان سۇيرەپ، جىگىتتەردى جاعادان الىستى. جان العىش جەندەتكە اينالدى.
ادام بالاسىنىڭ اراسىندا بولعان وقسىز، ءبىراق ارسىز قاندى مايدان ءتۇن ورتاسى اۋا تولاس تاپتى. الاڭ بەتىن جاپقان اق قار، كوك مۇز قانعا شىلانىپ، تامشىلاعان جاسقا قاتىپ قالدى. ءار-ار جەردە جارالى جاندار، تالىقسىعان تاندەر جاتتى. ولاردى دا بۇلار قاسقىر تارتقان مالداي تەرىپ الىستى. جەرگىلىكتى ءتارتىپ ساقشىلارى توپ-توبىمەن ءتۇن قوينىنا جىتىرىپ اكەتتى.
ەرتەڭىندە دە وسى كورىنىس قايتالاندى. ءبىر ادام تولقىنىن كەلەسى تولقىن باسىپ، ىمىرت جابىلا تاپ كەشەگى سۇراپىل ايقاس قايتا قىزدى. ءورت سوندىرگىش كولىكتەردەن سۋىق سۋ شاشا وتىرىپ، ءتۇن ورتاسىنا تامان جەلتوقساندىق جاستار لەگىن ارەڭ تاراتتى.
الاڭ ايدىنىندا ايقاس كەشەگىدەن دە كۇشتى، كوكتايعاق توسىندە توپالاڭ تيگەندەي تاياققا جىعىلعاندار كەشەگىدەن دە كوپ بولدى. بۇلارعا كومەككە كەلىپ جەتكەن باسقا دا ارناۋلى اسكەري جاساقتار ايانىپ قالمادى. جەلتوقساندىقتار “فاشيست” دەپ باعالاعانداي، ناعىز “كاراتەلدىك” قاتىگەزدىككە باردى. قاھارلى سۋىقتا قارۋسىز قايرات كورسەتكەن جۇرتتى جاپپاي قانعا بوكتىردى.
بۋراحاننىڭ دا جۇرەگى نەشە مارتە لوبلىپ، نەشە مارتە بەرىشتەنىپ، جان دۇنيەسى استاڭ-كەستەڭ بولدى. جەلتوقسانشىلاردىڭ جازىقسىز ءجۇزى، جالعانسىز ءسوزى ويىن ونعا ءبولدى. ساناسىن دا سەمسەردەي وسىپ، جانىن قويارعا جەر تاپپاعان ساتتەردى دە باستان كەشتى. ءتىپتى الدەنەنى سىلتاۋراتىپ، 18 جەلتوقسان كۇنى ءوز جاۋىنگەرلەرىنىڭ جاۋىرىنىنا تىعىلا بەردى...
مۇنى بايقاپ قالعان ستانيسلاۆ دەگەن وفيسەر: “سەن نەمەنە، قازاقتارعا جۇرەگىڭ اۋىرىپ تۇر ما؟ ءا، قازاقتىعىڭ ويىڭا ءتۇستى مە؟!” دەپ قىجىرتا تيىسكەن. بۇل ءبىراق ونى ەلەمەۋگە تىرىستى. دەگەنمەن جۇرەگى شانشىپ-شانشىپ قالعانى بار.
اياقتالمايتىنداي كورىنگەن الاڭداعى “مۇز قىرعىنى” دا تىنىم تاپقان. اينالدىرعان ەكى كۇندە بۇل ەكى عاسىردى باستان كەشكەندەي بولدى... سوڭعى كۇندەرى تۇيىق، اشۋلانشاق بوپ كەتتى. ءۇش كۇننەن كەيىن نوۆوسىبىرگە ۇشاقپەن قايتىپ كەلە جاتقاندا دا كوڭىلى قۇلازىپ، جۇرەگىن الدەنە جانشىپ تاستاعانداي كۇيگە ەندى. ەسىنە ۇيدە قالعان جاس جارى الەكساندرا تۇسە بەردى. ونىڭ وتكەن عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە بولعان “دەكابريستەر كوتەرىلىسى” تۋرالى، دەكابريست اتاسى مەن عاجاپ اجەسى جايىندا ايتقان اڭگىمە سارىنى ساناسىندا جاڭعىرىعا وياندى.
ەشتەمەنى ويلاماۋعا تىرىسىپ، كوزىن جۇمىپ، ۇيىقتاعىسى كەلدى. الدە اسكەري ۇشاقتىڭ گۇرىلىنەن، الدە جاۋىنگەرلەردىڭ ءوزارا دۇبىرىنەن ۇيقىسى كەلمەدى. قارسى الدىنا بىرەۋ كەلگەندەي بولدى. كوزىن اشىپ الدى. قاسقايىپ ستانيسلاۆ تۇر.
— بۋريا، — دەدى ول، — سەن تازا ادام ەمەسسىڭ... سەن وفيسەر ەمەسسىڭ. سوۆەت وفيسەرى اتىنا كىر كەلتىردىڭ!
بۋراحان قالاي اتىپ تۇرعانىن ءوزى دە سەزبەي قالدى.
— سەن... سەن... — دەپ ستانيسلاۆ ءبىر ادىم شەگىندى. — سەن
ساتقىنسىڭ... سەن ۇلتشىلسىڭ!
— مولچات! — دەپ بۋراحان دا اقىرىپ جىبەردى.
— نە وري! — دەپ ستانيسلاۆ تاعى شەگىندى. — مەن شىندىقتى ايتىپ تۇرمىن. سەن وتكەن جولى جەلتوقسانشى بۇزاقىلاردى سوققىعا جىققان جوقسىڭ. قايتا ولاردى قورعاشتاپ، كەيبىرەۋىن قۇتقارىپ جىبەردىڭ... جاۋىنگەرلەر — كۋا. ولار، مىنە، وتىر عوي. قانە، قۇدايشىلىعىن ايتىڭدارشى!؟
ولار ءبىراق ۇندەگەن جوق. ەكى وفيسەردىڭ اراسىنا سوت بولعىسى كەلمەسە كەرەك. بۋراحاننىڭ توبە قۇيقاسى شىمىرلاپ كەتتى. اۋزىنا ءسوز تۇسپەدى. دەنەسى ءوز-وزىن يگەرە الماي، ىستىق تەمىرمەن شىجعىرىپ العانداي قالش-قالش ەتەدى.
— بۋريا، — دەدى ستانيسلاۆ، — مەن سەنى ايايمىن! ۇلتشىلدىعىڭ ءۇشىن ەمەس، ەل ءۇشىن ماقتانۋ كەرەك... مەن دە ۇلتشىلمىن. كەششەلىگىڭ ءۇشىن ايايمىن!
بۋراحان ءتىل قاتا الماي، جۇيكە تامىرلارى سىمداي تارتىلىپ، قان تامىرلارى سولقىلداپ اكەتىپ بارادى. ەكى كوزى ستانيسلاۆقا قادالىپ، قوزعالا الماي قالعان. قوس جۇدىرىعى ءتۇيىلىپ كەتىپتى.
— انداعى قارا كوزدەرىڭدى شاقشيتپاي-اق قوي. كوزدەرىڭ ءبارىبىر تۇك كورمەيدى... حا-حا-حا! — دەپ ستانيسلاۆ قارقىلداپ جىبەردى. — قورىقپا! مەن سەنىڭ ۇستىڭنەن “دەكابريستەرگە” كومەكتەستى دەپ “دونوس” جازبايمىن... ويتكەنى ورىس وفيسەرىمىن. ايتسام — كوزىڭە ايتام.
قانى باسىنا شاپشىعان بۋراحاندى ءبىر-اق وي بيلەدى: “مەنى مىنا جاۋىنگەرلەردىڭ الدىندا “ۇلتشىلسىڭ” دەپ جەر قىلماق”.
