InfoHub Logo

Aǵaıyndy Karamazovtar. I

Roman

İİ
Aýdarǵan Nıaz Syzdyqov
ALESHA
I
MÁIİTTEN SASİQ IİS SHYQTY

Qaıtys bolǵan ıerosqımonah Zosıma pirádardyń máıitin onyń dinı ataq-dárejesine saı jerleýge ázirledi. Taqýalar men sqımnıkterdiń máıitin arýlamaıtyny málim. Taqýa bireýi qudaı taǵalanyń quzyryna ketkende (delingen úlken janazanamada), arnaıy bólingen taqýa (ıakı osy iske taǵaıyndalǵan) óliktiń denesin jyly sýmen ǵana súrtedi, bul úshin áýeli jumsaq ysqyshpen (ıakı grek gýbkasymen) ólgen kisiniń mańdaıyna, keýdesine, qoly men aıaǵyna, tizesine kishkentaı kres salady". Marqumǵa baǵyshtalǵan bul rásimniń bárin Pansıı pirádardyń ózi atqardy. Máıit súrtilgennen keıin ólikke taqýanyń kıimin kıgizip, syrtynan mantıamen1 orady; bul úshin ereje boıynsha, mantıany kres tárizdendirip oraýǵa laıyqtap biraz tilgiledi. Basyna segiz qulaq kres salynǵan bashlyq kıgizdi. Bashlyqty qaıyryp qoıyp, marqumnyń betin qara jamylǵymen búrkedi. Qolyna Hrıstostyń ıkonyn ustatyp qoıdy. Osydan keıin ólikti tań aldynda tabytqa (áldeqashan daıyndalǵan) jatqyzdy. Marqumnyń tabytyn kúni boıy qujyraǵa (marqum pirádar taqýalar men jaı dindarlardy qabyldaıtyn birinshi úlken bólmege) qoıýǵa uıǵaryldy. Onyń ıerosqımonah degen ataǵy bolǵandyqtan, ıeromonahtar men ıerodıakondar onyń basynda turyp dinı báıit jınaǵy Zabýrdy emes, al İnjildiń ózin oqýǵa tıisti edi. Janazadan keıin, ile-shala Iosıf pirádar İnjildi oqýǵa kiristi, keıin kún uzaqqa jáne túni boıy taǵy da ózi oqýǵa tilek bildirgen Pansıı pirádardyń buǵan qoly bosamady; ol minájathananyń ımamymen birge alańdap júrgen edi, óıtkeni ýaqyt ótken saıyn bir japatarmaǵaı qobaljý onan beter órshı túsken-di. Monastyrdaǵy taqýalar da, onyń meımanhanasy men shahardan top-tobymen aǵylyp kelip jatqan jaı dindarlar da nendeı bir ǵajaıypty, qulaq estimegen "ǵalamat" birdeńeni kútkendeı qatty abyrjyǵan. Imam da, Pansıı pirádar da tym mazasyzdanǵan jurtty tynyshtandyrýǵa qal-qadarynsha tyrysyp baqty. Kún ábden kóterilgen soń, dertke shıpasy tımeı qalmas degen úmitpen osy sátti ádeıi kútkendeı, shahardan keıbireýler úılerindegi naýqastaryn, ásirese jas balalaryn alyp kele bastady. Bizde marqum pirádardy kóziniń tirisinde-aq qasıetti áýlıe dep sanaýǵa jurttyń eshbir kúmánsyz ádettenip ketkendigi, mine, osy arada baıqaldy. Jáne de kelgender áste tek qara halyq qana emes-ti. Ózderiniń zor úmitin dindarlardyń osynshama asyǵys ta aıqyn, taǵatsyz da batyl baıqatqandyǵy Pansıı pirádarǵa eshbir shúbásyz qyzǵylyqty kóringen, biraq ol muny ishteı kópten sezip júrse de, tap bulaısha oılaǵanynan áldeqaıda asyp túser dep kútpegen edi. Keıbir taqýalardyń mazasyzdanǵanyn kórgende, Pansıı pirádar olardy: "Aıaq astynan bir ǵajaıyp bolady dep tek bylaıǵy jurt qana úmittenýi múmkin, al bizderge bul áste jaraspaıtyn paryqsyzdyq bolar edi", — dep sókken dindi. Biraq ony tyńdap jatqany shamaly boldy, áıtse de, osynshama taǵatsyzdana kútýdi dindi onyń ózi de jaqtyrmaı (eger bárin shyn eske túsirsek), muny paryqsyzdyq, jaı ábigershilik dep eskerip, eshkimge sezdirmeı, ishteı, kókireginiń bir túkpirinde ony moıyndamaǵanyna qaramastan, solardyń kútken nársesin onyń ózi de kútse de jáne muny ózine-ózi moıyndaı almasa da, oǵan qulaq aspaǵanyn sezgende Pansıı pirádar kúıgelektep qalǵan-dy. Solaı bola tursa da, keıbireýlerdiń kózine shalynǵanyn jany jaqtyrmaı qalǵan soń, ishinde úlken bir túıtkil týǵyzǵandaı sezingen edi. Marqumnyń qujyrasyndaǵy ıin tiresken tobyrdyń ishinen, mysaly, Rakıtındi, nemese jyraqtan kelgen meıman — áli kúnge monastyrda júrgen obdorskilik taqýany kórgeninde olardan jany jerkengen Pansıı pirádar (bul úshin ol sol 1sátte-aq ózin-ózi kinálady), nege ekeni belgisiz, bulardyń ekeýine de kenet kúdiktene qaldy; alaıda, bul maǵynada kózge túskender tek ol ekeýi ǵana emes-ti. Obdorskilik taqýa alabóten ábiger sekildi; ony kez kelgen jerdiń bárinen kórýge bolatyn edi: ol qaıda bolmasyn birdeńeni surastyryp, áldenege qulaq tigip, áldeqandaı bir qupıany ashatyn adamsha bireýlermen sybyrlasyp qoıady. Bet álpeti ábden shydamy taýsylǵan, kútken ǵajaıyptyń osynshama kesheýildegenine yzalanǵan kisige uqsaıdy. Al Rakıtın minájathanaǵa qulqyn sáriden Hohlakova hanymnyń erekshe tapsyrmasymen kelipti, bul keıin málim boldy. Osy bir meıirban, biraq kóńilshek áıel uıqydan kózin ashar-ashpastan pirádardyń dúnıe salǵanyn estigen soń minájathanada ne bolyp jatqanyn bilýge yntyǵady, biraq ózi onda bara almaıtyn bolǵasyn onda Rakıtındi jumsap, oǵan bolǵan oqıǵanyń bárin baıqaýdy, sosyn shamamen jarty saǵat saıyn onda ne bolyp jatqanyn túgel hatpen dereý habarlaýdy tapsyrady. Ol Rakıtındi jastardyń ishindegi dinge senetini, eń taýpyqtysy dep sanaıtyn; al Rakıtın, eger ózine tıtteı paıdaly ekenin sezse, kez kelgen kisimen janasa ketip, onyń kóńilinen shyǵýǵa mashyqtanǵan jylpos bolatyn. Kúnshýaq, ashyq edi, kelgen dindarlardyń kóbi shirkeýdiń aınalasyna jıirek qoıylǵan, minájathana aýlasynda bytyrap jatqan beıitterdiń tóńireginde toptalyp turǵan-dy. Pansıı pirádar aýlamen kele jatyp kenet Aleshany oıyna alyp, ony kópten, tipti ótken túnnen beri kórmegenin esine túsirdi. Sol-aq eken, minájathana aýlasynyń eń alys túkpirinde, sharbaqqa taman, erligimen aty shyqqan bir ertede ótken taqýanyn beıiti basyndaǵy tasta otyrǵan Aleshany kózi shalyp qaldy. Ol minájathanaǵa arqasyn berip, betin sharbaqqa qaratyp, qulpytasty tasalaı otyr eken. Pansıı pirádar jaqyndap kelgennen keıin onyń eki alaqanymen betin basyp, dybysyn shyǵarmaı, solqyldap jylan otyrǵanyn kórdi. Pansıı pirádar onyń tóbesinen tóne qarap turdy.

— Jylama, balam, sabyr et, dostym, — dedi ol aqyry kóńili bosap, — munyń ne? Jylaǵansha, qýanbaısyń ba? Álde sen bul kún onyń ómirindegi ulyq kún ekenin bilmeýshi me ediń? Qazir, dál osy sátte onyń shybyn jany qaıda júrgenin mıyńa salyp kórshi!

Alesha jylaǵan sábıdiń júzindeı isingen betinen qolyn alyp, pirádarǵa qaraıyn dep edi, biraq, lám demesten teris aınaldy da, betin alaqandarymen qaıta jaba qoıdy.

— Bir esepten jylaǵanyń da jón shyǵar, — dedi Pansıı pirádar oılanyp turyp, — Hrıstostyń ózi shyǵar seniń kózińe jas keltirgen. "Egilip jylaǵanyń qaıǵy-sherińdi tarqatyp, eljiregen júregińdi sergitýge jaqsy bolar", — dedi taǵy da Aleshaǵa súısingen kúıi alystaı bergen pirádar ishinen, áıtse de, ol tezirek ketýge asyqqan-dy, óıtkeni onyń túrin kórgesin, múmkin, ózim de jylarmyn dep qoryqqan. Al, ýaqyt óte berdi, monastyrdaǵy ǵıbadat, marqumnyń janazasy óz jónimen atqarylyp jatty. Pansıı pirádar tabyt basynda turǵan Iosıf pirádardy aýystyryp, odan qaıtadan İnjildi ózi oqı bastady. Biraq tústen keıin, saǵat úshti soqpaı, eshkim bulaı bolar dep kútpegen, barsha jurttyń úmitine qarama-qaıshy, tańǵalarlyq bir oqıǵa boldy, osynyń aldyndaǵy kitaptyń sońynda men muny eskertip ótken edim, endi qaıtalap aıtaıyn, shaharymyz ben bizdiń kúlli osy mańaı bul oqıǵany búge-shigesine deıin osy kúnge deıin abyrjyp eske túsiredi. Osy arada óz tarapymnan mynany qosa aıtýym kerek: jurtty ábigerlendirip, eleńdetip qoıǵan, al shyn máninde maǵynasyz, bolmashy bir oqıǵany tipti eske alǵym da kelmeıdi, eger bul oqıǵa Aleshanyń jan dúnıesi men júregine, — ol áńgimemniń keleshektegi basty keıipkeri bolsa da, — belgili turǵydan, tym qatty áser etpese, onyń kókeıinde kúrt betburys, dúr silkindirilgen ózgeris týǵyzyp qana qoımaı, onyń aqyl-parasatyn búkil ómir boıyna jáne belgili bir maqsatqa birjola baǵdarlamasa, men ony, árıne, aýyzǵa da almaı-aq qoıar edim.

Endi áńgimemizge oralaıyq. Tap, saz bergenshe marqumnyń jerleýge ázirlengen máıiti tabytqa salynyp, birinshi, ıakı burynǵy qabyldaý bólmesine qoıylǵannan keıin tabyttyń basy-qasynda júrgender arasynda: terezeni ashý kerek bolar ma eken? — degen saýal týǵan. Biraq áldekimniń sóz arasynda jaı aıta salǵan saýalyna eshkim jaýap qatpaǵan, tipti eleýsiz qalǵan da, al eger, tek keıbireýleri ǵana mundaı óliktiń máıiti buzylyp, sasyq ıis shyǵa bastaıdy dep oılaý baryp turǵan josyqsyzdyq, saýal ıesiniń dinge seniminiń shalalyǵy men pátýásizdigi ókinishti-aq (eger mysqyldamasa) degen maǵynada ǵana, onda da tek ishterinen ǵana oılaýy múmkin edi. Óıtkeni oǵan múlde qarama-qarsy birdeńe bolady dep kútken-di. Sóıtip, tústen keıin kóp keshikpeı sasyq ıis sezile bastaǵan edi, qujyraǵa kirip-shyǵyp jatqandar muny áýeli únsiz, tek ishteı ǵana ańdady, árqaısysy shúbály oıyn tipti bireý-mireýge aıtýǵa da batpady, alaıda saǵat úshke taman ol ıistiń kúmánsyz, anyq baıqalyp, bul týraly sybys kúlli minájathana men oǵan kelgen dindarlarǵa túgel tarap, sol sátte monastyrǵa da jetip, ondaǵylardyń bárin qaıran qaldyryp, áp-sátte shaharǵa da málim bolyp, dindarlaryn da, dinsizderin de, bárin túgel abyrjytqan. Dinsizder masattanyp qalǵan, al dinshilderge kelsek, olardyń arasynan tipti dinsizderden beter qýanǵandary da boldy, óıtkeni, aǵýalarynyń birinde marqum pirádardyń ózi aıtqandaı, "Taqýanyń tuǵyrdan qulap, masqara bolǵanyna qumar ǵoı bul jurt". Tabyttan birtindep shyqqan sasyq ıis ýaqyt ótken saıyn qattyraq bilinip, saǵat úshke taman tipti anyq sezilip, onan beter ańqyǵan edi. Bizdiń monastyrdyń ótken tarıhynda mundaı taǵatsyzdanǵan eligýshilik, basqa bir jaǵdaıda tipti múlde múmkin emes, taqýalardyń arasynda baıqalǵan tap mynadaı aqylǵa syımaıtyn eligýshilik talaı zamannan beri bolmaǵan edi, kerek deseńiz, mundaıdy eske túsirý de múmkin emes-ti. Keıinnen, kóp jyl ótken soń da, keıbir zerdeli taqýalarymyz sol kúndi búge-shigesine deıin túgel eske túsirgende, sol eligýshiliktiń qalaı ǵana sondaı jeligýshilikke jetkenine tańǵalyp, jaǵasyn ustaǵan. Óıtkeni, kópshiliktiń kóz aldynda naǵyz taqýalyq tirshilik keshken dindarlar, qudaıdan qoryqqan pirádarlar buryn da ótken ǵoı bul dúnıeden; álbette, barlyq ólikter sıaqty, olardyń da únsiz tabytynan sasyq ıis ańqymaı qoımaǵan, áıtse de, bul eshkimdi eliktirmegen, tipti tıtteı de mazalamaǵan. Ertede ótken taqýalardyń ishinen keıbireýleri týraly estelikter bizdiń monastyrda da áli kúnge umytylmaǵan, ańyzǵa qaraǵanda, olardyń máıitteri shirimepti de, munyń ózi taqýalardyń kóńil-kúıinde sıqyrly áserin tıgizip, keremet bir jarasymdy, ǵajap nárse retinde, al eger qudaı qalasa, ol molalardyń dańqy keleshekte budan da asady dep úmittendiretin dúnıe retinde esterinde saqtalypty. Ondaılardan ásirese júz beske kelgen áýlıe, oraza ustaýǵa beriktigimen páli keremet úndemestigimen aty shyqqan pirádar Iov týraly estelik umytylmaǵan, ol áldeqashan, osy ǵasyrdyń onynshy jyldarynda qaıtys bolypty, onyń múrdesin alǵash kelgen dindarlardyń bárine erekshe zor iltıpatpen kórsetip, qandaı da bir uly úmitter jaıynda qupıa syr ǵyp eskertip ótedi eken. (Pansıı pirádar azanda Aleshany osy múrdeniń basynda kezdestirgen-di.) Ertede ólgen bul qart taqýadan basqa, qaıtys bolǵanyna onsha kóp bolmaǵan áýlıe pirádar ıerosqımonah Varsonafıı qarıa týraly estelik te dindarlardyń jadynda bolatyn; Zosım pirádardyń aldynda sol ustazdyq etken-di, monastyrǵa keletin dindarlardyń bári ony kóziniń tirisinde dárýish sanaǵan edi. Bul ekeýi jóninde olar tabyttarynda beıne tiri kisishe, bet-júzi nurlanyp jatypty, máıitteri ıistenbegen kúıi jerlenipti degen ańyz bar. Al keıbireýler ol marqumdardyń denelerinen tipti qosh ıis ańqyp turǵan bolatyn dep te eske alady. Alaıda, tipti osynshalyq áserli estelikterge de qaramastan, Zosım pirádardyń tabytynan baıqalǵan mundaı baıypsyz, qısyny joq, qysastyq qubylystyń shyn sebebin túsindirý báribir qıyn túser edi. Óz basym bul arada tolyp jatqan basqa jaıttar men túrli sebepter bir mezgilde toǵysyp, bári birigip áser etken shyǵar dep topshylaımyn. Ondaı sebepterdiń biri, mysaly, pirádarlyqty naǵyz zıandy jańalyq dep eseptep, oǵan qas dushpansha qaraý, monastyrdaǵy kóptegen taqýalardyń sanasynda bul óshpendiliktiń áli de berik saqtalýy boldy. Sonan soń, árıne, eń bastysy — marqumnyń kózi tirisinde áýlıe sanalǵandyǵyn, buǵan tipti qarsylyq bildirýge múmkin bolmaǵandyǵyn kóre almaýshylyq ta bar-dy. Óıtkeni marqum pirádar kóptegen taqýalardy ózine jaqyndatqanmen de ǵajaıyptarynan góri, óziniń mahabbatymen tarta bilip, ony pir tutatyndardy tóńiregine toptastyryp qana qoımaı, ol ol ma, sonymen birge bul arqyly monastyrdaǵylardyń arasynda ǵana emes, dindi bylaıǵy jurt arasynda da áýeli óziniń kúndeýshilerin, odan keıin qas dushpandaryn, sonan soń ashyq, jasyryn jaýlaryn týǵyzǵan-dy. Mysaly, ol tiri pendege qysastyq qylmasa da: "Ony nelikten osynshama áýlıe sanaıdy?" — deýshiler tabyldy. Osy jalǵyz saýaldyń ózi ǵana, birtindep qaıtalana kelip, aqyry, naǵyz toıymsyz ashýdy qaptatty. Mine, sondyqtan men de demi taýsylǵanyna bir kún ótpeı jatyp, ile-shala onyń denesinen sasyq ıis shyqqanyn estigen soń kóptegen adamdar qatty qýanǵan shyǵar dep oılaımyn; sondaı-aq pirádarǵa shyn berilgen, osyǵan deıin ony qurmet tutyp kelgenderdiń ishinen bul oqıǵaǵa qorlanyp, óz tarapynan renish bildirýshiler de boldy. İstiń jaıy birtindep bylaı órbigen-di.

Sasyq ıis sezilgen kezde marqumnyń qujyrasyna kirgen taqýalardyń munda nege kelgenin olardyń syqpytynan-aq ańǵarýǵa bolatyn edi. Olar ishke kirip, az ǵana turǵan soń, esik aldyndaǵy tobyrǵa qaýesetti rastaý úshin qaıta shyǵyp ketip jatty. Syrttaǵylardyń keıbireýleri buǵan muńaıyp basyn shaıqasa, ekinshileri ishtegi qýanyshyn tipti jasyrǵysy da kelmedi, bul olardyń janarynan jarqyldaǵan yzadan anyq baıqalǵan. Biraq bul úshin olardy eshkim sókken joq, sondaı-aq eshkim jyly lebiz de bildirmedi, munyń ózi qaıran qalarlyq edi, óıtkeni monastyrda marqum pirádarǵa shyn berilgenderi qalaı degenmen kópshilik bolatyn; áıtse de, bul joly azshylyqtyń ýaqytsha basym túsýine qudaı taǵalanyń ózi pursat berse kerek. Kóp keshikpeı qujyraǵa sondaı tyńshylarymen birge azdy-kópti bilikti degen jaı adamdar da kele bastady. Qara halyqtan minájathana qaqpasynyń aldyna jınalǵandar kóp bolsa da, ishke kirip jatqany az edi. Qaýesettiń jurtty eleńdetkeni sonshalyq, naq saǵat úshten keıin jaı adamdardyń aǵylyp kelýi kúmánsyz kóbeıe túsken-di. Keıbireýleri, bálkim, búgin keletin nıeti bolmasa da, dindi tóbe kórsetkisi kelmese de, endi qasaqana kelip jatty, olardyń arasynda ájeptáýir sheni barlary da boldy. Áıtse de, syrttaı sypaıy kóringen tártip áli buzylǵan joq-ty, Pansıı pirádar sustanǵan kúıi İnjildi maqamyna keltirip, ejiktep, bekemdep oqı berdi, tańǵalarlyq qubylysty áldeqashan sezse de, sezbegensı berdi. Biraq, mine, áýeli sybyrlaǵan, sosyn birtindep kúsheıip, órshı túsken daýystar onyń da qulaǵyna shalyndy. Pansıı pirádar kenet: "Qudaıdyń úkimi, tegi, adamnyń úkimindeı bolmaǵany ǵoı", — degen kekesindi estidi. Bul sózder alǵashta shahardaǵy bir sheneýliktiń, jasamys, jurttyń aıtýynsha, óte dinshil adamnyń aýzynan shyǵyp ketken edi, biraq, ol oıyn daýystap bildirgende, taqýalar bir-biriniń qulaǵyna baǵanadan beri jybyr-jybyr sybyrlaǵandy ǵana qaıtalaǵan bolatyn. Taqýalar osynaý kúder úzgen sózderin áldeqashan aıtqan-dy, endi bárinen jamany, sol sózderdi estigende nendeı bir qýanyshtyń tasyǵan sýy mınýt saıyn anyq sezildi. Sonsoń, kóp keshikpeı, tipti jaı sypaıygershiliktiń ózi buzylýǵa aınaldy, sóıtip barlyǵy syrttaı sypaıysýdyń qajeti ne deýge haqysy bardaı sezindi. "Bul ne hıkmet, — dedi taqýalardyń keıbireýleri áýeli ókingendeı bop, — kishkentaı deneli, aryq teri men súıek edi, sasyq ıis qaıdan shyǵady?" — "Demek, oǵan qudaıdyń ózi osylaı jazǵan", — dedi basqalary da qosarlana sóılep, bulardyń pikiri ile-shala, daýsyz qabyldanyp jatty, óıtkeni taǵy da bylaı desti: aqıretke attanǵan kez kelgen kúnáhardan shyǵatyny sıaqty, onyń máıitinen de sasyq ıis bilinýi tabıǵı nárse bolsa, onda, bulaı ile-shala emes, keıinirek, tym bolmasa, bir táýlikten keıin baıqalmas pa edi, al "mynaý jaratylystan ozǵan", demek, bul tek táńiriniń isi, sonyń buıryǵy. Kórsetkisi kelgen. Bul pikir bultartpastan tańyrqatty. Marqum óte jaqsy kórgen momyn pirádar, kitaphanashy, ıeromonah Iosıf: "barlyq jerde bulaı emes qoı", bizdiń dinimizde taqýalardyń máıiti shirimeýi qajettigi qatyp qalǵan ereje emes, bul aıtylǵan pikir ǵana, tipti naǵyz pravoslavıslik elderde, mysaly, Afonda óliktiń ıistenýinen bulaı qysylyp-qymtyrylmaıdy, marqumǵa qudaıdyń raqymy túskendiginiń basty belgisi sanalatyn nárse — máıittiń shirimeýi emes, al súıeginiń túr-túsi, olardyń denesi talaı jyl kómýli jatyp, tipti shirigennen keıin de, "súıegi balaýyz tárizdi sap-sary bolsa, marqum taqýanyń baqı dúnıede aldy jaryq bolǵandyǵynyń basty belgisi mine osy bolady, al eger súıek sarǵaımaı, qaraıyp ketse, onda táńiriniń ondaı raqymshylyq kórsetpegeni, — pravoslavıe dini álmısaqtan beri meılinshe berik hám taza saqtalyp kele jatqan qasıetti oryn — Afonda jaǵdaı mine osyndaı", — dep tujyrdy Iosıf pirádar. Biraq momyn pirádardyń sózi ásersiz qaldy, qaıta kelekelegen toıtarys ta týǵyzdy: "Munyń bári tyńdaýǵa turmaıtyn oqymystylyq pen jańashyldyq", — desti taqýalar ishterinen. "Bizde bári eskishe; qazir ne kóp — jańalyq kóp, sonda bárine elikteý kerek pe?" desti basqalary. "Bizde áýlıe pirádarlar olardikinen az bolǵan joq. Olar túrikterdiń qol astynda júrip bárin umytqan. Olarda pravoslavıe dini áldeqashan laılanǵan, shirkeýlerinde tipti qońyraý da joq", — dep kımeledi eń kelekeshilderi. Iosıf pirádar, óziniń oıyna ózi senińkiremeıtindeı, aıtatyn pikirin onsha bekemdeı almaǵan edi, keıigen kúıi keıin shegindi. Áıtse de, ol óte laıyqsyz birdeńeniń bastalǵaly turǵanyn tipti moıyn usynbaýshylyq bastalǵaly turǵanyn tipti bel alyp bara jatqanyn qysyla-qysyla moıyndady. Iosıf pirádardyń izinshe, birtindep parasatty únniń bári óshti. Bir ǵajaby, marqum pirádardy jaqsy kórgenderdiń jáne áýlıe pirádarlyqtyń engizilýin yqylaspen moıynsunyp qabyldaǵandardyń bári kenet áldeneden sumdyq záresi ketip, kezdeskende bir-biriniń júzine seskene qaraıtyn boldy. Al, jańalyq sanalǵan pirádarlyqtyń dushpandary basyn asqaq kóterdi. "Marqum Varsonofıı pirádardyń máıitinen sasyq ıis bilinbegeni óz aldyna, qaıta, hosh ıis ańqyp turǵan bolatyn, — dep tabalady olar, — biraq, ol buǵan pirádarlyǵymen emes, óziniń ǵajap taqýalyǵymen jetken-di". Osydan keıin-aq tabytta jatqan marqumdy ǵaıbattaǵan, ony tipti kinálaǵan pikirler jaýyp ketti: "Ádiletti úıretpegen edi; ómir degenimiz — kóz jasyńmen moıynsuný emes — uly qýanysh dep úıretken bolatyn" — desti eń baryp turǵan paryqsyzdary. "Dinge alabóten qaraıtyn edi, dozaqty kádimgi janǵan ot degendi moıyndamaımyn", — dep qosyldy olarǵa odan beter zerdesizderi. "Orazaǵa osal edi, tátti taǵamnan qashpaıtyn, shıe varenesimen shaı ishkendi tym jaqsy kórýshi edi, baı úıdiń báıbisheleri berip jiberip jatatyn. Sqımnıkke shaı qumarlyq laıyq pa? — dep jatty keıbir ishi tarlary. "Tákapparlana qalýshy edi, — dep eske aldy eń tabalaǵyshtary terisine syımaı, — ózin áýlıe kóretin, aldynda tizerlep turyp taǵzym etkendi unatatyn". — "Minájat qupıasyna qıanat qylatyn", — dep syzdana sybyrlasty pirádarlyqtyń qas dushpandary; bular eń kóne kóz, ǵıbadatqa berik taqýalar, marqumnyń barynda lám demegen, endi kenet saıraı jónelgen shyn orazashylar men úndemester edi, olardyń sózi áli ysylmaǵan jas taqýalarǵa qatty áser etkendikten eń jamany da osy bolatyn. Obdorskilik meıman, qasıetti Sılvestrdten kelgen taqýasymaq ta bul sózderdi yjdaǵatpen tyńdap, tereń kúrsinip, basyn shaıqap qoıdy: "Joq, tegi, ferapont pirádar keshe ádilin aıtqan bolar", — dep oılady ol ishinen; taqýany onan saıyn tańyrqataıyn degendeı, dál osy sátte ferapont pirádardyń, ózi de ketti.

Onyń omarta jaqtaǵy kishkentaı aǵash qujyrasynan sırek shyǵatynyn, tipti shirkeýge de uzaq ýaqyt bas suqpaı ketetinin, beıne dıýana kórip onyń bul qylyǵyn keshirgenin, odan jalpyǵa birdeı erejeni oryndaýdy talap etpegenin osynyń aldynda aıtyp ótkenbiz. Al eger bar shyndyqty aıtsaq, onda munyń bári oǵan nendeı bir dilgirlikten keshirilgen-di. Óıtkeni kúni-túni duǵa oqýdan bas almaıtyn (ol tipti tizerlep otyrǵan kúıi uıyqtaıtyn edi) mundaı ǵajap orazashyl men úndemesti, eger onyń ózi baǵynǵysy kelmese, jalpy erejeni qalaı da saqtaısyń dep qysýdyń ózi bir túrli ersi kóringen. "Onyń taqýalyǵy bizdiń bárimizden de artyq, óıtkeni erejedegiden góri áldeqaıda kóp talaptardy oryndaýǵa da moıymaıdy, — der edi onda basqalary — al shirkeýge kelmese, qashan kelý keregin ózi biletin shyǵar, onyń óz erejesi bar", — der edi onda taqýalar. Osyndaı kúńkil shyqpasyn, oǵan tánti bolmasyn dep Ferapont pirádardy tynysh qaldyrǵan-dy. Marqumdy Ferapont pirádardyń sýqany súımeıtin, bul barshaǵa aıan-dy; sonymen, "qudaıdyń úkimi, demek, adamdardyń úkimindeı bolmaǵany ǵoı, óıtkeni bul tipti jaratylystan ozyp ketipti", — degen qaýeset lezde onyń qujyrasyna da jetken. Bul habardy oǵan keshe birinshi bolyp baryp, odan jany túrshigip shyqqan obdorskilik meıman jetkizgen bolý kerek. Pansıı pirádardyń tabyt basynda tapjylmaı, bekem turyp İnjildi oqyǵanyn, ol qujyranyń syrtynda ne bolyp jatqanyn estı, kóre almasa da, aınalasyndaǵy ortany qapysyz biletindikten, eń bastysynyń bárin júregimen qatesiz boljaǵanyn da osynyń aldynda eskertip ótkenbiz. Ol qysylyp-qymtyrylmaǵan, qaıta, neni bolsa da asyp-saspaı kútip alǵysy kelgendeı, óziniń kóńil kózine elestegen ábigershiliktiń aqyryna qadala kóz tikken. Bir kezde senek jaqtan alaquıyndatqan alabóten bir shý shyqqanda onyń qulaǵy tundy. Esik aıqara ashylyp, tabaldyryqtan Ferapont pirádar kórindi. Onyń sońynan ergen kóptegen taqýalar, arasynda jaı adamdar da bar, baspaldaq janynda tómende toptalyp turǵan sekildi, bul tipti qujyranyń ishinen de anyq baıqaldy. Alaıda, olar ishke kirgen joq, baspaldaqqa da kóterilmedi, sol turǵan jerinde Ferapont pirádardyń endi ne dep, ne isteıtinin kútti, óıtkeni onyń munda jaıdan-jaı kelmegenin sezbegende, tym batylsynǵandaryna qaramastan, tipti azdap úreılenip te qalǵan. Pirádar tabaldyryqta turyp eki qolyn kókke jaıǵanda, oń qolynyń astynan obdorskilik taqýasymaqtyń suqtanǵan, kishkentaı ótkir kózderi jylt etti, — tym áýesqoılyǵynan onyń sońynan baspaldaqqa júgirip kóterilgen jalǵyz ǵana shydamsyzy sol ǵana boldy. Esik sart etip aıqara ashylǵanda basqalary, kerisinshe, kenet úreılenip onan saıyn sheginshekteı berdi. Ferapont pirádar eki qolyn kókke jaıǵan kúıi kenet sóılep ketti:

— Jyn-shaıtannan alastaımyn! — ol ile-shala tórt jaǵyna kezek-kezek burylyp, qujyranyń qabyrǵalaryn, tórt buryshynyń bárin qolymen shoqyndyra bastady. Ferapont pirádardyń neǵyp jatqanyn sońynan erýshileri lezde uqty: óıtkeni olar pirádardyń qaıda barsa da áýeli jyn-saıtandy alastap almaı, tize búkpeıtinin jáne lám dep aýyz ashpaıtynyn da biletin.

