حيميالىق تالشىقتار
ساباقتىڭ تاقىرىبى: حيميالىق تالشىقتار
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا حيميالىق تالشىقتار جايلى قىسقاشا مالىمەتتەر بەرۋ؛ ەكونوميكاداعى ۇكىمەت ءرولى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ؛
دامىتۋشىلىق: وقۋ - تانىمدىق قىزمەتتى ۇتىمدى ۇيىمداستىرۋ جانە پايدالانۋ شەبەرلىگىن دامىتۋ؛
تاربيەلىك: جولداستارىنا كومەك بەرۋگە، جۇمىستى تياناقتى تازا جاساۋعا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، تۇسىندىرمەلى
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ماتادان جاسالعان البوم، ماتا، ءجىپ - ينە، قايشى.
ءپانارالىق بايلانىس: بيولوگيا
ساباق بارىسى
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
سالەمدەسۋ، ساباققا دايىندىقتارىن تەكسەرۋ، وقۋشىلاردىڭ نازارىن ساباققا اۋدارۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ.
1. ۇستەل باسىندا وتىرۋ مادەنيەتى ايت.
2. ءوزىن دۇرىس ۇستاۋ ەرەجەسى قانداي؟
3. ەكونوميكانىڭ ەكولوگيالىق پروبلەمالارى قانداي؟
4. ەكولوگيا دەگەنىمىز نە؟
5. لاستانۋ دەگەنىمىز نە؟
ءىىى. جاڭا ساباق.
سەندەر كيىم ماتادان تىگىلەتىنى بىلەسىڭدەر. ماتانى توقىما ماتالارمەن توقۋ ستانوگىندا، ال توقىما ماتالارىن – تالشىقتان توقيدى. بارلىق تەكستيلدى تالشىقتار تابيعي جانە حيميالىق بولىپ بولىنەدى.
تابيعي تالشىقتاردىڭ نەگىزى ءار ءتۇرلى بولادى: وسىمدىك (زىعىر، ماقتا، كەنەپ) پەن جانۋار (ءجۇن، جىبەك)، مينەرالدى (اسبەستى).
سەندەر ماتانىڭ وسىمدىك پەن جانۋاردان پايدا بولاتىنىن بىلەسىڭدەر.
وسىمدىك تەكتەس تالشىقتاردى وسىمدىكتەردىڭ ءتۇرلى بولشەكتەرىنەن الادى. تۇقىم جابىندىلارىنان ماقتا الادى: زىعىر، كەنەپ، ءراميدىڭ ساباقتارىن پايدالانادى.
جانۋار تەكتەس تابيعي تالشىقتار ءجۇن جانە تابيعي جىبەكتى جاتقىزامىز.
حيميالىق ماتالاردى جاساپ شىعارۋدى قامتاماسىز ەتەتىن فاكتورلار:
جەردە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان حالىقتىڭ سانى ءوسۋىنىڭ ەسەبى، قۇنارلى جەرلەدىڭ ازايۋى، جاڭا تەحنولوگيالاردىڭ دامۋى، ماتالارعا دەگەن جاڭا تۇتىنۋشىلىق قاجەتتىلىكتەردىڭ تابيعي ماتالاردا جوق بولۋى.
تالشىقتاردى جاساندى جولمەن الۋ پروبلەماسى باعزى زاماندا پايدا بولعان. 1965 جىلى روبەرت گۋك جىبەك ماتاسىن جاساندى جولمەن الۋ يدەياسىن ۇسىندى. 1853 جىلى اعىلشىن اۋدەمارس ينتروسەلليۋلوزا ەرىتىندىسىنەن جىڭىشكە ءجىپ ءيىرۋدى ۇسىندى، ال 1891 جىلى فرانسۋز ينجەنەرى ي. دە شاردوننە وسىنداي جىپتەردى العاشقى بولىپ وندىرىستىك ماسشتابتا شىعارا باستايدى.