—... تاعى دا ايتام: سەن كەششەسىڭ! سەن ءوز قاتىنىڭنىڭ دوسىڭ ميحايلمەن ويناس ەكەنىن بىلمەيسىڭ... و، سورلى! — دەي بەرگەندە بۋراحان ءسىبىر سىلەۋسىنىنشە اتىلدى.
ستانيسلاۆ ەكەۋى ۇمار-جۇمار قۇلادى. سوندا عانا باعانادان ءۇنسىز باقىلاپ وتىرعان ەلۋ شاقتى جاۋىنگەردىڭ بەس-التاۋى اراشا ءتۇستى. اتانداي-اتانداي جىگىتتەر تەز-اق اجىراتىپ الىستى.
ۇشاقتان ءتۇسىپ، گارنيزونعا جەتكەنشە كۇن دە كەشكىرىپ قالدى. جاۋىنگەرلەر كازارماعا بۇرىلعاندا، وفيسەرلەر اسكەري قالاشىقتاعى ۇيلەرىنە قاراي تارتقان. بۋراحان عانا جاۋىنگەرلەرمەن بىرگە كەتتى... وعان ەشكىم ۇندەگەن جوق. ول دا ءتىس جارمادى.
جاۋىنگەرلەرمەن كەشكى اسقا اسحاناعا بارىپ كەلسە، ءىڭىر قاراڭعىلىعىندا كازارما الدىنان ايەلى كۇتىپ الدى. الەكساندرا باس سالىپ قۇشاقتاپ، بەت-جۇزىنەن ءسۇيىپ-سۇيىپ السا دا، بۇل سالقىن امانداستى.
— كەشىر، ساشا! مەن بۇگىن كازارمادا قالايىن! ەرتەڭگى كەزەكشىلىگىمدى بۇگىن اتقارىپ تاستايىن، — دەدى.
— جانىم-اۋ، جۇدەپ كەتىپسىڭ! قىرىنباپسىڭ دا... ەرتەڭ-اق كەلمەيسىڭ بە؟ مەن دە ساعىندىم! — دەپ قيىلا قارادى جاپ-جاس ايەلى.
— جوق! بۇگىن اتقارۋىم كەرەك... سەن، عاپۋ ەت مەنى! — دەپ كەسىپ تاستادى.
— لادنو، دوروگوي موي! — دەپ الەكساندرا دا كۇيەۋىنىڭ كىربىڭ قاباعىنا قارادى. — پروۆودي مەنيا! — داۋسىنان وكپە سەزىلدى.
الەكساندرانى شىعارىپ سالىپ كەلىسىمەن، بۋراحان جاۋىنگەرلەردىڭ بىرەۋىنىڭ توسەگىنە قيسايا كەتتى. سوندا عانا يىعىن باسقان بەلگىسىز زىلدەن ارىلعانداي بوپ، بويى دا دەل-سال كۇيدە بوساڭسىپ سالا بەردى. كوزى دە جىلدام ءىلىنىپ كەتتى.
قوڭىر سالقىن كازارما ءىشى كەڭ ەدى. جاۋىنگەرلەر دە جاتا-جاتا قالىپتى. سىرتتا عانا بيىك شىرشالاردىڭ باسىن بۇلعاپ، تايگا بورانى كوتەرىلىپ كەلە جاتتى.
ءىىى
بۋراحان تاڭعى اسكەري وياتۋعا دەيىن تۇياق سەرىپپەدى. قۇتتى ولگەن ادامداي سەرەيىپ ءتۇسىپتى. ەسەسىنە سەرگىپ وياندى. جاۋىنگەرلەر دە تىڭايىپ تۇردى.
ەرتەڭگىلىك اسكەري ابىگەردەن كەيىن دە ۇيىنە قاراي اياعى جۇرمەدى. قاراداي جۇرەكسىنە دە بەردى. بۇلاردىڭ بارىنە دە بۇكىل گارنيزوندىق ساپ الدىندا العىس جاريالانىپ، مەملەكەتتىك ماراپاتتاۋعا ۇسىنىلاتىنى ەسكەرتىلدى. ساپتاعى ستانيسلاۆ تا مۇنى وقتى كوزىمەن اتىپ قويىپ، ءوز قول استىنا قارايتىن جاۋىنگەرلەرىنىڭ ىسىمەن بولىپ كەتتى. ونىڭ ءبىراق تۇزداي كوزى وڭمەنىنەن ءوتىپ، جۇرەگىن تاعى شانشىپ الدى.
مۇنىڭ اقىرى نە بۇك، نە شىك بولاتىنىن ەكەۋى دە ءتۇسىندى. الەكساندراعا كەشكە قاراي بارام دەپ قويىپ، بۋراحان الدەبىر ىسكە بەلىن بۋدى. كازارمادان اينالسوقتاپ شىقپاي قويدى. كەزەكشى پراپورششيك ەكەۋى جاۋىنگەرلەرمەن بىرگە قارۋ-جاراق بولمەسىندەگى قارۋلاردى تەكسەرىپ، ءبارىن تازالاتىپ، مايلاتىپ شىقتى.
سونداي ءبىر ارەدىكتە بۋراحان جۇرتتىڭ كوزىن الا بەرە تاپانشاسىن قوينىنا سۇڭگىتىپ جىبەردى دە، وفيسەرلەر تاپانشاسى تۇراتىن جاشىكتى سارت ەتكىزىپ جاۋىپ، كىلتىن كەزەكشى پراپورششيككە بەرە سالدى. جاۋىنگەرلەرمەن اڭگىمەلەسىپ تۇرعان ول بۇدان كۇدىكتەنبەستەن، كىلتتى قالتاسىنا سالا سالدى.
بۋراحان ەندى ۇيىنە جەتكەنشە اسىقتى. ۇيىتقىعان بورانعا قاراماستان جىلدام ادىمداپ، ءتورت قاباتتى قازىنالىق بيىك ءۇيدىڭ الدىندا تۇردى. ەپتەپ كەۋدەسىن باسىپ قويدى. تاپانشا ورنىندا ەكەن. ءوڭىرىن اشىپ، بوراندى كەشتە كيتەلىنەن تاپانشاسىن الىپ، شينەلىنىڭ ءتوس قالتاسىنا توعىتتى.
قاراڭعى دالىزگە كىردى. كوردەي قاراڭعىلىق قاماپ الدى. اعاش جاقتاۋعا قولى ىلىكتى. بەتون باسپالداقپەن كوتەرىلە بەردى. ءوزىن ادال ادام سەزىنەتىن ەدى. ابات زاماننىڭ ازات ازاماتىمىن دەۋشى ەدى. اباقتى قوعامنىڭ ادىلەتسىز ادامى ەكەن. كە-سىمدى بيلىكتىڭ كەسىرلى پەندەسى بوپ شىقتى. شەل باسقان كوزىن ەندى اشتى، تۇمان تورلاعان كوكىرەگىن ەندى كوتەردى. سوقىر ساناسىنا ساڭىلاۋ ءتۇسىپتى.
كىسەندى قوعام زورلىعىن ىستەپتى. اڭقاۋ وفيسەر ءامىرلى بيلىكتىڭ قۇربانىنا اينالىپتى: بۇيرىق — قاتال... ساياسات — سايقال... جازىقسىز قولىن جازالى ەتتى. ەندى ايانار نە قالدى؟!
الدامشى ءومىر قورلىعىن ىستەدى. قىلىقتى جار جىمىسقى جىگىتتىڭ قۇشاعىنا قۇلاپتى: ايەل —سايقال... جىگىت — جايىل... جازىقسىز جانىن جارالى ەتتى. ەندى ايالدار نە قالدى؟!