— Jyn-shaıtan, joǵal, jyn-shaıtan, joǵal! — dep qaıtalady ol shoqyndyrǵan saıyn. — Jyn-shaıtannan alastaımyn! — dep daýystady ol taǵy da. Ol ústine shubatylǵan qalyńdaý beshpentin kıip, belin kendir jippen býyp alǵan-dy. Kenep jeıdesiniń ashyq omyraýynan aq shýlan túk basqan jalańash keýdesi kórinedi. Múlde jalań aıaq. Qolyn sermegende kıiminiń ishinen moınyna asyp júretin temir shynjyr tars-turs etip shyldyraı bastady. Pansıı pirádar İnjildi oqýdy toqtatyp, ol ne ister eken — dep, alǵa qaraı shyǵyp kútip turdy.

— Aq nıet taqýam-aý, munyń ne seniń? Ádeptilikti nege buzasyn? Momyn tobyrdy nege qozdyrasyń? — dedi ol aqyrynda oǵan sustana qarap.

— Ne úshin keldim be? Ne dediń? Seniń diniń qandaı ózi? — dep aıqaılady dıýanalanǵan Ferapont pirádar. — Sizdiń osyndaǵy qonaqtaryńyzdy, aram ibilisterdi qýyp shyǵaraıyn dep keldim. Men kelgenshe kóp jınaldy ma eken, sony kórmekpin. Olardy qaıyń sypyrǵyshpen sypyryp tastaıyn dep edim.

— Jyn-shaıtandy alastamaqsyń ǵoı, bálkim, sen ózin soǵan qyzmet etetin shyǵarsyń? — Pansıı pirádar eshbir qaımyǵýsyz sózin ary jalǵastyrdy. Sonan soń, ózi jaıynda: "Men áýlıemin", — dep kim aıta alady? Olaı deı alatyn senbisiń, taqýam?

— Qaıdaǵy áýlıelik, haramdyq qoı bul. Men kresloda tabynǵandaı tabynýdyń qajeti joq maǵan! — dep zirkildedi Ferapont pirádar. — Osy kúni jurt qasıetti dinimizdi buzyp barady. Marqum, senderdiń anaý áýlıeleriń, — dedi ol tobyrǵa qarap, saýsaǵymen tabytty kórsetip, — saıtandy moıyndamaǵan. Ol saıtan jolamasyn dep ish ótkizetin dári beretin. Senderde jyn-shaıtannyń burysh-buryshtaǵy órmekshilershe qaptap ketkeni sodan. Endi mine ózi de ıistenip jatqany anaý. Muny biz táńiriniń ámiri dep bilemiz.

Zosım pirádardyń tiri kezinde birde shynynda da osylaı bolǵan-dy. Bir taqýaǵa túnde saıtan túsine kire beredi, aqyry, tipti kúndiz de elesteýge aınaldy. Záre-quty qashqan beıshara óziniń múshkil halin pirádarǵa kelip baıandaǵanda, ol álgi taqýaǵa duǵańdy úzdiksiz oqyp, orazańnan tanba dep aqyl aıtady. Biraq munyń da járdemi tımegesin marqum pirádar oǵan duǵań men orazańa qosa bir dári ishýiń kerek dep keńes beredi. Muny estigenderdiń kóbisi, ásirese Ferapont pirádar qatty eleńdep, ózara sybyr-sybyr sóz qylyp, bastaryn shaıqasqan-dy; pirádardyń osynaý erekshe jaǵdaıda bergen osy bir "ǵajaıyp" jarlyǵyn keıbir ǵaıbatshylar onda Ferapont pirádarǵa sol sátte-aq jetkizgen bolatyn.

— Taıyp tur, taqýam! — dedi Pansıı pirádar óktem únmen, — bul basy jumyr pendeniń isi emes, qudaıdyń isi. Bálkim, bul arada biz, sen de, men de, tipti eshkim de paıymdaı almaıtyn "isti" kórip turǵan shyǵarmyz. Taıyp tur, taqýam, tobyrdy qozdyrma! — dep qaıtalady ol qaısarlana sóılep.

— Óziniń bıik mártebesine saı oraza ustamady, máıitiniń ıistengeni sodan. Bul aıdan anyq, ony búkpeleý kúná! — dep órshelendi sabyrsyzdana túsken jaýyz. — Ol kámpıt jeıtin, oǵan qatyndar ylǵı qaltasyna salyp ákeletin, shaıqor bolatyn, qulqynyn kóp oılaıtyn, tátti-dámdini kóp jeıtin, onyń aqyl-parasatyn menmendik jaılaǵan... Sonsoń da masqara bolyp jatyr áne...

— Pátýasyz sózdi qaıtesiń, taqýam! — dedi Pansıı pirádar daýsyn kóterińkirep, — seniń orazaǵa beriktigińe, taqýalyq jankeshtiligińe tańǵalamyn, átteń sózińde eshbir pátýa joq, aıtqanyń aqyl toqtatpaǵan, turlaýsyz bozbalanyń sózi syqyldy. — Kózińdi joǵalt bul aradan, taqýam, saǵan men aıtyp turmyn, — dep aqyrdy Pansıı pirádar aqyr-sońynda.

— Maǵan ket deımisiń! —dep mińgirledi, sál qysylyńqyraǵanmen, áli de sabasyna túspegen Ferapont pirádar, — sender oqymystysyńdar ǵoı! Tym aqyldy bolǵan soń meniń músápirligimnen asyp tursyńdar. Osynda kelgenimde shala-sharpy saýatym bar edi, endi odan da aıryldym, bárin umyttym, men beısharany senderdiń danagóılikterińnen qudaı taǵalamnyń ózi saqtap qaldy áıteýir...

Pansıı pirádar ol endi qaıter eken dep qasara tosyp turdy. Ferapont pirádar biraz únsiz turdy, sosyn kenet muńaıa qalyp, on alaqanymen jaǵyp basyp, marqum pirádardyń tabytyna qarap turyp daýsyn sozyp bylaı dedi:

— Erteń ǵoı onyń tabyty basynda "Járdemshi men qamqorshyny" aıtady, ol ǵajap báıit, al men ólgende buıyratyny — "Qaıdyń tátti turmysy" ǵana, bul bolmashy birdeńe1 dep kúbirledi qamyǵyp, kózine jas alǵan ol. — Tákapparsyp, asqaqtap ketti ǵoı túge, túkke turǵysyz bos oryn bul! — dep bajyldady ol kenetten eseńgiregen kisishe, sonsoń qolyn bir siltep, teris aınaldy da, tez basyp baspaldaqpen tómen tústi. Esik aldynda tosyp turǵan tobyr qobaljyp qalǵan; keıbireýleri onyń sońynan erdi, basqalary bógelip qaldy, óıtkeni qujyra áli de ashyq turǵan, Ferapont pirádardyń sońynan ile-shala syrtqa shyqqan Pansıı pirádar baspaldaqta turyp kóz saldy. Biraq, kárlengen shal áli tynyshtalmaǵan edi: jıyrma qadamdaı alystaǵan soń, ol kenet batar kúnge qarap, eki qolyn kókke jaıyp, — beıne bireý ony tobyǵynan qaqqandaı, — jerge sulaı ketip ókirip jiberdi:

— Táńirimniń mereıi asty! Hrıstos batar kúndi jeńdi! — ol kúnge qolyn jaıyp shamyrqana aıqaı salǵannan keıin jerge etpetinen jata qalyp, balasha baqyryp jylaǵanda búkil denesi selkildep, eki qoly jerge jaıylyp ketti. Endi bári onyń qasyna jetip baryp, tamsanyp-tańdanyp, oǵan qosyla eńirep jatty. Barlyǵy da nendeı bir ǵalamat ashý-yzaǵa býlyqqan edi. — Áýlıe dep mine osyny aıt! Taqýa bolsa osyndaı-aq bolar! — degen daýystar endi 2qaımyǵýsyz shyǵyp jatty, pirádar bolatyn kisi osy emes pe, — yzalana túsken ekinshi daýystar olarǵa qosylyp jatty.

— Ol pirádar bolmaıdy... Oǵan kónbeıdi... qarǵys atqan jańalyqtyń qyzmetshisi bola almaıdy ol, olardyń aqymaqtyǵyna elikteıtin kisi emes, — degen ózge daýystar lezde ilip ala jóneldi, munyń aqyry nemen tynaryn boljaý qıyn edi, áıteýir des berisinde ǵıbadatqa shaqyrǵan qońyraý soǵylǵany. Bári tez shoqyna bastady. Ferapont pirádar da túregelip, kresinen táýep etkendi kóńiline medet qyp, artyna burylyp ta qaramastan, óziniń qujyrasyna qaraı ketti, múlde túsiniksiz bolsa da áli de birdeńe dep kúbirlep bara jatty. Keıbireýleri, az ǵana adam onyń sońynan ketti, al ǵıbadatqa asyqqan kópshiligi jan-jaqqa tarasty. Pansıı pirádar İnjildi oqýdy Iosıf pirádarǵa tapsyryp tómen tústi. Jaýyzdardyń kárlengen aıqaı-shýy ony moıyta almaǵan, áıtse de, ol kenet júregi muńaıyp, birdeńeni ańsaǵandaı bolǵanyn seze qoıdy. Ol toqtaı qalyp, ózinen-ózi: "Meniń tipti eńsem túskenshe osynshama muńaıǵanym ne?" — dep suraǵan soń, munyń syryn sol sátte túsinip tańǵalǵan; onyń kishkentaı ǵana, biraq, erekshe sebebi bar-dy: qujyranyń aldynda uılyǵyp turǵan toptaǵy qobaljyǵan adamdardyń arasynan ol Aleshany baıqaǵan edi; endi mine ony kórgende júregi bir túrli aýyryp ketkendeı sezingenin esine aldy. Taǵy da qaıran qalǵan ol: "Osynaý jas jigit meniń júregimdi osynshama eljiretetin bolǵany ma?" — dep surady taǵy da ózinen ózi. Onda Alesha, shirkeýden basqa bir jaqqa asyǵyp bara jatqandaı, onyń janynan óte bergen edi. Ekeýiniń kózderi ushyrasyp qalǵan. Alesha janaryn tez buryp áketip tómen qaraǵan sátte onyń ishinde qandaı ǵalamat ózgeris bolyp jatqanyn Pansıı pirádar jigittiń osy pishininen-aq ańǵarǵan edi.

— Álde sen de aldandyń ba? — dedi kenetten Pansıı pirádar, — sen de dúmshelermen birge bolǵanyń ba! — dedi ol ókinishpen.

Alesha toqtap turyp, Pansıı pirádarǵa bir túrli kómeski kóz tastady da, sosyn janaryn tez aýdaryp áketip, qaıta jerge qarady. Ol saýal berýshige burylǵan joq, sol qyryndaǵan kúıi tura berdi. Pansıı pirádar ony kóz almaı baqylaǵan.

— Qaıda asyǵyp barasyń? Ǵıbadatqa shaqyryp jatqan joq pa? — dep surady ol taǵy da, biraq Alesha oǵan taǵy da jaýap qatpady.

— Álde munyń minájathanamen qosh aıtysqanyń ba? Ruqsat suramaı, pátıqamdy almaı ketkeniń qalaı?

Alesha kenet yrjıyp kúldi, sosyn saýal qoıǵan pirádarǵa óziniń burynǵy ustazy, júregi men aqyl-parasatynyń burynǵy ámirshisi, pir tutqan pirádary máńgige kózin jumarynda ony amanat qyp tapsyrǵan kisige qatty tańyrqaı bir kóz saldy da, burynǵysynsha jaýap qatpastan, qolyn bir siltep, tipti sypaıygershilikti de umytyp, minájathanadan shyǵatyn qaqpaǵa qaraı aıaǵyn tez basyp kete bardy.

— Áli óziń oralasyń! — dep kúbir etti onyń sońynan ókinishpen tańdana qaraǵan Pansıı pirádar.

II

SONDAI BİR SÁT BOLDY ǴOI!

Pansıı pirádar onyń "súıkimdi balaqany" áli qaıta oralady dep sheshkende, árıne, qatelespegen, bálkim, tipti Aleshanyń kóńil kúıiniń shyn mánin (tolyq bolmasa da, degenmen, kóregendikpen) uǵýy da múmkin. Solaı bola tursa da, ózim keremet jaqsy kóretin, áńgimemniń áli óte jas keıipkeriniń ómirindegi sol bir tańǵalarlyq, bulyńǵyr sáttiń dál mánin aıqyn jetkizýge qatty qınalyp otyrǵanymdy ashyq moıyndaýym kerek. Pansıı pirádardyń Aleshaǵa qapalana qoıǵan: "Álde sen de dúmshelermen birge bolǵanyń ba?" — degen saýalyna — "joq, ol dúmshelermen birge emes", — dep Aleshanyń ornyna men-aq bekem jaýap bere alar edim, árıne. Ol ol ma, tipti múlde qarama-qarsy bolǵan: ol dinge naq qaltqysyz sengendiginen ǵana uıalyp qalǵan-dy. Biraq, qalaı degenmen, onyń qysylǵany, uıalǵany ras-ty jáne de munyń janyna batqany sondaı, tipti keıin, talaı ýaqyt ótkesin de, Alesha osy bir qaıǵyly kúndi ómirindegi eń aýyr, eń qaterli kúnderdiń biri bolǵan edi dep esine alǵan. Al eger: "Ol marqum pirádardyń tabytta jatqan máıiti, dereý saýyqtyra bastaýdyń, merziminen buryn shirigendigine bola osynshama muńaıyp, qapalanǵany ma?", — dep tupa-týra surasa, men buǵan: "Iá, shynynda da solaı bolatyn", — dep oılanbaı-aq jaýap berer edim. Alaıda, oqyrmannan meniń balań jigitimniń aq júrektigin tym kóp kúlki qylýǵa ázirshe asyqpaýdy ótiner edim. Al, meniń ózime kelsek, ol úshin keshirim suraıtyn nemese onyń aqkóńil sengishtigin, mysaly, onyń áli jastyǵymen, nemese osyǵan deıin ilim-bilimnen boıyna jınaǵanynyń azdyǵymen jáne taǵy-taǵylarymen aqtap, arasha túsetin pıǵylymnyń joqtyǵy bylaı tursyn, qaıta, munyń kerisinshe, pák júreginiń bul qasıetin shyn qurmetteıtinimdi málimdeımin. Júreginiń áserlengishtigine óte saq, kúıip-janbaı, jaı jyly ǵana jaratýǵa mashyqtanǵan, jastyǵyna qaramaı tym estilik tanytatyn qaısybir zerdeli jas jigit (sondyqtan da arzan aqyldy), kúmán joq, meniń jigitimniń basyna túsken halge ushyramaǵan bolar edi degim keledi meniń, biraq ta keıde, tegi, jónsiz sanalsa da, uly mahabbattan týǵan keıbir eligýge, oǵan múlde berilmegennen de, berilip ketken artyq emes pe. Jastyqtyń albyrttyǵy qaıda, aıaǵyn udaıy ańdap basatyn tym saqtyqtan qudaı saqtasyn, ondaı jigittiń quny arzan — meniń pikirim osyndaı! Bul arada estiler: "Kez kelgen jas jigittiń mundaı eski nanymǵa senýine bolmaıdy ǵoı, sizdiń jigitińiz ózgelerge ónege bola almaıdy", — deýi múmkin, árıne. Men buǵan taǵy da: ıá, meniń jigitim sendi, qasterlep, bekemdep sendi, biraq, men ol úshin qalaı degenmen keshirim suramaımyn, — dep jaýap beremin.

Kóresizder me: birdeńeni túsindirip, keshirim surap, keıipkerimdi aqtap jatpaımyn dep joǵaryda aıtyp ótsem de (bálkim, tym asyǵystyq bolǵan shyǵar), áńgimemniń odan arǵy túsiniktiligi úshin qaısybir jaıtty qalaı da anyqtaý qajet sekildi. Aıtarym bul arada gáp áste ǵajaıyp ta bolyp otyrǵan joq. Ǵajaıypty kútý taǵatsyzdyqtan týǵan pátýasyzdyq emes-ti. Onda Aleshaǵa qandaı da bir senimderdiń mereıi úshin (múlde bulaı emes), qandaı da bir ótkendegi syńarjaq ıdeıanyń ekinshi bir ıdeıadan tezirek mereıi ústem bolýy úshin ǵajaıyp qajet bolǵan joq-ty, — o joq, tipti de olaı emes: osynyń bárinde jáne eń aldymen, birinshi orynda, belgili bir adamnyń bet-júzi — tek qana bet-júzi — súıikti áýlıe pirádardyń, bar jan-tánimen pir tutqan taqýasynyń bet beınesi.

— Tyńdaǵyn, meniń seni izdep júrgenime eki saǵat boldy. Ana jaqtan zym-zıa joǵalyp kettiń ǵoı tipti. Munda neǵyp júrsiń? Bul aqymaqtyǵyńa ne jón? Tym bolmasa kóz salsańshy maǵan...

Alesha basyn kóterdi, otyrǵannan keıin arqasyn aǵashqa súıedi. Ol jylamaǵan, biraq, júzinen qaıǵy-qasiret, janarynan ashý sezilip tur. Áıtse de, ol Rakıtınge kóz salmaı, aıdalaǵa qarap otyrǵan edi.

— Bilesiń be, seniń qıanatyń múlde ózgerip ketipti. Burynǵy maqtaýly momyndyǵyńnan dym da qalmaǵan. Bireýge renjýden saýmysyń óziń? Kim renjitti?

— Basymdy qatyrmashy! — dedi oǵan Alesha bir kezde, teris qaraǵan kúıi qolyn áreń bir siltep.

— Oho, mynany qara! Kádimgi basy jumyr pendeshe zekirinýin. Perishteniń qylyǵyn qara! Aleshka-aý, sen meni qaıran qaldyrdyń ǵoı, bilesiń be, ımandaı shynym bul. Men munda kópten beri eshteńege tańdanbaımyn. Seni kókiregi jaryq qoı dep júrsem...

Alesha, aqyry, oǵan kóz salǵanmen, onyń ne dep turǵanyn áli de tolyq túsinbegendeı, bir túrli selqostaý qaraǵan edi.

— Shalyńnyń sasyp ketkenine bola óstemisiń? Ol keremet bir ǵajaıyptarymen tańdandyra bastaıdy degenge shynymen-aq sengeniń be? — dedi taǵy da shyn nıetimen tańyrqaı bastaǵan Rakıtın.

— Sengenmin, senemin, sengim keledi jáne budan bylaı da senetin bolamyn, endi ne kerek saǵan! — dep aıqaılap jiberdi ashýǵa býlyqqan Alesha.

— Joq, dostym, maǵan túk te kerek emes. Fý, saıtan, qazir buǵan on úsh jasar shákirt te senbeıdi ǵoı. Áıtse de, qaıdam... Sen mine, endi jasaǵan ıeńe ashýlanyp, bulqan-talqan boldyń: shenimdi ósirmedińder, merekeme orden bermedińder! Eh, sender me! — deısiń ǵoı baıaǵy.

Alesha oǵan kózin bir túrli syǵyraıtyp, sozylta qaraǵanda janarynan birdeńe kenet jalt etti... biraq, bul Rakıtınge yzalanǵandyq emes-ti.

— Men qudaıǵa kúpirlik etip turǵam joq, men tek "ol jaratqan dúnıeni ǵana qabyldamaımyn", — dedi kenet yrjıa myrs etken Alesha.

— Qabyldamaǵanyń qalaı? — dep Rakıtın onyń jaýabyna sál oılanyp qaldy, — bul ne sandyraq?

Alesha jaýap qatpady.

— Bos sózdi qaıtemiz, onan da iske kósheıik: búgin tamaq iship pe eń?

— Jadymda joq, birdeńe jedim ǵoı deımin.

— Sıqyńnan sezilip tur, saǵan áldenip alý kerek. Túrińdi kórgende kisiniń jany ashıdy. Sen túni boıy uıyqtaǵan joqsyń ǵoı, estidim, máslıhat bolǵan ba qalaı. Sosyn mynaý áýre-sarsań men shatpaq... Aýzyńa qasıetti nannyń bir túıirinen artyq ne tústi deısiń. Baǵana shahardan osy jaqqa shyǵarda artyq bolmas dep qaltama tyǵa salǵan shujyǵym bar edi, biraq sen jemeısiń ǵoı...

— Nege jemeıin, jeımin.

— Ehe! Áýeniń ózgerip qapty ǵoı! Demek, munym shyn búlik, shyn barıkada de! Onda, baýyrym, muny elemeýge bolmaıdy eken. Bizdikine júr... Ólerdeı sharshadym, araqty simirýge de qarsy emespin. Oǵan seniń batylyń barar ma eken... álde tartyp jiberesiń be?

— Araǵyńdy da simirip salamyn.

— Mássaǵan! Baýyrym-aý, ǵajap qoı, mynaýyń! — dep Rakıtın oǵan odyraıa qarady. — Araq ishseń de, shujyq jeseń de báribir, bul bir keremet, ójettik, ıgilikti is boldy, sáti túsip turǵanda qımyldap qalaıyq, júr kettik!

Alesha jerden únsiz túregelip, Rakıtınniń sońynan erdi.

— Aǵań Vanechka kórse ǵoı muny, qandaı tańǵalar edi! Aıtpaqshy, seniń aǵaıyń, Ivan Fedorovıch, búgin tańerteń Máskeýge attanyp ketti ǵoı, muny bilýshi me ediń?

— Bilemin. — Alesha selqos jaýap berdi: osy sátte onyń sanasynda aǵasy Dmıtrııdiń beınesi qylt etti, biraq, endi bir mınýt ta kesheýildetýge bolmaıtyn shuǵyl isti, bir paryzdy, sumdyq qorqynyshty mindetti esine túsirgenmen, oǵan eshqandaı áser etpeı, tipti júregine de jetpesten, sol qylt etken kúıi jadynan ǵaıyp bolyp, umytyldy. Áıtse de, Alesha keıinnen muny kópke deıin esine alyp júrgen.

— Seniń aǵaıyń Vanechka birde men jóninde ol "qabiletsiz lıberal qapshyq" degen edi. Bir joly sen de shydamaı ketkeninde maǵan "aramzalyǵymdy" ańǵartqansyń... Meıli! Endi senderdiń qabilettilikteriń men adaldyqtaryńdy kóre jatarmyz (bul sózderdi Rakıtın ishinen sybyrlap qana aıtqan). Tfý, tyńdaǵyn! — Ol taǵy da dańǵyrlap ketti, — monastyrǵa soqpaı, shaharǵa súrleýmen týra tartaıyq... hm... Jolaı Hohlakovanykine soǵa ketýim qajet eken ǵoı. Oılap qarashy: bolǵan oqıǵanyń bárin oǵan jazyp jiberip edim, nanasyń ba, maǵan dereý jaýap qaıtarypty, qaryndashpen jazypty (ol hanym, hat jazýǵa qumar-aq): "Zosım pirádar sıaqty qadirmendi taqýa qarıadan mundaı qylyqty eshbir kútpep edim!" — depti. "Qylyqty deýin qarashy! Onyń da ashýlanǵany ǵoı; eh, senderdiń báriń de! Toqta! — oıda joqta aıqaılap jibergen Rakıtın toqtaı qalyp, Aleshany da ıyǵynan ustap toqtata qoıdy.

— Aleshka, bilesiń be, — basyna sap ete qalǵan bir jańa oıdyń áserindegi Rakıtın oǵan syńaı kóz tastady, sonsoń, syrttaı kúlgenimen, ishtegi sony oıyn daýystap aıtýǵa batyly barmaı, Aleshanyń kóńil-kúıi osynsha tańǵalarlyqtaı múshkil halge ushyraǵanyna áli de bolsa sene almady, — qazir qaıda barǵanymyz jónirek bolar edi, sen qalaı qaraısyń? — dedi jádigóısigen ol kúmiljip qana.

— Qaıda barsań da... maǵan báribir.

— Grýshenkaǵa barsaq, qaıtedi? Barasyń ba? — Buǵan ol ne der eken dep záresi ushqan Rakıtınniń úni áreń shyqty.

— Barsaq baraıyq, — dep oılanbaı jaýap qatty Alesha baısaldy únmen, munyń Rakıtınge tosyn kóringeni, ıakı onyń abyrjýsyz, dereý kelise ketkenine sasqany sonshalyq, ol tipti keıin sheginip qala jazdady.

— Qoı-áı!... Solaı ma! — Tańyrqaǵanynan Rakıtınniń aıqaılap jibergisi keldi, sonan soń ol, Alesha batyl qadamynan qaıtyp qala ma dep áli de qatty qaýiptengendeı, ony tez qolynan myqtap ustap alyp, súrleýmen ilgeri súıreleı jóneldi. Ekeýi únsiz keledi, Rakıtın tipti aýzyn ashýǵa qoryqty.

— Ol qýanyp qalatyn shyǵar, qýanyp... — dep kúbirlegen Rakıtın taǵy da úndemeı qaldy. Aleshany alyp bara jatqanda ol Grýshenkany bir qýantaıynshy dep áste oılaǵan joq-ty; ol paıdasyz iske qadam baspaıtyn, óz esebine myǵym bolatyn. Qazir eki túrli maqsatty kózdep kele jatqan: birinshiden, kek alý, ıakı "taqýanyń masqara bolǵanyn" jáne Aleshanyń "áýlıelikten kúnákarlyqqa" qaraı "tońqalań asý" múmkindigin kórý, buǵan ol kúni buryn masattanyp keledi, ekinshiden, bul arada onyń ózine óte paıdaly bir qulqyn qumarlyq maqsaty da bar edi, alaıda bul jaıynda keıinirek baıandaı jatarmyz.

"Demek, sondaı sát týǵany ǵoı endi, — dep oılady ol ishinen ári kóńildenip, ári yzalanyp — olaı bolsa, biz ony, bul sátti, ózimizge óte qolaıly bolǵandyqtan, túp etekten ustaıtyn shyǵarmyz".