كەيبىر جەكە حيميالىق تالشىقتارپدى الۋدا ايىرماشىلىقتار بولعانىمەن، ونى وندىرۋدە ورتاق سحەماسى كەلەسى كەزەڭدەردەن تۇرادى:
- شيكىزاتتى الۋ جانە ونى الدىن - الا وڭدەۋ
- يىرىلەتىن ەرتىندى مەن بالقىماسىن دايارلاۋ
- جىپتەردى قالىپتاستىرۋ
- وڭدەۋ.
جاساندى تالشىقتاردىڭ شيكىزاتىن سەلليۋلوزا وندىرەتىن كاسىپورىندار الادى. جاساندى تالشىقتىڭ قۇرامى نەگىزگى شيكىزات قۇرامىنا سايكەس كەلەدى. سينتەتيكالىق تالشىقتار شيكىزاتىن تابيعي گاز، كومىر، مۇناي قالدىقتارىنان قايتا وڭدەۋدەن وتكىزگەندە حيميالىق رەاكسيالار ناتيجەسىندە الادى.
تالشىقتاردىڭ ەرەكشەلىكتەر مەن قاسيەتتەرى
جاساندى تالشىقتارعا ۆيسكوزدى، اسەتاتتى، ءۇش اسەتاتتى، پولينوزدى جانە اقۋىزدى تالشىقتار جاتادى.
ۆيسكوزدى تالشىقتاردىڭ ەڭ ارزان، ءارى كەڭ تاراعان تۇرلەرى العاش 1892 جىلى الىندى. ۆيسكوزدى تالشىقتار ءۇشىن شيكىزات – شىرشا، قاراعاي، ارشا سياقتى اعاشتاردان الىنعان تابيعي سەلليۋلوزا ب. ت. سەلليۋلوزانى حيميالىق وڭدەۋ ناتيجەسىندە ءجىپ ءيىرۋ ەرىتىندىسى – ۆيسكوزانى الادى. ودان سۋلى تۇردە تالشىق قالىپتاستىرادى.
قاراپايىم ۆيسكوزالىق تالشىقتار تۇسكە تۇراقتى، جۇمساق، سوزىلۋ جانە گيگروسكوپيالىق قاسيەتتەرگە باي. الايدا ىلعالدىقپەن قامتاماسىز ەتكەندە تالشىقتار قاتتى بۇرتىيىپ، ءوز بەرىكتىگىن جوعالتادى (50% دەيىن). سوندىقتان دا ۆيسكوزدى تالشىقتاردىڭ قۇرامىنىڭ قاسيەتتەرىن جاقسارتۋعا جۇمىس ىستەۋگە وتە قاجەت: ونىڭ بەرىكتىگىن، گيگروسكوپيالىعىن، تۇسكە تۇراقتىلىعىن، قاجاۋعا قارسى تۇراقتىلىق، سۋعا سالعاندا بەرىكتىكتىڭ جوعالۋىنا ازايتۋ سياقتى ماڭىزدى قاسيەتتەرىن اتاپ كەتۋگە بولادى.
ميتيلون اتتى ۆيسكوزدى تالشىق ميكروورگانيزمدەردىڭ اسەرىنە، تۇسكە قارسى، توزۋعا قارسى جوعارى تۇراقتىلىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. قولمەن ۇستاعاندا جانە سىرت ءتۇرىن كورگەندە ميتيلون اتتى ۆيسكوزدى تالشىعى ءجۇن تالشىعىنا ۇقساس. سوندىقتان دا اتالعان تالشىقتاردى كىلەم توقۋدا ءجۇن جىپتەرىنىڭ ورنىنا پايدالانادى.
حيميالىق ۇدەرىستىڭ نەگىزىندە ءتۇرلى سپەسيفيكالىق قاسيەتتەرى بار ۆيسكوزالىق تالشىقتار الۋعا بولادى: ورتكە تۇراقتى، باكتەريسيدتى، قىشقىلعا قارسى تۇراقتى، ماي مەن سۋعا تۇراقتى جانە ت. ب.