از كۇندىك الاعاي-بۇلاعاي سەزىمىنە الماتى كىنالى! جانىن جەگىدەي جەگەن دە، نامىسىن جەر قىلعان دا جەلتوقسان. كوزىن اشقان دا، كوڭىلىن باسقان دا... سول جەلتوقسان. ەندى شەگىنەر شەپ جوق. اقيقاتتى الداسپانداي الدىنان توسقان دا الماتى جەلتوقسانى... ادام بولسا — ارىن اقتاپ الۋعا ءتيىس! ارسىز حايۋان بولىپ قالا الماسى حاق. تەك سىر بەرمە! سۇلۋ ايەل الدىندا دا، ءامىرشى ارميا ىعىندا دا السىزدىك تانىتا كورمە!
بۋراحان تىستاعى تايگا بورانىنداي ۇيتقىپ وتكەن وسى ءبىر وقىس ويعا ۇيىپ، ءۇشىنشى قاباتتاعى ەسىك قوڭىراۋىن باستى. ەسىك كوزىنەن اتلاس حالاتپەن قارسى العان الەكساندرا موينىنا اسىلا كەتتى. ول ءتىپتى بۇعان سىرت كيىمىن شەشىنۋگە ارەڭ مۇرسات بەردى. سوزگە كەلتىرمەستەن جەتەكتەگەن كۇيى جاتىن بولمەدەن ءبىر-اق شىقتى. ەكەۋى دە العاش تابىسقان عاشىقتارداي ءتىلسىز ءتۇسىنىپ، كوزسىز ءوبىسىپ جاتتى... وسى ءبىر ءسات بۇل ەكەۋىنەن باقىتتى ەشكىم جوق ەدى. جەلتوقساننىڭ بوراندى كەشى دە، كۇڭگىرت تارتقان بولمە دە ۇمىت بولعان. بار دۇنيە ءبىر ساتكە سۇلۋ جار مەن اتپال ازاماتتىڭ ەركىنە بەرىلىپ، ولاردىڭ ەس-تۇسسىز سەزىمىندە بالداي ەرىپ كەتكەن ەدى.
الدەن ءبىر ۋاقىتتا ەكەۋى كەشكى استى ءىشتى. اس ۇستىندە ەشكىم ءسوز سۋىرتپاقتامادى. الماتىداعى اتى شۋلى جاي تۋرالى دا ءتىس جارمادى... تەك شاي كەلگەندە:
— ساشا، ادام قالاي تەز ولەدى؟ — دەگەندە، الەكساندرا قارا شايىنا شاشالىپ قالا جازدادى.
— ءتۇۋ، قايداعىنى ايتاتىنىڭ نە؟! — دەپ رەنجىدى. — سەن ءوزى الماتىدا ادام ءولتىرىپ كەلگەننەن ساۋمىسىڭ؟
— كەشىر، ساشا! بايقاماي اۋزىمنان شىعىپ كەتتى...
— اسكەري سەن بىلمەگەندە، تاريحشى مەن بىلەم بە؟! قىزىق ادامسىڭ... سۇراقتارىڭ دا ءىبىلىستىڭ ساۋالى.
— ءجا! رەنجىمەشى ەندى! مەنى ءبىر نارسە مازالاپ... — دەپ ورنىنان تۇرىپ كەتتى.
الەكساندرا ىدىس-اياقتى جۋىپ-شايعانشا بۋراحان دا جەڭىل عانا شايىنىپ، توسەكتە ونى كۇتىپ جاتتى. ول ءبىراق الدەنەگە اينالىپ، جۋىق ماڭدا كەلە قويمادى. مۇنىڭ ءتوزىمى تاۋسىلايىن دەگەندە عانا جاتىن بولمەنىڭ ەسىگىن اشتى.
سىمباتتى ءمۇسىندى، تىعىز ەتتى، اق-سارى ءتۇستى بالعىن دەنە بۋراحاندى ەرىكسىز باۋراي جونەلدى. ەر-ازاماتتىڭ قوينىنا جاناسا ەنىپ، الەكساندرا: “جارىقتى ءوشىرشى!” دەپ نازدانا ۇندەدى. ىرگە جاعىنداعى قابىرعا شام — “برانى” ءوشىرىپ جاتىپ، “بۇل ءتۇن — مەندىكسىڭ...” دەدى بۋراحان اقىرىن عانا.
الەكساندرا دا جۇلىپ العانداي: “بولاشاقتاعى تۇندەر دە سەنىكى... مەن ماڭگىلىك سەندىكپىن” دەپ سەرىپپەدەي سوزىلىپ، سولقىلداعان تالداي ورالا بەردى. سول-اق ەكەن ەكى جاس كوكتەمگى بال قۇراقتاي بۋىنسىز ىرعالىپ، كول بەتىندەگى تولقىنداي شۋىلسىز شومىلىسىپ كەتتى... بۇل ءبىر ءلاززاتقا شولىركەپ، ۇزاعىنان قاۋىشىپ، ەرىك-جىگەرمەن شىنايى تابىسىپ قالاتىن سۇڭعىلا ءسات ەدى. ەكەۋى دە ءبىر-بىرىنىڭ كوڭىل قوشىن كەلتىرىپ، رياسىز بەرىلىسىپ، كۇللى الەمنىڭ كولەڭكەلى دە، ساۋلەلى دە جاقتارىن ۇمىتىسقان ساۋىقتى، راقات كەزەڭ-دى. وعان تەك ءتۇن كۋا بولىپ، ءتۇن كىنالى بولىپ، تار بولمە دە تۇنجىراپ تۇرعان.
جان جۇبانىپ، ءتان تىنىس تاپقان ءبىر شاقتا:
— حان! — دەدى الەكساندرا. — تازا كيتەلىڭ مەن شينەلىڭدى شىعارىپ قويدىم... تاڭەرتەڭ سولاردى كي، انالاردى جۋىپ قويايىن.
— جارايدى، جانىم! — دەدى بۋراحان. — ساشا، ادامدار نەگە از جاسايدى ەكەن؟
— ۇزاق جاساساق، ءقادىرىمىز بولمايدى.
— دۇرىس ايتاسىڭ، ادام يتتەن ءقادىرسىز... مەنىڭ وعان كوزىم ابدەن جەتتى.
— قويشى، حان! تاعى نە ايتىپ باراسىڭ؟ پەسسيميست بولما!
— قالاي بولمايسىڭ؟ كورگەنىڭ دە، سەزگەنىڭ دە، ءتىپتى سۇيگەنىڭ دە وتىرىك... ءبارى جالعان...
— مەن دە وتىرىك ەكەنمىن عوي... مەن دە جالعانمىن ساعان، — دەپ الەكساندرا تەرىس اۋناپ ءتۇستى.
ەكەۋى ءبىراز ۋاقىت ءۇنسىز جاتىستى. بۋراحان شالقاسىنان ءتۇسىپ، ەكى الاقانىن جەلكەسىنە جاستىق قىلىپ جاتقان كۇيىنەن اينىمادى.
— ءيا، قىسقا عۇمىر... قاس قاعىم مەزگىل، — دەدى ول، ءبىراق ايەلى ۇندەمەدى. — اسىلىپ ءولدىڭ نە، اتىلىپ ءولدىڭ نە... ءبارىبىر ءبىر ءولىم.
جاس جارىمەن ارادا ءبىر-بىرىن سانا مەن تاننەن دە جوعارى دەڭگەيدە جاقىنداستىرىپ اكەتەتىن، رۋح پەن رۋحتىڭ قاۋىشىپ قالار، ءبىرتۇتاس جان گارمونياسى بار ەدى. بۇلاردى سىرتتاي بىلەتىن جۇرت ەكەۋىنىڭ ءبىر دەممەن تىنىستاعانداي، اركىمگە-اق سەزىلىپ تۇراتىن شىنايى جان تولقىنىسىنا تاڭ قالىساتىن. بۇگىن كۇن سول ءبىر جايعا سىزات تۇسكەن. ونى اقتىق تاڭ الدىندا، اق جايما ۇستىندە تىنىستاپ جاتقان جارى دا ءبىلدى... ەكەۋى دە شىعاردا جان جات ەكەنىن ءتۇسىندى.