İİİ

PIAZDYŃ BİR TAL SABAǴY

Grýshenka shahardyń naǵyz qaınaǵan jerinde, Shirkeý alańyna jaqyn, Morozova degen jesir kópes áıeldiń aýlasyndaǵy kishigirim baspanada turatyn, Morozovanyń daǵaradaı úlken, eki qabat, eski tas úıi syrttaı qaraǵanda óte ajarsyz edi; munda jasamys eki nemere sińlisimen kempirdiń ózi turatyn. Oǵan aýladaǵy úıin jalǵa berýdiń eshbir qajeti joq-ty, al Grýshenkany (osydan tórt jyl buryn) páterge jiberse, oǵan ashyqtan-ashyq qamqorlyq jasap júrgen óziniń týysy kópes Samsonovtyń kóńilin qımaǵandyqtan ǵana jibergenin jurttyń bári biletin. Qyzǵanshaq shal óziniń "súıiktisin" bul úıge qoıǵanda, áýelde qyzdyń júris-turysy kempirdiń kóz aldynda bolar dep oılaǵan. Biraq, kóp uzamaı-aq qyraǵy kózdiń qajeti bolmaı qalyp, aqyrynda kempir Grýshenkamen tipti sırek kezdesetin, onyń júris-turysyn andyp mazalamaıtyn bolǵan edi. Ras, shaldyń gýbernıalyq shahardan osynaý momaqan, uıalshaq, tal shybyqtaı júdeýbas, muńly, oıǵa batqan on segiz jasar ýyzdaı jas qyzdy munda ákelgenine tórt jyl ótken-di. Áıtse de, shaharymyzda bul qyzdyń ómirbaıanyn az, onsha bile bermeıtin, bilse jańsaq biletin, tórt jylda naǵyz has sulý bop qulpyryp shyǵa kelgen Agrafena Aleksandrovnaǵa kóz salýshylardyń kóbeıgendigine qaramastan, ol jaıynda sońǵy kezde de bilgenderi shamaly. On jetidegi qyzdy bireý aldap soqsa kerek, bir ofıser deı me qalaı, sonsoń ol tastap ketipti-mis degen qaýeset qana estilgen. Ofıser taıyp beripti de, ózge bireýge úılenipti, al masqara bolǵan Grýshenka qaıyrshylyq halge ushyraıdy. Alaıda, shaldyń Grýshenkany qorlyqtan qutqarǵany ras bolǵanmen, ol ónegeli áýletten shyqqan, dinı ataǵy bar bireýdiń urpaǵy, qyzmetsiz qalǵan dákonnyń qyzy, taǵy sondaı birdeńe desip júretin. Endi, bas-aıaǵy tórt jylda, bir kezdegi kúırek jandy, jábirlengish, kórgende janyń ashıtyn jetim qyzdyń orystyń eki betinen qan tamǵan shyraıly, apaıtós arýy, ójet te batyl minezdi, tákapparlyǵyna ótkirligi saı, aqshanyń parqyn biletin, dúnıeqor, sarabdal da saq, jurt amalyn taýyp ózine ájeptáýir aqsha jınap úlgirdi desip júrgen áıel bop shyǵa kelgeni mynaý. Barlyǵy bir-aq nársege kámil senetin: Grýshenkanyń qybyn tabý qıyn, osy tórt jyldyń ishinde, qamqorshy shalynan basqa, onyń iltıpatymen maqtana alǵan birde-bir erkek kindikti bolǵan joq. Bul kúmánsiz shyndyq edi, óıtkeni ásirese sońǵy eki jylda ol qyzdyń iltıpatyna iligýdi ańsaǵandar az bolmaǵan-dy. Biraq ondaılardyń barlyq áreketi nátıjesiz bolyp shyqqan, al dámegóılerdiń keıbireýleri adýyndy arýdan mazaq qylǵan myqty toıtarys kórgesin jurtqa keleke bop tizgindi keıin burýǵa májbúr bolǵan. Sonan soń, jurt jas arýdyń ásirese sońǵy jyly "gesheft"1 degenge boı urǵanyn, bul jaǵynan onyń dinge erekshe qabiletti bop shyqqanyn, sol sebepti keıinnen kóbisi mynanyń ózi naǵyz jáıttiń ózi ǵoı dep atap ketkenin de biletin. Ol qaryzǵa aqsha berip ósimin alǵan joq-ty biraq, mysaly, onyń Fedor Pavlovıch Karamazovpen birigip, biraz ýaqyt boıy shynynda da vekselderdi — bir somyn on tıynnan — sý teginge satyp alýmen aınalysyp, keıinnen ol vekselderdiń keıbiriniń on tıynynan bir somnan paıda keltirgeni belgili bolatyn. Eki aıaǵy kúpshekteı bop isip ketkendikten bir jyldan beri júrýden qalǵan aýrý Samsonov, eresek balalaryn qan qaqsatqan qaqbas, júz jambasyna basyp jatqan osynaý qyrsyqqan has saran, sol kezde tabalaýshylaryn, aıtqanyndaı, tyrp etkizbeı qysyp, qorlap ustap kelgen, "ósimdik maıynan" basqa dym tatyrmaǵan qyzdyń ýysyna óziniń qalaı túskenin de sezbeı qalǵan edi. Óziniń adaldyǵyna shaldy kámil sendirgen soń, Grýshenka tolyq erkindik alǵan-dy. Keremet isker shal da (áldeqashan marqum bolǵan) minezi tańǵalarlyq, eń bastysy, óte sarań, tastaı qatty kisi edi, Grýshenka ony qanshama aldap-arbasa da, munsyz onyń kúni joq bolsa da (mysaly, sońǵy eki jyl boıy osylaı bolǵan edi), ol qyzdyń enshisine pálendeı jartymdy aqsha qaldyrǵan joq, tipti tastap ketemin dep qorqytsa da, shal báribir jibimes edi. Áıtse de, shal oǵan jarytymsyz bolsa da birdeńe bólgen eken, muny estip bilgende bári qaıran qalysty. "Sen óziń de tegin qatyn emessiń, — degen ol Grýshenkaǵa segiz myńdaı aqsha bólerinde, — endeshe, otqa qarap qalmassyń, biraq, esińde bolsyn, burynǵysha jyl saıynǵy kúnkóristigińnen basqa, kózim tiride menen endi eshteńe dámetpeısiń, ósıetimde de saǵan eshteńe bólinbeıdi". Aqyry, ol sózinde turdy: ólerinde barlyq baılyǵyn qatyn-balalarymen birge úıinde ómir boıy malaı ǵyp ustaǵan balalaryna qaldyrdy, ósıetinde Grýshenka jaıynda tipti lám dep aýzyna da almapty. Munyń bári keıin belgili boldy. Biraq ol "óziniń menshikti kapıtalyn" qalaı iske uqsatý jónindegi aqyl-keńesimen Grýshenkaǵa az kómektesken joq-ty, "tabys kózin" kórsetip te otyrǵan. Áýelde Grýshenkamen kezdeısoq bir "gesheft" boıynsha jaqyndasqan Fedor 3Pavlovıch Karamazov oıda-joqta esi ketkenshe ǵashyq bop qalǵanda, bir aıaǵy kórde turǵan shal Samsonov buǵan qatty kúlgen edi. Bir ǵajaby, Grýshenka óziniń shalymen tanysqaly beri onymen hámanda ashyq sóılesip, odan tipti syr jasyrmaǵan, onyń tap mundaı basqa bir syrlas-muńdasy bola qoıdy ma eken. Al sońǵy kezde, Dmıtrıı Pavlovıch te óziniń mahabbatymen kenet kılige ketkende, shal kúlýin qoıǵan. Kerisinshe, birde Grýshenkaǵa tipti baıyppen, shegelep aqylyn aıtqan: "Alda-jalda ákeli-balaly ekeýiniń bireýiniń eteginen ustaý kerek bolsa, onda shaldan aıyrylma, biraq, kári tóbet saǵan sózsiz úılenetin bolsyn, oǵan deıin atyńa azyn-aýlaq kapıtal jazyp qoısa, onda tipti jaqsy. Al kapıtanǵa jolaı kórme, jolyń bolmaıdy", — degen. Sanaýly ǵana kúni qalǵanyn aldyn ala sezgen lázzatqumar qaqpastyń aýzynan shyqqan sóz osyndaı; osy aqyl-keńesinen keıin bes aıdan soń ol dúnıe salǵan-dy. Osy arada ákeli-balaly Karamazovtardyń bir qyzǵa talasqan kókeıge qonymsyz, ersi baqtalastyǵyn onda shaharymyzda tipti kóbisi bilgenmen, Grýshenkanyń ákesi men balasynyń qaısysyna qalaı qaraıtynyn túsinetinder az bolǵanyn eskerte ketken jón. Tipti qyzdyń eki kútýshisi de (alda áńgime bolatyn qaıǵyly oqıǵadan keıin) sotta bergen jaýabynda Agrafena Aleksandrovna Dmıtrıı Fedorovıchti "ol óltiremin dep qorqytqasyn" ǵana qabyldaıtyn edi degen bolatyn. Grýshenkanyń eki kútýshisi bar-dy, bireýi — áke-sheshesiniń úıinen ózimen birge erte kelgen qaýsaǵan, aýrý-syrqaýly, kereń bolýǵa aınalǵan aspaz kempir, al ekinshisi — osy kempirdiń nemeresi, jıyrmadaǵy óte pysyq jas qyz. Grýshenka óte saran, múlde jupyny turatyn. Aýladaǵy kishigirim baspanada onyń jıyrmasynshy jyldar úlgisindegi asa qymbat eski jıhaz qoıylǵan úsh bólesi bar-dy. Rakıtın men Alesha kirip barǵanda, ymyrt jabylǵan mezgil bolsa da, bólmelerde áli sham jaǵylmaǵan edi. Grýshenka ózinin qonaq bólmesinde, ásem arqalyǵy bar, qaptaǵan bylǵarysy áldeqashan qajalyp, endi tesile bastaǵan, daǵaradaı úlken qatqyl dıvanda jatqan. Basynyń astyna tósekten eki mamyq aq jastyq ákep salǵan. Etpetinen túsip, sozylǵan denesin qımyldatpaı, eki qolyn jelkesine qoıyp jatqan. Ol bireýdi kútkendeı, ústine qara jibek kóılegin kıip, shashyna úlbiregen shilter qadaǵan edi, munysy ózine jarasyp turǵan: úshkil shilter oramaldy ıyǵyna bos tastaı salyp, omyraýynan úlken altyn túıreýishpen túıreı salǵan. Ol bet-júzi qýań tartyp, erinderi dýyldap, kózderi jaınańdap, on aıaǵynyń ushymen dıvannyń jaqtaýyn taǵatsyzdana tyrsyldatyp, shynynda da, bireýdi kútip, muńaıyp, alaburtyp jatqan. Rakıtın men Alesha kirer-kirmeste ishki jaqtan sál ábigerlengendik sezildi: dıvannan atyp turǵan Grýshenkanyń shoshyǵandaı: "Kim keldi?" — dep daýystaǵany aýyz bólmeden estilip turdy. Biraq, bulardy da qarsy alǵan kútýshi qyz Grýshenkaǵa sol sátte ún qatty:

— Ol emes, basqa kisiler, ózge bireýler.

Aleshany qolynan jetektep qonaq bólmege kire bergen Rakıtın: "Ne istep jatyr eken?" — dep kúbirledi. Grýshenka dıvannyń janynda tur, shoshynǵany áli de basylmaǵan sekildi. Qyzyl-kúreń qolań shashynyń bir burymy túırelgen tusynan aǵytylyp ketip oń ıyǵyna qulap tústi, biraq, meımandardy anyqtap kórip, tanyǵansha, qyz muny baıqaǵan da, burymyn túzetken es joq.

— Ah, Rakıtka, senbisiń? Záremdi aldyń ǵoı. Janyńda bireý bar ma? Ertip kelgeniń kim? Táńirim-aý, kimdi alyp kelgensiń! — dedi tańyrqaǵan ol Aleshany tanyǵan soń.

— Shyraǵdan alǵyzsańshy! — dedi Rakıtın, bul úıde óktem sóıleı alatyn etene tanys, óte jaqyn adamsha.

— Shyraǵdan deımisiń... árıne, ákeledi... Fená, anaǵan shyraǵdan ákelshi... Sen de tapqan ekensiń ony ertip keletin ýaqytty! — dedi daýsy qatty shyqqan Grýshenka taǵy da Aleshaǵa ıek qaǵyp, sonan soń ol aınaǵa qarap turyp, eki qolymen burymyn tez túzete bastady. Qyz ishteı narazy tárizdi edi.

— Ne úshin jaqtyrmaı qaldyń? — dep surady Rakıtın kenet ókpelegen pishinmen.

— Záremdi aldyń, Rakıtka, sol úshin, — Grýshenka burylyp Aleshaǵa kúlimsireı qarady. — Sen menen qymsynba, dostym Alesha, kelgenińe óte qýanyshtymyn, kútpegen jerden kelseń de qurmetti qonaǵymsyń. Al sen, Rakıtka, meni jaman qorqyttyń: Mıtá jetip kelgen eken dep oılap qalyp em. Kóremisiń, baǵana men ony aldaǵan edim, ótirigime nansyn dep ony ımandaı shynym dep qarǵanýǵa májbúr ettim. Oǵan kesh boıy shalymnyń, Kýzma Kýzmıchti aıtam, qasynda bolyp, túnge deıin onymen birge otyryp aqsha sanasamyn dedim. Men jumasyna bir ret onyń úıine baryp, kesh boıy esep-qısap jasasamyn ǵoı. Esikti kilttep alamyz: ol esep-shotty tyrsyldatady, men kitapqa jazyp otyrmyn — ol tek maǵan ǵana senedi. Mıtá aıtqanyma senip kete bardy, al men bir habardy kútip mine úıde otyrmyn. Sizderdi Fená qalaı ǵana kirgizgen! Fená, Fená! Qaqpa jaqqa baryp, syrtqa shyǵyp qarashy, kapıtan kórinbeı me eken? Ólerdeı qorqam, múmkin, bir jerdi tasalap, ańdyp turǵan shyǵar!

— Eshkim de joq, Agrafena Aleksandrovna, aınalany jańa ǵana sholdym, álsin-álsin sańlaýdan da qaraımyn, ózimniń de zárem joq.

— Fená, terezelerdiń qaqpaqtary jabylyp pa edi? Perdelerdi de túsirip qoıý kerek — mine bylaı! — Ol qalyń perdelerdi ózi túsirdi, — áıtpese jyltyraǵan otqa jetip keler. Alesha, men búgin seniń aǵań Mıtádan qorqam. — Grýshenka úreılenip tursa da, bir túrli masattanǵandaı, dańǵyrlap sóıledi.

— Búgin Mıtádan nege seskene qaldyń, odan qoryqpaýshy ediń ǵoı, qaıta, ol seniń yrqyńa qaraı jyǵyla bermeýshi me edi? — dep surady Rakıtın.

— Saǵan bir habardy, sondaı bir asa qymbat habardy kútip otyrmyn dedim ǵoı, tap qazir Mıtenkanyń kórinbegeni jón-aq bolar edi. Meniń Kýzma Kýzmıchke kettim degenime, muny sezemin, ol báribir sengen joq. Qazir ol óz úıinde, Fedor Pavlovıchtiń aýlasyndaǵy baqtyń bir qýysynda meni ańdyp otyrǵan shyǵar. Eger solaı ańdyp otyrsa, munda kelmeıdi, munysy tipti jaqsy! Al men Kýzma Kýzmıchke shynynda da tez baryp keldim, Mıtányń ózi shyǵaryp salǵan, men shaldykinde tún ortasyna deıin bolamyn, meni úıge aparyp tastaý úshin sol kezde kelmeı qalma degem oǵan. Ol ketip qaldy, al men shaldyń qasynda on mınýt boldym da, úıge qaıttym — jolda kezdesip qala ma dep qoryqqanymnan úıge jetkenshe júgirdim.

— Osynshama jasanyp qaıda barmaqsyń? Basyńdaǵy shilterli qalpaqshań keremet qoı tipti?

— Rakıtın, seniń qaıdaǵy joqqa áýestene qalatynyń bar! Jańa aıttym ǵoı, bir habar kútip otyrmyn dep. Sol habar kelisimen-aq atyp turyp, ushamyn da ketemin, sizder baıqamaı da qalasyzdar. Sol úshin jasanyp, daıyn otyrmyn.

— Qaıda ushyp ketpeksiń?

— Kóp bilseń, tez qartaıarsyń.

— Qarashy. Qýanyshtysyn... Seniń bulaı masaıraǵanyńdy esh ýaqytta kórgen emen. Beıne toıǵa jınalǵandaı jasanyp alypsyń, — dedi Rakıtın onyń boı-basyna kóz júgirtip:

— Toıdyń ne ekenin sen keremet túsinesiń ǵoı.

— Al óziń she, kóp túsinesiń be?

— Men toıda bolǵam. Aldyńǵy jyly Kýzma Kýzmıch balasyn úılendirgende, mýzykanttar otyratyn balkonnan qarap turǵam. Rakıtka, qasymda mynadaı kináz turǵanda, senimen sóılesýim kerek pe. Mine, meıman dep osyny aıt! Alesha, dostym, saǵan qaraımyn da, óz kózime ózim senbeımin; táńirim-aý, maǵan qalaı ǵana keldiń sen! Shynymdy aıtsam, bul tipti qaperime kirmegen nárse, seni keledi dep osyǵan deıin esh ýaqytta oılaǵan emen. Qolaıly sát bolmasa da, kelgenińe óte qýanyshtymyn! Aspandaǵy jańa týǵan aıym meniń, mine mynda, mine bylaı, dıvanǵa otyrsaıshy. Ras, meniń abyrjýym áli de basylmaǵandaı... Eı, Rakıtka-aı, sen ony keshe, nemese burnaǵy kúni ákelýiń kerek edi ǵoı!.. Biraq, men osyǵan da qýanyshtymyn. Múmkin, burnaǵy kúni emes, búgin, dál qazirgi sátte ertip kelgeniń durys bolǵan shyǵar...

Ol jyp etip Aleshamen qatarlasa dıvanǵa otyra ketti de, oǵan jany súısine qarady. Grýshenka shynynda da qýanyshty edi, bulaı degende ol jalǵan aıtpaǵan. Janary jalqyndanyp, erinderi kúlimsiregen ol meıirlene, kóńildene kúlgen. Alesha qyzdyń júzinen tap mundaı aq jarqyndyqty kórermin dep kútpegen edi... Ol Grýshenkamen kúni keshege deıin az kezdesken, sondyqtan ol jónindegi pikiri de kisi qorqarlyqtaı edi, al Katerına Ivanovnaǵa qarsy keshegi yza-kekke toly, zulymdyq qylyǵyna sumdyq titirkengeni sonshalyq, búgin onyń múlde basqa tańǵalarlyq jan bolyp shyǵa kelgenine qatty qaıran qalyp otyr. Basyndaǵy qaıǵysy janyna qanshama batsa da, onyń zerli nazary qyzǵa yqtıarsyz túsken edi. Kesheden beri onyń boıyndaǵy ádettiń bári ózgerip, múlde jaqsaryp ketkendeı: sózinde keshegi máımóńkeniń biri de joq, qımylyndaǵy náýetekesh, qylymsý da baıqalmaıdy... bári de qarapaıym, aq kóńildi, qımyly shapshań, týra, senimdi, biraq, ózi áldenege tym eligýli edi.

— Táńirim-aý, búgin báriniń ózinen-ózi oraılasyp jatqanyn qarasańdarshy, — dep byldyrlady ol taǵy da. — Alesha, osynshama nege qýanatynymdy ózim de bilmeımin. Qazir surashy, túk te aıta almaımyn.

— Nelikten qýanyshty ekenińdi neǵyp bilmeı qaldyń? — dep myrs etti Rakıtın. — Osyǵan deıin: ony ertip kel dep maǵan qolqa salǵanyń da bir maqsatyń bolǵan shyǵar.

— Burynǵy maqsatym ózge edi, endi ol ótti, qazir basqa sát. Áıtse de, sen ekeýińe dám berýim kerek shyǵar. Rakıtka, men endi kóńildimin. Otyrsańshy, Rakıtka, nege túregep tursyń? Álde otyryp úlgerip pe ediń? Rakıtýshka esebinen jańyla qoıar ma eken. Alesha, ol áne bizdiń qarsy aldymyzda: senen buryn maǵan nege otyr demedi dep ókpelep otyr. Bizdiń Rakıtka ókpeshil ǵoı, onyń ókpesi qara qazandaı bolyp shyǵa keledi! — dep kúldi Grýshenka. — Ashýlanba, Rakıtka, búgin men kóńildimin dedim ǵoı saǵan. Sen nege muńly otyrsyń, Aleshechka, álde menen qorqasyń ba? — dep qyz onyń kózine nazdy ázilmen qarady.

— Onyń qaıǵysy bar. Shennen qur qaldyrypty, — dep baryldady Rakıtın.

— Ol neǵylǵan shen?

— Áýlıe tutqan pirádarynyń máıiti ıistenip ketti ǵoı.

Iistengeni qalaı? Sen sandyraqtap tursyń, taǵy sumdyqty byqsytpaqsyń? Jap aýzyńdy, aqymaq neme. Alesha, seniń tizeńe otyraıynshy, mine bylaı! — Ol atyp turyp, kúlgen kúıi Aleshanyń tizesine lyp etip otyra ketti de, erkelegen mysyqsha, onyń moınynan oń qolymen nazdana qushaqtap aldy. — Men qazir seni kóńildendiremin, dindar balaqanym meniń! Meni shynynda da osylaı tizeńe otyrǵyza beresiń be, maǵan ashýlanbaısyń ba? Aıtsań boldy — qazir-aq túsemin.

Alesha úndemedi. Ol qımyldaýǵa qorqyp, tyrp etpeı otyrǵan, qyzdyń: "Aıtsań boldy — qazir-aq túsemin" — degenin estidi, biraq, demin ishine tartqandaı, jaýap qatqan joq. Alaıda onyń osy sáttegi hali, mysaly, ony kózimen jep bara jatqan Rakıtınniń oılaǵanynan jáne ózine-ózi elestete alǵanynan múlde ózgeshe bolatyn. Janyna batqan aýyr qasiret onyń júregine lúpildetetin sezim ataýlynyń bárin basyp tastaǵan-dy, eger ol óziniń osy sáttegi kóńil-kúıin anyq ańdaǵan bolsa, onda ol endi eshqandaı ázázildik pen eligýshilikke des bermeıtin berik saýyt qursanyp alǵandaı bolǵanyn ózi-aq sezer edi. Áıtse de, alaı-dúleı kóńil-kúıiniń bulyńǵyrlyǵy men eńsesin ezip bara jatqan qaıǵysyna qaramastan, ol óziniń júreginde shymyrlap bilingen bir jańa, ǵajaıyp sezimge qalaı degenmen yqtıarsyz tańyrqaı bergen: óziniń jan-dúnıesinde áıel jaıyndaǵy úmit-armany qylt etip belgi bergen sátterde buryn onyń záresin ushyrǵan osynaý "qorqynyshty" áıelden endi seskenbeıtini bylaı tursyn, qaıta, kerisinshe, buryn ózi bárinen de kóbirek úreılengen, al endi moınynan qushaqtap alyp tizesinde otyrǵan áıel onyń boıynda kenet múlde basqa, tosyn, erekshe bir sezimdi, nendeı bir ózgeshe, tańǵajaıyp, shyn júrekten yntyǵý sezimin týǵyzǵan edi jáne de osynyń bári eshbir qobaljýsyz, ótkendegi úreı tıtteı de syr bermeı bolyp jatqan — ony eriksiz qaıran qaldyrǵan eń basty nárse osy edi.

— Osy sandyraqtaryń da jeter, — dep dúńk etti Rakıtın, — onan da shampan aldyrsańshy, sen maǵan boryshtysyń, óziń bilesiń ǵoı!

— Boryshty ekenim ras. Alesha, eger ol seni osynda ertip kelse, bul úshin oǵan shampan qoıamyn degen ýádem bar edi. Ákelsin shampanyńdy, men de ishemin! Fená, Fená, bizge shampan ákelshi, álgi Mıtádan qalǵan shólmekti ákelshi, biraq aıaǵyńdy tezirek bas. Sarań bolsam da, bir shólmek shampan qoıa alamyn, biraq saǵan emes, Rakıtka, sen kimniń shikárási ediń, al ol bolsa kináz! Janymdy basqa nárse tebirentip tursa da, meıli, senderge qosylyp men de ishemin, bireýge soqtyqqym kelip tur!

— Seniń tosqanyń qandaı sát, kútkeniń qandaı "habar" osyny suraýǵa bola ma, álde bul qupıa ma? — Óziń olaı da, bulaı da qaǵytqanǵa nazar aýdarmaǵansyp baqqan Rakıtın osy arada taǵy da bir áýestik bildirdi.

— Eh, neǵylǵan qupıa táıiri, ony sen óziń de bilesiń, — Aleshany moınynan qushaqtap alyp, áli de onyń tizesinde otyrǵan Grýshenka basyn sál eńkeıtip Rakıtınge buryla berip kenet oılanyp qaldy, — meniń ofıserim kele jatyr, Rakıtın, ofıserim keledi!

— Kele jatqanyn estigen edim, biraq sonshama jaqyndap qalǵany ma?

— Qazir ol Mokroeda, sodan habar jibermekshi, ózi jazypty, baǵana hat aldym. Sol habaryn kútip otyrmyn.

— Mássaǵan! Alaıda, Mokroeda otyrǵany nesi?

— Ol uzaq áńgime, sonsoń saǵan sonyń keregi ne?

— Endi Mıtenka qaıter eken — oı-oı! Ol muny bile me, álde bilmeı me?

— Qaıdan bilýshi edi! Túk te bilmeıdi! Bilip qoısa, meni óltirer edi. Biraq, men endi odan qoryqpaımyn, onyń pyshaǵy endi túk emes maǵan. Aýzyńdy japshy, Rakıtka, maǵan Dmıtrıı Fedorovıch jóninde eshteńe demeshi: ol meniń júregimdi qyjyldatyp bitti. Qazir meniń eshteńeni oılaǵym kelmeıdi. Tek Aleshechkany ǵana oılaı alamyn, mine odan kóz ala almaı telmirip otyrmyn... Jarqynym-aý, tym bolmasa ezý tartsańshy, kóńildenseńshi, meniń zerdesizdigim men qýanyshyma nege kúlmeısiń... Áne kúldi, kúldi! Múláıimsı qaraýyn. Alesha, bilesiń be, burnaǵy kúngi qylyǵym úshin, bıkesh úshin maǵan ashýlanyp qalǵan shyǵar dep oılap edim. Men ıttik jasadym, bildiń be... Áıtse de, qalaı degenmen sonyń ózi ońdy boldy. Jónsiz kórinse de, jaqsy boldy, — Grýshenka oıǵa batyp myrs etkende, kúlkisinen kenet bir qataldyq lebi sezildi. — Sen: "Ony kók shybyqpen shyqpyrtý kerek!" — dep aıqaıladyń degen edi Mıtá. Onda men bıkeshti qatty renjittim ǵoı deımin. Meni shaqyryp alyp, tabanynyń astyna basqysy keldi, shokoladymen aldarqatqysy... Joq, solaı bop shyqqany jaqsy boldy, — dep ol taǵy da kúldi. — Degenmen, seni renjidi me dep qorqa berem.

— Aqıqatynda da solaı bolýy múmkin ǵoı, — dep Rakıtın shyn tańyrqaǵan pishinmen kılige ketti. — Alesha, sendeı sary úrpekten ol rasynda da qorqady.

— Rakıtka, ol saǵan ǵana sary úrpek, bildiń be... Óıtkeni sen arsyzsyń, bildiń be! Kóremisiń, men ony jan-tánimmen súıemiń, bildiń be! Alesha, seni bar jan-tánimmen súıetindigime senesiń be?

— Áı, uıatsyz neme-aı! Alekseı, ol saǵan ǵashyqtyǵyn aıtyp jatyr!

— Neǵyl deısiń, men ony súıemin.

— Al ofıser she? Mokroedan kútken asa qymbatty habardy qaıtesiń?

— Ol óz aldyna, munyń jóni bir basqa.

— Qatynnyń oıynsha, mine, osylaı bop shyǵady!

— Rakıtka, meniń jynyma tıe bermeseńshi. — dedi ilip ala jónelgen Grýshenka, — aıttym ǵoı, ol óz aldyna, munyń jóni bir basqa dep. Meniń Aleshaǵa ǵashyqtyǵym ózgeshe. Alesha, buryn sen jóninde bir qýlyq oılaǵanym ras. Men aramza, raqymsyzbyn, Alesha, biraq keı sátte saǵan ózimniń ar-ujdanymdaı qaraımyn, "Ońbaǵandyǵymdy kórgen soń jek kóretin boldy-aý" degen oı kókeıimnen ketpedi. Burnaǵy kúni bıkeshtikinen osynda júgirip kele jatqanymda da oıymnan shyqpady. Alesha, saǵan kópten beri osylaı kózim túsken. Mıtáǵa aıtqam, ol biledi. Mıtá, mine solaı túsinedi. Ilanasyń ba. Alesha, keıde seni kórgeninde qysylyp, ózimnen-ózim uıalamyn... Seniń qashannan beri oıymnan ketpeıtin bolǵany bilmeımin, esimde joq tipti...

Fená bólmege kirip, podnosqa salyp ákelgen aýzy ashyq shólmek pen sharap quıylǵan úsh bakaldy ústeldiń ústine qoıdy.

— Shampan ákeldi! — dep aıqaılap jiberdi Rakıtın, — Agrafena Aleksandrovna, sen tym jeligip kettiń, esin shyqqan. Qazir mynanyń bireýin simirip salǵasyn bıleı jónelesiń. E-eh, tyndyra almapty ǵoı, — dedi ol shampanǵa kóz júgirtip jatyp, — As úıde bakalǵa kempir quıǵaq, shólmektiń aýzy tyǵyndalmaǵan, jylymshy. Biraq, buǵan da shúkirshilik.

Ol ústelge baryp, bakaldaǵy shampandy simirip saldy da, taǵy da kúıdi.

— Shıpa?! Kúnde aýzyńa tıe bermeıdi ǵoı, — dedi ol ernin jalap jatyp, — káne, Alesha, bakalyńdy ekenińdi tanyt bizge. Ne úshin ishemin? Ujmaqtyń esigi ashyq turýy úshin be?

Grýsha, sen de baqalyńdy alyp, ujmaqtyń tórinen bir-aq shyǵaıyq dep tartyp jiber..

— Qaıdaǵy ujmaqtyń tóri?

Qyz baqaldy qolyna aldy, Alesha da baqalyn alyp, bir úrızdı da, qasha qoıdy.

— Onda men de ishpeımin, — dep ilip áketti Grýshenka, — sosyn zaýqym da joq. İsh, Rakıtka, bir shólmekti túgel óziń iship qoı. Áýeli Alesha ishsin, sodan keıin men de ishemin.

— Myna qylymsyǵandaryńa jol bolsyn! — dep qaǵytty Rakıtın. — Ózi onyń tizesinen túspeıdi! Aıtalyq, onyń qaıǵy-muńy bolsyn, al saǵan ne joq? Ol óziniń jaratqan qudaıyna kúpirlik kórsetti, shujyq jemekshi boldy...

— Bul ne degeniń?

— Búgin onyń súıikti qarıasy, Zosım pirádar, áýlıe qaıtys boldy.

— Zosım pirádar óldi deımisiń! — dedi tańyrqaǵan Grýshenka. — Táńirimniń ózi keshirsin, men estimep edim! — Ol qudaıǵa tabynyp shoqyndy. — Jaratqan ıem saqtaı gór, munym qalaı, osyndaı kúni jigittiń tizesinde otyrǵanym ne! — Shoshyp ketken ol Aleshanyń tizesinen atyp turyp, dıvanǵa baryp otyrdy. Alesha oǵan tańdana qaraǵan sátte onyń júzinde áldeneniń sáýlesi bilingendeı boldy.

— Rakıtın, — dedi kóterińki daýyspen, bekem sóılegen ol, — meni qudaıǵa kúpirlik qyldy dep mazaqtaı berme. Meniń saǵan jamandyq oılaǵym kelmeıdi, endeshe sen de meıirimdirek bol. Men seniń túsińe de kirmegen asyl qazynamnan aıyryldym, sen endi maǵan tóreshi bola almaısyń! Onan da Grýshenkaǵa qarashy: meni qalaı aıaǵanyn kórdiń be! Men osynda kelgende ózim ońbaǵan, kekshil bolǵan soń basqasha oılaı alam ba, — ashynǵan jandy kezdestirem ǵoı dep edim, — biraq, aıaýly ápkemdi taptym, asylymdy taptym, jany súıgen... Ol jańa maǵan esirkeýshilik kórsetti... Agrafena Aleksandrovna, men seni aıtyp otyrmyn, jańa meniń janymdy jańǵyrtqan sensiń ǵoı...

Aleshanyń erinderi dirildep, tynysy tarylyp ketti. Ol toqtaı qaldy.

— Seni ajaldan arashalaǵan eken ǵoı! — dep kekete kúldi Rakıtın. — Ol seni jutyp qoıǵysy keldi. Muny sezemisiń sen?

— Toqta, Rakıtka! — dep Grýshenka ornynan atyp turdy. — Ekeýiń de sózdi doǵaryńdar! Endi bárin men ózim aıtyp berem: Alesha, sen úndemeı-aq qoıshy, óıtkeni seniń sózińdi estigende men jerge kire jazdaımyn, sebebi men meıirimdilikti bilmeımin, yzaqormyn, — mine men osyndaımyn. Al, Rakıtka, sen sýaıtsyń, endeshe aýzyńdy ashpa. Sondaı bir aram oıym bolǵany, ony jutyp qoıǵym kelgeni ras, biraq, qazir seniń aıtqanyń jalǵan, qazir múlde basqa... men endi seniń lám degenińdi estimeıin, Rakıtka! — Osynyń bárin Grýshenka erekshe tolqyp aıtqan edi.

— Ekeýiniń birdeı qutyrynýyn! — dep ysyldaǵan Rakıtın analarǵa tańyrqaı qarady, — esinen aıyrylǵan shyǵar bul mundar, meniń jyndyhanaǵa tap bolǵanym ba. Bir-birine eljirep qalýyn qarashy, qazir eńirep jylaı bastaıdy!