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا حيميالىق تالشىقتار جايلى قىسقاشا مالىمەتتەر بەرۋ؛ ەكونوميكاداعى ۇكىمەت ءرولى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ؛
دامىتۋشىلىق: وقۋ - تانىمدىق قىزمەتتى ۇتىمدى ۇيىمداستىرۋ جانە پايدالانۋ شەبەرلىگىن دامىتۋ؛
تاربيەلىك: جولداستارىنا كومەك بەرۋگە، جۇمىستى تياناقتى تازا جاساۋعا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، تۇسىندىرمەلى
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ماتادان جاسالعان البوم، ماتا، ءجىپ - ينە، قايشى.
ءپانارالىق بايلانىس: بيولوگيا
ساباق بارىسى
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
سالەمدەسۋ، ساباققا دايىندىقتارىن تەكسەرۋ، وقۋشىلاردىڭ نازارىن ساباققا اۋدارۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ.
1. ۇستەل باسىندا وتىرۋ مادەنيەتى ايت.
2. ءوزىن دۇرىس ۇستاۋ ەرەجەسى قانداي؟
3. ەكونوميكانىڭ ەكولوگيالىق پروبلەمالارى قانداي؟
4. ەكولوگيا دەگەنىمىز نە؟
5. لاستانۋ دەگەنىمىز نە؟
ءىىى. جاڭا ساباق.
سەندەر كيىم ماتادان تىگىلەتىنى بىلەسىڭدەر. ماتانى توقىما ماتالارمەن توقۋ ستانوگىندا، ال توقىما ماتالارىن – تالشىقتان توقيدى. بارلىق تەكستيلدى تالشىقتار تابيعي جانە حيميالىق بولىپ بولىنەدى.
تابيعي تالشىقتاردىڭ نەگىزى ءار ءتۇرلى بولادى: وسىمدىك (زىعىر، ماقتا، كەنەپ) پەن جانۋار (ءجۇن، جىبەك)، مينەرالدى (اسبەستى).
سەندەر ماتانىڭ وسىمدىك پەن جانۋاردان پايدا بولاتىنىن بىلەسىڭدەر.
وسىمدىك تەكتەس تالشىقتاردى وسىمدىكتەردىڭ ءتۇرلى بولشەكتەرىنەن الادى. تۇقىم جابىندىلارىنان ماقتا الادى: زىعىر، كەنەپ، ءراميدىڭ ساباقتارىن پايدالانادى.
جانۋار تەكتەس تابيعي تالشىقتار ءجۇن جانە تابيعي جىبەكتى جاتقىزامىز.
حيميالىق ماتالاردى جاساپ شىعارۋدى قامتاماسىز ەتەتىن فاكتورلار:
جەردە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان حالىقتىڭ سانى ءوسۋىنىڭ ەسەبى، قۇنارلى جەرلەدىڭ ازايۋى، جاڭا تەحنولوگيالاردىڭ دامۋى، ماتالارعا دەگەن جاڭا تۇتىنۋشىلىق قاجەتتىلىكتەردىڭ تابيعي ماتالاردا جوق بولۋى.
تالشىقتاردى جاساندى جولمەن الۋ پروبلەماسى باعزى زاماندا پايدا بولعان. 1965 جىلى روبەرت گۋك جىبەك ماتاسىن جاساندى جولمەن الۋ يدەياسىن ۇسىندى. 1853 جىلى اعىلشىن اۋدەمارس ينتروسەلليۋلوزا ەرىتىندىسىنەن جىڭىشكە ءجىپ ءيىرۋدى ۇسىندى، ال 1891 جىلى فرانسۋز ينجەنەرى ي. دە شاردوننە وسىنداي جىپتەردى العاشقى بولىپ وندىرىستىك ماسشتابتا شىعارا باستايدى.