بۋراحان الەكساندرانىڭ يىعى سەلكىلدەپ جاتقانىن سەزدى.
دەرەۋ قابىرعا شامدى جاقتى. جارىنىڭ جۇپ-جۇمىر يىعىنان ايالاي سيپادى.
— قوي! ساشەنكا، نە بولدى؟ سونشاما ساعان نە دەپ قويدىم؟ — دەپ جاس جۇبايلارعا ءتان جۇباتۋ ايتىپ، جارىنىڭ ءجۇزىن وزىنە قاراتىپ الدى. — اقىلدىم-اۋ، كوزىڭنىڭ جاسىن جۇتايىن!
بۋراحان باسىن ەڭكەيە ءيىپ، الەكساندرانىڭ اسپان تۇستەس كوزدەرىنەن ءسۇيدى. جارى يەگىن انتەك قانا كوتەرە ءتۇسىپ، كۇللى بەت الپەتىن توسا بەردى. اقسارى شاشى جىلقىنىڭ جالىنداي تولقي جايىلىپ جاتقان جارىن باۋىرىنا قىزۋلانا قايتا باستى.
برا شامدى الەكساندرا ءوزى وشىرە سالدى...
وسى ءبىر ءتۇن بۋراحان ەشتەڭەنى ويلاعىسى كەلمەسە دە، ءسويتىپ ءوزىن-وزى الداعىسى كەلسە دە، نەشە كۇننەن بەرى ساناسىنا سارىسۋداي ۇيالاپ العان ستانيسلاۆتىڭ ءسوزى جۇرەگىنە شانشۋداي قادالدى دا تۇردى. قۇمارلىق تارقاعان وڭتايلى ساتتە الەكساندراعا ايتىپ سالام دەپ ويلادى. مۇنىڭ الدىن ءبىراق جارى وراپ كەتتى.
— حان، — دەدى بۋراحاننىڭ جۇندەس كەۋدەسىنە باسىن قويىپ جاتىپ، — سەنىڭ بالاڭ بولادى...
بۋراحان ءوز قۇلاعىمەن ەستىسە دە، نە سەنەرىن، نە سەنبەسىن بىلمەدى. “مۇنىسى نەسى؟ الدە ايەل زاتىنا ءتان ايارلىق پا؟ الدە الداۋسىراتۋ ما؟” دەگەن وي سوعىپ ءوتتى.
— راس پا؟ شىنىمەن مەنىڭ بالام با؟ — دەپ قالعانىن بۋراحان كەش اڭدادى.
— قۇدايعا راس! اياعىم اۋىر، — دەپ الەكساندرا مۇنىڭ سوڭعى سوزىنە ءمان بەرمەدى. — سەن نەگە قۋانبايسىڭ؟ الدە، “ۇل ما، قىز با؟” دەپ جاتىرمىسىڭ. كور دە تۇر، ءوزىڭ ايتا بەرەتىن ۇل تاۋىپ بەرەم، جانىم!
جاس جارى ەرىن قۇشىرلانا قىسىپ، كەۋدەسىنە بورىقتاي كەلگەن ارشىن انارىن باستى. بۋراحان بەت-جۇزىن ايمالاعان الەكساندراعا ءتىل قاتا الماي، ءارى-سارى كۇيدە اڭىرايدى دا قالدى.
— بۋرا، — دەدى ايەلى تۇمسىعىن مۇنىڭ القىمىنا تىعىپ، — سەن قاپالانبا! تۋرا ءوزىڭنىڭ قىپشاق بابالارىڭ سەكىلدى ۇل تاۋىپ بەرەم... ءقازىر ەكى اي بولدى. شىلدەحانانى دۇرىلدەتىپ تۇرىپ جاسايمىز. ومبىدان اكە-شەشەڭدى، يركۋتسكىدەن اتا-ەنەڭدى شاقىرتامىز. كييەۆتەن دوسىڭ ميحايلدى شاقىرامىز. مەن بوسانعان كەزدە ول دا اسكەري اكادەمياسىنان بوسايدى ەكەن. جازدا دەمالىسى... سەن دە ساعىنعان شىعارسىڭ. جازدان بەرى ات ءىزىن سالماي كەتتى عوي.
بۋراحان مۇلدە جەر بولدى. دوسى ميحايلدىڭ جارىمەن “جامباستاس” بولعانىنا كۇمانى قالمادى. وتكەن جازدا بۇل تايگانىڭ ىشىندە اسكەري جاتتىعۋدا جۇرگەندە، ميحايل كييەۆتەگى اسكەري اكادەميانىڭ ەكى ايلىق دەمالىسىمەن نوۆوسىبىردە بولىپ كەتىپتى. سول ۋاقتا ءبىر ايداي مۇنىڭ ۇيىندە، قالادا اۋناپ-قۋناپ جۇرگەنى اقيقات ەدى. بۋراحان كەلەردەن بىرەر كۇن بۇرىن عانا كييەۆكە ۇشىپ، ءىزىن سۋىتىپتى... ول كەزدە ءبىراق بۇل كوڭىلىنە ەش كۇدىك الماعان. الەكساندرامەن دە نەكەلەسىپ ۇلگەرمەگەن ەدى.
وسى ءبىر ويلار ورالىپ وتكەندە، وز-وزىنەن جيىركەندى. جۇرەگى دە جىلقىنىڭ مايىن ىشكەندەي كىلكىپ قويا بەردى. الەكساندرانى سەرپىپ تاستاپ، ورنىنان وقىس اتىپ تۇرعانىن ءوزى دە تۇسىنبەدى.
ەرىنىڭ مۇنداي قىلىعىن جارى دا ۇقپاي قالدى.
الەكساندرا:
— بۋراحان، ساعان نە بولدى؟ ءبىر جەرىڭ اۋىرا ما؟ — دەپ بايەك قاعا ورنىنان كوتەرىلە بەرىپ، برانى جاقتى. — قۇدايىم-اي، الماتى ساعان ءبىر نارسە قىلعان عوي... جانىم-اۋ، قيىن ءتيدى-اۋ! و، جەلتوقساننىڭ سۇمدىعى، ءبىز نە جازىپ ەك؟! قۇدايىم-اۋ!
بۋراحان ءبىراق قايىرىلمادى... الەكساندرا ارشىعان جۇمىرتقاداي جالاڭاش دەنەسىنە اتلاس حالاتىن جامىلا سالىپ، سوڭىنان ەردى. بۋراحان ۆانناعا كىردى.
ول جەڭىل شومىلىپ شىققانىندا بايكالدىڭ سۋىنداي تۇنىق، تەرەڭ ءبىر مۇڭ تابى بار كوكشىل كوزدەرىمەن جازىقسىز جاۋدىرەپ، اس ۇيدەگى ۇستەل باسىندا ىستىق شايىمەن الەكساندرا كۇتىپ وتىر ەكەن.
سالقىن سۋدان كەيىن وز-وزىنە كەلىپ، سابىر بيلەگەن بۋراحان:
— راحمەت! شاي ىشە المايىم... ساعات تا تاڭعى “ بوپ قاپتى. كازارماعا بارايىن، — دەدى دە، بۇرىلىپ كەتتى.
بويىن الدەقانداي ىزعار قارىدى. ۇياداي عانى جىلى ءۇيى كوڭىلىنە سۋىق تارتتى. سونداي ءبىر سانمەن، ءبارى دە ۇيلەسىمدى ورنالاسقان جيھازدار مەن زاتتار ءبىرتۇرلى سۋىق، جات كورىندى. ول ۇيدەن تەز شىعىپ كەتۋگە تىرىستى.