— Jylasam qaıtesiń, qazir jylaımyn! — dep mińgirledi Grýshenka. — Ol meni ápkem dedi ǵoı, men muny ǵumyr baqı umytpaımyn. Bilip qoıǵyn, Rakıtka, qaıyrymsyz qatal bolsam da, qalaı degenmen pıazdyń bir tal sabaǵyn sozdym ǵoı.

— Ol neǵylǵan pıazdyń sabaǵy? Tý, mine ǵajap, bular shynynda da jyndanǵan shyǵar!

Rakıtın ol ekeýiniń osynshama shattanǵanyna tań-tamasha bolyp, olardyń jan-dúnıesin tebirentetin sezimderdiń bári — al munyń ózi ómirde sırek kezdesedi — ekeýinde birdeı ǵajap úılese ketkenin túsinýge tıisti bolsa da, buǵan jábirlenip qalǵan edi. Biraq, ózine qatystynyń bárin tym názik ańǵaratyn Rakıtın — ishinara ysylmaǵan jastyǵynan, ishinara sumdyq ózimshildiginen — jaqyn adamdarynyń sezimi men túısigin uǵýǵa kelgende múlde dorski bolatyn.

— Kóresiń be, Aleshechka. — dedi oǵan qarap qymsyna kúlimsiregen Grýshenka, — pıazdyń bir tal sabaǵyn sozdym degende men Rakıtkaǵa maqtandym, al saǵan óıte almaımyn, saǵan muny ózge nıetpen aıtaıyn. Ol ánsheıin bir ertegi ǵana, biraq ǵajap ertegi, men ony sábı kezimde, ózimniń Matrenamnan — qazir osynda aspaz bop júrgen kempirdi aıtam — estigen edim. Bylaı bolypty: "Ertede bir qysasqan zulym qaǵyp ómir súripti. Ólgennen keıin artynda eske alarlyqtaı birde-bir izgilikti is qalmaıdy. Saıtandar ony ustap alyp, dozaqtyń otyna tastaıdy. Muny kórgen soń jebeýshi-perishtesi qudaıǵa qulaq qaǵys etý úshin onyń ómirde qandaı jaqsylyq istegenin esine túsirmekshi bolady. Esine túsirgesin ol qudaıǵa baryp: bul áıeldiń bir kúni baqshadan pıazdyń bir tal sabaǵyn julyp alyp, qaıyrshyǵa bergeni bar edi, — deıdi. Sonda qudekeń oǵan bylaı dep jaýap beripti: onda sen pıazdyń sondaı bir tal sabaǵyn anaý ot bop janǵan kólde jatqan oǵan sóz, sodan ustap syrtqa shyǵýǵa tyrmysyp kórsin, eger sen ony dozaqtyń otynan alyp shyǵa alsań, meıli ol ujmaqqa bara bersin, al eger pıazdyń sabaǵy úzilip ketse, onda sol jerde qalady. Perishte dozaqtaǵy áıelge júgirip baryp, oǵan pıazdyń bir tal sabaǵyn sozady: Áı, qatyq má deıdi, osy bir tal sabaqtan ustap shyǵýǵa tyrmysyp kórshi. Sóıtip, perishte áıeldi aqyryndap ózine qaraı tarta beredi, tipti súırep shyǵarýǵa da jýyqtaıdy, alaıda, osy sátte ony súırep shyǵaryp jatqanyn kórgen basqa kúnákarlar dozaqtan onymen birge shyǵyp ketý úshin onyń aıaǵynan jarmasa ketedi. Naǵyz qysas bolǵandyqtan qatyn olardy bastan tóbe bastaıdy: Ol senderdi emes, meni súırep jatyr, bul senderdi emes, meni alyp shyǵýǵa sozylǵan pıazdyń sabaǵy". Áıel aýyz jıǵansha pıazdyń sabaǵy úzilip ketedi. Áıel lapyldaǵan kólge qaıta qulap túsedi, ol sodan beri dozaqtyń otynda janyp jatsa kerek. Jylap jibergen perishte eńbegi esh bolyp qaıtyp ketedi". Ol ertegi mine osy, Alesha, men ony jattap alǵam, óıtkeni dál sol qysas qatyn myna menmin. Rakıtkaǵa men pıazdyń sabaǵyn sozǵanmyn dep maqtandym, al saǵan múlde basqasha aıtaıyn: meniń ǵumyr boıǵy kórsetken izgiligim osy bir tal pıaz sabaǵyn sozý sekildi. Endeshe, Alesha, men seniń myna marapatyńa tatymaımyn, meni izgi jan dep sanama, men qysas, baryp turǵan qyrsyq áıelmin, maqtadym degenshe, meni ólerdeı uıalttym de. Eh, syrymdy aqtarǵan soń tolyq aqtaraıyn. Tyńdaǵyn, Alesha: seni ýysyma túsirsem eken dep qushtarlanǵanym, sol úshin Rakıtkaǵa talaqsha jabysqanym sonsha, eger ony maǵan ertip kelseń, menen jıyrma bes som syılyq alasyń dep oǵan ýáde de berdim. Toqta, Rakıtka, tura tur! — Grýshenka tez basyp ústelge baryp, sýyrmadan ámıánin aldy da, odan jıyrma bes somdyq qaǵaz aqshany shyǵardy.

— Mynaýyń ne! Sumdyq qoı! — dep aıqaılap jiberdi abyrjyǵan Rakıtın.

— Má, Rakıtka, mine aqyń, bas tarta qoımassyń deımin, óziń surap ediń ǵoı... — Sóıtip, aqshany oǵan laqtyryp jiberdi.

— Aqshadan bezip ne bopty, — dep gúj etti uıalǵanyn sezdirmeý úshin qasaqana ójetsigen Rakıtın, — aýyzǵa ózi kelip túsken yrzyq emes pe bul aqymaqtar bolmasa, aqyldylar qalaı kún kórer edi.

— Bolsań, endi úndeme. Rakıtka, meniń aıtatyn sózim bar, al sen qulaǵyma altyn syrǵa dep otyra beresiń. Ana buryshqa baryp úndemeı otyrasyń, sen bizdi jaqtyrmaısyń, sondyqtan únińdi shyǵarma.

— Men senderdi ne úshin jaqsy kórýim kerek? — dep Rakıtın kirjiń etti, ishtegi ashýyn ashyq sezdirip. Ol jıyrma bes somdyqty qaltasyna súńgitip jibergen, sol úshin Aleshadan qysylyp barady. Ol tıesi aqysyn Aleshaǵa sezdirmeı keıin alarmyn dep oılaǵan edi, endi onyń aldynda masqara bolǵanyna yzalanyp otyr. Grýshenkanyń qaǵyta bergenine qaramastan, Rakıtın osy sátke deıin oǵan onsha órshelene bermegendi jón kórgen, óıtkeni onyń buǵan qandaı da bir óktemdigi bary aıqyn edi. Biraq, endi ol da ashýǵa basty:

— Bireýdi jaqsy kórýdiń jeleýi bolmaýshy ma edi, al sen ekeýiń maǵan qandaı qaıyrym qyldyńdar?

— Al sen myna Alesha sıaqty jaıdan-jaı súı.

— Onyń saǵan nege emeshesi qurıdy, ony aýzyńnan tastamaıtyndaı, saǵan ol ne istep edi?

Bólmeniń qaq ortasynda turyp, qyzbalana sóılegen Grýshenkanyń daýsynan yzaly áýen sezilgen edi.

— Únińdi shyǵarma, Rakıtka, biz jaıynda sen túk te túsinbeısiń! Sonsoń, budan bylaı maǵan sen degennen tyıylatyn bol, olaı sóıleskenińe kóne almaımyn, saǵan ondaı ójettik qaıdan keldi, bildiń be! Onan da buryshqa bar da, meniń malaıymsha úndemeı otyratyn bol. Al endi, Alesha, shynaıy shyndyqty bir ózińe ǵana ashaıyn, meniń qandaı maqulyq ekenimdi sonda kóre jatarsyń! Rakıtkaǵa emes, saǵan aıtamyn. Seni jylansha arbap alǵym kelgeni ras, Alesha, bul ımandaı shynym, sóıtýge táýekel etip edim; qushtarlanǵanym sondaı, ony ertip kelseń aqsha bereıin dep Rakıtkaǵa jalyndym. Nege qumartty deısiń ǵoı? Sen, Alesha, túk te sezbediń, menen teris aınaldyń, tómen qaraı óte shyǵasyń, al men beıbaq saǵan kózimdi júz márte satqan shyǵarmyn, jurttyń bárinen sen jaıynda surastyra bastadym. Aq júziń júregimde qaldy: "Meni jek kóredi bilem, maǵan tipti qaraǵysy da kelmeıdi" dep oıladym. Aqyrynda: "sondaı balaqannan nelikten qorqam?" dep ózime-ózim tańyrqaıtyndy shyǵardym. Men ony sol kúıi qaqshyp tastap. kúlip otyrmaımyn ba? Ábden yzalandym. Nanasyń ba: Agrafena Aleksandrovnaǵa aram oımen keledi dep tiri jan aıta da, oılaı da almaıdy: meniń munda bir shalym ǵana bar, meni soǵan qosaqtaǵan, soǵan satqan, ol ekeýmizdiń nekemizdi saıtan qıǵan bolatyn, biraq basqa eshkimdi janyma jýytqan emen. Áıtse de, seni kórgenimde: mynany qaqshyp tastaýym kerek shyǵar dep sheshtim. Qaqshyp alyp, qarqyldap kúlemin dedim. Meniń qabaǵan ıtteı yzaqor ekenimdi kóremisiń, al sen ǵoı meni ápke dep atadyń! Endi mine maǵan baıaǵy jábirleýshim kele jatyr, men onyń habaryn kútip otyrmyn. Jábirlenýdiń zardaby qandaı bolǵanyn bilseń ǵoı? Bes jyl buryn Kýzma meni osynda alyp kelgende — eshkim kórmesin, estimesin dep — jurttyń kózine túsýden qoryqtym, áljýaz, zerdesiz basym kúndiz-túni jylap-eńireýmen boldym. Atar tańdy kózden atqyzyp: "Qazir jábirleýshim qaıda júr eken? Basqa bir áıeldi qushaqtap jatyp, sirá, maǵan kúletin shyǵar-aý, átteń ony bir kóretin kún týsa ǵoı shirkin: onyń sazaıyn berer edim, esemdi qaıtarmaı tynbas edim!" dep oıladym. Qarańǵy túnde jastyqty kóz jasyna bulap, osynyń bárine oılanyp-tolǵanyp, et júregimdi qasaqana qars aıyryp, ashý-yzaǵa berilemin: "Onyń ba, onyń sazaıyn berer edim!" dep kijinemin. Qarańǵyda aıqaılap jiberýshi edim. Sonan soń oǵan eshteńe isteı almaıtynym, al onyń meni mazaq ete beretini, bálkim, meni tipti múlde umytqany kenetten esime túskende, tósekten edenge domalap túsip, aǵyl-tegil eńirep, tań atqansha dirildep-qalshyldap jerde jatýshy edim. Azanda qolymnan kelse aspandy túsirip jiberetindeı bolyp ashýǵa býlyǵyp turatyn edim. Sodan keıin ne istedi deısiń ǵoı: baılyq jınaýǵa kiristim, meıirimsiz qatal boldym, kónbedim — ne, maǵan aqyl qosyldy deımisiń? Áste olaı emes, tún qarańǵysy túskennen keıin, bes jyl burynǵy áljýaz qyz kezimdegideı, keıde tósekte jatyp tisimdi shyqyrlatyp, tań atqansha jylap shyǵamyn, biraq muny eshkim kórgen joq, eshkim bilgen emes; "Átteń dúnıe-aı, onyń sazasyn bere alam ba, joq pa!" dep oılaımyn. Bárin estip otyrmysyń? Onda meniń myna qylyǵymdy qalaı túsinesiń: osydan bir aı buryn oıda-joqta álgi haty keldi: kele jatyr eken, jesir qalypty, menimen kórispekshi. Táńirim-aý, sondaǵy aıran-asyr bolǵanymdy kórseń ǵoı: kelgennen keıin ysqyryp qap shaqyrǵanda-aq men oǵan basyna taıaq tıgen, kináli kúshikshe quıryǵymdy bulǵańdatyp júgirip barar edim! Osylaı oılasam da, ózime-ózim senbeımin: "Men aramzamyn ba, álde aramza emespin be, oǵan júgire jónelem be, álde tapjylmaı qalam ba? Osy bir aı boıy ózime-ózim budan bes jyl burynǵydan da jaman óshigip aldym. Saǵan bar shyndyqty aqtaryp saldym, Alesha, meniń qandaı ójet, qandaı qaısar ekenime endi kóziń jetken shyǵar! Anaǵan júgire jónelmeıin dep Mıtámen kóńil aýladym. Sen úndeme, Rakıtka, meniń tóreshim sen emes, saǵan aıtyp otyrǵam da joq. İlkide, sender kelerdiń aldynda habar kútip, oıǵa batyp, taǵdyrymdy baǵdarlap jatyr edim, júregimdi tebirentken sezimdi sender esh ýaqytta bile almaısyńdar. Joq, Alesha, meniń burnaǵy kúngi qylyǵyma ol renjimesin, sen osyny bıkeshińe aıta baratyn bolshy!.. Meniń qazirgi kóńil-kúıimdi bul jalǵanda tiri pende bilmeıdi jáne bile de almaıdy... Sondyqtan men, bálkim, búgin onda qoınyma pyshaq sala bararmyn, biraq, áli toqtamǵa kelgem joq...

Osy "aıanyshty" sózi aýzynan shyǵýy muń eken, shydamaǵan Grýshenka sózin aıaqtaı almady, ol qolymen betin basyp, dıvandaǵy jastyqqa qısaıa ketip, jas balasha eńirep jylady. Alesha túregelip, Rakıtınge jaqyndap bardy.

— Mısha, ashýlanba, — dedi ol — Oǵan ókpeleseń de, ashýlanbaı-aq qoı. Jańaǵy sózin estidiń ǵoı. Adamnyń jan dúnıesin jónsiz qınaı berýge bolmaıdy, raqymshyldaý bolý kerek...

Alesha júregi alyp ushyp sóılegen. Onyń ishtegi oıyn syrtqa shyǵarýy kerek-ti, Rakıtınmen sóıleskeni sodan-dy. Eger ol bolmasa, jalǵyz ózi turyp sóıler edi. Biraq, Rakıtın kelemejdeı qaraǵan soń, Alesha kilt tyıyla qaldy.

— Marqum pirádardyń baǵanaǵy áseri ǵoı bul shıryǵýyń, maǵan shúıligýiń de sodan, Aleshenka, qudaıdyń quly, — dedi óshtesken kekesinmen Rakıtın.

— Kúlme, Rakıtın, keketpe, marqumdy aýzyńa alyp qaıtesiń: jer basyp júrgen jumyr bastylardyń ishinen odan asqaq turǵany bolǵan joq! — dep aıqaılady Alesha jylamsyrap. — Senimen sóıleskende kesik aıtatyn tóreshi bolaıyn degem joq, qaıta, ózimdi aıypkerlerdiń ishindegi eń jeksuryny sıaqty sezindim. Onyń aldynda men kimmin sonsha? Men munda mert bolaıynshy dep kelgem, "Meıli, kúl bolmasa búl bolsyn!" degem — bul meniń jasyqtyǵymnan edi, al ol bes jylǵy qaıǵy-qasiretten keıin báz bireý oǵan birinshi bop kelip, aqıqat sózin aıtyp edi, — bárin keshirip, bárin umytty, áne jylap ta jatyr! Jábirleýshisi qaıta oralyp, ony shaqyryp jatyr, bul oǵan bárin keshirdi, qýanǵannan oǵan jetkenshe yntyq, endi qoınyna pyshaǵyn sala barmaıdy, óıtpeıdi! Joq, men ondaı emespin. Mısha, sen ondaısyń ba, joq pa — bilmeımin, áıteýir ózim ondaı emespin! Bul taǵylymdy men búgin, jańa ǵana aldym... Grýshenka óziniń mahabbatymen bizden bıik tur... Onyń jańaǵy aıtqan oıyn sen odan buryn estip pe ediń? Joq, estigen joqsyń; eger estiseń, bárin áldeqashan túsiner ediń... muny burnaǵy kúni ókpelep qalǵan anaý bıkesh te uǵyp alsyn! Estip bilse, ol keshiredi... estip biledi de... Onyń jan dúnıesi áli kóndigip úlgergen joq, ony aıaý kerek... mundaı adamnyń jan dúnıesinde asyl qazyna jatýy múmkin.

Tynysy tarylyp ketkendikten Alesha únsiz qaldy, Rakıtın ishin yza kernese de tańyrqaı qarady. Ol momaqan Alesha tap bulaısha saırar dep esh ýaqytta oılamaǵan.

— Mynanyń qorǵashtaı qalýyn! Nemene, sen óziń ǵashyq bolýdan saýsyń ba? Agrafena Aleksandrovna, sen ony arbap tastasań kerek, taqýamyz saǵan shynynda da ǵashyq bop qapty! — dep Rakıtın arsyz kúlkige basty.

Grýshenka jastyqtan basyn kóterip, Aleshaǵa ishi-baýyry eljirep kúlimsireı qaraǵanda, ilkidegi kóz jasynan bulaýdaı beti lezde bir túrli nurlanyp ketti.

— Alesha, sen úndemeı-aq qoı, perishtem-aý, onyń qandaı kisi ekenin kórmeımisiń, sózińdi shyǵyn qylma. Mıhaıl Osıpovıch, — dedi ol endi Rakıtınge qarap, — seni ǵaıbattaǵanyma keshirim suraıyn dep edim, endi bul nıetimnen aınydym. Alesha, beri qaraı jaqyndashy, mynda otyrshy, — dedi jarqyn kúlimsiregen Grýshenka ony ózine shaqyryp, — mine bylaı, myna jerge otyr da (ol Aleshany qolynan alyp, betine jymıa qarady), mynany aıtshy: men anany súıem be, joq pa? Jábirleýshimdi súıem be, joq pa? — jaýap bershi. Sender kelgenshe qarańǵy bólmede jatyp: ony súıem be, joq pa? — dep júregimdi tergeýmen boldym. Alesha, osy jumbaqty maǵan endi óziń sheship beresiń, mezgili jetti; sen qalaı deseń, solaı bolady. Ony keshireıin be, joq pa?

— Sen ony keshirdiń ǵoı, — dedi Alesha kúlip.

— Shynynda da keshirdim emes pe, — dedi Grýshenka oıly pishinmen. — Netken qara júrektik edi! Qara júrektigim úshin! — ol kenet ústelden quıýly turǵan shampandy alyp simirip saldy da, baqaldy joǵary kóterip jerge bir-aq soqty. Baqal kúl-párshasy shyǵyp syńǵyr etti. Onyń kúlimsiregen júzinen nendeı bir qataldyq nyshany belgi bergen edi.

— Bálkim, áli keshirmegen shyǵarmyn, — dedi ol bir túrli óktem únmen, ózimen-ózi sóıleskendeı kózin tómen salyp. — Múmkin, júregim ony keshirýge endi ǵana yńǵaılanyp jatqan shyǵar. Júregimmen áli de arpalysamyn. Kóresiń be, Alesha, bes jyl boıǵy kóz jasym ózime bek unaıdy... Kim biledi, men ony emes, ózimniń sol jábirlengen kúıimdi ǵana jaqsy kóretin bolarmyn!

— Joq, onyń halin meniń basyma bere kórmesin! — dep ysyldady Rakıtın.

— Qoryqpaı-aq qoı, Rakıtka, sen onyń haline esh ýaqytta túspeısiń. Sen maǵan bashmaq tigesiń, Rakıtka, men seni mine osyndaı jumysqa salyp qoıamyn, mendeı áıelge seniń qolyń jetpeıdi esh ýaqytta bosqa dámelenbe... Múmkin, onyń da qoly jetpes...

— Onyń da qoly jetpeı me? Onda nege sándenip otyrsyń? — dep keketti Rakıtın.

— Sándengenimdi betime baspa, Rakıtka, meniń adýyn júregimdi sen áli bilmeısiń ǵoı! Eregissem, sándi kıimimdi julyp tastaımyn, qazir, taban astynda sheship laqtyramyn, — dep aıqaılap jiberdi ol — Rakıtka, meniń nege sándengenimdi sen qaıdan bilesiń! Bálkim, men onyń aldynan shyǵyp: "Sen meniń qandaı bolǵanymdy kórip pe eń, kórmep pe eń?" — dep surarmyn. Ol meni on jetimde, eki kózime ǵana álim jetken áljýaz, kókirek aýrý kezimde tastap ketken. Men onyń ishi-baýyryna kirip, arbap alyp, qumarlandyramyn da:

— "Meniń qandaı bolǵanymdy kórdiń be, endeshe, marhabatty taqsyr, aýzyńnan silekeıiń shubyryp, sorlaǵan kúıi qala ber!" — deımin, nege sándengenimniń syry mine osynda, Rakıtka, — dedi Grýshenka zildi mysqylmen. — Alesha, men dolymyn, qaısarmyn. Ústimdegi kıimimdi dal-dul ǵyp jyrtyp, ózimdi-ózim zaqymdap, eki betimdi shıedeı qylyp, adam kórgisizdeı etken soń qaıyr tilep ketý maǵan túk emes. Eregissem, tipti eshqaıda, eshkimge de barmaımyn, eregissem, Kýzmanyń syılaǵan barlyq buıymdaryn, barlyq aqshasyn erteń-aq qaıtaryp berip, ómir boıy kúń bop ótýge barmyn! ...Nemene, Rakıtka, muny isteı almaıdy, buǵan batyldyǵy jetpeıdi deımisiń? Joq, istegende qandaı, eregissem, tipti qazir isteımin, tek jynyma tımeńdershi... al anany qýyp jiberem, óziniń istegenin aldyna keltirem, maǵan qoly jetpeıdi onyń!

Sońǵy sózderin aıtqanda dirildep-qalshyldap Grýshenka taǵy da shydaı almady, ol betin basyp, jastyqqa qulaı ketip, taǵy da aǵyl-tegil eńirep jylady. Rakıtın túregeldi.

— Keteıik, endi keshiksek monastyrǵa kirgizbeı qoıar, — dedi ol.

Grýshenka qalaı atyp turǵanyn sezbeı de qaldy.

— Sen de ketpeksiń be, Alesha, qalmaısyń ǵoı! — dedi qapalanǵan ol tańyrqaǵan pishinmen, — bul ne qylǵanyn: jan dúnıemdi sonshama tebirentip azapqa salyp, endi ketip bara jatqanyń qalaı, myna qarańǵy túnde taǵy da jalǵyz ózim qalǵanym ba!

— Ol seniń janyńda qonyp qala almaıdy ǵoı? Al eger qalamyn dese — meıli! Men jalǵyz ózim de qaıta alamyn! — dep kekete ázildedi Rakıtın.

— Jap aýzyńdy, qara nıet neme, — dep zekidi oǵan Grýshenka ashýly únmen, — onyń osynda kelip aıtqan sózin sen maǵan esh ýaqytta aıtqan emessiń.

— Ol saǵan sonshama ne dep edi? — dep mińgirledi ashynǵan Rakıtın.

— Bilmeımin, onyń maǵan ne degenin tipti anyqtap aıta da almaımyn, biraq, ol meni tebirentti: muz bop qatqan júregimdi jibitti... Maǵan birinshi bolyp jany ashydy, bilesiń be, birinshi bop! Perishtem-aý, maǵan erterek nege kelmediń — dep qapalanǵan ol Aleshanyń aıaǵyna jyǵyldy. — Sen sıaqty bireýdi men ómir boıy kúttim ǵoı, ózińdeı bireý kelip, meniń kúnámdi keshiretinin bildim ǵoı men. Jaman atymdy bylaı qoıyp, mendeı sumpaıyny da bireýdiń súıetindigine sendim!..

— Men saǵan sonsha qandaı jaqsylyq istedim? — Alesha ishi-baýyry eljirep kúlimsiregen kúıi eńkeıip, aqyryn ǵana onyń qolynan ustap jaýap qatty, — saǵan pıazdyń sabaǵyn, bir tal sabaǵyn ǵana sozdym ǵoı, ne bary osy ǵana!

Osydan keıin Aleshanyń ózi jylap jiberdi. Osy mezette senekten áýeli shý shyqty, sosyn bireý kirgendeı boldy; Grýshenka záresi ushyp atyp turdy. Bólmege baqyryp-shaqyryp Fená júgirip kirdi.

— Bıkesh, qalqataı, bıkesh, estafet keldi! — dep shattana aıqaılap jiberdi entikken qyz. — Sizdi alyp ketýge Mokroedan at jiberipti, jámshik Tımofeı troıkamen kelip tur, qazir attaryn aýystyrady... Hat, hat, bıkesh, mine hat!

Shyjalaqtaǵan Fená qolyndaǵy hatty tóbesine kóterip, bulǵaı bergen edi. Grýshenka hatty onyń qolynan julyp alyp, shyraǵdanǵa jaqyndatty. Bir japyraq qaǵazdaǵy birneshe joldy ol lezde oqydy.

— Shaqyryp jatyr! — dep aıqaılaǵanda onyń óńi bozaryp, zarly kúlkiden sıqy buzylyp ketken edi, — áne ysqyrdy! Tezirek júgirseńshi, kúshigim!

Alaıda, ol bir sátke ǵana qobaljyp turyp qalǵan; sonan soń, qany basyna teýip, eki beti alaýlap shyǵa keldi.

— Men kettim! — dedi ol kenetten. — Qaıran bes jyl ómirim! Qosh bolyńdar! Alesha, qosh bol, jazmyshtan ozmysh joq degen... Al ketińder, endi báriń de kete berińder, endi kórmegenim sender bolsyn!.. Grýshenka jańa ómirge qanat qaqty... Rakıtka, sen de cóge jamandamassyń. Múmkin, meni ajal túrtken shyǵar! Ýh! Mas kisi sıaqtymyn!

Ol kenet bulardy tastap, jatyn bólmesine júgirip kirdi.

— Endi onyń bizben sóılesýge murshasy kelmeıdi! — dep kúbirledi Rakıtın. — Kettik, áıtpese taǵy da áıelderdiń baqyryp-shaqyrǵanyna tap bolarmyz, men jylap-eńiregen shýdan mezi boldym...

Alesha da qarsylyq etpeı, onymen birge dalaǵa shyqty. Aýlada tarantas tur eken, qolyna panar ustaǵan bireýler attardy doǵaryp asyǵyp júr. Ashyq qaqpadan aýystyryp jegetin tyń troıkany ákele jatyr. Alesha men Rakıtın baspaldaqtan endi ǵana túsken kezde, Grýshenkanyń jatyn bólmesiniń terezesi ashylyp, Aleshanyń sońynan aıqaılaǵan daýys estildi:

— Aleshechka, aǵańa, Mıtenkaǵa menen duǵaı sálem aıta bar, oǵan meni, óziniń jaýyz bıkeshin, cóge jamandamasyn dep aıtty dersiń. "Grýshenka, sendeı izgi janǵa buıyrmaı, bir sumyraıdyń eteginen ustap kete bardy!" degen sózimdi de jetkizgeısiń. Sonan soń, Grýshenka ony bir saǵat, ne bary bir-aq saǵat súıgen bolatyn, biraq, ol sol bir saǵat ýaqytty ómir boıy umytpaıtyndaı etip súıgenin de qosa aıtarsyń!..

Aqyrynda, ol eńirep qoıa bergen edi. Tereze sart etip jabyldy.

— Hm, hm! — Rakıtın kúlimsireı mińgirledi, — aǵań Mıtenkany ol tirideı óltirdi, onyń ústine ómir boıy umytpasyn deıdi. Netken zulymdyq!

Alesha eshbir jaýap qatpady, onyń ne degenin anyqtap estigen de joq; ol Rakıtınniń qasynda, bir jaqta jantalasqandaı, asyǵa basyp kele jatqan; eseńgiregen kisishe, aıaǵyn qalaı basqanyn da sezbegen. Rakıtın bitpegen jarasynyń beti tyrnalǵandaı, kenet titirkenip qaldy. Baǵana Aleshany Grýshenkaǵa ertip kelgende, ol basqa jaǵdaıdy kútken edi; endi bári onyń oıyndaǵydan múlde ózgeshe bolyp shyqqanyn qarashy.

— Ol bir polák qoı, onyń álgi ofıseri, — dep Rakıtın taǵy da sóz bastady salmaqty únmen, — qazir ol tipti ofıser de emes, Sibirde, Qytaımen shekarada bir jerde keden sheneýnigi bolǵan, súmelek poláksymaq qoı deımin. Qyzmetsiz qalypty desedi. Ol qazir Grýshenkanyń aqshasy baryn estigen ǵoı, sirá, sosyn qaıta oralǵan — bar ǵajaıyp mine osy ǵana.

Alesha taǵy da anyq estimegen edi. Rakıtın shydamaı ketti:

— Nemene, kúnáhardy túzete aldyń ba? — dep ol Aleshaǵa yzalana kúldi. — Adasqandy aqıqat jolyna túsire aldyń ba? Jyn-shaıtan ataýlyny alastadyń ba, a? Baǵanaǵy kútken ǵajaıyptarymyz mine qaıdan jarq etip shyqty!

— Qoıshy, Rakıtın, — dedi jany kúızelgen Alesha.

— Sen meni baǵanaǵy jıyrma bes som úshin "jek kóresiń be?" Shyn dosyńdy satyp kettiń deısiń ǵoı. Nemene, sen Hrıstos ta, men Iýda ma edim sonsha.

— Ah, Rakıtın, nansań, men ony áldeqashan umytqam, — dep aıqaılap jiberdi ol kenetten — esime salyp turǵan óziń emes pe?..

Biraq, Rakıtın, endi birjola ashýǵa mindi.

— Osynsha qara bastyrǵanyn qarashy meni! — dep kúńkildeı jóneldi ol, — saıtan túrtip, senimen baılanysatyn nem bar edi! Endi seni jelkemniń shuqyry kórsin! Men óz jónime ketemin, seniń jolyń áne!

Sóıtip, ol Aleshany qarańǵy túnde jalǵyz qaldyryp, basqa kóshege burylyp kete bardy. Alesha shahardan shyǵyp, monastyrǵa qaraı bet túzegen edi.