كەيبىر جەكە حيميالىق تالشىقتارپدى الۋدا ايىرماشىلىقتار بولعانىمەن، ونى وندىرۋدە ورتاق سحەماسى كەلەسى كەزەڭدەردەن تۇرادى:
- شيكىزاتتى الۋ جانە ونى الدىن - الا وڭدەۋ
- يىرىلەتىن ەرتىندى مەن بالقىماسىن دايارلاۋ
- جىپتەردى قالىپتاستىرۋ
- وڭدەۋ.
جاساندى تالشىقتاردىڭ شيكىزاتىن سەلليۋلوزا وندىرەتىن كاسىپورىندار الادى. جاساندى تالشىقتىڭ قۇرامى نەگىزگى شيكىزات قۇرامىنا سايكەس كەلەدى. سينتەتيكالىق تالشىقتار شيكىزاتىن تابيعي گاز، كومىر، مۇناي قالدىقتارىنان قايتا وڭدەۋدەن وتكىزگەندە حيميالىق رەاكسيالار ناتيجەسىندە الادى.
تالشىقتاردىڭ ەرەكشەلىكتەر مەن قاسيەتتەرى
جاساندى تالشىقتارعا ۆيسكوزدى، اسەتاتتى، ءۇش اسەتاتتى، پولينوزدى جانە اقۋىزدى تالشىقتار جاتادى.
ۆيسكوزدى تالشىقتاردىڭ ەڭ ارزان، ءارى كەڭ تاراعان تۇرلەرى العاش 1892 جىلى الىندى. ۆيسكوزدى تالشىقتار ءۇشىن شيكىزات – شىرشا، قاراعاي، ارشا سياقتى اعاشتاردان الىنعان تابيعي سەلليۋلوزا ب. ت. سەلليۋلوزانى حيميالىق وڭدەۋ ناتيجەسىندە ءجىپ ءيىرۋ ەرىتىندىسى – ۆيسكوزانى الادى. ودان سۋلى تۇردە تالشىق قالىپتاستىرادى.
قاراپايىم ۆيسكوزالىق تالشىقتار تۇسكە تۇراقتى، جۇمساق، سوزىلۋ جانە گيگروسكوپيالىق قاسيەتتەرگە باي. الايدا ىلعالدىقپەن قامتاماسىز ەتكەندە تالشىقتار قاتتى بۇرتىيىپ، ءوز بەرىكتىگىن جوعالتادى (50% دەيىن). سوندىقتان دا ۆيسكوزدى تالشىقتاردىڭ قۇرامىنىڭ قاسيەتتەرىن جاقسارتۋعا جۇمىس ىستەۋگە وتە قاجەت: ونىڭ بەرىكتىگىن، گيگروسكوپيالىعىن، تۇسكە تۇراقتىلىعىن، قاجاۋعا قارسى تۇراقتىلىق، سۋعا سالعاندا بەرىكتىكتىڭ جوعالۋىنا ازايتۋ سياقتى ماڭىزدى قاسيەتتەرىن اتاپ كەتۋگە بولادى.
ميتيلون اتتى ۆيسكوزدى تالشىق ميكروورگانيزمدەردىڭ اسەرىنە، تۇسكە قارسى، توزۋعا قارسى جوعارى تۇراقتىلىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. قولمەن ۇستاعاندا جانە سىرت ءتۇرىن كورگەندە ميتيلون اتتى ۆيسكوزدى تالشىعى ءجۇن تالشىعىنا ۇقساس. سوندىقتان دا اتالعان تالشىقتاردى كىلەم توقۋدا ءجۇن جىپتەرىنىڭ ورنىنا پايدالانادى.
حيميالىق ۇدەرىستىڭ نەگىزىندە ءتۇرلى سپەسيفيكالىق قاسيەتتەرى بار ۆيسكوزالىق تالشىقتار الۋعا بولادى: ورتكە تۇراقتى، باكتەريسيدتى، قىشقىلعا قارسى تۇراقتى، ماي مەن سۋعا تۇراقتى جانە ت. ب.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
سايىستىڭ تاقىرىبى: «تالاپتى دا، تالانتتى وقۋشىلار» ينتەللەكتۋالدى ويىنى.