الەكساندرا دايىنداپ قويعان، ينە-جىپتەن جاڭا عانا شىققانداي ءمۋنديرىن كيىنىپ، ەسىك اۋزىنا باردى. اس ءۇي جاققا قارامادى دا... ول دا كورىنبەدى. “جىلاپ وتىر” دەپ ويلادى بۇل.
بىلەگىنە ىلگەن جاڭا شينەلىن ۇستىنە اسىعىس كيىپ، كىرە بەرىستەگى كيىم ىلگىشتە ءىلۋلى تۇرعان ەسكى شينەلىنىڭ ىشكى قالتاسىنان “ماكاروۆ” تاپانشاسىن الىپ، قوينىنا سالدى.
كىلتتى ەكى بۇراپ، تابالدىرىقتان اتتادى. ءالى ىستىق-سۋىعى باسىلماعان، قىركۇيەكتە عانا قوسىلعان جارى سوڭىندا قالا بەردى.
ءىV
بۋراحان شىعىپ كەتىسىمەن، الەكساندرا كوز جاسىن تىيىپ الدى. ءوز-وزىن قايراپ، “ءدىنى قاتتى، قىپشاق!” دەپ كۇبىرلەپ، جۋىنىپ-شايىنىپ جاتىپ قالدى. كوزى ىلىنبەي ءبىراز دوڭبەكشىدى. “وسى بىرەۋگە قايدان تاپ بولىپ ەدىم؟ وزىمە دە سول كەرەك!” دەپ ىشتەي كىنالاسىپ، كىرپىگى ايقاسىپ قالعانىن سەزبەدى. ۇزاق تاڭدى قارۋلى ازاماتپەن تالىقسىپ اتىرعان جاس كەلىنشەك پىستە مۇرنى پىسىلداپ، الاڭسىز ۇيقىعا بەرىلدى. قىزۋلى ءتانى سالقىنداپ، جۇلىن-جۇيكەسى دە بوساپ، قىستىققان ساناسى دا سابىرعا كەلگەن.
سانا سابىرعا كەلىسىمەن بۇلا ءتان بالبىراعان كۇيگە ەندى. ءبىراق سابىرلى سانانى الدەبىر سيقىرلى سەزىم تەربەپ، وتكەن كۇندەردەن بەرى ەستىگەن، كوز الدىنا ەلەستەتە سەزىنگەن “الماتى دەكابريستەرى” تۋرالى اقپارعا تولى بۇلدىر اعىم الەكساندرانىڭ ارعى سانا تۇكپىرىنەن تۇمانىتا كوتەرىلدى. سانا تۇبىندەگى سيقىرلى كۇي وزگەشە رەڭ بەرىپ، جاس ايەلدىڭ جان الەمىن باۋراعان بەينەلى قۇبىلىسقا ۇلاستى. جان مەن سانا جۇمباق كۇيگە ەندى.
الەكساندرا الدەبىر الاڭدا ءجۇر. ماڭايدىڭ ءبارى بۋالدىر. قىس سەكىلدى. بوزامىق الەم ىشىندە جالعىز. بوز قىراۋ شىرشالار ءۇنسىز مۇلگيدى. تابان استىندا اپپاق قار. سىقىر-سىقىر ەتەدى. اياز سورىپ تۇر. بۇل ءبىراق توڭبايدى. الىپ الاڭ بوس. تىنىش.
كەنەت الىپ الاڭنىڭ ارعى جاعىنان، بوزامىق اراسىنان بىرەۋلەردىڭ قاراۋىتقان سۇلباسى قىلاڭ بەردى. ولاردىڭ اق قاردى تاپتاعان تابان سىقىرى دا قۇلاعىنا كەلدى. قاراسى دا مولايا ءتۇستى.
قالىڭ قار كوپ تاباننان قاساتتالىپ، كوكسىرەۋكە مۇزعا اينالا باستادى. الاڭ اپ-ساتتە قىبىرلاعان ادام سۇلباسىنا تولىپ كەتتى.
بۇلدىر دۇنيە سەيىلىپ، بوز قىراۋ شىرشا سىلكىندى. الاڭ كوك مۇز قاتقان، قاسات قار جاپقان ايدىنعا اينالدى.
سۇلبا بىتكەننىڭ ءتۇسى سۋىق...
اراسىندا الەكساندرا ءوزى جۇرگەنىنە تاڭ! الدەكىمدى ىزدەيتىندەي. كىمدى؟ نەگە؟ تۇسىنە المايدى. اركىمدى ءبىر ءتۇرتىپ، بەتىنە قارايدى. ولار ءبىراق ءولى جاندارداي جاۋاپ بەرمەيدى. سۋىق كوزقاراستارى مۇنىڭ وڭمەنىنەن وتەدى. بۇل سەلك ەتىپ، شوشىنا كەيىن شەگىنەدى.
سۇلبا اتاۋلىنىڭ ارۋاقتار ەكەنىن الەكساندرا سوندا عانا ءتۇسىندى. سوندا عانا ءوزىنىڭ ارۋاقتار الاڭىندا جۇرگەنىن، ارۋاقتار اراسىنا ەنگەنىن ءبىلدى. كىمدى ىزدەپ جۇرگەنىن دە بىردەن باعامدادى... نەكەلى ەرى بۋراحاندى ىزدەپ جۇرگەنىن، ءتىرى ادامدى تۇستەپ جۇرگەنىن سەزىندى. قۇداي قوسقان قوساعىن ءولى سۇلبالاردىڭ اراسىنان ىزدەگەنىنە ۇرەيلەندى. ءوزىنىڭ ءقان-سولسىز سۇلبالاردىڭ اراسىندا جۇرگەنىنەن شوشىندى. جالت بەرىپ، قىراۋىن سىلكىپ تاستاعان شىرشالاردىڭ اراسىنا كىردى.
و، جاساعان! شىرشالاردىڭ تاساسىندا ساپ تۇزەپ، سوناۋ پاتشا زامانىنداعى اتتى اسكەر تۇر. ۇستەرىندە — لەيب-گۆارديالىق مۋندير، باستارىندا — بيىك باس كيىم، بەلدەرىندە — قايقى قىناپتى قىلىش، قولدارىندا — مۋشكەت مىلتىق. ولاردىڭ دا اراسىنان بۋراحاندى شولا قارادى. ول كوزگە تۇسپەدى. كوزى “كاپيتان” شەندى وفيسەرگە ءتۇستى. بۇل — باعزى باباسى نيكيتا ميحايلوۆيچ مۋراۆيەۆ ەكەنىن جازباي تانىدى.
بۇلار نەعىپ ءجۇر دەگەن ساۋال كەلدى الەكساندراعا. ۇلى اتاسىنا قاراي جاقىنداي بەرىپ ەدى، ول ءتىل قاتپاستان قادالا قاراپ، قىنابىنان قىلىشىن سۋىرىپ الدى. كوك الماس الداسپان اۋانى وسىپ ءوتتى. اتاسى ۇرپاعىن تانىمادى-اۋ دەپ الەكساندرا كەرى شەگىندى.
مىناۋ سانكت-پەتەربۋرگتىڭ “سەنات الاڭىنا” ۇقسامايدى. بۇل بوگدە الاڭدا، جات جەردە باعزى باباسى نە ىستەيىن دەپ ءجۇر؟ اناۋ شىرشانىڭ ارعى جاعىنداعى سۇلبالاردى شابايىن دەپ تۇرعان جوق پا؟ ولاردىڭ جازىعى قانشا؟ ولار جاس قوي... دەكابريست باباسى پاتشا بيلىگىنە قارسى شىعىپ، پاتشا قاھارىنا ۇشىراعان ەدى عوي. ال انالار — مۇلدە باسقا سۇلبالار... بۇگىنگى زامان سۇلبالارى.