IV

GALILEIDEGİ KANA SHAHARY

Alesha minájathanaǵa jetkende monastyrda tym keshteý mezgil edi; kúzetshi ony basqa esikten kirgizdi. Saǵat toǵyzdy soqqan — kúni boıǵy beımazadan keıin jurttyń bári bir sátke damyldap, tynyǵyp jatqan sát bolatyn Alesha esikti eptep qana ashyp, marqum pirádardyń tabyty qoıylǵan qujyraǵa kirdi. Onda tabyt basynda japadan-jalǵyz İnjildi sarnatqan Pansıı pirádar men ótken túngi máslıhattan, odan keıin kúndizgi ábigerden ábden qaljyrap, ekinshi bólmede edende qannen-qapersiz uıyqtap jatqan jas múrıt Perfırııden ózge tiri pende joq-ty. Pansıı pirádar Aleshanyń kirgenin estise de, oǵan burylyp ta qaramady. Alesha esiktiń oń jaǵyndaǵy buryshqa qaraı baryp, tizerlep turyp duǵa oqýǵa kiristi. Onyń jan dúnıesi qatty tebirenýli edi, biraq bári birtúrli kómeskileý sekildi, birde-bir sezimi anyq bilinip, ózgelerinen erekshelenbegen, qaıta kerisinshe, kókireginde birkelki, baıaý almasqan sezimder birin-biri yǵystyra beretindeı. Alaıda, munyń ózi onyń janyna jaǵatyn sekildi, ǵajaby, Alesha buǵan tańdanbady. Baǵanaǵy tabyt pen ózine qymbat adamnyń aınala qymtaı jabylǵan máıiti taǵy da onyń kóz aldynda turǵan edi, biraq, ol bul joly ózin azandaǵydaı qamyqtyryp, janyn kúızeltip, azapqa salǵan aıanysh sezimi bılegenin baıqaǵan joq. Ol tabyttyń aldyna baryp taǵzym etkende, beıne qasıetti arýaqqa bas urǵandaı bolyp, oı-sanasy men júregine qýanysh nury quıylǵan edi. Bir terezeni ashyp tastapty, aýa taza, salqyn — "demek, eger terezeni ashyp qoısa, onda máıittiń ıistenýi kúsheıgeni ǵoı", — dep oılady Alesha. Biraq, kúndiz sondaı sumdyq, sondaı abyroısyzdyq bop kóringen sasyq ıis týraly oı endi onyń sanasynda baǵanaǵydaı muńly, renish sezimin týdyrǵan joq. Ol kúbirlep duǵa oqı bastady, alaıda, kóp keshikpeı-aq oılanbastan sýdyratyp jatqanyn sezdi. Onyń jan saraıynda úzik-úzik oılar qyltyńdap, juldyzsha jarq etip tutanyp, qaıta sónip, birin-biri qýalap jatty, biraq, munyń esesine birtutas, berik, meıir qandyratyn birdeńe janyna saıa bolǵandaı edi, muny ol ózi de sezgen. Marqumnyń arýaǵyna dán rızashylyǵy men súıispenshiligin bildirýge yntyqqany sondaı, keıde tipti duǵasyn shabyttana oqı bastaǵan... Alaıda, oqı bastaǵannan keıin, kenet basqa birdeńege aýysyp ketip, oıǵa batyp, duǵasyn da, onyń qaı tusta úzilgenin de umyta berdi. Sonsoń, Pansıı pirádardyń İnjilden oqyǵan beıitine qulaq salaıyn dep edi, biraq, qatty qajyǵandyqtan, aqyryn qalǵyp ketti...

"I v tretıı den brak bystv Kane Galıleısteı, — dep oqydy Pansıı pirádar, — ı be matı Iısýsova tý. Zvan je bystIısýs ı ýchenısy ego na brak".

'"Sóıtip, úshinshi kúni Galıleıdegi Kana shaharynda neke toıy ótýge tıisti edi, — dep oqydy Pansıı pirádar. — Onda Iısýstyń anasy da bolýy kerek-ti. Iısýs pen onyń shákirtterin de sol toıǵa shaqyrǵan".

"Nekelesý deı me? Bul ne... nekelesý... Grýshenka da óziniń baqytyn izdep ketti... toıǵa ketti... Joq, ol pyshaq alǵan joq, pyshaq alyp ketken joq... Ol tek "beısharalyq" sóz bolatyn... Al, ondaı sózderdi qalaı da keshirý kerek. Beısharalyq sóz janǵa jubanysh... Onsyz adamdardyń qaıǵy-qasireti jeńildemes edi. Rakıtın sholaq kóshege ketti. Óziniń ókpe-nazyn oılaı berse, ol hámanda sholaq kóshege kete beretin bolady... Al jol ma... Úlken, týra jol, jap-jaryq, móp-móldir, aqyrynda kúnniń sáýlesi... A?.. Neni oqyp jatyr?"

"... I ne dostavshý vıný, glagola matı Iısýsova k nemý vına ne ımýt..." dep estildi Aleshaǵa.

"Ah ıá, bul jerin tastaǵym kelmese de, tastap ketip barady ekem ǵoı, men osy tusyn unatamyn: Galıleı jerindegi Kana ǵoı, birinshi ǵajaıyp bul... Ah, bul ǵajaıyp qoı, ah bul bir keremet ǵajaıyp qoı! Hrıstos alǵashqy ǵajaıybyn kórsetkende, ol jurttyń qaıǵy-qasiretine emes, qýanyshyna kelgen bolatyn, adamdardyń qýanyshyna járdemdesken... "Kimde-kim adamdardy súıse, ol olardyń qýanyshyn da jek kórmeıdi..." Marqum aǵýasynda osy sózderdi sát saıyn qaıtalaýshy edi, bul onyń eń basty oılarynyń biri bolatyn... Qýanyshsyz ómir súrýge bolmaıdy, deıdi Mıtá... Iá. Mıtá... Aqıqat, ǵajap nárseniń bári hámanda keshirimshildikke toly — muny da ol aıtqan-dy".

"... Glagola eı Iısýs: chto set mne ý tebe, jeno; ne ý prııde chas moı. Glagola matı ego slýgam: eje ashe glagolet vam, sotvorıte".

"İsteńder... Qýanysh, qaısybir kedeı-kepshikterdiń, múlde jutaǵan adamdardyń qýanyshy... Eger tipti úılený toıynda da sharap jetpese, onda, árıne, kedeı adamdardyń... Ol kezde Ganısaret kóliniń jaǵasy men sol mańaıdyń bárine naǵyz qara qasqa kedeı, ábden jutap bitken halyq mekendegen dep tarıhshylar jazyp jatqan joq pa... Sol jerdegi ekinshi bir kemeńger jannyń — anasynyń asyl júregi onda ol kókten túskende óziniń keremet uly erligin kórsetý úshin ǵana túspegenin, ony ózderiniń jupyny ǵana neke toıyna yqylaspen shaqyrǵan qaıdaǵy bir qarańǵy, nadan, ańǵal jandardyń aq kóńildi qarapaıym qýanyshyn balasynyń júregi uǵa alatynyn bilgen ǵoı. "Meniń sát saǵatym áli týǵan joq".

'"...Sharap taba almaǵan soń, Iısýstyń anasy oǵan: sharap joq..." — dep estildi Aleshaǵa.

Iısýs ol áıelge bylaı deıdi: meniń sende eshqandaı sharýam joq; meniń sát saǵatym áli týǵan joq. Anasy onyń malaılaryna bylaı deıdi: eger sizderge taǵy da aıtsa, istep berersizder" — deıdi ol aqyryn jymıyp (ol oǵan qalaı da jymıyp kúlgen)... Shynynda da: jarlynyń jupyny toıynda sharapty aǵyl-tegil etý úshin ǵana jerge túskeni me onyń? Mine, ol anasynyń ótinishi boıynsha baryp, bárin istegen joq pa... Ah, pirádar taǵy da oqyp jatyr".

"... Glagola ım Iısýs: napolnıte vodonosy vody, ı napolnısha ıh do verha.

I glagola ım: pocherpıte nyne ı prınısıts arhıtrıklınovı, ı prınesosha.

Iakojs vkýsı arhıtrıklıı vına byvshego ot vody, ı ne vıdáshe, otkýdý set: slýgı je vedáhý pocherpshıı vodý: prıglası jenıha arhıtrıklın.

I glagola emý: vsák chelovek prejde dobroe vıno polagaet, ı egda ýpıýtsá, togda hýjdshee: ty je soblúl seı dobroe vıno dosele".

Sodan keıin olarǵa taǵy bylaı deıdi: qazir toltyryp alyńdar da, arhıtrıklınge alyp baryńdar.

Sharaptyń dámin tatyp kórgennen keıin arhıtrıklın qara sýdyń qalaı sharapqa aınalǵanyna qaıran qalady: al qumyrany sýǵa qalaı toltyrǵandaryn malaılar biledi emes pe: arhıtrıklın jigitti shaqyrtady.

Sodan soń oǵan bylaı deıdi: kez kelgen kisi jaqsy sharap shyǵar dep oılap, ony hámanda simirip salady, onda jaman bolǵany; al eger sharap osyǵan deıin jaqsy bolsa, onda seniń tártip saqtaǵanyn".

"Áıtse de, bul ne, bul ne? Bólmeniń keńeıip bara jatqany nesi... Ah ıá... bul nekelesý, úılený toıy emes pe... ıá, árıne. Mine, qonaqtar da kelgen, jas jubaılar da otyr, kóńildi tobyr jáne... danagóı arhıtrıklın qaıda eken? Biraq mynaý kim? Kim boldy eken? Bólme taǵy da keńeıdi... Ana jaqta úlken ústeldiń basynan túregep jatqan kim? Bul qalaı... Ol da osynda bolǵany ma? Ol tabytta jatqan joq pa edi... Alaıda, munda da kelgen... túregeldi, meni kórdi bilem, osy jaqqa kele jatyr... Qudaı saqtaı gór!.."

Iá, betin usaq ájim basqan, toqpaqtaı aryq shal aqyryn ǵana, kóńildi kúlimsirep, onyń qasyna keldi. Tabyt ǵaıyp bolǵan shaldyń ústinde keshe qujyrasyna máslıhatqa jınalǵanymyzda kıip otyrǵan kıimi. Júzi jaıdary, kózi nurlanǵan. Demek, onyń da Galıleıdiń Kana shaharyndaǵy úılený toıyna shaqyrylǵany ǵoı...

Sonsoń Iısýs olarǵa bylaı deıdi: qumyralaryńdy sýǵa toltyryńdar, shúpildetip alyńdar.

— Men de osyndamyn, jarqynym, meni de toıǵa shaqyrdy, — degen baıaý daýys estildi dál tóbesinen. — Munda nege tyǵylyp otyrsyń, kórinbegeniń ne... biz otyrǵan jaqqa júrseńshi.

Sonyń daýsy, Zosım pirádardyń daýsy bul... Meni odan basqa kim shaqyrýshy edi? Pirádar qolynan tartyp edi, tizerlep otyrǵan Alesha túregeldi.

— Kóńil kóterip jatyrmyz, — dedi tyrtıǵan aryq shal sózin odan ári sabaqtap, — jańa sharapty, jańa, uly qýanyshtyń sharabyn iship jatyrmyz; kóresiń be, qansha qonaq jınalǵan? Áne jigit pen qalyńdyq, óne jańa sharaptyń dámin tatyp danagóı arhıtrıklın otyr. Maǵan nege tańyrqadyń? Men pıazdyń bir tal sabaǵyn sozǵan edim, toıda otyrǵanym sodan. Osyndaǵylardyń kóbi tek bir ǵana tal sabaǵyn, pıazdyń bir tal kishkentaı sabaǵyn ǵana sozǵandar... Bizdiń isimiz be? Momaqan, momyn balaqanym meniń, búgin sen de bir yntyzar áıelge pıazdyń bir tal sabaǵyn óz qolyńmen soza aldyń. Bastaı ber, jarqynym, óz isińdi bastaı ber, momaqanym!.. Bizdiń jaryq sáýlemizdi kóremisiń, ony kóremisiń?

— Qorqam... qaraýǵa dátim jetpeıdi... — dep kúbirledi Alesha.

— Bekerge qorqasyń. Ol bizdiń aldymyzda óziniń ulylyǵymen aıbyndy, asqaq bıiktigimen qaharly kórinse de, onyń qaıyrymdylyǵynda shek joq, eger bizge uqsap kúlip-oınap aramyzda otyrsa — bul onyń bizdi súıgendiginen, qonaqtardyń qýanyshy tolastamasyn dep qara sýdy baldaı sharapqa aınaldyrdy, ol taǵy da qonaqtardyń kelýin kútýde, jańa qonaqtardy endi máńgi baqıǵa úzilissiz shaqyra beredi. Áne jańadan sharap ákele jatyr, kóresiń be, qumyra kótergen..."

Aleshanyń júreginde birdeńe kúıip-janyp, lezde áldene ishin kernegendeı bolyp, janyn súısindirgen qýanyshtap kóz jasy yrshıyn degen edi... Ol qolyn sozyp aıqaılap jiberip, oıanyp ketti...

Aldynda taǵy da tabyt tur, tereze ashyq, İnjildi baıaý, maqamdap, ejiktep oqyp tur. Biraq, Alesha neni oqyp jatqanyna qulaq qoıǵan joq. Mine ǵajap, tizerlep turyp qalǵyp ketip edi, endi túregep tur, sosyn, beıne baılaýdan bosanǵandaı, úsh attap tabytqa jetip bardy. Abaısyzda Pansıı pirádardy tipti ıyǵynan qaǵyp ta ketti. Taqýa kitaptan kózin alyp oǵan qaraı berip edi, alaıda, jas jigittiń áldeqandaı bir halge túskenin sezgen soń, sol sátte qaıta taıdyryp áketti. Alesha tabytqa, onda qımylsyz sozylyp jatqan, basyna segiz qulaq kresi bar bashlyq kıgizilip, keýdesine ıkona qoıylǵan, ústi jabýly ólikke jarym mınýttaı qarap turdy. Pirádardyń daýsyn ilkide ǵana estip edi, onyń lebizi qulaǵynan áli ketip úlgirmegen. Ol áli de qulaǵyn tigip, birdeńe degen daýsyn estigisi kelgen... biraq ol kenet shuǵyl burylyp, qujyradan shyǵyp júre berdi.

Alesha tipti baspaldaqqa da aıaldamaı tez tómen tústi. Tula boıyn qýanysh bılegen ol erkindikti, óz ornyn, qulashyn keń jaıýdy ańsaǵan edi. Qaq tóbesinen tóńkerilgen shetsiz-sheksiz, keń aspan kúmbezinde jypyrlaǵan juldyzdar jymyńdaıdy. Tas tóbesinen sonaý kókjıekke deıin sozylyp jatqan qus joly áli bulyńǵyr. Qımylsyz tynyq, samal tún túsken jerge. Shirkeýdiń appaq munaralary men altyn kúmbezderi jarqyraıdy jaquttaı aspanda. Úı aldyndaǵy gúlzarda ósken kúzgi ǵajap ádemi gúlder tańǵa deıin qalǵyp ketkendeı. Jerdegi tynyshtyq kóktegi tylsymmen qosylyp, jerdiń qupıasy kóktegi juldyzdardyń qupıasymen tabysqandaı... Alesha toqtap qarap turdy, sosyn kenet jerge qalpaqtaı ushyp tústi.

Ol jerdi nege qushqanyn bilgen joq, ony nege qushyrlana súıe bergisi kelgenin de túsinbegen, biraq, topyraqqa kóz jasyn qol ǵyp tógip, zar eńirep jylap jatyp jerdi súıe bergen: jerdi jaqsy kórýge, ony máńgi baqı jaqsy kórýge shamyrqana ant bergen. Onyń kókireginde: "Qýanyshta qara jerge kóz jasyńdy tógip, sol kóz jasyńdy jaqsy kórgeısiń..." — degen ún kúmbir etti... Ol nege jylady? O, ol tipti qýanǵannan, aspan tuńǵıyǵynan jymyńdaǵan juldyzdardy kórip jylaǵan jáne de "bul shamyrqanýynan uıalmaǵan". Beıne táńiriniń osynaý qısapsyz kóp álem ataýlysynyń arqaý jipteri naq onyń jan saraıyna kelip túıisip, basqa álemderge janasqanynan búkil jan dúnıesi qaltyrap ketkendeı bolǵan edi. Ol jurttyń bárin, barlyǵy úshin keshirgisi jáne ózi de keshirim suraǵysy keldi, ol ózine emes, bári úshin, barlyǵy men barshasy úshin keshirim suraǵysy keldi, ol "men úshin basqalar keshirim suraı jatar", — dep jatty bir daýys taǵy da onyń jan saraıynda. Alaıda ol, osynaý aspan kúmbezi sıaqty, berik hám myzǵymas birdeńe óziniń jan dúnıesine birtindep túsip kele jatqanyn sát saıyn aıqyn, qattyraq seze bastaǵan. Onyń sanasyna qandaı da bir ıdeıa ómir boıyna máńgi baqıǵa uıalaǵandaı edi. Jerge áljýaz balań jigit kúıi qulaǵan ol ómiriniń aqyryna deıin tabandy kúresker bolyp túregeldi jáne de muny tez, sol qýanysh sátinde-aq túsinip, sezdi. Keıin Alesha bul sátti ómirinde esh ýaqytta umyta almaǵan: "Sol saǵatta meniń jan saraıyma bireý kirip shyqqan edi", — degen ol keıinnen óziniń sózine kámil senimmen...

Úsh kúnnen keıin ol monastyrdan ketip qaldy, muny ol "dúnıaýı tirshilikke kósh" degen marqum pirádarynyń ósıetine saı istegen edi.

SEGİZİNSHİ KİTAP

MITÁ

I

KÝZMA SAMSONOV

Jańa ómirge qanat qaqqan sátinde oǵan óziniń akyrǵy duǵaı sálemin "joldap", onyń bir mezettik mahabbatyn ǵumyr baqı umytpaýdy amanat qyp tapsyrǵan Grýshenkanyń hali ne bolǵanyn bilmegendikten, Dmıtrıı Fedorovıch munda qazirgi sátte jaman abyrjyp, ábigerge túsken edi. Sońǵy eki kúnde ol mıy qabynarlyqtaı ǵalamat bir múshkil kúı keshken-di, muny ol keıin moıyndaǵan da. Keshe tańerteń Alesha ony izdep taba almasa, Ivan onymen kezdesem be dep traktırde bosqa otyrǵan. Turǵan páteriniń ıeleri, onyń óziniń tapsyrýy boıynsha, onyń izin jasyrǵan edi. Keıin taǵy da onyń ózi aıtqandaı, osy eki kúnde ol "óziniń taǵdyrymen arpalysyp, jansaýǵa izdep", basyn taýǵa da, tasqa da urǵan. Grýshenkany bir mınýt ta kózsiz qaldyrýǵa bolmaıtyndyǵyna qaramastan, ol qaýyrt sharýasymen birneshe saǵatqa shahardan ketip qalyp, bir jaqqa tez baryp ta kelgen. Munyń bári sońynan tıisti qaǵazdarmen búge-shigesine deıin tolyq anyqtalǵan jaıttar, ázirge biz kenet onyń basyna bult aınaldyrǵan sumdyq alapat aldyndaǵy osy eki qorqynyshty kúnniń hıkaıalarynan tek eń qajettilerine ǵana toqtalyp ótpekpiz.

Grýshenka ony bir sátke jan-tánimen, shyn súıgenimen, al munysy ras-ty, keıde munyń ózi ony shynynda da sumdyq azapqa salyp, ólerdeı kúızeltip te qoıatyn. Bastysy, onyń ishki pıǵylynan ol eshteńe ańǵara almaǵan; muny oǵan múláıimsip nemese kúshtep aıtqyzý da múmkin emes-ti: ol buǵan áste kónbes edi, tek ashýlanyp, budan múlde teris aınalyp keter edi, Alesha muny onda anyq túsingen. Onda ol Grýshenkanyń ózi de ishteı ózimen-ózi nendeı bir arpalysqa túsip, áldeneden qatty tartyna beretindigine, birdeńege táýekel etkisi kelgenmen, buǵan dáti jetpeıtindigine óte durys kúdiktengen, sol sebepti Mıtányń keıde talaqsha jabysqan qushtarlyǵym úshin Grýshenka meni tipti jaıdan-jaı jek kórýi de múmkin-aý dep oılaǵanda júregi titirkenýine barlyq negiz bar-dy. Múmkin, osylaı da bolǵan shyǵar, biraq Grýshenkanyń naq neni oılap jabyrqaǵanyn, mine muny ol qalaı degenmen túsinbegen. Ony azaptaǵan saýaldyń máni shyndyǵynda eki tujyrymǵa ǵana kelip saıatyn: "Ne men, Mıtá, ne Fedor Pavlovıch". Biraq, osy arada bir aıdap anyq nárseni ataı ketken jón: Fedor Pavlovıchtiń Grýshenkaǵa zańdy nekege otyraıyq dep aıtpaı qalmaıtyndyǵyna (eger aıtyp ta úlgermese) ol kámil senimdi edi, biraq, qatynjandy qaqbastyń bas-aıaǵy úsh myńmen qutylatyndyǵyna ol bir mınýt te senbegen. Mundaı qorytyndyǵa Mıtá Grýshenkany jáne onyń minezin bilgendikten kelgen. Mine, sondyqtan da oǵan keıde Grýshenkanyń ishteı azapqa túsip, áldeneden tartyna beretin sebebi — onyń ákeli-balalylardyń qaısysyn tańdaýdy, ózine sol ekeýiniń qaısysy tıimdi bolatynyn bilmeýinde sıaqty kórine bergen. "Ofıserdiń", ıakı bir kezde Grýshenkany masqara ǵyp tastap ketken, endi onyń qaıtyp kelýin ol sonshama qobaljyp, qorqynyshpen kútip otyrǵan adamnyń taıaýda oralatyndyǵy, tań qalarlyǵy sol, bul kúnderi tipti onyń qaperine de kirgen joq-ty. Ras, Grýshenka onymen sóıleskende sońǵy kúnderi bul jóninde eshteńe demegen. Alaıda, Mıtáǵa osydan bir aı buryn Grýshenkanyń burynǵy zábirleýshisinen hat alǵany tolyq málim bolǵan, muny qyzdyń ózi aıtqan, ishinara hattyń mazmuny da belgili-di. Grýshenka onda, ashýly bir sátinde, oǵan hatty kórsetip qoıǵan, biraq, bul ol hatqa eshbir mán bermeı, ony qaıran qaldyrǵan. Muny túsindirýdiń ózi qıyn: onyń sebebi, bálkim, sol áıelge óziniń týǵan ákesimen qyrbaılyǵynyń kúlli josyqsyzdyǵy men sumdyq masqaralyǵyna qapalanǵandyqtan, tap sol sátte, oǵan budan asqan qorqynyshty, qaterli birdeńe bolýy múmkin dep oılaı almaǵandyǵynda shyǵar.

Biraq másele alǵashqy boljam boıynsha, sátti sheshilgen kúnde ǵana osylaı bolatyn edi. Al onyń basqasha sheshilýi de, sóıtip istiń ózgeshe, múlde sumdyq bop tynýy da múmkin ǵoı. Kenet Grýshenka oǵan: "Sen jónińe kete ber, men Fedor Pavlovıchti tańdadym, soǵan tıemin, seniń keregiń joq", — der, sonda... sonda qaıtem... Áıtse de, Mıtá onda aqyry ne bolatynyn bilmegen, tipti eń aqyrǵy sátke deıin bilmegen, bul jóninen ony aqtarýymyz kerek. Ol áli belgili bir baılamǵa kelmegen, qylmys jasaý áli oıynda joq-ty. Ol tek jaı baqylaýmen, ańdýmen, azap shegýmen júrgen, óz ómirinde alǵash ret bir istiń ǵana sátti aıaqtalýyna ázirlengen. Kez kelgen basqa bir oıǵa áste den qoımaǵan. Alaıda, dál osy sátte múlde basqa bir ýaıym bastalyp, múlde jańa, bógde, biraq, qaterli de qıyn jaǵdaı kese kóldeneńdeı bergen edi.

Atap aıtqanda, eger Grýshenka oǵan: "Men sendikpin, meni alyp bir jaqqa taımaısyń ba" — dese, ony qalaı alyp ketpek? Buǵan qajet aqshany ol qaıdan almaq? Fedor Pavlovıchten kóp jyl boıy, jartymsyz bolsa da, úzbeı alyp kelgen qarjysy dál osy kezde sarqylyp qalǵanyn kórmeısiń be. Árıne, Grýshenkanyń da aqshasy bar, biraq Mıtá bul jóninen keremet namysshyl bola qaldy: ol Grýshenkany alyp ketip, onymen qol ustasyp jańa ómir bastaǵysy kelgende, buǵan onyń aqshasyn emes, óz aqshasyn jumsaǵysy kelgen; bul úshin odan aqsha suraýǵa Mıtányń tipti dáti barmas edi, basyna mundaı on kelgende ol jaman qapalanǵan. Meniń bul faktige kóp toqtalǵym kelmeıdi, ony taldap ta jatpaımyn, bar aıtarym: dál sol sátte onyń kóńil-kúıi osyndaı bolǵandyǵy ǵana. Munyń bári, tipti Katerına Ivanovnanyń aqshasyn kezepshe sińirip ketkendigine ishteı namystanatyndyǵyna da qatyssyz, óz aldyna bolyp jatýy da múmkin: "Bireýiniń aldynda masqara bolyp edim, endi ekinshisiniń aldynda taǵy da aramza atanatyn boldym, eger Grýshenka muny sezse, ondaı sumyraıdan ózi bezip shyǵady", — keıin onyń ózi moıyndaǵandaı, onda Mıtá osylaı oılaǵan. Sonymen, qarjyny, sol aqshasy qurǵyrdy qaıdan tabýy kerek? Áıtpese bári quryp bitedi, túk te isteı almaıdy, "óıtkeni aqshasy jetpeı qaldy, o masqara"!

Aldyn ala aıtyp qoıaıyn: ol, bálkim, aqshany qaıdan alýdy bilgen bolar, bálkim, onyń qaı jerde jatqanyn da sezgen shyǵar, gáp mine qaıda jatyr. Qazir eshteńeni ejiktep jatpaımyn, óıtkeni keıin bári túsinikti bolady; áıtse de, Mıtá úshin báleniń basy mynada edi, men ony, kómeskileý bolsa da, aıtyp bereıin; bir jerde jatqan ol qarjyny alý úshin, ol aqshany alýǵa quqyqty bolý úshin eń aldymen Katerına Ivanovnaǵa úsh myń somyn qaıtarý kerek — áıtpese men "bireýdiń qaltasyna túsken ury, naǵyz sumyraı bolyp shyǵamyn, al men jańa ómirdi ońbaǵan aramza kúıimde bastaǵym kelmeıdi", — dep uıǵardy Mıtá, sondyqtan ol, qajet bolsa, álemdi tóńkerýge, biraq, Katerına Ivanovnaǵa sol úsh myńdy qalaı da jáne bárinen buryn qaıtarýǵa bekindi. Bul sheshimge ol bylaısha aıtqanda, ómiriniń aqyrǵy saǵatynda, atap aıtqanda, Grýshenka Katerına Ivanovnany qorlaǵannan keıin, Aleshanyń osy jónindegi áńgimesin tyńdaǵan soń, ol óziniń aramzalyǵyn moıyndap, "eger bul onyń jábirlenýin az da bolsa jeńildete alsa", Katerına Ivanovnaǵa osylaı dep aıta barýdy tapsyrǵannan keıin, osydan eki kún buryn keshqurym, jolda Aleshamen sońǵy ret kezdeskennen keıin kelgen bolatyn. Dál sol túni, inisimen qoshtasqannan keıin ol aqsha tappaı qoımaımyn dep qasaryp otyryp, "bireýdi óltirip, tonasa da Katáǵa bereshegin qaıtarǵany" artyq dep túıgen. "Katányń aýzynan ol maǵan opasyzdyq jasady, meniń aqshamdy urlady, izgilikti ómir bastaımyn dep sol aqshaǵa Grýshenkany alyp qashty degen sózdi estigennen, bireýdi óz qolynan óltirip, sol tonalǵan adammen barsha jurttyń aldynda kisi óltirýshi, qaraqshy atanyp, Sibirge aıdalǵanym artyq! Aqshany qaıtarmaı tura almaımyn!" Mıtá tisin shyqyrlatyp osylaı degende, keı-keıde onyń mıy shynynda da qabynyp ketetindeı kóringen edi. Biraq, ol ázirshe arpalysyp baqqan...

