InfoHub Logo

Түркі халықтарының аңыздарында Қорқыт ата бақсылардың композиторы және меценаты деген атпен ерекше орын алады. Ол Сырдария даласының бойында  өмір сүрген оғыз-қыпшақ тайпалық бірлестігінде 10 ғасырдың басында дүниеге келген деген тұжырымға саяды. VIII-IX ғасырларда өмір сүрген деп жорамалдайды.

Әлемдік әдебиеттегі ең ғажайып және маңызды аңыздардың бірі оның жеке басымен байланысты - өлім қорқынышы және мәңгілік өмірге жету талпынысы.

Қорқыт туылмас бұрын қорқынышты дауыл басталып, найзағай жарқылдап, жерді қараңғылық орап алды. Мұның бәрі соншалықты қорқынышты болғаны соншалық, адамдар зұлым рухтардың келуіне сенді, бірақ Қорқыт дүниеге келгенде күн сәулесі түсіп, табиғат ештеңе болмағандай тынышталды. Адамдар: «Ол бұл дүниеге бәрі қорқатын уақытта келді, ол бәрімізді қорқытты, сондықтан оны Қорқыт деп атайық» деп шешті.

Қорқыт тек композитор және ертегіші, қобызда ойнаудың музыкалық өнерінің негізін қалаушы ғана емес, сонымен бірге сөзі тыңдалған, пікірі жоғары бағаланған тұлға болған делінеді.  Кейбір дереккөздер оны үш ханның уәзірі десе, ал басқалары - бес. Кейбіреулер оны тек пайғамбар деп атайды, ал біреу – бақсы. Бірақ аңыздардың бәрі бір нәрсемен келіседі - ол ұзақ мерзім бойы уақытын жаңа музыкалық аспап жасауға арнады. Ол бүкіл өмірінде мәңгілік өмір кілтін іздеді. Бірақ ол аяғын қайда басса де, Қорқыт жақын арада өлім белгілеріне тап болды. Жел Мая Қорқыт өз түйесінде Жердің түкпір-түкпірін аралады, бірақ оған дайындалған қабірден ол еш жерде жасырына алмады. Тек музыка ғана уақытты, тіпті өлімді де тоқтата алады.

Шырқай ағашынан Қорқыт түйе терісіне орап, ішектерін созып, музыкалық аспап жасады - ол өзінің ойлары мен сезімдерін құйған алғашқы қобыз болды. Тек ұйықтап, еріксіз ойынын тоқтатқан Қорқыт ата басқа әлемге кетті.

Осы уақытқа дейін Қорқыт атаның жиырмаға жуық шығармасы сақталған, 12-ге жуық күй ноталарда жазылған, кейбіреулерінің бірнеше нұсқалары бар. Олардың әрқайсысының өзіндік шығармашылық тарихы бар. Олардың ішіндегі ең атақтысы - «Тәңірі күйі», «Қорқыт күйі», «Елім-ай, халқым-ай», «Елмен қоштасу».

Соңғы шығармалардың бірі «Башпай» деп аталды, бұл үлкен саусақты білдіреді. Қорқыт атаның қарындасы болған еді. Бірде қарындасы оған тамақ әкелгенде, оның башпайы қарындасына тиеді. Сонда ол «Мені көмгенде, башпайымды сыртқа шығарып көміңдер»,-дейді. Бұны айтқан себебі:ертеде қазақ халқы қызды еркелетіп, оны құрметтеген және оған ер адамның кез келген мүшесі тисе арсыздық деп санап, сол адам өмір бақи ұятта өмір сүреді.

У. М. Джолдыбаева Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің Қазақстан тарихы кафедрасының доценті Науанова Айгерім Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің Шығыстану факультетінің 1-курс студенті

---