قۇداي-اۋ، مىنا اتتى جاساق تا ارۋاقتار عوي! بۇگىنگى زامان ارۋاقتارى اراسىنان جولىقپاعان بۋراحان وتكەن زامان ارۋاقتارى ىشىنەن قالاي كەزىكپەك؟ اي، اقىماق باسىم-اي!
الەكساندرا شىرشا اراسىنان اسىعىس الاڭعا قايتا شىقتى. تانىس ەمەس الاڭ بوس قالىپتى. ارۋاقتاردىڭ سۇلباسى جىم-جىلاس. بۋالدىر تۇمان قايتا باسىپتى. تابان استى سىقىر-سىقىر ەتەدى. جاپادان-جالعىز قالىپتى.
جالعىزدىق جانىن جەگەن الەكساندرا:
— ا-ا-ا!.. - دەپ شىڭعىرىپ جىبەردى.
شوشىنا ويانىپ كەتتى. ءوڭ مەن ءتۇستىڭ اراسىندا ەسىن جيا الماي اجەپتاۋىر جاتتى. قاراڭعىلاپ تاستاعان بولمەگە بوزامىق جارىق تۇسەدى. بار كەڭىستىك بۋالدىر تارتىپتى.
الەكساندرا ورنىنان تۇردى. دەنەسى دەل-سال...
قوڭىر ءتۇستى، قوس-قابات قالىڭ پەردەنى سىدىردى. كۇن ساۋلەسى كوزىن قارىقتىردى. تىستا تايگا بورانى تىيىلىپتى. تەرەزە الدىنداعى شىرشا بۇتاعىندا سۋىقتورعاي وتىر.
جەلدەتكىشتى اشتى. سىرتتان لاپ قويعان ايازدى لەپكە ارشىن ءتوسىن توستى. كوزىن جۇمىپ ءبىراز تۇردى. بويىن اياز قارماپ، دەل-سال دەنەسى تۇرپىدەي توڭازىپ، سەرگىپ قالدى.
كۇن شىرشا بويى كوتەرىلىپ كەتىپتى. ۇيقىسى دا قانىپ قالىپتى. شاي قويىپ، توسەك-ورىن جيناپ ءجۇرىپ، ەسىنە ەرى ءتۇستى. تانىنە ءدىرىل كىردى. وز-وزىنەن ۇرەيلەنىپ قويدى. ءبىراق جۇمباق تۇسىندەگى باعزى باباسى مەن سيقىرلى سۇلبا الەمىن انىق باعامداي قويمادى. ءتۇستى ۇمىتۋعا تىرىسىپ، ىڭىلداپ ءان ايتتى.
وقىستان تەلەفون شىر ەتە ءتۇستى. الەكساندرا سەلك ەتتى. بۋراحان شىعار دەپ قۇلاقتى كوتەردى. ار جاعىنان گارنيزون وفيسەرلەرىنىڭ ءبىرىنىڭ قارلىعىڭقى داۋىسى ەستىلدى. گارنيزون باستىعى جەدەل بۋراحان بۋلاتوۆتى ىزدەپ جاتقانىن ايتتى. الەكساندرا ەرىنىڭ ساعات “التى” بولماي، بولىمشەسىنە اسىعىپ كەتكەنىن ءبىلدىردى. الگى وفيسەر كۇيەۋىن دەمالىسى بولعان سوڭ جاسىرىپ تۇر دەدى مە، “ەرەكشە ءبولىم” ىزدەتىپ جاتقانىن، ەرتەڭ وزىنە قيىن بولاتىنىن، “وسوبيستەر” الماتىداعى “جالعان دەكابريستەرگە” بايلانىستى ىندەتىپ، تاپانشاسىنىڭ دا قارۋ بولمەسىنەن جوعالىپ وتىرعانىن قۇپيالاپ، جايلاپ جەتكىزۋگە تىرىستى.
الەكساندرا ەندى شىنداپ شوشىنايىن دەدى. بۋراحاننىڭ تۇندەگى “ادام يتتەن ءقادىرسىز... ءبارى وتىرىك، ءبارى جالعان... قىسقا عۇمىر... اسىلىپ ءولدىڭ نە، اتىلىپ ءولدىڭ نە... ءبارىبىر ءبىر ءولىم” دەگەن سوزدەرىن ەسىنە ەمىس-ەمىس ءتۇسىردى. ءوز ويىنان ءوزى تۇرشىكتى. ”تۇندەگى ءتان قۇشتارلىعى دا تەگىن بولمادى-اۋ!..” دەگەن وي دا ورالا بەردى. ول قايدا بولۋى مۇمكىن دەگەن دەرەكسىز ساۋال كەلدى. “ءيا، قايدا بارادى؟ جالعىز قالعاندا قايدا بارۋشى ەدى؟ ويلان! ويلان!” دەپ ءوز-وزىن قامشىلادى.
ويىنا كۇزدە بولعان ءبىر جاي ورالدى. ەكەۋىنىڭ تويى ءوتىپ، ءبىر اي شاماسى بولعاندا قاتتى رەنجىسكەندەرى بار. سوندا بۋراحان “كوپەيكاسىنا” وتىرىپ، ءبىر جاققا جوعالىپ كەتكەن. ەكى كۇننەن سوڭ ورالعان. مۇنىڭ ىزدەمەگەن جەرى قالماعان. قايدا بولعانىن كەيىن ءبىر ءلاززاتتى تۇندە ەپتەپ ايتقىزىپ العان. ول “ومبى–ءنوۆوسىبىر” تاس جولى بويىنا جاقىن، قالىڭ ورمان ىشىندەگى كول جاعاسىندا، جازدا وزدەرى سۋعا ءتۇسىپ، دەم الىپ قايتاتىن “قايىڭدى كوگالعا” بارىپ، ەكى كۇن تابيعات اراسىندا قونىپ، اڭ-قۇسپەن تىلدەسىپ كەلگەنىن مايىن تامىزا اڭگىمەلەپ بەرگەن-دى.
الەكساندرا كورشى بيىك ۇيمەن اراداعى اۆتوتۇراققا قۇستاي ۇشتى. بۋراحاننىڭ كولىگى ورنىندا جوق بولىپ شىقتى. ويلانباستان تاكسي ۇستاۋعا جۇگىردى. تابانى استىندا تۇندە عانا جەل ۇرگەن قاسات قار كۇرت-كۇرت ەتەدى. جان ۇشىرعاننان اياعى-اياعىنا تيمەي، ەتەگى جەلپ-جەلپ قاعادى.
كەشەگى تايگا جەلىنەن كەيىن اياز سىنعان. كۇن شاعىرماق-تى.
V
بۇل كەزدە بۋراحان تۋعان جەرى ومبى وڭىرىنە قاراي، شۇبار جىلانداي شۇبارتا سوزىلعان كوكتايعاق تاس جول بويىنان ءۇش ءجۇز قادامداي جەردەگى ورمان اراسىندا، شاعىن كول جاعاسىندا شەشىنىپ جاتقان ەدى.
ول قالادان وتىز شاقىرىم قاشىقتاعى “قايىڭدى كوگالعا” كۇن شىعا جەتكەن-دى. كولىگىن تاس جولدىڭ شەتىن ناۋالاي كوتەرىلىپ قالعان قاسات قارعا تۇمسىعىمەن جانامالاي تىرەپ، جۇك سالعىشتان كەرەك-جاراعىن العان. كوك ءتۇستى جاپ-جاڭا كولىگىنە قيماستىقپەن قاراپ قويدى. كومىپ تاستاعىسى كەلدى...