Tańǵalarlyq qoı bul: mundaı uıǵarymǵa kelgende, oǵan toryqqannan ózge eshteńe qalmaıtyn sekildi edi; óıtkeni, onyń ústine taqyr kedeı bola tura, osynshama aqshany ol taban astynda qaıdan tappaq? Áıtse de, bul úsh myńdy qalaı da tabatyndyǵyna, bul nesibeniń qaıybynan keletindigine, tipti kókten jaýsa da, onyń qaltasyna ózinen-ózi túse qalatyndyǵyna ol aqyrǵy sátke deıin kúmánsyz sengen. Alaıda, Dmıtrıı Fedorovıch sıaqty, muraǵa alǵan tegin baılyqty ómir boıy shashyp-tógýden ózge túk bilmeıtin, aqshanyń qalaı quralatyndyǵynan tıtteı de túsinigi joq kisiler ǵana osylaı oılaıdy emes pe. Burnaǵy kúni Aleshamen ajyrasqannan keıin ile-shala onyń basynda qaıdaǵy bir qıal quıyny kóterilip, barlyq oıyn shatystyryp ketken edi. Sóıtip, ol aqylǵa qonbaıtyn bir dóreki qylyqtan bastamaqshy bolǵan. Iá, naq osyndaı jaǵdaıda naǵyz qıamet-qaıym, qıalı isterdiń ondaı adamdarǵa bárinen de ońaı bop kórinetini bar ǵoı. Ol kenet Grýshenkanyń qamqorshysy, kópes Samsonovqa baryp, oǵan bir "jospardy" usynyp, sol "jospardy" oryndaý úshin qajetti somanyń bárin bir-aq alýǵa uıǵardy; ol óziniń bul josparyna saýdagerlik turǵydan eshbir kúmándanǵan joq-ty, tek onyń bul qylyǵyna osy turǵydan ǵana qaraǵysy kelmegen kúnde Samsonov qaıter eken dep kúdiktengen. Mıtá kópesti syrttaı bilgenmen, onymen tanys emes-ti, tipti birde-bir tildespegen. Alaıda, qazir tórinen keri jýyq buzyq shal, eger Grýshenka amalyn taýyp adal jolǵa tússe, bul úshin "bir senimdi adamǵa" kúıeýge tıse, tap qazirgi kezde buǵaq bálkim, áste qarsylyq ete qoımas degen úmit, nege ekeni belgisiz, onyń kókeıine tipti kópten beri uıalaǵan. Qarsy bolý bylaı tursyn, onyń tileıtini osy, reti kelse, tipti óziniń járdemin de aıamas dep joramaldaǵan. Qandaı da bir qaýesetten be, álde Grýshenkanyń qaısy bir sózderinen be, áıteýir onyń ózi de, bálkim, shal Grýshenkaǵa Fedor Pavlovıchten góri muny laıyqty kóretin shyǵar dep oılaǵan. Onyń osyndaı járdem bolar dep úmittenip, óziniń qalyńdyǵyn, bylaısha aıtqanda, onyń qamqorshy shalynyń qolynan alýǵa nıettenýi hıkaıamyzdy oqýshylardyń kóbine Dmıtrıı Fedorovıchtiń tym dórekiligi men jerkenishti qylyǵy sekildi bop kórinýi de múmkin. Men bul arada Grýshenkanyń ótkendegi ómiri Mıtáǵa endi birjola umyt bolǵandaı sezilgenin ǵana aıta alamyn. Ol onyń basyndaǵy qaıǵy-qasiretke shyn janashyrlyqpen qarap, meılinshe qushtarlanyp bylaı dep uıǵarǵan: Grýshenka oǵan seni súıemin, sol sebepti seniń etegińnen ustaımyn dese-aq boldy, ol da, onymen birge bul da úr jańa bolyp shyǵa keledi, ekeýi de kesel-kemistikten qulan-taza arylyp, tek izgilik qasıetteri ǵana qalady: ekeýi bir-birine ótkendegilerin keshirip, múlde jańasha ómir súre bastaıdy. Kýzma Samsonovqa kelsek, Mıtá ony Grýshenkanyń basyna qıyndyq týǵanda taǵdyr tabystyrǵan adam ǵana, biraq, ol ony eshýaqytta súımegen, eń bastysy osy, endi ol da "umytyldy", bitti, demek, endi ol da múlde ǵaıyp bolǵan dep sanaǵan. Sonan soń. Mıtá endi shaldy tipti adam sanaǵyna da qospaǵan, óıtkeni qazir onyń Grýshenkamen burynǵy jaqyndyǵyn, dánekerleri osydan bir jyldaı buryn, áldeqashan taýsylyp, bylaısha aıtqanda, endi onyń tek qamqorshy ákesi esepti bolyp qalǵan qaýsaǵan aýrý shal ekendigi shaharda barshaǵa hám árkimge málim-di. Qalaı degenmen bul arada Mıtá tym-aq kóńildilik te kórsetken edi, óıtkeni ol barlyq kemistik-keselderine qaramastan, óte kóńilshek bolatyn. Onyń ber jaǵynda, ol qartaıǵan Kýzma baqı dúnıege attanǵaly jatqanynda, Grýshenkaǵa istegen ótkendegi qıanaty úshin shyn nıetimen ókinetin shyǵar, sondyqtan onyń qazir osynaý zıansyz shaldan artyq qamqorshysy men dosy bolmasqa tıis dep naq osy kóńilshektiginen kámil sengen edi.

Aleshamen dalada sóıleskennen keıin túni boıy kóz ilmeı shyqqan Mıtá erteńine tańerteń saǵat on shamasynda Samsonovtyń úıine baryp, óziniń kelgenin habarlatady. Bul eki qabat, daǵaradaı úlken, túnergen, eski úı bolatyn; aýlasynda qora-jaıy, kishigirim taǵy bir úı bar-dy. Tómengi qabatynda bala-shaǵasymen úılengen eki uly, jasamys qaryndasy jáne turmysqa shyqpaǵan qyzy turatyn. Eki pirkázshigi, bireýi aqar-shaqar jan, aýladaǵy úıde jaıǵasqan. Balalary da, pirkázshikteri de aıadaı jerge uılyǵyp otyrsa da, úıdiń joǵarǵy qabatyn shal jalǵyz ózi jaılaıtyn, ózin baǵyp-qaǵýshy, belgili bir ýaqytta shaqyrǵanynda, kópten entikpe aýrýlyǵyna da qaramastan, ekinshi qabatqa qaıta-qaıta kóterilýge májbúr bolatyn qyzyn da qasyna jolatpaǵan. "Joǵarǵy" qabatta kópesterdiń eski salty boıynsha jıhazdalǵan, qymbat aǵashtan jasalǵan ebedeısiz kreslolar men oryndyqtar qatarlastyra qoıylǵan, qundaqtaýly hrýstal lústraly, tereze aralyǵyna tunjyr aımalar ilingen keń, sándi bólmeler kóp bolatyn. Eshkim turmaǵandyqtan olardyń bári qańyrap bos turatyn, aýrý shaldyń ózi túkpirdegi úkishteı jatyn bólmesinde ǵana jaıǵasqan, osynda ony basynan oramalyn bir sheshpeıtin kári kempir men aýyz úıde sákide jatatyn "malaı" bala kútetin. Eki aıaǵy kúpshekteı, júrýden qalǵan shal bylǵary kreslosynan oqta-tekte ǵana turatyn, kútýshi kempir ony qoltyǵynan demep bólmege arly-berli azǵana júrgizgesin qaıta otyrǵyzatyn. Ol qatal edi, tipti ózin kútýshi osy kempirmen de sóılese qoımaıtyn. "Kapıtannyń" kelgenin habarlaǵanda, ol oılanbastan-aq kirgizbeńder degen. Biraq Mıtá da qasaryp bolmady, taǵy da aıtqyzdy. Sosyn Kýzma Kýzmıch malaıdan: óziniń sıqy qandaı, mas emes tis eken? Beıbastaqtyq baıqatpaı ma? — dep qazbalap surastyrǵan. Bala oǵan: "Saý, biraq ketetin túri joq" — dep jaýap bergen. Shal taǵy da kirgizbeńder dedi. Budan soń, osylaı bolaryn aldyn ala boljap, ádeıi qaǵaz osy qaryndash ala shyqqan Mıtá bir japyraq qaǵazǵa: "Agrafena Aleksandrovnaǵa tikeleı qatysty bir óte tyǵyz sharýamen kelip edim", — dep anyqtap jazyp, baladan shalǵa berip jiberdi. Sol oılaǵannan keıin, shal malaıǵa ony zalǵa alyp kire ber dedi de, kempirdi kishi ulyp tez osynda shaqyryp ákelýge jumsady. Tórtbaq, álýetti kenjesi lám demesten jetip keldi, ol saqalyn qyryp, nemistershe kıinip júretin (Samsonovtyń ózi beshpent kıetin, saqalyn ósirip qoıa bergen). Ákesiniń aldynda balalary dirildep turatyn edi. Osynaý qylshyldaǵan jigitti ákesi kapıtannan qoryqqandyqtan shaqyrmaǵan, óıtkeni ol qoıan júrek emes-ti, ánsheıin, saqtyq úshin, kóbine sóıleskende kýá bolsyn dep shaqyrtqan. Aqyry, Kýzma Kýzmıch aıaǵyn ápeń basyp zalǵa shyqty, qasynda ony qoltyǵynan demegen uly men malaıy bar. Túrinen mynaǵan ne kerek eken dep tańyrqaǵandyq baıqalady. Mıtá ony kisiniń eńsesin basyp turaǵyn tunjyraǵan úlken zalda kútip otyrǵan; ne bary eki-aq terezeli, qabyrǵalary "mármársha" boıalǵan, hory, qundaqtaýly úlken úsh hrýstal lústrasy bar eken. Mıtá bosaǵadaǵy kishkentaı oryndyqta bul áreketimnen ne shyǵar eken dep mazasyzdanyp otyrǵan edi. Shal on sajyndaı jerdegi qarsy esikten kirgen kezde, ol ornynan atyp turyp, áskerı adamsha aıaǵyn arshyndap, nyq basyp oǵan qarsy júrdi. Mıtá osynaý qısynsyz shatpaǵyn "mine osylaımen" bitirgen soń, ornynan atyp turyp, óziniń zerdesizdik usynysyna onyń beretin jaýabyn kútti. Sońǵy sózderi aýzynan shyqqannan keıin, kenet ol báriniń quryp bitkenin, eń bastysy, óziniń múlde myjyp-shatyp ketkenin sezip, bárinen ada-kúde úmit úzdi. Onyń dal bolǵan basyna: "Osynda kele jatqanymda bári dup-durys sekildi edi, endi mine myjyp kettim, bul ne ǵajap!" — degen oı sap ete qaldy. Mıtá sóılegen kezde shal tapjylmaı otyryp, oǵan sýyq kózben sazara qaraǵan edi. Alaıda, bir mınýttaı kútkennen keıin, Kýzma Kýzmıch aqyry tym qatqyl, úmitsiz únmen bylaı degen:

— Ǵapý etersiz, biz mundaı ispen aınalyspaımyz.

Kenet Mıtányń tizesi dirildep bara jatqandaı sezildi.

— Kýzma Kýzmıch-aý, endi qaıttym, — dep mińgirledi óńi qýaryp ketken ol jymıa kúlip. — Siz qalaı oılaısyz, meniń ólgen jerim osy bolǵany ma?

— Ǵapý etersiz...

Oǵan tesireıe qaraǵan kúıi áli de tapjylmaı turǵan Mıtá kenet shaldyń betinen birdeńeniń búlk etkenin sezdi. Ol selk ete tústi.

— Shynymdy aıtsam, myrza-ekesi, bul bizderge laıyq is emes, — dep mińgirledi shal baıaý ǵana, — sotqa júginesiń, advokat kerek, qyp-qyzyl bále! Al eger shyn qysylyp tursańyz, osynda bir kisi bar, sonymen sóılesińiz...

— Táńirim-aý, ol kim!.. Siz meniń shyqqan janymdy qaıta tirilttińiz ǵoı, Kýzma Kýzmıch, — dep byldyrlady kenetten Mıtá.

— Ol bul araniki emes, sonsoń qazir munan ketip te qalǵan. Aǵashpen saýda qylatyn kisi, jalǵan aty — Kári Tóbet. Múmkin, estigen bolarsyz, ol Chermashnádaǵy sizdiń shoq ormanyńyzǵa Fedor Pavlovıchpen bir jyldan beri saýdalasyp, baǵasyna áli kelise almaı júr. Endi ol osynda taǵy kelipti, Ilınskıı degen poptyń úıine tússe kerek, Volová stansasynan on eki shaqyrymdaı bolyp qalar, Ilınskaıa selosynda. Sol shoq orman jaıynda keńes surap osynda, maǵan da hat jazyp jiberipti. Oǵan Fedor Pavlovıchtiń ózi barmaqshy bolatyn. Eger ákeńizdi eskertip qoıyp, osy maǵan aıtqanyńdy Kári Tóbetke usynsań, bálkim, birdeńe shyǵar...

— Mynaýyń tabylǵan aqyl boldy! —dedi qýanyp ketken Mıtá.

— Maǵan keregi de sondaı adam edi, bul is naq sonyń qoly! Ol saýdager, odan qymbat suraıdy, dál osy sátte ıeliktiń qaǵazdary qolyna ózinen-ózi kelip túse qalady, ha-ha-ha!

— Sóıtip, Mıtá tyrq-tyrq kúldi, sasqanynan Samsonovtyń basy tipti qaltaqtap ketti.

— Bul jaqsylyǵyńyzdy qalaı qaıtarsam eken, Kýzma Kýzmıch, — dep elpildedi Mıtá.

— Ýaqasy jo-oq, — dep Samsonov basyn tómen saldy.

— Biraq, siz bilmeı tursyz, siz meni ajaldan arashaladyńyz, o, meni sizge aıdap ákelgen qudaıdan aınalaıyn... Sonymen, endi sol popqa baramyn!

— Alǵys aıtatyndaı nárse emes qoı, táıiri.

— Tez jetpesem bolmas... Sizdiń densaýlyǵyńyzǵa qıanat qylǵanymdy qarashy. Ǵumyr baqı umytpan bul jaqsylyǵyńyzdy, naǵyz orystyń sózi bul, Kýzma Kýzmıch, naǵyz orystyń sózi!

— Tá-áke.

Mıtá shaldyń qolynan jarmasa ketip qatty qysyp silkileıin dep edi, biraq onyń janarynan bir jaýyzdyqtyń jarq etkenin baıqap qaldy. Mıtá qolyn tartyp aldy da, ile-shala sonshama nege shúbálandym dep ókine bastady. "Qajyǵandyqtan bolar..." — degen oı keldi oǵan.

— Grýshenka úshin ǵoı! Soǵan bola ǵoı, Kýzma Kýzmıch! Ol úshin bul istiń qandaı mándiligin siz túsinesiz be! — dep kenet aıqaılap jibergen Mıtá basyn ıip taǵzym etken soń, jalt burylyp, baǵanaǵydan aıaǵyn arshyndap, jebeı basqan kúıi, artyna burylyp ta qaramastan, esikke qaraı bettedi. Ol qýanyshy qoınyna syımaı máz bolǵan edi. "Bári quryp bitýge aınalǵan sátte jebeýshi-perishtem jar boldy ǵoı, — dep oılady ol. — Eger bul amaldy mynadaı isker shal (asa marhabatty shal, keskin-kelbeti qandaı!) aıtyp berse, onda... onda, árıne, jolymnyń bolǵany ǵoı. Oǵan tez jetý kerek. Túnge deıin qaıtyp kelem, túnde oralam, endi bul isti uttym deı ber. Áıtse de, shaldyń meni mazaq etyi múmkin be?" Mıtá óziniń páterine kele jatyp osylaı degen, álbette, onyń basyna basqa bir oı kelýi de múmkin emes edi, ıakı: álde ol (ondaı isker adam) bilgirlikpen aqyldy keńes berdi, onyń ústine anaý Kári Tóbet degendi de (aty-jóni qyzyq eken!) biledi eken, nemese — nemese shal ony mazaq etti! Amal bar ma! Osy eń sońǵy oıy ǵana durys-ty. Keıinnen, masqara ólimnen soń kóp ýaqyt ótkesin. Samsonov shaldyń ózi onda "kapıtandy" mazaq qyp aıtyp edim dep kúlip otyryp moıyndaǵan edi. Bul qaskóı, yzbarly, mysqylshyl, onyń ústine óte súıkimsiz kisi edi. Álde kapıtannyń masaıraǵan sıqy ma, álde osynaý "ysyrapqor, bylapyttyń" aıtqan "jospary" sıaqty sandyraqqa ol Samsonov, úıirile qalady degen zerdesizdik senimi me, álde "osynaý tentek" Grýshenkanyń atyn atap, qaıdaǵy bir shatpaǵymen ony aldap, aqsha alýǵa kelgendikten qyzdy odan qyzǵanǵandyǵynan ba — onda shaldy qaı saıtannyń túrtkenin bilmeımin, biraq, Mıtá onyń aldynda tizesi dirildep, ólgen jerim osy bolǵany ma dep mińgirlegende — mine tap osy sátte Mıtáǵa zyǵyrdany qaınaǵan shaldyń ony osylaı mazaq etpekshi bolǵany anyqty. Mıtá shyǵyp ketkesin, terisine syımaı sazaryp alǵan Kýzma Kýzmıch balasyna budan bylaı anaý jalań butty kórmeıtin bolaıyn, ony aýlaǵa da kirgizbesin dep tapsyryp qoı dedi, áıtpese...

Ol qorqytpaqshy bolǵan sózin ishinde búgip qaldy, alaıda, ákesiniń ashýǵa býlyqqanyn talaı kórgen balasy da sasqanynan selk etken. Bir saǵattan soń yzadan dirildep-qalshyldap ketken shal keshke qaraı aýyryp qaldy da, "emshige" kisi jiberdi.

II

KÁRİ TÓBET

Sonymen, "tez jetý" kerek edi, al at jaldanyn dese — qaltasynda kók tıyny joq, ıakı eki on tıyndyǵy ǵana bar edi — talaı jyl shashyp-tókken baılyqtan qalǵany osy bolsa, buǵan amal bar ma! Áıtse de, úıde onyń áldeqashan júrmeı qalǵan eski kúmis saǵaty jatqan. Ol osy saǵatyn alyp, bazardaǵy dúńgirsheginde otyrǵan saǵatshy-evreıge júgirdi. Evreı saǵatty alty somǵa satyp aldy. "Buǵan da shúkirshilik!" — dep máz bolǵan Mıtá (ol áli de qýanýly edi) alty somdy ala sala úıine qaıtty. Páterine kelgesin ol qojaıyndarynan taǵy úsh som surap aldy; olar Mıtány bek jaqsy kórgendikten, oǵan ózderiniń aqtyq tıyn-tebenin bergen. Qýanyshy qoınyna syımaǵan Mıtá sol arada úı ıelerine óziniń taǵdyry sheshilgeli turǵanyn jaıyp saldy, sonsoń ol ilkide Samsonovqa usynǵan búkil "josparyn", odan keıin Samsonovtyń qandaı sheshimge kelgenin, óziniń bolashaqtan úmitin jáne taǵy basqalaryn, álbette jaman asyǵyp-úsigip baıandap berdi. Oǵan menmensigen myrza dep qaramaı óz adamy dep eseptegendikten olar Mıtányń kóptegen qupıasyna buǵan deıin de qanyq edi. Osylaı toǵyz somnyń basy quralǵan soń, Mıtá Volová stansasyna aparatyn poshta attaryn alyp kelýge kisi jumsady. "Belgili oqıǵanyń qarsańynda, tús áletinde, Mıtányń qaltasynda kók tıyny bolmaǵandyǵy, aqsha tabý úshin ol saǵatyn satqandyǵy jáne turǵan úıiniń ıelerinen úsh som surap alǵandyǵy, bunyń bárine kýálary bar ekendigi" qalaı degenmen osylaı este qalyp, málim bolǵan.

Bul jaıtty aldyn ala aıtyp otyrmyn, nege búıtkenimdi keıin túsine jatarsyzdar.

Volová stansasyna tartyp otyrǵan Mıtá, aqyry, "bul istiń bárin" tamamdap, oıdaǵydaı tyndyratyndyǵyna tula boıyn qýanysh bılep masaıraǵanymen, bir qorqynysh kókeıinen ketpeı, qalaı degenmen, qapalana bergen: ol joqta Grýshenkanyń hali ne bolmaq? Ol Fedor Pavlovıchke barýǵa, aqyry, naq búgin táýekel etpes pe eken? Onyń Grýshenkaǵa aıtpaı ketýiniń jáne qojaıyndaryna, eger bireý-mireý ony suraı qalsa, munyń qaıda ketkenin áste aıta kórmeńder dep shegelep tapsyrýynyń sebebi de osy edi. "Búgin keshke qalaı da, ne de bolsa qaıta oralýym kerek, — dep ishteı qaıtalaı berdi ol arbada shaıqalyp kele jatyp, — al anaý Kári Tóbetti, sirá, osynda ala kelý kerek shyǵar... saýdany birjola pisirý úshin..." — jan dúnıesi tebirengen Mıtá osylaı qıaldaǵan edi, biraq, amal bar ma, onyń bul armany óziniń "jospary" boıynsha iske asýǵa jazbaǵan edi.

Birinshiden, ol Volová stansasynan eski súrleýmen júrgendikten keshigip qalǵan. Baratyn jeri on eki shaqyrym emes, on segiz shaqyrym bolyp shyqty. Ekinshiden, ol kelgende Malınskıı qaziret úıinde joq eken, kórshi derevnáǵa ketip qapty. Mıtá boldyrǵan attarymen ıtpektep kórshi derevnáǵǵa jegip, ony izdep taýyp alǵansha ymyrtta úıirildi. Syrttaı qaraǵanda jýas, múláıim kóringen qaziret, álgi Kári Tóbet degen onyń úıine kelip túskenmen, qazir Sýhoı Poselokte ekenin, ol búgin sondaǵy orman kúzetshisiniń úıinde túneıtinin, óıtkeni odan da aǵash satyp almaqshy ekenin birden-aq túsindirdi. Mıtányń ony Kári Tóbetke dál qazir ertip aparýdy, "sóıtip, bylaısha aıtqanda, ony qutqaryp qalýdy" qolqalaǵanyna qaziret áýelde kónbegenmen, keıin Sýhoı Poselokke alyp barýǵa, jaı áýestikten ǵana kelisken; biraq, qyrsyqqanda, bul aradan bir shaqyrymnan "sál ǵana" asatyndyqtan, "jaıaý" baraıyq degeni. Álbette, kelispeýge lajy qalmaǵan Mıtá arshyndata jebeı adymdap kep berip edi, qaziret onyń sońynan bezektedi de otyrdy. Ol áli tuǵyrdan taımaǵan, óte saq kisi bolatyn. Mıtá óziniń josparyn oǵan da jaıyp salyp, Kári Tóbetpen qalaı til tabysýǵa aqyl-keńes surap, sóılegende qyzbalanyp, kúıgelektep, jol boıy aýyz jappaǵan. Qaziret ony zeıinmen tyńdasa da, aqyl qosýǵa sarań boldy. Mıtányń saýalyna: "Bilmeımin, joq, túk bilmeımin, men ony qaıdan biledi deısiń" jáne taǵysyn taǵylar dep jaltara jaýap bergen. Al Mıtá sheshesinen qalǵan mura jóninde ákesimen til tabysa almaı júrgenin kóńirsite bastaǵanda, Fedor Pavlovıchke belgili bir sebepterden táýeldi bop júrgen qazirettiń tipti úreıi qalmady. Áıtse de, sol saýdager sharýa Gorstkındi onyń nelikten Kári Tóbet dep ataǵanyna tańǵalyp, munyń sebebin surap bilgen soń, ol shynynda da tóbet ıtke uqsaǵanmen, olaı dep ataı kórme, óıtkeni ol ózin bulaı ataǵanǵa jaman shamdanady, onymen Gorstkın dep qana sóılesken jón dep aqyl berdi, "áıtpese onymen til tabysa almaısyń, ol seni tipti tyńdamaıdy da", — dep tujyrdy qaziret. Sál tańyrqap qalǵan Mıtá ony Samsonovtyń ózi osylaı ataǵanyn túsindirdi. Osy jaıtty estigennen keıin qaziret áńgimeni toqtata qoıdy, al eger ol: Samsonov ony osy mujyqqa siltegende, Kári Tóbet dep jiberse, muny qaısybir sebepten kúlki qylý úshin istemedi me eken, bul arada neǵyp bir sumdyq bolǵany? — degen túıtkilin Dmıtrıı Fedorovıchke naq sonda túsindirse, munysy jaqsy bolatyn edi. Biraq, Mıtányń "mundaı usaq-túıekke" toqtalyp jatýǵa murshasy kelmegen. Ol asyǵyp kele jatqan, bir shaqyrym da emes, bir jarym da emes, tolyq úsh shaqyrym júrgenin Sýhoı Poselokke kelgen soń bir-aq sezgen; buǵan ol qatty ókinse de, shydap baqqan. Olar úıge kirdi. Qazirettiń tanys ormanshysy úıdiń bir bólmesinde, al senektiń ar jaǵyndaǵy taza, ekinshi bólmede Gorstkın jaıǵasypty. Osy taza bólmege kirip, maı shamdy tutatty. Peshti mazdatyp-aq jaqqan eken. Qaraǵaı ústeldiń ústinde sóngen samaýyr, onyń janynda podnosta keseler, ishilgen romnyń bos shólmegi, iship bitirmegen bir shólmek araq tur, bıdaı nanynyń qaldyǵy kórinedi. Gorstkın sákiniń ústinde sulap jatyr, basynyń astyna jastyq ornyna syrtqy kıimin jumarlap sala salyp, qor-qor etedi. Mıtá ańyryp turyp qaldy. "Árıne, oıatý kerek: óte tyǵyz sharýamen keldim ǵoı, osynda jetkenshe jantalastym, onyń ústine búginnen qalmaı úıge qaıtýym kerek", — dep ábigerlendi Mıtá; biraq, qaziret pen kúzetshisi tis jarmaı, melshıip tur. Mıtá jaqyndap baryp, ony ózi oıata bastady, biraq qanshama julqylasa da oıanatyn túri joq. "Mynaý mas qoı, endi ne istedim, táńirim-aý, endi qaıttym!" — dep kúıindi Mıtá. Ábden shydamy taýsylǵasyn ol uıyqtap jatqan kisini aıaǵynan, qolynan yzalana julqylap, basyn olaı-bulaı shaıqap, qoltyǵynan kóterip sákige otyrǵyzyp kórdi, ol osylaı biraz áýrelengesin ǵana anaý birdeńe dep betaldy mińgirlep, tiliniń kúrmelgenine qaramastan balaǵattaı bastady.

— Joq, siz onan da tosa turyńyz, óıtkeni ol báribir túk sezbeıdi, — dedi qaziret aqyrynda.

— Ózi de kúni boıy simirip edi, — dep kúńk etti kúzetshi.

— O, qudaı taǵala! —dedi kúıip-pisken Mıtá, — eger onyń maǵan qandaı qajettigin, meniń qazirgi múshkil halimdi bilseńizder ǵoı!

— Sizdiń tań atqansha tosa turǵanyńyz jón shyǵar, — dep qaıtalady qaziret.

— Tań atqansha? Qudaıshylyqtaryń qaıda, bul múmkin emes! — Sóıtip dymy quryǵan Mıtá maskúnemdi taǵy da oıatyp kóreıin dep edi, biraq, bul áreketinen túk shyqpaıtynyn sezgesin qoıa qoıdy. Qazirette ún joq, al uıqyly-oıaý kúzetshiniń qabaǵy túsip ketken.

— Ómir shirkin adamdy qandaı ǵana qaıǵy-qasiretke dýshar etpeıdi! — dedi Mıtá ábden ashynǵan únmen. Onyń betinen ter monshaqtaı jóneldi. Qaziret ońtaıly sátti paıdalanyp, ony oıata alǵan kúnde de, mas kisi báribir sóılese almaıtynyn óte durys eskertti, sosyn "al siz óte mańyzdy sharýamen kelgen ekensiz, sondyqtan tań atqansha tosa turǵanyńyz durys bolar..." — dedi. Mıtáǵa qolyn jaıyp, onyń pikirimen kelisý ǵana qalǵan edi.

— Qaziret, men maı shamdy alyp osynda qalaıyn da, onyń oıanǵan sátin ańdıyn. Oıansa-aq boldy, tildesem ǵoı... Maı shamyńnyń aqysyn jemeımin, — dedi ol kúzetshige qarap, — jambas aqymdy da tóleımin, sonda Dmıtrıı Karamazov jadyńyzda saqtalatyn bolady. Tek sizdiń qaıtetinińizdi bilmeı daǵdaryp turǵanym, qaziret: mynaý úıshiktiń qaı jerine qısaıasyz?

— Joq, men úıime qaıtamyn. Anaý tek aıaq artýǵa bıesin berse boldy, — dedi ol kúzetshini nusqap. — Al endi qosh bolyńyz, janyńyz jaı tabýyna tilektespin.

Sonymen, osylaı sheshildi. Aqyry, Mıtádan qutylǵanyna qýanǵan qaziret kúzetshiniń bıesine minip kete bardy, biraq ol ózinen-ózi mazasyzdanyp, basyn shaıqap: Fedor Pavlovıchke myna qyzyq oqıǵany erteń aldyn ala qulaq qaǵys etkenim jón shyǵar, "áıtpese, kim biledi, estip qoısa, esirkeýshim emes pe, maǵan renjip, teris aınalyp keter", — degen oıǵa qaldy. Kúzetshi bir qasynǵan soń ún-túnsiz óziniń bólmesine ketti, al Mıtá bolsa, ózi aıtqandaı, ananyń kóz ashqan sátin ańdý úshin sákige baryp otyrdy. Zildeı aýyr ýaıym onyń jan dúnıesin tumandaı tumshalap alǵan edi. Janyn jegen sumdyq ýaıym! Onyń oıy san-saqqa ketti, áıtse de eshqaısysynyń ushtyǵyna shyǵa almady. Maı sham óleýsireı syǵyraıady, shegirtke shyryldaıdy, monshadaı ystyq bólmede sumdyq qapyryq bola bastaǵan. Kenet onyń kóz aldyna bir baq, onyń art jaǵynan aýlaǵa kiretin tesik, ákesiniń úıinde bireýdiń bildirmeı esik ashqany, sóıtip Grýshenkanyń ishke syp ete túskeni elestep ketti... Ol sákiden atyp turdy.

— Bul neǵylǵan qorlyq! — dedi Mıtá tisin shyqyrlatyp. Sosyn ol uıqydaǵy adamnyń qasyna baryp, betine úńildi. Bul tym sopaq betteý, aq sary buıra shashty, sırek jıren teke saqaldy, ústine shyt jeıde men qara jeletke kıgen, ashań deneli, áli tuǵyrdan taımaǵan mujyq edi, qaltasyndaǵy kúmis saǵatynyń baýy salbyraǵan. Onyń bet álpetine kózi túskende, Mıtányń zyǵyrdany qaınap ketti, nege ekeni qaıdam, ásirese shashynyń buıralyǵy qatty yzalandyrdy. Onyń shymbaıyna bárinen de qatty batqany — ol.

Mıtá, táýekel etip, osynshama shyǵyndanyp, sonshama azaptanyp, osyndaı qaýyrt sharýamen kelgeninde "onyń kúlli taǵdyryn ózine táýeldi etip qoıǵan" myna aramtamaqtyń "beıne kókten aıaǵy salbyrap túskendeı, qannen-qapersiz qoryldap jatqandyǵy boldy. "O, taǵdyrdyń tálkegi!" — dep kijingen ol, ne isterin bilmegesin, mas mujyqty taǵy da julmalap oıata bastady. Mıtá ony yzalana julqylady, qaıta-qaıta julmalap, ıtermelep, tipti bolmaǵasyn qoıǵylady da, biraq bes mınýttaı áýrelengennen keıin taǵy da túk shyǵara almaı, dińkesi quryp kúıingen qalpy óziniń sákisine qaıta baryp otyrdy.

— Mundaı aqymaq bolman! — dep ókindi Mıtá, — jáne... aramzalyq qoı munyń bári! — dedi ol kenetten taǵy da, nege bulaı degenin ózi de bilmeı. Onyń basy zeńip bara jatqan edi: "Osy qurǵyrdy qaıtem? Taıyp otyrsam qaıtedi, — degen oı keldi. — Qoı, nede bolsa tań atqansha kúteıin. Eregiskende sóıtem ǵoı! Balalary bolǵasyn nege ǵana keldim eken? Sonsoń, daıyn kólik te joq, jaıaý qaıda baram, o, sumdyq-aı!"

