InfoHub Logo

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ
Филология және әлем тілдері факультетінің 1-курс магистранты Қадырқұл Алтынай
Жетекшісі - ф.ғ.к., әл-Фараби атындағы ҚазҰУ доценті Жанатаев Д.Ж.

«Адам ақиқатты бас көзімен көрмейді, ақыл көзімен көреді... Өлімнен соң бір түрлі тіршілік бар. Екі өмірге де керекті іс – ұждан. Ұждан дегеніміз – ынсап, әділет, мейірім».

«Бас көзімен» көрген дүние бір қарағанда жалтыраған алтындай болып көрінуі мүмкін, алайда бұл дүниеге «ақыл көзімен» қарайтын болсақ, ақиқатты, оның түбінде жатқанды, мүлдем басқа қырын көруге болады. Ұлы Абайдың «Жүректің көзі ашылса, Хақтың түсер сәулесі» өлең жолдары арқылы Шәкәрімнің Абайдың реалистік ойларын жалғастырушы, ақын және ойшыл екендігі анық. Шәкәрім шығармашылығы кең ауқымымен ерекшеленеді;  ол қуаныш, оптимизм және адамдар үшін жақсы өмірге деген сенім себептерімен сипатталады.

Шәкәрім идеяларының өзегі – жас ұрпақты рухани-адамгершілікке тәрбиелеу. Ақын-ағартушы қоғамдағы революциялық өзгерістерді талап етпеді, ол адам өмірін жан мен рухани қажеттіліктерді баурап алу арқылы өзгертуге үміт артты. Ол жаңа қоғам құру үшін адамдарды моральдық тұрғыдан тазарту қажеттілігіне сенімді болды. Қазақтың ұлы философы, ағартушы, жазушы және ақын Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылық мұрасы біздің күндерімізге дейін өзгеріссіз сақталды. Біз оның әлемдік философияға шығармалары арқылы қосқан үлесін жоғары бағалап, одан үлгі аламыз.

Шәкәрім философиясының орталық объектісі – адам. Ол адамның мәні, оның табиғаты мен мақсаты білімде, ең алдымен шындықты білуінде деп сенді. Бірақ шындық адамға сезіммен берілмейді. Адам оны ақылдың көзімен ғана көре алады, өйткені негізгі фундаментальды шындық – бұл әлемнің пайда болуы мен оның мәні туралы ақиқат. Шәкәрім дүниежүзілік идеологиялық маңызы бар философиялық мәселелерді қойып, оларды шешу жолдарын іздей басталады. Мұндай мәселелерді шешу үшін алдымен әртүрлі ғылымдар мен діндер туралы деректерді жоғары дәрежеде меңгеруі керек және де өзге ғалымдардың осыған қатысты айтқан пікірлерін де білу қажет. Сонымен қатар, зерттеуші кітаптың жан-жақты мазмұнын, тұжырымдары мен пайымдауларын сыни тұрғыдан бағалауға басты назар аударуы керек.

Философтың ешқандай тарапты қолдамай, ұзақ және табанды ізденіс арқылы өзіндік жеке көзқарасы қалыптасқан. Бұған оның керемет философиялық шығармасы – «Үш анық» дәлел. Бұл – фәлсафалық трактаттың озық үлгілерінің бірі, отандық, гуманитарлық білім жүйесінде ерекше орын алатын шығарма. Әлемдік діни, философиялық және көркем әдебиеттің үздік үлгілерін мұқият зерттеу негізінде ол өз заманы үшін өте маңызды жаңалықтар ашты. Шәкәрім философиясы шынайы сенім мен ғылымды, білім мен дінді салыстыру негізінде қалыптасты.

Ол өзінің философиясында адамзат ойының дамуының екі негізгі бағытын тұжырымдайды: бірі – жасаушы-шебер идеясын тану, екіншісі – әлемдегі барлық нәрсе өздігінен пайда болғанын және өлмейтін жан жоқ екенін мойындау. Шәкәрім өз шығармасында ойлаудың осы екі бағытының қайсысы дұрыс деген сұраққа жауап беруге тырысты, өйткені, оның пікірінше, бүкіл адамзаттың тағдыры осы сұрақтың жауабына байланысты.

Шәкәрімнің өзі үш аныққа нақты сипаттама бермейді. Оның философиялық жазбаларындағы мәтіннің орналасу тәсілі және зерттеу логикасы оның ілімін түсіндірудің бірнеше нұсқаларын алға тартады. Оның бірінші нұсқасы бойынша, бірінші анық – бұл Жаратушының бар екендігін және жанның өлмейтіндігі туралы идеяны мойындайтын сенім ақиқаты. Бірақ бұл шындық сеніммен қабылданғандықтан және ешқандай сенімді ғылыми негіздеме алмағандықтан, адамдардың басым бөлігі оған немқұрайлы қарады. Екінші анық – сенсорлық қабылдау мен рационалды-логикалық ойлаудың сенімді мәліметтеріне негізделген ғылым ақиқаты. Бірақ ғылымның дәлелдері екі мағыналы болып шықты және өмір мен білім одан әрі дамыған сайын теріске шығарылды. Сондықтан олар адам жанының жақсы қағидаларын қалыптастыруға негіз бола алмады. Үшінші анық – жанның ақиқаты, оның мәні ар-ұждан. Адамды моральдық ластанудан тазартып, оны әділ өмір жолына түсіруге болатын шындық – жанның алғашқы қажеттілігі сияқты ар-ұждан. Шығарманың мақсаты – осы үш анықтың анықтығын дәлелдеу.

Шәкәрім Құдайбердіұлының философиясындағы руханият категориясы жалпыадамзаттық маңыздылығының арқасында әмбебаптық сипатқа ие. Руханилық ол адам бойындағы адамзат пен мәдениеттің жалпы өлшемі ретінде анықталады. Тұтастай алғанда, Шәкәрім Құдайбердіұлының философиясының теологиялық және мистикалық сипатына қарамастан, оның руханилық тұжырымдамасында абстрактілі гуманизммен емес, әлеуметтік шындыққа және антропологиялық мәселелерге жақын нақты ерекшеліктерімен сипатталады.

---