ۇزىن جول ۇستىنە كوز جىبەردى. كەشەگى جەلدەن كەيىن ۇلپا: قار مەن بوز قىراۋىن توگىپ تاستاعان كوك بۇيرا ورمان كۇن كوزىندە قالعىپ كەتىپتى. قوس قاپتالىن قالىڭ شىرشا كومكەرگەن قارا قاسقا جول ۇستىندە ءتىرى جان بەلگىسى جوق. كەيدە عانا جول ۇستىنەن جەمتىك ايىراتىن جەتىم قارعالاردىڭ قارقىلى تىنىشتىقتى بۇزادى.
الگىندەگى ويىنان بۋراحان تەز اينىدى. قاپقا سالعان كەرەك-جاراعىن قولتىعىنا قىسىپ، قارا ساننان تۇسكەن قالىڭ قاردى ىرا ومبىلاپ، ورمان ىشىنە سىڭە بەردى. ءبىر شوق قايىڭ توپتانا وسكەن، كوگالدى كول جاعاسىنا جىلدام جەتتى. اۋماعى ات شاپتىرىم كولدىڭ بار-جوعى بەلگىسىز. ايدىنىن اق قار جاۋىپ، جارقاباعىن بوران ءۇرىپ، كوگالدى جيەكپەن جىپ-جىلماعاي ەتىپ جىبەرىپتى. بوران اڭ-قۇستىڭ دا ءىزىن جاسىرىپتى.
ول ءوزىن زونادان شىققان زەكتەي قۇلازىڭقى سەزىندى.
يەن ورمانعا جالعىز كەلسە، ەركىندىككە شىققانداي وزگەشە كۇي كەشەتىنى بار. اسكەري ءتارتىپ پەن تۇزىمگە جاستايىنان مويىنسۇنسا دا، تورداعى بۇلانداي بۇلالىعىن باستىقتىرا الماي قويدى. جالپى، بۇل ءۇشىن ەكى الەم بار سەكىلدى ەدى: ءبىرى — اسكەري بولىمدەگى ءومىرى وتەتىن تەمىر تورلى الەم، ەندى ءبىرى — ورمان مەن دالاداعى ءوزىن ەمىن-ەركىن سەزىنەتىن تۇمسا تابيعي الەم. بۇل ءقازىر وسى ەكى الەمنىڭ توعىسىندا قالعانداي.
ءزارى سىنعان كۇننىڭ سەلدىر ساۋلەلەرى شىرشا اراسىنان شاشىراي ءتۇسىپ، اينالا ءسىبىر بۇلعىنىنىڭ تۇگىندەي قۇبىلىپ تۇر. تابيعاتتىڭ ۇيىعان تىنىشتىعى مەن قىسقى كورىنىستىڭ كوز سۋارعان سۇلۋلىعىنا بوي الدىرعان بۋراحاندى وقىس شىقىلىقتاعان ساۋىسقان داۋىسى سەلت ەتكىزدى. سالقىن دا جايلى اۋامەن جايباراقات تىنىستاعان ول بويىن جيىپ الدى. دەرەۋ ىسكە كىرىسۋ كەرەك دەپ شەشتى.
الا قانات ساۋىسقان شوق قايىڭنان ءبولىنىپ، كولدىڭ جارقاباعىنا مىنە وسكەن ءبىر ءتۇپ قايىڭنىڭ قيسىق بۇتاعىندا وتىر ەكەن. سەن قايدان ءجۇرسىڭ دەگەندەي، ول تاعى شىقىلىقتادى...مۇنىڭ كوزى ساۋىسقان سەپسيىپ وتىرعان قيسىق بۇتاققا قادالدى. جۋان ءارى جەردەن قۇرىق بويى بيىك ەكەن. جان-جاعىن ءبىر شولىپ ءوتتى دە، ساۋىسقان سايتانداي يەلەگەن قۋ قايىڭعا قاراي بەتتەدى.
جاپىراقسىز قۋارعان قايىڭ ءۇنسىز قارسى الدى...
ادام جاقىنداي بەرگەندە، ساۋىسقان ۇشا جونەلدى. اۋلاق بارىپ قوندى. قاراعاي اراسىنان سىڭارى ۇشىپ كەلدى دە، شىقىلىقتاپ جىبەرىپ، ەكەۋلەپ بۋراحانعا ءۇڭىلدى. بۋراحان ىسكە كىرىسىپ كەتكەن. ول قوس ساۋىسقانعا ەندى كوڭىل دە اۋدارعان جوق.
شۇبالعان شينەلىن شەشىپ، قاپ ىشىنەن قىسقا ساپتى ساپەر كۇرەگىن الىپ، قايىڭ ماڭىن تازارتا باستادى. كۇزدەن بەرى جەل ءۇيىرىپ، ۇستى-ۇستىنە باسىپ تاستاعان ورمان ىشىنە ءتان كۇرتىكتى بەلۋاردان ارشىدى. توڭىرەكتى تاقياداي دوڭگەلەنتە تازارتتى. قىسقا ساپ كۇرەكپەن اجەپتاۋىر اۋرەلەندى. بۋسانىپ، تەرلەپ تە كەتتى.
شينەل ۇستىنە وتىرىپ ءبىر اۋىق دەم الدى. ەشتەڭەنى ويلاماۋعا تىرىستى. شىنار شىرشالاردىڭ ۇشىنا، ودان ارمەن كوگىلدىر اسپانعا كوز سالدى. جەردەن قار الىپ، جەنتەكتەي اساپ، ءشولىن باستى. ءوزى كوزدەپ كەلگەن نارسەنى ۋاقىتشا بولسا دا ۇمىتا تۇرۋ ءۇشىن، تاعى دا ورنىنان قارعىپ تۇرىپ كەتتى.
ساناسىن سامالاداي جاۋلاپ العان، ءوزىن اسىقتىرا كۇتكەن بولاشاق سۇمدىق جاي ويىندا تۇرسا دا، قيمىلدى ارەكەتكە بوي سالا بەرۋگە تىرىستى. قاپ ىشىنەن اعاش شەبەرلەرى ۇستايتىن قول باسىنداي عانا بالتانى الدى. قۇشاق ارەڭ جەتەر قايىڭ ءدىڭىن قۇلاشتاي سىلتەپ، اياق باسۋعا كەلەتىندەي كەرتپە شابا باستادى. اق قايىڭنىڭ جوڭقاسى تاپتاۋ قار بەتىنە شۇبارتا شاشىلدى.
تۇيە بويى بيىككە دەيىن بۇدىر بۇتاق جوق بەدەۋ قايىڭدى بويلاي، قولى جەتكەن بيىككە شەيىن كەرتپە شاپتى. وتكىر بالتا تيگەن قايىڭنىڭ مۇيىزدەي ءدىڭى شىڭىلداپ، مۇلگىگەن ورمان ءىشى دىڭىلداپ، ماڭايعا جان كىردى. جۇيكەگە تيەر داۋىستان ساققۇلاق ساۋىسقاندار دا جىم بولىپ، اۋلاققا ۇشىپ كەتتى.
كەرتپە دايىن بولىسىمەن، بۋراحان قاپ ىشىنەن قۇلاش جارىم ءجىپ الىپ شىقتى. جۋاندىعى ساۋساقتاي ءجىپ — اسكەري كولىكتەردى سۇق كوزدەن جاسىراتىن كوكالا تورجابۋ ارقانىنىڭ ۇزىگى ەكەن. ول كەرتپەلەرگە تابانىن تىرەپ، تيىنشە تەز ورمەلەدى. قۇرىق بويى بيىك تۇرعان جۋان بۇتاققا جەتىپ، ۇستىنە شارتا ءمىنىپ الدى. بۇتاق ۇستىندە الاڭسىز وتىرىپ، بەس ساۋساقتى تەرى بيالايىن شەشىپ، جىڭىشكە كاپرون ارقاننىڭ ءبىر ۇشىن تۇزاق ەتىپ بايلادى. قيسىق بۇتاقتىڭ قايقيعان بەلىنە تامان جىل-جىپ، ەكىنشى ۇشىن بۇتاقتىڭ بەل ورتاسىنان قازاقباۋ شالا كۇرمەپ تاستادى.