Alaıda, basy onan saıyn máńgirip barady. Ol tyrp etpesten otyrǵan edi, qalǵyp-múlgigen kúıi qalaı uıyqtap ketkeni esinde joq. Shamasy, eki saǵattaı ma, álde odan kóbirek ne uıyqtap ketken edi. Bir mezette oıana kelse, basy synyp barady. Eki samaıy solqyldaıdy, tóbesi qol tıgizbeıdi; oıanǵannan keıin ol ne bolǵanyn túsine almaı biraz meń-zeń bop otyrdy. Tymyrsyq bólmeniń ishi ıis ekenin, demek, óziniń ıis tıip óle jazdaǵanyn ańǵardy-aý, aqyry. Al mas mujyq áli qoryldap jatyr, biltesi janyp bitýge aınalǵan maı sham óleýsirep tur. Aıqaılap jibergen Mıtá shaıqala basyp, senek arqyly úı ıesiniń ózi jatqan bólmege umtyldy. Kúzetshi onyń daýsynan tez oıandy, biraq ol ana bólmede ıis degendi estigesin jarlyq berýge shyǵyp ketkenmen, pálendeı ýaıymdaı qoıǵan joq, buǵan Mıtá qynjyla qaıran qaldy.

— Anaý ıis tıip óldi ǵoı, ol ólip qaldy, endi... endi qaıttym? — dep baj-buj etti kúıip-pisken Mıtá.

Esik-terezeni ańqıtyp ashyp tastady, peshtiń murjasy da ashyldy, Mıtá senekten shelekpen sý ákelip, áýeli óziniń basyn sýlady, sosyn shúberek taýyp alyp, ony sýǵa malyp Kári Tóbettiń basyna qoıdy. Al úı ıesi bolsa osynyń bárine tipti jerkene qaraıtyn sekildi, terezeni ashqan soń ol: "Osy da jaraıdy" — dep kúńk etti de, janyp turǵan temir panardy Mıtáǵa ustata salyp, ózi qaıtadan uıyqtaýǵa ketti. Mıtá ıis tıgen maskúnemniń basyna qaıta-qaıta sýly shúberek qoıyp, onymen jarty saǵattaı áýrege tústi, sosyn tan atqansha kóz ilmespin dep oılaǵan ol múlde qajyǵandyqtan tynyǵaıynshy dep bir mınýtqa tize búgip edi, sol sátte-aq eki kózi ózinen-ózi jumylyp, sákige qısaıa ketti de, qannen-qapersiz uıyqtap qaldy.

Ol óte kesh oıanǵan edi. Tańerteńgi saǵat toǵyz shamasy bolatyn. Kishkentaı úıshiktiń alaqandaı eki terezesinen kúnniń kózi jarqyrap tur. Keshegi dýdarbas mujyq sákide otyr, búrmeli beshpentin kıip alǵan. Aldynda yzyldaǵan samaýyr, bir shólmek araq tur. Keshe shólmek túbinde qalǵanyn sarqyp, jańasyn ortasynan asyra ishipti. Ornynan atyp turǵan Mıtá myna sumyraıdyń taǵy da mas ekenin, esinen aırylǵansha iship úlgergenin lezde ańǵardy. Ol bir mınýttaı bajyraıa qarap turdy. Al mujyq bolsa oǵan ún-túnsiz, mekerlene qarap qoıady, Mıtáǵa ol tipti bir túrli mensinbeı qaraıtyn sekildi kóringen edi. Ol mujyqtyń janyna jetip bardy.

— Ruqsat bolsa, álgi... men... siz, bálkim, ana bólmede uıyqtap jatqan kúzetshiden estigen bolarsyz: men porýchık Dmıtrıı Karamazovpyn, ózińiz anaý shoq toǵaıdy saýdalasyp júrgen Karamazov degen shaldyń balasymyn...

— Ótirik soqpa! — dedi kenet bekemdep, baısaldy únmen naqpa-naq sóılegen mujyq.

— Ótirik soqqanym qalaı? Fedor Pavlovıchti bilesiz ǵoı?

— Seniń Fedor Pavlovıchińdi bilgim kelmeıdi, — dedi tili kúrmele bergen mujyq.

— Shoq toǵaı she, siz odan bir shoq toǵaıdy satyp almaqshy edińiz ǵoı; uıqyńyzdy ashsańyzshy, esińizge túsirińizshi. Meni osynda Pavel Ilınskıı qaziret ertip ákelip edi... Siz Samsonovqa hat jazǵan ekensiz, ol meni sizge jiberdi... — dedi Mıtá entigip.

— Ótirik soqpa! — Kári Tóbet taǵy da zirk etti.

Mıtányń aıaǵy muzdap qoıa berdi.

— Raqym etińizshi, bul qyljaqtaıtyn nárse emes qoı! Siz, múmkin, mas shyǵarsyz. Siz, tym bolmasa, tildesetin, túsine alatyn shyǵarsyz... áıtpese... áıtpese men túk te túsinbeımin!

— Sen boıaýshysyń!

— Raqym etińizshi, men Karamazovpyn, Dmıtrıı Karamazovpyn, sizde bir sharýam bar edi... tıimdi nárse... óte tıimdi... sol shoq toǵaı jóninde...

Mujyq saqalyn mańyzsyna sıpap otyrǵan.

— Joq, sen podrád alyp ediń, naǵyz sumyraı bop shyqtyń ǵoı. Sen sumyraısyń!

— Maǵan senbeısiz be, siz qatelesesiz! —dedi kúıip-pisken Mıtá óz qolyn ózi burap. Áli de saqalyn sıpap otyrǵan mujyq kenet qýlana kózin syǵyraıtty.

— Joq, sen maǵan mynany: basqa bireýge qyrsyǵyn tıgizýge ruqsat etetin zańdy kórsetshi, estımisiń! Sen ońbaǵansyń, túsinesiń be!

Mıtá kúder úzip sheginip qalǵanynda, keıinnen onyń ózi aıtqandaı, "birdeńe qaq mańdaıdan sart etkendeı" sezingen edi. Kóz ashyp-jumǵansha sanasy bir túrli nurlanyp ketkendeı bolyp, "shamshyraǵy jarq etip janǵannan keıin bárin túsine qoıǵan". Jalpy, zerdesiz bolmasa da, ol munda aqymaqtyq iske, myna ýaqıǵaǵa neǵyp kılikkenine, bir táýlikteı áýre-sarsańǵa túsip, Kári Tóbettiń basyna sýly shúberek qoıyp nege ǵana mashaqattanǵandyǵyna aqyly jetpeı, máńgirip turyp qalǵan edi... "Ol mas, ýdaı mas, taǵy bir juma qunyǵa ishýi múmkin — endeshe, odan ne úmit, ne qaıyr? Al eger Samsonov meni osynda qasaqana aldap jiberse she? O, táńirim, men sorlaǵan ekem ǵoı!.."

Mujyq bolsa, odan kóz almaı, murtynan kúlip otyr. Átteń dińkesi quryp, sábı baladaı álsirep qalǵany, áıtpese Mıtá yzalanǵanynan myna aqymaqty tútip jer me edi, qaıter edi. Ol aqyryn ǵana sákige baryp, páltesin alyp kıdi de syrtqa shyqty. Ekinshi bólmede tiri jan joq eken, kúzetshini izdegi taba almady. Ol qaltasynan elý tıyn usaqty alyn ústelge qoıdy, bul onyń túnep shyqqanyna, maı shamǵa, mazalaǵanyna qaldyrǵan aqysy edi. Dalaǵa shyqsa, aınalasy qara orman, ózge dáneńe kórinbeıdi. Ol ne ońǵa bararyn, ne solǵa keterin bilmeı biraz daǵdaryp turdy da, shamamen osy jaq shyǵar dep tartyp ketti; keshe túnde qaziretti ertip alyp, osynda jetkenshe asyǵyp kele jatqanynda, joldy baǵdarlamapty. Onyń kóńilinde eshkimge, tipti Samsonovqa da eshqandaı kek joq edi. Mıtá orman ishindegi tar soqpaqpen eńsesi túsip, eseńgirep, "saly sýǵa ketip" júre berdi, qaıda bara jatqany qaperine de kirer emes. Kenet onyń súldesi quryp, jigeri qum bolǵany sonsha, eger qarsy ushyrasqan bala ıterip qalsa, qulap ketetindeı edi. Degenmen, ol áýpirimdep ormannyń shetine shyǵa alǵan-dy: osy sátte aldynda kósilip jatqan mıdaı daladan qýshıǵan ashyq alqaptar shalyndy onyń kózine. "Ólip qalsań, myna qula dúzden súıegiń de tabylmas!" — dep qaıtalaǵan ol júre bergen, júre bergen.

Des berisinde jolaýshylaǵan bireýlerdiń kezdeskeni: bir arbakesh kópes shaldy osy soqpaq jolmen alyp barady eken. Jolaýshylar sońynan qýyp jetkende Mıtá jol surap edi, olar da Volová stansasyna baratyn bolyp shyqty. Shúıirkelese kele Mıtány arbaǵa otyrǵyzyp aldy. Olar stansaǵa úsh saǵattan keıin jetti. Kele salysymen Mıtá shaharǵa baratyn poshta attaryn daıyndaýǵa jarlyq etti, sóıtip ol kenet jaman ózegi talǵanyn sezdi. At jekkenshe oǵan júrek jalǵarlyq birdeńe ázirlep te úlgerdi. Ol qýyrǵan jumyrtqany úlken bir tilim nanmen qosyp soǵyp aldy, bir túıir shujyq tabylyp edi, ony da jep qoıdy, úsh rómke araq ishti. İshine el qonǵannan keıin áldenip, kóńili jadyrap sala berdi. Ol atqosshyny asyqtyryp, shaharǵa jetkenshe mazasyzdana berdi, kele jatyp "sol aqshasy qurǵyrdy" búgin keshke deıin jerden qazsa da tabýdyń jańa, "daýsyz" josparyn oılastyryp ta úlgerdi. "Amal bar ma, taǵdyryńdy túkke turmaıtyn sol úsh myń som sheshkeli turǵan soń qaıtersiń bul! — dedi ol unatpaǵan pishinmen. — Búgin qalaı da sheshemin! "Grýshenkany oılap, oǵan birdeńe bolyp qalmady ma dep mazasyzdana bermegende, bálkim, ol taǵy da múlde kóńildenip keter me edi, qaıter edi. Alaıda Grýshenkasy oıyna túskende, mınýt saıyn onyń júregin bireý ótkir pyshaqpen tilgilep jatqandaı sezindi. Aqyry shaharǵa da jetti, sóıtip Mıtá tez Grýshenkaǵa júgirip ketti.

ALTYN KENİ

Rakıtınge Mıtányń sonda qalaı jetip kelgenin áńgimelegende Grýshenkanyń záre-quty qalmaǵan. Onda ol óziniń "estafetin" kútip, Mıtányń keshe de, búgin de tóbe kórsetpegenine ishteı qatty qýanyp, qudaı jazsa, bul taıyp bergenshe onyń kelmeýi de múmkin ǵoı dep úmittenip otyrǵan, biraq, Mıtá aıaq astynan sap ete qalǵan edi. Bizge odan arǵysy belgili: Mıtádan tezirek qutylý úshin Grýshenka oǵan Kýzma Kýzmıchtikine baryp "aqsha sanaspasa" bolmaıtynyn aıtyp, ózin sol úıge deıin shyǵaryp salýǵa tez kóndirgen, al Mıtá ony sol sátte-aq shyǵaryp salǵannan keıin qaqpa aldynda onymen qoshtasqanda, saǵat on ekide osy araǵa qaıtyp kelip, ony úıine aparyp tastaýǵa onyń ýádesin de alǵan. Mıtá onyń bul jarlyǵyna da máz bolǵan: "Ol Kýzmanyń qasynda bolady, demek, Fedor Pavlovıchke barmaıdy... eger ótirik soqpasa", — degen ol sonsoń taǵy da. Biraq, óziniń paıymdaýynsha, jalǵan sóılemegen sekildi. Mıtányń qyzǵanshaqtyǵy da qyzyq-ty: súıgen áıeli kózden tasa bolsa-aq, ol neǵyp jatyr eken, meniń "kózime shóp salyp qoımady ma eken" dep kúdiktenip, qaıdaǵy joq bir sumdyqtardy qozdatatyn, sosyn, onyń opasyzdyq jasaı qoımaǵandyǵyna sengendikten ishteı qan jutyp, qaıǵy jep oǵan qaıta júgirip kelgennen keıin onyń kúlimdegen, kóńildi, jaıdary júzine kózi túsken sátte-aq jyǵylǵan júni qaıta kóterilip, kúdik-kúmánnan lezde arylyp, qýanǵanynan — ony nege qyzǵanǵanyna uıalyp, ózin-ózi sóge bastaıtyn ádeti bar edi. Grýshenkany shyǵaryp salǵan soń, ol úıine jetkenshe asyqty. O, onyń búgin talaı sharýany tyndyrýy kerek! Biraq, qalaı degenmen júregi ornyna tústi. "Tek Smerdákovtan tezirek surap bilý kerek shyǵar, keshe keshke neǵyp birdeńe bolmady eken, qyrsyq qylǵanda, ol Fedor Pavlovıchke baryp qoımasa ıgi edi, ýh!" — degen oı sap etti bir kezde onyń basyna. Ol páterine jetpeı jatyp-aq mazasyz júreginiń bir túkpirinen qyzǵanysh qurty qaıta jybyrlaı bastady.

Qyzǵanysh! "Otello qyzǵanshaq emes, ol sengish", — degen eken Pýshkın. Uly aqyn aqyl-parasatynyń ǵalamat tereńdigin osy sózderiniń ózi-aq dáleldeıdi. Otellonyń jan dúnıesi mylja-mylja bolyp, búkil dúnıe tanymy kúńgirttengen, óıtkeni onyń murat tutqan dúnıesi quryp bitken. Biraq Otello jasyrynbaq oınamaıdy, tyń tyńdamaıdy, bireýdi ańdymaıdy: ol sengish. Kerisinshe, opasyzdyq jasalǵanyn ańǵartý úshin ony kúdiktendirý, ıtermeleý, namysyna tıý kerek edi. Shyn qyzǵanshaq mundaı bolmaıdy. Qyzǵanshaqtyń ar-ujdany aldynda eshbir qysylyp-qymtyrylmastan qalaı masqara bolyp, adamgershilikten qalaı ada bolatyndyǵyn tipti kez aldyna elestetýdiń ózi qıyn. Sonsoń, olardyń bárin birdeı pasyq, aramza jandar deýge de bolmaıdy. Kerisinshe, olar abzal júrekti, mahabbaty taza, jan qıýǵa daıyn adamdar, solaı bola tursa da, ústel astyna tyǵylýǵa, aramzalardy satyp alýǵa bolady dep biledi, tyń tyńdaý men ańdýdan da jerkenbeıdi. Otello opasyzdyqqa áste kóne almas edi, sábıdeı pák jandy, ańqyldaǵan aq kóńil bolsa da, keshirý bylaı tursyn, eshbir kóne almas edi. Al shyn qyzǵanshaq basqasha: keıbir qyzǵanshaqtyń ne nársege kónip, ne nársemen kelise alatynyn, neni keshiretinin uǵýdyń ózi qıyn! Shyndyǵynda bárinen buryn keshiretin naq osy qyzǵanshaqtar, muny áıel zatynyń bári biledi. Qyzǵanshaq, aıtalyq, aıǵaqtalýǵa aınalǵan opasyzdyqty, óziniń kózinshe qushaqtasyp turyp súıiskendi de op-ońaı keshire salady, buǵan onyń dáti barady (álbette, áýeli burqan-tarqan bop ashýlanǵan soń), biraq bul úshin, mysaly, munyń "eń sońǵy ret" ekenine, osy sátten bastap baqtalasy jerdiń shetine bolsa da kózin joǵaltatyndyǵyna nemese óziniń ǵashyǵyn osy qas dushpan jete almaıtyn bir qıyrǵa alyp ketetindigine birdeme ǵyp onyń kóz jetkizýi kerek. Árıne, tatýlasý bir saǵatqa ǵana sozylady, óıtkeni ol, baqtalasy shynynda da bir jaqqa joǵalǵan kúnde de, erteńine-aq taǵy sondaı bireýdi, jańa baqtalasty oılap shyǵaryp, sodan qyzǵanar edi. Únemi ańdyp júrýdi tileıtin mahabbattan ne barqadar, kóz jazbaı kúzetýdi kerek qylatyn mahabbattyń quny qandaı? Alaıda, shyn qyzǵanshaq mine naq osyny eshqashan da uqpaıdy, al onyń ber jaǵynda olardyń arasynda, shynynda, tipti abzal júrektileri de kezdesedi. Bir ǵajaby, osy júregi asyl jandar qaısybir qýysta jasyrynyp tyń tyńdap, ańdyp turǵan kezinde, óz erkimen kılikken osy uıat qylyqtarynyń búkil "masqaralyǵyn "ózderiniń abzal júrekterimen" aıqyn túsinse de, degenmen, tym bolmasa, dál sol qýysta jasyrynǵan sátte ar-ujdannan esh ýaqytta qysylyp-qymtyrylmaıdy. Grýshenkany kórgennen keıin Mıtányń qyzǵanyshy sap tyıylyp, ol bir sátke sengish, izgi jandy bola qaldy, kókeıdegi aram oıy úshin tipti ózinen-ózi jerkendi. Biraq bul onyń osy áıelge degen mahabbatynda, tek jalǵyz qushtarlyq qana emes, Aleshaǵa aıtqan tek jalǵyz "músin sulýlyǵy" ǵana emes, qaıta, onyń ózi joramaldaǵannan góri áldeqaıda bıik, eńseli birdeńe bar ekendiginiń nyshany edi. Alaıda, Grýshenka kezinen tasa bolysymen-aq, Mıtá oǵan aramzalyq pen opasyzdyqtyń zulymdyǵyn úıip-tógip, sol sátte qaıtadan kúdiktene bastaıtyn. Búıtkende ol óziniń ar-ujdanynan eshbir qysylmaǵan da.

Sonymen, ony qaıtadan qyzǵanysh bıledi. Qalaı degenmen, asyǵý kerek edi. Eń aldymen tym bolmasa oraza ashatyndaı aqsha tabý kerek-ti. Keshegi toǵyz som túgelge jýyq joldyń shyǵynyna jumsalyp ketken, al kók tıynsyz qıa basa almaıtynyń málim. Biraq ol baǵana arbada kele jatyp óziniń jańa josparyn oılastyrǵanda oraza asharlyq birdeńeni qaıdan tabýdy da qarastyrǵan edi. Onyń patrondarymen qosa táp-táýir eki birdeı dýeldik tapanshasy bardy, eger bulardy osyǵan deıin zaqyletke salmasa, mańdaıyna bitken múlkiniń ishindegi eń jaqsy kóretini osylar bolǵandyqtan ǵana salmaǵan. Onyń "Astanalyq shahar" sharaphanasynda bir jas sheneýnikpen kóz tanystyǵyna biraz ýaqyt ótken edi, osynaý boıdaq, qaltasy qalyń sheneýniktiń ár túrli qarýǵa asa qumarlyǵyn, onyń tapansha, alty atar, qanjar satyp alyp, bólmesiniń qabyrǵalaryna saýsyldatyp ilip qoıyp, tanystaryna kórsetip bir maqtanyp qalatynyn, alty atardyń túr-túrin bes saýsaǵyndaı taratyp, ony qalaı oqtap, qalaı atýdy, taǵy basqasyn túsindirýge mashyq ekenin de sol sharaphanadan estip bilgen. Mıtá kóp oılanbastan sol sheneýnikke bardy da, eki tapanshasyn zaqyletke alyp, on som aqsha bere turýdy ótindi. Qýanǵan sheneýnik onan da satsań qaıtedi dep jabysyp edi, Mıtá kónbedi, sonsoń ol eshqandaı ósimniń qajeti joq dedi de, on somdy ustata saldy. Sóıtip, ekeýi dostasyp ajyrasty. Mıtá asyǵýly edi, ol Fedor Pavlovıchtiń aýlasynyń art jaǵyndaǵy óziniń kúrkesine jetip, tezirek Smerdákovty shaqyryp alyp sóılesýge jantalasqan. Degenmen, osylaısha taǵy bir jaıt anyqtalǵan edi: qaısybir ýaqıǵanyń aldynda — men bul jóninde keıinirek toqtalmaqpyn, — odan ne bary úsh saǵat pa, álde tórt saǵat pa buryn Mıtányń kók tıyny da joq-ty, sondyqtan ol, aınalasy úsh saǵattan soń myńdaǵan aqsha ýysyna túskeli turǵanda, óziniń eń jaqsy kóretin zatyn zaqyletke salǵan... Áıtse de, men alǵa ozyp baramyn ǵoı deımin.

Mará Kondratevnadan (Fedor Pavlovıchtiń kórshisi) Smerdákovtyń aýyryp qalǵanyn estigende ol tań-tamasha bolyp, abyrjyp qaldy. Mıtá onyń pogrebke qalaı qulaǵany, sosyn qoıanshyǵy ustap qalǵany, dárigerdiń kelgeni, Fedor Pavlovıchtiń ábiger bolǵany týraly hıkaıany estip bildi; aǵasy Ivan Fedorovıchtiń baǵana, tańerteń Máskeýge júrip ketkenine de ań-tań boldy. "Tegi, Volovádan menen burynyraq Máskeýge ótken ǵoı", — dep oılady Dmıtrıı Fedorovıch, biraq ony Smerdákovtyń aýrýlyǵy sumdyq mazalaǵan edi. — "Endi qaıttym, kim ańdıdy, ne bolǵanyn maǵan kim aıtady?" Ol áıelderden: keshe keshke eshteńe baıqamadyńdar ma? — dep qazbalap suraı bastady. Onyń neni bilgisi kelip turǵanyn tym jaqsy túsingen olar munyń kúdigin seıiltti: oǵan eshkim de kelgen joq, Ivan Fedorovıch túnep shyqty, "bári de durys boldy". Mıtá oılanyp qaldy. Búgin de ańdý kerek, buǵan kúmán joq, biraq qaıdan: osy aradan ba, álde Samsonovtyń qaqpasynan ba? Ol yńǵaıyna qaraı, osy aradan ba, álde Samsonovtyń qaqpasynan ba? Ol yńǵaıyna qaraı, osy aradan da, ana jaqtan da ańdýǵa uıǵardy, al ázirshe, ázirshe... Endi onyń aldynda álgi "jospary", arbada kele jatqanda oılastyrylǵan baǵanaǵy, jańa, senimdi jospar turǵan, endi onyń iske asyrylýyn kesheýildetýge bolmaıdy. Mıtá buǵan bir saǵat ýaqytyn jumsaýǵa bekindi: "bir saǵatta bárin sheshemin, bárin bilip alamyn, sonsoń, sonsoń, birinshiden, Samsonovtikine baramyn da, Grýshenkanyń onda bar-joǵyn surap bilemin, sonsoń dereý osynda qaıta oralyp, munda saǵat on birge deıin bolamyn, odan keıin ony úıine shyǵaryp salý úshin Samsonovtikine qaıta baramyn. Ol mine osylaı uıǵarǵan edi.

Ol júgirip úıine baryp, jýynyp, taranyp, kıimin tazartyp kıingen soń Hohlakova hanymnyń úıine ketti. Ókinishke qaraı, baǵanaǵy "josparynyń" oıyna orala qalǵany. Ol úshin myńdy osy hanymnan qaryzǵa alýǵa bekindi. Eń bastysy, Hohlakova qaryz berýden bas tarta qoımas degen senim oǵan kenetten, tipti aıaq astynan kelgen-di. Eger onyń mundaı senimi bolsa, onda ol áýeli osynda, bylaısha aıtqanda, ózine tanys adamǵa barmaı, tipti onymen qalaı sóılesýdiń de retin bilmesten tanymaıtyn kisige, Samsonovqa barǵany nesi dep bireýlerdiń tańdanýy da múmkin. Biraq, gáp mynada-dy: ol sońǵy bir aıdyń ishinde Hohlakovqa múlde jolamaı ketken, oǵan deıingi tanystyǵy da shamaly bolatyn, buǵan qosa, hanymnyń muny kórgende qyjyraıyp qalatynyn da óte jaqsy biletin. Mıtány Katerına Ivanovnanyń unatqan jigiti bolǵany úshin ǵana áýel bastan-aq jaıdan-jaı kórip ketken hanym, nege ekeni belgisiz, kenet qyzdyń ony tastap, "keremet sypaıy Ivan Fedorovıchke, osynaý súıkimdi, bilimdi, seri jigitke tıip alýyn" tilegen. Ol Mıtányń qylyǵyn jaqtyrmaıtyn. Mıtá ony tipti kúlki qylatyn, birde ol jóninde bul áıeldiń "pysyqtyǵy men ádepsizdigine bilimsizdigi saı" degen de bolatyn. Sóıtip baǵana tańerteń, arbada kele jatqanda, oǵan mynadaı ǵajap oı kelgen edi: "Eger meni Katerına Ivanovnaǵa úılenbesin dese, buǵan sondaı qushtar bolsa (hanymnyń tipti jaman kúıip-pisip qalatynyn ol biletin), onda ol maǵan sol úsh myńdy bermeımin dep nege qasarýy kerek, qaıta, Katádan ada-kúde bezip, bir jaqqa máńgi-baqı kózimdi joǵaltýym úshin bastan qulaq sadaqa demeı me? Ondaı erketotaı aqsúıek áıelder, eger birdeńe menińshe bolsyn dep qyńyraısa, eshteńeni de aıamaıdy, tek degenine jetse boldy. Onyń ústine baılyǵy da jetip jatyr", — dep paıymdady Mıtá. Al, eger onyń "josparyna" kelsek, barlyǵy burynǵysha bolatyn, ıakı óziniń Chermashnáǵa ıeligin aldyna tartady, biraq endi ol, keshe Samsonovty úsh myńnyń ornyna, alty nemese jeti myńdy jambasqa basasyń dep qyzyqtyrǵandaı, muny da qyzyqtyrmaıdy, tek qaryz bergeni úshin jaı adamgershilik kepildeme retinde ǵana usynady. Bir iske kiriserdegi, shuǵyl sheshimge kelerdegi hámanǵy ádetine baǵyp Mıtá osy jańa oıyn órbite kele masaırap ketken edi. Ol óziniń árbir tyń oıyna jan-tánimen beriletin. Solaı bola tursa da, Hohlakova hanymnyń baspaldaǵyna kóterilgende, ol álde neden arqasy muzdap sala bergenin sezdi: Mıtá bul onyń eń sońǵy úmiti ekenin, budan ary dúnıede ol úshin eshteńe joǵyn, eger osy aqyrǵy úmiti úzilse, "onda úsh myńǵa bola bireýdi pyshaqtap óltirip, tonaýdan basqa eshteńe qalmaıtynyn dál osy sátte ǵana tolyq jáne alaqandaǵydaı aıqyn túsingen edi..." Ol esiktiń qońyraýyn shyldyrlatqanda saǵat jeti jarym shamasy bolatyn.

Alǵashqyda istiń sáti túsetindeı kóringen: kelip turǵany aıtylǵan soń ony dereý qabyldady. Mıtányń basyna: "Meni kútip otyr eken ǵoı", — degen oı sap etti, sonan soń, ony qonaq bólmesine kirgizgennen keıin, ile-shala júgire basyp kirgen bıkesi ony kútip otyrǵanyn aıtty.

— Kútip otyr em, qosh keldińiz! Sizdi maǵan keler degen oıdyń qaperime de kirmeıtindigine, tegi, ózińiz de kelisersiz deımin, alaıda, men sizdi keletin shyǵar dep kúttim, meniń osy bir túısigim tańǵalarlyq emes pe, Dmıtrıı Fedorovıch, búgin neǵyp bir tóbe kórsetpes eken dep azannan beri úmittenip otyrǵamyn.

— Bul shynynda da tańǵalarlyq eken, hanym, — dedi Mıtá qolapaısyzdaý otyryp jatyp, — áıtse de... men bir óte tyǵyz sharýamen kelgen edim, asa mańyzdy is, ıakı men úshin, hanym, tek men úshin ǵana, tym asyǵys...

— Óte dilgerlikten dirdektep júrgenińizdi sezemin, Dmıtrıı Fedorovıch; muny siz birdeńeni aldyn ala sezý, tańǵajaıypqa ıek artatyn keritartpalyq dep oılap qalmassyz (Zosım pirádar jaıynda estip pe edińiz?), bul dál esepteýdiń nátıjesi, Katerına Ivanovnamen bolǵan oqıǵadan keıin sizdiń munda kelmeýińiz múmkin emes edi, kelmeı tura almas edińiz, báribir keler edińiz, dál esep degen mine osy.

— Bilgińiz kelse, aqıqat ómir shyndyǵy bul, hanym! Áıtse de, kelgen sharýamdy...

— Iá, naq ómir shyndyǵy, Dmıtrıı Fedorovıch. Men endi tek aqıqat ómirge ǵana den qoıam, tańǵajaıypty kútýden taǵylym alǵam. Zosım pirádardyń qaıtys bolǵanyn estip pe edińiz?

— Estigen joqpyn, hanym, birinshi ret sizden estip turmyn, — Mıtá sál tańǵaldy. Onyń sanasynda Aleshanyń beınesi elestep ketken edi.

— Bilesiz be, búgin túnde...

— Hanym, — Mıtá onyń sózin bólip jiberdi, — men halimniń múshkildigin ǵana bilemin, eger siz qol ushyn sozbasańyz, onda bári bitti, birinshi bolyp men qurımyn. Myljyńdap ketkenime keshirińiz, qyzbalanyp, tym abyrjyp turǵanym.

— Bilem, abyrjýly ekenińizdi bilemin, bárin bilemin, sizdiń kóńil kúıińizdiń basqasha bolýy da múmkin emes qoı, ne degeli turǵanyńyzdy men ernińizdiń emeýrininen-aq sezemin. Men sizdiń taǵdyryńyzǵa kópten beri nazar salyp kelemin, Dmıtrıı Fedorovıch, ony qadaǵalap, zerttep júrmin... O, senseńiz, men adam janynyń epsekti emshisimin ǵoı, Dmıtrıı Fedorovıch.

— Hanym, eger siz epsekti emshi bolsańyz, onyń esesine men ákki bolǵan aýrýmyn, — Mıtá ózin-ózi zorlap jaramsaqtandy, — eger siz meniń taǵdyryma zer salyp júrseńiz, onyń mert bolýyna da járdemdesetin shyǵarsyz, biraq bul úshin meniń, aqyry, táýekel etip osynda kelýime túrtki bolǵan bir oıymdy aldyńyzǵa jaıyp salýyma ruqsat etińiz... sizden kútetinim... Kelgen sharýam, hanym...

— Aıtpaı-aq qoıyńyz, ol ánsheıin birdeńe. Al kómek degenge kelsek, Dmıtrıı Fedorovıch, meniń qol ushyn sozǵan kisim jalǵyz siz ǵana emes. Siz meniń týǵan bólem Belmesova jóninde, tegi, estigen bolarsyz, mine sonyń kúıeýi, Dmıtrıı Fedorovıch, sizdiń tamasha aıtqanyńyzdaı, hali múshkil bolyp quryp bitýge aınalǵanda, men oǵan jylqy zaýytyn ustaýǵa keńes bergen edim, qazir baıyp aldy. Dmıtrıı Fedorovıch, sizdiń jylqy zaýyty jaıynda maǵlumatyńyz bar ma edi?