ءبارى ءبىتتى-اۋ دەگەندە جۇرەگى دۇرسىلدەپ كەتتى. الماتى الاڭىنداعى جەلتوقسان تۇنىندەگىدەي شىم-شىم ەتكەنى. سول-اق ەكەن، “وسى ءقازىر قىل تۇزاقتى ومبى جاقتاعى اۋىلىندا اساۋ قاشاعانعا تاستاعان بۇعالىقتاي موينىما ىلە سالسامشى” دەگەن جۇيرىك وي ورالىپ ءوتتى. “جو-و-وق!” دەدى ىشىنەن. بۇتاق ۇستىنەن ءبىر اياعىن اسىرىپ، قىرىنداي وتىردى. سيديعان قۋ بۇتاقتى ىرعاپ-ىرعاپ قويدى. بۇتاق ءبىراق بىلق ەتكەن جوق. قۇر سىقىرلادى.
بيىكتەن مەرتىگەم دەپ سەسكەنبەگەن بۋراحان سىلەۋسىنشە سەكىرىپ كەتتى. توڭ جەردىڭ ءجۇزىن جاپقان جۇقا سەرەنىڭ ۇستىنە بىلعارى ەتىگىنىڭ باسىمەن مايىسا ءتۇستى. تۇك ەتپەدى. تىپ-تىنىش توڭىرەكتە ءوز جۇرەگىنىڭ ءدۇرسىلىن عانا ەستىدى. كوڭىلىم ورنىقسىن دەپ قارى تازالانعان الاڭقايدا ارى-بەرى ءجۇردى. وعان ءبىراق جۇرەك ءدۇرسىلى باسىلا قويمادى.
بۋراحان نە ىستەرىن بىلمەدى. ەرىكسىز شينەلى ۇستىنە وتىردى. سوندا عانا كوڭىلى ءبىر قالىپقا تۇسكەندەي بولدى. ءوزىنىڭ قوبالجىپ، دەگبىرى قاشا باستاعانىن سەزدى. “تەزدەتپەسە — بولماس” دەگەن تۇيتكىل باس كوتەردى. ەندىگى “وسوبيستەر” دە ىزدەتىپ، جىرتقىش اڭ قاشقانداي ىندەتىپ جاتقان شىعار.
تۇزاق جاققا قاراعىسى كەلمەدى. ءبىراق الدەبىر اۋەسقوي سەزىم كوز تاستاتتى. دوڭگەلەنگەن دوعال شەڭبەر تومەن قاراي سالبىراپ، بۇعان تەلمىرە ءتونىپ تۇر ەكەن. بويىن بەلگىسىز ءبىر سۋىق سەزىم ارالاپ ءوتتى. ىستىق ءتانى دە شىمىركەنىپ كەتتى. كوزىن اۋدارىپ اكەتتى. كوڭىلى الابۇرتىپ، ءوزىن اسپاققا اسۋلى تۇرعانداي سەزىندى... مۇنداي سۋىق تا سۇيكىمسىز كۇيدەن تەز ارىلعىسى كەلدى. الماتى تورىندەگى قانداس قاراكوزدەرىنە ءوز قولىمەن جاساعان ويسىز ءىسى، ويران ارەكەتى، قارا ءجۇز قىلمىسى ءۇشىن ارى الدىندا اقتالاتىن، شىبىن جانىمەن جاۋاپ بەرەتىن شاقتىڭ جەتكەنىن انىق سەزىندى. القىمىنان الدەبىر كۇش شەڭگەلدەپ العانداي، تىنىسى تارىلدى... ءوزىن وتكەن كۇندەر ازابىنان دا قايىڭ تۇبىندە ارىلاتىنىن، قايىڭ توزىنداي اعاراتىنىن اڭدادى. كىر شالعان ار سوتىنان دا قۇتقاراتىن ءبىر-اق كۇشتىڭ قالعانىن بەك ءتۇيسىندى.
اپىل-قۇپىل شەشىنە باستادى...
شينەلى جانىنا سۋ جاڭا كيتەلى مەن شالبارىن، كويلەگىن اسكەري ۇلگىمەن بۇكتەپ قويدى. ەتىگىن دە تاستادى. بويىن ىزعار قارىدى. اپپاق شىلعاۋىمەن ەتىك قونىشىن جاپتى. كەبىن سەكىلدى تىگىلگەن جاعا-جەڭسىز اسكەري اق جەيدە، اق دامبالمەن جانە قالىڭ قارا شۇلىقپەن قالدى. شۇلىقتى دا سىپىرا سالدى.
تابانىنان تيگەن قار ىزعارى مۇزداي بوپ ميىنان ءبىر-اق شىقتى. سوندا عانا ءوزىن يەلەپ العان “اسپاق” تۋرالى سۋىق ويدان ساپ تىيىلدى. “وفيسەر اسىلىپ ولمەۋ كەرەك، اتىلىپ ءولۋ كەرەك” دەگەن وي ساناسىن قارىپ الدى.
ول ەڭكەيىپ، كيتەلدىڭ ءتوس قالتاسىنان “ماكاروۆ” اۋىر تاپانشانى سۋىردى. بويى سۋىقتان قالتىراپ، يەگى-يەگىنە تيمەي بارادى. ادىمداي باسىپ، قايىڭ تۇبىنە باردى. ءتانى ءدىر-دىر ەتەدى. تىزەسىن بۇگىپ، قۋداي قايىڭنىڭ قۇبىلا جاعىنا ارقاسىن تىرەپ وتىردى.
ءىشى-باۋىرىنا دەيىن اياز قارماپ، كۇللى ىشكى الەمى قالتىرايدى. كومەيىنەن مۇز كەسەگىن تاستاپ جىبەرگەندەي سۋىنىپ بارادى. تاپانشانى وڭ جاق شەكەسىنەن تىرەمەك ەدى، قولى قالت-قالت ەتىپ، ۇڭعى اۋزى جوعارى-تومەن جىلجي بەردى. “مۇندايدا قاتەلەسۋگە بولمايدى!” دەگەن وي ءدۇمىپ ءوتتى.
بۋراحان قاسارىسا تىستەندى. جەلتوقساننىڭ ىزعارى دا جۇلىن-تۇتاسىن سىرەستىرىپ بارادى. تۇستىك جاعىنان سەلدىرەي تۇسكەن كۇن ساۋلەسى دە قىزۋسىز. تاپانشاسىن تاپ يەك استىنان تىرەدى. القىمى استىنان تىرەلگەن ۇڭعىنىڭ سۋىق اۋزىن سەزىندى. اقىرعى سەزىنگەن سيقىرلى جاي دا سول بولدى. شۇرىپپەنى باسىپ قالدى. ول وقىس سەلك ەتتى دە، ءبىر قىرىنداعان كۇيى سىلق ەتە ءتۇستى.
...قايىڭ بۇتاعىندا سالبىراعان دوعال تۇزاق بوس تەربەلەدى. اسپاق الدەبىر پەندەنى كۇتەتىن سىڭايلى.
You Might Also Like
-
جاقسى اكە جامان بالاعا قىرىق جىل ازىق» دەگەندەي، جارىقتىق جاكەمنىڭ، جامبىل اقىننىڭ ارقاسىندا بىلتىر ءبىراز جەردىڭ ءدامىن تاتتىق.
-
بەتون ءۇيدىڭ قوڭىراۋى شولپى سىلدىرىنداي سىڭعىر ەتە قالدى. قولىنا ىستىق كوفەنى الا بەرگەن سەرافيما ءدىر ەتە ءتۇستى. تاڭ اتپاستان بەيساۋات جۇرگەن “كىم بولدى ەكەن؟” دەپ ەلەڭدەپ تە ەدى، ءبىراق ...