— Eshqandaı maǵlumatym joq, hanym, — oh, hanym, tıtteı de túsinigim joq tipti! — shydamy taýsylǵasyn daýsy qattyraq shyǵyp ketken Mıtá ornynan atyp tura jazdady. — Sizden jalbarynyp ótinem, hanym, meniń sózime qulaq salyńyzshy, sizge aldymen bárin, oılastyrǵan jobamdy túgel aıtyp berýime ne bary eki mınýt ýaqyt bólińizshi. Meniń ýaqytym joq, óte asyǵyspyn!.. — hanym taǵy da sózin bólip jibere me dep qorqyp, bárin aıtyp úlgerýge tyrysqan Mıtá yshqyna aıqaılap jiberdi. — Sizge qysylǵan soń keldim... senimdi, óte senimdi, áste utylmaıtyn zaqyletke, hanym, sizden qaryzǵa úsh myń som aqsha suraýǵa basqa barar jerim bolmaǵan soń keldim! Tek aıtýyma ruqsat etińizshi...

— Siz munyń bárin keıin, sońynan aıtarsyz! — dedi oǵan qolyn sermegen Hohlakova hanym, — jańa aıttym ǵoı, sizdiń ne deıtinińizdi men aldyn ala bilemin. Siz bolmashy qaryz suraısyz, sizge úsh myń som ǵana kerek, al men sizge odan da kóp, áldeqaıda kóp beremin, men sizdi qutqaramyn, Dmıtrıı Fedorovıch, biraq bul úshin meniń aıtqanymdy isteýińiz kerek!

Mıtá otyrǵan ornynan taǵy da yrshyp tústi.

— Hanym, siz osynshama raqymshyl ma edińiz! —dedi ol óte qýanyshty sezimmen. — Táńirim-aý, siz meni ajaldan qutqardyńyz ǵoı. Hanym-aý, siz meni ajaldan qutqarǵaly tursyz, tapanshanyń oǵynan... Óle-ólgenshe umytpan...

— Áldeqaıda kóp deısiz be? Biraq, maǵan ondaı mol aqshanyń keregi joq. Osy zaýal úsh myńy qurǵyrdy bere tursańyz jetedi, men sizge bul úshin ózimniń sheksiz alǵysymdy bildirip, osy qaryzyńyzdyń senimdi kepildemesin aıtyp, óz josparymdy málimdeıin dep kelgen edim...

— Boldy, Dmıtrıı Fedorovıch, aıttym bitti, — dep kesip tastady Hohlakova hanym keremet jarylqap tastaıtyn danagóıshe mereılenip. — Qutqaram dedim ǵoı, demek, qutqaram, Belmesovke qalaı kómektessem, sizge de solaı kómektesem, Dmıtrıı Fedorovıch, siz altyn keni jaıynda ne oılaısyz?

— Altyn keni deısiz be, hanym! Ol jaıynda men eshqashan da eshteńe oılaǵan emespin.

— Onda, siz úshin men oıladym! Talaı ret oılandym! Osy maqsatpen sizdi bir aı boıy baqylap kelemin. Ótip bara jatqanyńyzda syrtyńyzdan júz márte kóz salyp: kenishke baratyn jigerli jigit mine osyndaı-aq bolar degem. Men tipti sizdiń júrisińizge de kóz salǵam: talaı kenishti ashatyn mine osy jigit dep paıymdaǵam.

— Hanym-aý, júrisime qarap solaı sheshtińiz be? — dep jymıa kúldi Mıtá.

— Nesi bar, kisiniń júrisine qarap ta boljaýǵa bolady. Qalaı, Dmıtrıı Fedorovıch, siz muny bekerge shyǵarmaqsyz ba? Jaratylystaný ǵylymdary da osylaı dep dáleldeıdi ǵoı. O, men aqıqattan aspaıtyn bolǵanmyn, Dmıtrıı Fedorovıch. Men búginnen bastap, ózimdi jaman qapalandyrǵan monastyrdaǵy oqıǵadan keıin kámil aqıqatshyl bolyp kettim jáne tájirıbe júzindegi qyzmetke bas qoıǵym keledi. Dertimnen jazylǵam. Boldy endi! — Týrgenev osylaı demep pe edi.

— Áıtse de, hanym, ózińiz janashyrlyqpen qaryzǵa bermekshi bolǵan álgi úsh myńdy...

— Oǵan saspańyz, Dmıtrıı Fedorovıch, — dep Hohlakova hanym Mıtányń sózin taǵy da kesip tastady, — ol úsh myńdy qaltamda deı berińiz, az ǵana ýaqyt ishinde, Dmıtrıı Fedorovıch, úsh myń emes, úsh mıllıondy jambasqa basasyń! Sizdiń kókeıkestigińizdi aıtyp bereıin be: siz kenish ashasyz, mıllıondaǵan baılyq jınaısyz, sonsoń osynda qaıta oralyp qaıratker bolasyz, myna bizderdi izgilikke baýlyp, ilgeri súıreısiz. Barlyǵyn jáıtterge berip qoıamyz ba? Siz áli ǵımarattar men túrli kásiporyndar salasyz. Siz jarly-jaqybaılarǵa járdemdesesiz, al olar sizdiń tilegińizdi tileıtin bolady. Qazirgi ýaqyt, Dmıtrıı Fedorovıch, temir jol zamany. Siz qarjy mınıstrligine belgili jáne oǵan qajet kisi bolasyz, oǵan dál sizdeı adamdar jetpeıdi. Bizdegi nesıe qarjysynyń qunsyzdanǵanyn oılaǵanda tún uıqym tórt bólinedi, Dmıtrıı Fedorovıch, bul jaǵynan jurt meni az biledi...

— Hanym, hanym-aý! - áldeneden sekem alǵan Dmıtrıı Fedorovıch onyń sózin taǵy da bóldi, - men sizdiń bul aqylyńyzdy, óte zerdeli keńesińizdi, bálkim, ábden qabyl alarmyn sosyn, hanym, anaý... álgi prııskige de barýym múmkin... bul jóninde ózińizge taǵy bir kelip sóılesermin... tipti talaı ret aqyldasarmyn... al qazir ózińiz sondaı raqymshylyqpen bermekshi bolǵan úsh myńdy... Iakı, kóresiz be, meniń endi tipti bir saǵat ta ýaqytym joq...

— Boldy, Dmıtrıı Fedorovıch, boldy endi! — Óktemsı sóılegen Hohlakova hanym onyń sózin kúrt úzip tastady. — Meniń saýalym bar: kenishke barasyń ba, álde barmaısyń ba, onda barýǵa táýekel ettiń be, joq pa, tek bultaqsyz anyǵyn aıt.

— Baramyn, hanym, keıin... Qalaǵan jerińizge barýǵa daıynmyn, hanym... tek qazir álgi...

— Toqtaı tur! — Daýsy qatandaý shyqqan Hohlakova hanym ornynan atyp turyp, tolyp jatqan sýyrmalary bar ǵajap bıik ústeline qaraı bardy, sosyn sýyrmalardy birinen soń birin tartyp ashyp, birdeńeni asyǵys-úsigis izdeı bastady.

— "Úsh myńdy alyp bergeli jatqan shyǵar! — dep oılady ań-tań Mıtá, — eshqandaı qaǵazsyz, hattaýsyz dál qazir qolyma ustata salmaq qoı... o, márttik dep mine osyny aıt! Tym sózýarlyǵy bolmasa, ǵajap áıel..."

— Mine! — dedi qýanǵanynan tańdaıy taq etken Hohlakova hanym Mıtányń janyna qaıta oralyp, — mine mynany izdep edim!

Bul paıǵambardyń kishkentaı kúmis músinshisi edi, mundaı baýly músinsheni keıde ishten moıynǵa krespen birge taǵyp júredi.

— Dmıtrıı Fedorovıch, men muny Kıevten, din jolynda azap shekken qasıetti Varvaranyń múrdesinen alǵyzǵan edim, — dedi barmaqtaı kúmis músinshege súısine qaraǵan ol sózin odan ary jalǵastyryp. — Moınyńyzǵa óz qolymmen salyp, jańa ómirge qadamyń qutty bolsyn, jańa erlik isterińniń sátin salsyn dep batamdy bereıin dep edim.

Sonsoń, Hohlakova hanym kishkentaı kúmis músinsheni shynynda da onyń moınyna salyp, durystaı bastady. Mıtá qatty qysylyp qalsa da eńkeıip músinsheni gálstógi men jeıdesiniń jaǵasy astyna qaraı jiberip, kókiregine durystap basyp qoıdy.

— Mine sizdiń endi attana berýińizge bolady! — dedi Hohlakova hanym óziniń ornyna mardymen qaıta otyryp jatyp.

— Hanym, sizge shyn rızamyn... tipti alǵysymdy qalaı bildirýdi de bilmeı turmyn... mundaı jaqsylyǵyńyz úshin... alaıda, siz meniń ýaqytymnyń qandaı qymbattyǵyn bilseńiz ǵoı, shirkin!.. Sizdiń marhabatyńyzdan úmittengen aqshany alsam... O, hanym, eger siz maǵan sondaı aq kóńilmen, sondaı shyn raqymshylyqpen qaraıtyn bolsańyz, — dedi kenet tebirenip ketken Mıtá, — onda sizge ishteı bir syrymdy ashýǵa ruqsat etińiz... áıtse de, muny siz ózińiz de kópten beri bilesiz... men osynda bir bıkeshke ǵashyqpyn... Men Katáǵa... Katerına Ivanovnaǵa opasyzdyq jasadym, sizge osyny aıtaıyn dep edim. O, men onyń aldynda jigitshilikke jatpaıtyn is istedim, oǵan qıanat qyldym, biraq men osynda ekinshi... basqa bir áıeldi súıdim; hanym, sizdiń ony jek kórýińiz de múmkin, óıtkeni siz bolǵan oqıǵaǵa ábden qanyqsyz, áıtse de, men ony áste tastaı almaımyn, maǵan úsh myń som sol úshin qajet...

— Bárin de bylaı qoıa turyńyz, Dmıtrıı Fedorovıch! — dep Hohlakova hanym ony tym óktemsı kesip tastady. — Tastańyz, ásirese urǵashydan aýlaq bolyńyz. Sizdiń maqsatyńyz -kenish ashý, endeshe onda áıel alyp barýdyń qajettigi joq. Keıin, basyńa baq-dáýlet ornap, ataq-dańqyń jer jaryp oralǵan soń, aqsúıek qaýymnan júregiń qalaǵan bir sulýdy tańdap alasyń. Ol eskilikti senimnen taza, bilimdi, osy zamannyń kózi ashyq qyzy bolady. Qazirgi bastalǵan áıel máselesiniń oǵan deıin tolǵaǵy pisip, jańa turpatty áıeldiń shyqqanyn kóremiz...

— Hanym-aý, joq, olaı emes... — dep jalbarynǵan Dmıtrıı Fedorovıch qolyn jaıdy.

— Qalaısha olaı emes, Dmıtrıı Fedorovıch, áli kúnge sezbeı júrgenińiz bolmasa, sizge keregi, sizdiń kútetinińiz osy emes pe. Biraq, Dmıtrıı Fedorovıch, men qazirgi áıel máselesinen áste bezbeımin. Áıelderdiń ósip-jetilýi, tipti eń taıaý bolashaqta olardyń saıası ról atqaratyn bolýy — meniń muratym mine osy. Dmıtrıı Fedorovıch, meniń ózimniń de qyzym bar, biraq jurt meni bul jaǵynan onsha bile bermeıdi. Men osy jóninde Shedrın degen jazýshyǵa hat joldadym. Áıeldiń mindet-maqsaty jóninde bul jazýshynyń maǵan óte kóp nárseni túsindirgenine rıza bolǵasyn men oǵan ótken jyly aty-jónimdi aıtpastan eki jol hat ta jazyp jibergenmin: "Osy zamannyń áıeli úshin, jazýshym, sizdi qushaqtap, betińizden súıemin, osydan taımańyz". Sońyna: "ana" dep qol qoıdym. "Osy zamanǵy ana" dep qol qoıaıyn dep edim, sosyn oılanyp qaldym da, jaı ana deýge toqtadym: bulaı degende adamgershilik turǵysynan ádemirek bolady, Dmıtrıı Fedorovıch, taǵy bir sebep "osy zamandy" degen sóz olardyń esine "Sovremennıkti" túsirer edi — qazirgi senzýra jaǵdaıynda munyń qajeti ne... Ah, táńirim-aý, sizge ne bolǵan?

— Hanym-aý, — Mıtá ornynan atyp turyp, jalbarynǵan pishinmen onyń aldyna baryp qolyn jaıdy, — eger ózińiz sondaı raqymshylyq bildirgennen keıin... taǵy da tartpaqtasańyz, hanym, onda meni jylatatyn boldyńyz ǵoı...

— Nesi bar, jylańyz, Dmıtrıı Fedorovıch, jylańyz! Bul bir ǵajap sezim... siz uzaq saparǵa attanasyz! Jylasań ishiń bosaıdy, keıin qaıtyp oralǵasyn qýanasyń. Qýanyshyńa menimen ortaqtasý úshin áli sonaý Sibirden maǵan ádeıi keletin bolasyń...

— Degenmen, maǵan mursat etseńizshi, — dep mińgirledi kenet Mıtá, — sizden aqyrǵy ret jalynyp suraımyn, baǵana ózińiz ómeksitken aqshany sizden búgin ala alamyn ba? Eger búgin bere almasańyz, onda sizge qashan keleıin?

— Qaıdaǵy aqshany aıtasyz, Dmıtrıı Fedorovıch?

— Álgi ózińiz ýáde etken úsh myńdy... sondaı raqymshylyqpen...

— Úsh myń deımisiń? Sonshama aqsha ma? Oh, joq, maǵan ondaı aqsha qaıdan kelsin, — dedi Hohlakova hanym bir túrli del-sal tańyrqanyp. Mıtá sileıip turyp qaldy...

— Munyńyz qalaı... jańa ǵana... ózińiz aıttyńyz ǵoı... tipti ol aqshany endi qaltamda dep esepteı ber degen joqsyz ba?..

— Oh, joq, siz meni durys túsinbegensiz, Dmıtrıı Fedorovıch. Eger olaı bolsa, onda siz meni uqpaǵansyz. Men kenishti aıtqam... Sizge úsh myńnan áldeqaıda kóp aqsha berýge ýáde etkenim ras, bári endi esime tústi, biraq bulaı degende men tek kenishti sóz etkenmin.

— Al aqsha she? Úsh myń som she? — dep Dmıtrıı Fedorovıch ersileý aıqaılap jiberdi.

— O, eger siz menen qaryz almaqshy bolsańyz, meniń aqsham joq. Dmıtrıı Fedorovıch, qazir mende kók tıyn da joq, dál osy kúnderi sharýashylyǵymdy basqarýshymen ursysyp ta bittim, osy taıaý kúnde ǵana Mıýsovtan bes júz somdy ózim qaryzǵa aldym. Jo-joq, aqsha joq mende. Bilesiz be, Dmıtrıı Fedorovıch, tipti bolǵan kúnde de, sizge báribir bermes edim. Birinshiden, men eshkimge qaryz bermeımin. Qaryz berdim degenshe, arazdastym deı ber. Biraq sizge, ásirese sizge qaryz bermes edim, sizdi jaqsy kórgendikten, sizge janym ashyǵandyqtan bermes edim, óıtkeni sizge bir ǵana nárse kerek, ol kenish, kenish, kenish!

— O, saıtannyń sapalaǵy!.. — dep kijingen Mıtá judyryǵymen ústeldi qatty qoıyp qaldy.

— A-aı! — dep baqyryp jibergen Hohlakova záresi ketip, bólmeniń ekinshi buryshyna baryp tyǵyldy.

Mıtá túkirip tastap, tez adymdap úıden qarańǵy kóshege qalaı shyqqanyn baıqaǵan da joq! Ol burnaǵy kúni keshke, qarańǵy kóshede kele jatyp Aleshamen sońǵy ret kezdeskeninde, keýdesin qoıǵylaǵan edi, endi keýdesin taǵy da sol tusynan qoıǵylap, esi aýysqan kisishe kele jatty. Keýdesin dál sol tusynan nege qoıǵylaǵany, munymen ol ne degisi kelgeni — bul ázirshe tiri pende bilmegen onda ol tipti Aleshaǵa da asha qoımaǵan qupıa edi, alaıda, bul qupıada ol úshin jaı masqaralyqtan da sumdyq, mert bolýmen, ózin-ózi bar-dy, eger Qaterına Ivanovnanyń aqshasyn qaıtarý úshin, sóıtip keýdesin, onyń "dál sol tusyn", óziniń ar-ujdanyn ezip kelgen masqaralyqtan arshý úshin sol úsh myń somdy taba almasa, osylaı etýge táýekel etken. Munyń barlyǵy oqyrmanǵa keıinirek tolyq túsinikti bola jatar; endigi aıtarymyz, eń sońǵy úmiti úzilgen soń, osynaý tepse temir úzetin jigit Hohlakovanyń úıinen birneshe qadam uzaǵasyn-aq sábı balasha eńirep jylap qoıa berdi. Ol kele jatyp eki kózinen parlaǵan jasty eseńgiregen kúıi judyryǵymen súrte berdi. Ol osylaı alańǵa shyqqan kezde, kenet birdeńege búkil denesimen soqtyqqandaı sezindi. Bir shúıkedeı kempirdiń shyńǵyrǵan daýsy estildi, beısharany ushyryp túsire jazdaǵan eken.

— Qudaı saqtaı gór, mynaý óltire me! Sotanaq neme-aý, kózińe qarasańshy!

— Qalaı, bul siz be?! — dedi qarańǵyda kempirdi shyramyta ketken Mıtá. Bul Kýzma Samsonovtyń úıindegi qyzmetshi kári kempir edi, keshe sonda barǵanynda ol Mıtányń esinde qalǵan.

— Kóketaıym-aý, siz ózińiz kim bolasyz? — kempirdiń daýsy ilkidegiden ózgerip sala berdi, — qarańǵyda tanymaı jatyrmyn.

— Siz Kýzma Kýzmıchtikinde turmaısyz ba, sonyń kútýshisi emessiz be?

— Iá, solaı, kóketaıym, Prohorychtikinen kele jatyrmyn... Sizdi áli de jyǵa tanymaı turǵanym?

— Aıtyńyzshy, anajan, Agrafena Aleksandrovna qazir sonda ma? Baǵana ózim aparyp salyp edim ony, — dedi kempirdiń jaýabyn taǵatsyzdana kútken Mıtá.

— Boldy, kóketaıym, kelgen soń az ǵana otyrdy da, ketip qaldy.

— Qalaı? Ketip qaldy ma? — dedi Mıtá julyp alǵandaı, — Qaısh ketti? — Kele salasymen qaıta ketken, bir mınýt boldy ma, joq pa. Kýzma Kýzmıchke bir ertek aıtyp máz-meıram ǵyp kúldir de, tez ketip qaldy.

— Ótirik soqpa, kári mystan! — dep zekirdi Mıtá.

— A-aı! — dep baqyryp jiberdi kempir. Sol sátte Mıtányń izi de sýyǵan edi; ol Morozovanyń úıine jan ushyra júgirip ketken. Bul Grýshenka Mokroeǵa júrip ketkennen keıin, assa shırek saǵattaı ǵana ýaqyt ótken mezgil edi. "Kapıtan" úıge júgirip kirgende, Fená as úıde, óziniń ájesi aspaz Matrenanyń qasynda otyrǵan. Ony kórgende Fená baqyryp jiberdi.

— Nege baqyrasyń? — dep mińgirledi Mıtá. — Grýshenka qaıda? — Biraq, záresi ushqasyn sileıip qalǵan Fenányń aýzynan bir sóz shyqpaı jatyp, Mıtá onyń aıaǵyna jyǵyla ketti:

— Fená, qudaı úshin, aıtyńyzshy, Grýshenka qaıda?

— Kóketaı, men túk bilmeımin, jarqynym Dmıtrıı Fedorovıch, men eshteńe bilmeımin, tipti óltirseń de eshteńe aıta almaımyn, — dep qarǵanyp-silendi Fená, — baǵana ekeýiń birge ketip edińizder ǵoı...

— Ol qaıtyp kelgen!..

— Jarqynym, ol kelgen joq deımin, qudaıdyń aldynda ant etemin, qaıtyp kelgen joq.

— Ótirik soqpa, — dep aıqaılady Mıtá, — onyń qaıda ekenin seniń myna úreılengen sıqyńnan-aq bilip turmyn!..

Sonsoń ol úıden shyǵa jóneldi. Záre-quty qalmaǵan Fená odan ońaı qutylǵanyna qýandy, biraq ol Mıtányń asyǵys júrgeni jaqsy bolǵanyn, áıtpese, bálkim, onyń sazaıyn beretinin qapysyz uqqan edi. Áıtse de, Mıtá ketip bara jatyp óziniń bir tosyn qylyǵymen Fenány da, Matrena kempirdi de qalaı degenmen tańǵaldyrǵan: ústel ústinde mys keli, onyń ishinde uzyndyǵy bir qarystaı ǵana kishkentaı mys kelsap turǵan. Úıden shyǵýǵa yńǵaılanǵan Mıtá bir qolymen esiktiń tutqasynan ustap turyp, ekinshi qolymen kelsapty alyp jan qaltasyna tyǵa salyp ǵaıyp bolǵan.

— Ah, qudaı saqtaı gór, ol bireýdi jazym qylmasa ıgi edi! — dedi Fená qolyn jaıyp.

IV

QARAŃǴY TÚNDE

Mıtá qaı jaqqa júgire jóneldi eken? "Agrafena Aleksandrovna Fedor Pavlovıchtikinde bolmaǵanda, qaıda bolýshy edi? Samsonovtikinen shyqqan soń týra soǵan bardy, bul aıdan anyq. Endi ázázildiktiń, aldaý-arbaýdyń bári áshkerelendi..." — bul belgili. Onyń basynda osy bir oı quıyndaı úıirilgen edi. Ol Mará Kondratevnanyń aýlasyna burylǵan joq: "Onda soqpaı-aq qoıaıyn, kózge túspegenim jón shyǵar... tıtteı kúdik týmasyn... áıtpese,

dereý aıtyp qoıady da, satyp ketedi... Tegi, Mará Kondratevnanyń aýzyn alǵan bolý kerek. Smerdákov ta solaı, solaı, bári satylǵan!" Mıtá basqa nıetke kóshken-di: ol tuıyq kóshe arqyly Fedor Pavlovıchtiń úıin alystan oraǵytyp, Dmıtrıev kóshesinen asqan soń kishkentaı kópirden ótip, bir jaǵynan irgeles baqshanyń sharbaǵymen, al ekinshi jaǵynan Fedor Pavlovıchtiń baǵyn qorshaǵan myqty bıik dýalmen bólingen art jaqtaǵy jan júrmeıtin, tym-tyrys, shetkeri tuıyq kósheden bir-aq shyqty. Onyń kelgen jeri, ózine tanys ańyz boıynsha, bir kezde Sasyq Lızaveta dýaldan baq ishine sekirip túsken tus bolýǵa tıis. Nege ekeni belgisiz, onyń basyna: "Eger tipti ol da eskirip túse alsa, maǵan ne bolypty?" — degen oı keldi. Shynynda da, ol sekirip dýaldyń joǵarǵy jaǵynan jarmasa

ketip, tyrmysyp ústine shyqqan soń attaı minip otyrdy. Anadaı jerde eski monsha tur, biraq dýaldyń ústinen qaraǵanda úıdiń jaryq terezeleri de kórinedi eken. "Aıtqanym keldi, jatyn bólmeniń terezesinde sham janyp tur, demek, Grýshenka sonda" — dep oılaǵan Dmıtrıı baqtyń ishine sekirip tústi. Grıgorııdiń aýrý, Smerdákovtyń qoıanshyǵy ustaýy múmkin ekenin, munyń kelgenin eshkim estimeıtinin bilse de, ol ózinen-ózi buǵa qalyp, toqtap turyp tyń tyńdady. Biraq aınala jym-jyrt, qas qylǵandaı, tylsym tynyshtyq, tym bolmasa úp etken samal bolsaıshy.

"Tek qana sybyrlaıdy tynyshtyq", — onyń oıyna osy bir óleń joly áldeqalaı orala ketti, — meniń sekirip túskenimdi bireý-mireý estip qalmasa boldy, eshkim estimegen sekildi". Ol bir mınýttaı toqtap turǵan soń, shópke aıaǵyn eptep qana basyp ilgeri júrdi;

aǵashtar men butalardy aınalyp ótip, óziniń árbir qadamyna ózi qulaq salyp, mysyq tabandap, uzaq júrdi. Jaryq terezege jaqyndap barǵansha bes mınýttaı ýaqyt ótti. Dál tereze túbinde jaıyla, bıiktep, qalyń ósken birneshe túp badam, sháńgish aǵashtary onyń esinde bolatyn. Úıden baqqa shyǵatyn sol jaq esik jabyq eken, muny ol ótip bara jatyp ádeıi, yjdaǵattap qarap aldy. Aqyry álgi túp aǵashtarǵa jetip, tasalap turdy. Tipti demin shyǵarmady. "Endi tosa turý kerek shyǵar, — dep oılady ol, — eger olar aıaǵymnyń tysyryn estip qalsa, qazir de qulaq salyp tursa, kúdikteri tarqasyp... tek jótelmesem, túshkirmesem eken..."

Ol eki mınýttaı tosyp turdy, biraq júregi dúrsildep barady, keı-keıde tynysy tarylatyn sekildi. "Joq, júregimniń dúrsildegeni basylatyn emes, — dep oılady ol, -budan ary shydaı almaspyn". Ol butanyń tasasynda turǵan; al butanyń aldyńǵy jaǵyna terezeden jaryq túsip tur. "Myna sháńgishtiń jemisi qandaı qyp-qyzyl edi!" — dep kúbirledi ol, nege búıtkenin ózi de bilmese de. Ol bir basyp, eki basyp, aqyryndap terezege jaqyndaǵan soń, aıaǵynyń ushynan turyp ishke kóz saldy. Fedor Pavlovıchtiń jatyn bólmesi alaqandaǵydaı anyq kórindi. Bul Fedor Pavlovıch "qytaı shymyldyǵy" dep ataıtyn, kóldeneń tartylǵan Qyzyl shymyldyǵy bar shaǵyn ǵana bólme bolatyn. Mıtáǵa: "Qytaı shymyldyǵynyń ishinde Grýshenka otyrǵan shyǵar", — degen oı sap ete qaldy. Ol Fedor Pavlovıchke kóz saldy. Shal ústine jolaqty jańa jibek halatyn kıip, shashaqty jibek belbeýin býynypty; Mıtá onyń bulaısha kıingenin buryn esh ýaqytta kórgen joq edi. Halattyń ishinen ústindegi altyn zápóńkeli úlbiregen taza, sándi goland jeıdesi kórinip tur. Fedor Pavlovıch basyn qyzyl shúberekpen tańyp alypty; onyń basyn osylaı tańyp alyp júrgenin Alesha da kórgen-di. "Sándenýin", — dep oılady Mıtá. Fedor Pavlovıch terezege taıaý oıǵa shomyp tursa kerek, bir kezde basyn kegjeń etkizip, sál qulaq túrdi de, eshteńe estilmegen soń, ústelge baryp, trafshpen orta rómke konák quıyp alyp qaǵyp saldy. Sodan keıin keýdesin kere bir kúrsindi de, taǵy da biraz turdy, eki terezeniń aralyǵyndaǵy shar aınanyń aldyna baryp, basyn tańǵan qyzyl shúberekti oń qolymen sál joǵary ysyryp, áli jazyla qoımaǵan kógergen tańbalar men qoldyraǵan isikterdi kóre bastady. "Ol jalǵyz eken, tegi, jalǵyz ózi bolý kerek" — dep oılady Mıtá.

Fedor Pavlovıch aınadan alystaı berip, kenet tereze jaqqa jalt burylyp, oǵan qarady. Mıtá tasaǵa jylt etti.

"Grýshenka, múmkin, shymyldyq ishinde bolar, múmkin, uıyqtap ta jatqan shyǵar", — degen oı onyń júregine shóńgedeı qadaldy. Fedor Pavlovıch terezeden ketti. "Shal terezeden Grýshenka kele jatqan joq pa eken dep qarady, olaı bolsa, ol onda joq: áıtpese qarańǵy dalaǵa nesine úńiledi?.. Demek, taǵaty taýsylǵany..." Mıtá qaıtadan terezege baryp, taǵy da ishke kóz saldy. Shal kishkentaı ústeldiń basynda otyr eken, tegi, jabyqqan ǵoı. Aqyry, oń alaqanymen jaǵyn taıanyp, shyntaqtap otyrdy. Mıtá ishke shuqshıa qarady.

"Jalǵyz, jalǵyz ózi! — dedi ol taǵy da. — Eger Grýshenka qasynda bolsa, onda bulaı muńaımas edi". Tańǵalarlyq is: Grýshenka joq bop shyqqan soń, onyń júregin aqylǵa syımaıtyn, erekshe bir ókinish kernep ketti. "Bul onyń munda joqtyǵynan emes, al bar-joǵyn meniń anyq bile almaı turǵandyǵymnan shyǵar". Mıtá oılastyra kelip, ózine-ózi osylaı jaýap bergen. Bul sátte óziniń aqyl-parasaty keremet aıqyn bolyp, bárin búge-shigesine deıin paıymdaǵanyn, shaldyń bet-júzindegi árbir qubylysty lezde baıqaǵannan keıin Mıtányń ózi esine túsirgen bolatyn. Alaıda onyń júreginde beımaǵlumdyq pen janyn jegen kúdik-kúmán órshı túsken edi. "Aqyr-sońynda, ol osynda ma, joq pa?" — degen yzaly saýal zyǵyrdanyn qaınatty. Sonymen, Mıtá táýekelge bel býyp, qolyn sozyp terezeni tyqyldatty. Ol shaldyń Smerdákovpen keliskendeı: eki márte baıaýlaý, sosyn úsh márte tezirek tyqyldatty: týk-týk-týk — "Grýshenka keldi" — degendi bildiredi. Shal selk etip, basyn kegjıtip, ornynan atyp turdy da, terezege jetip keldi. Mıtá tasaǵa qaraı jalt berdi. Fedor Pavlovıch terezeni ashyp, syrtqa basyn suǵyp qarady.

— Grýshenka, senbisiń? Bul kim, sen be? — dep kúbirledi ol bir túrli dirildegen únmen. — Sáýleshim, perishtem, qaıdasyń, qaı jerde tursyń? — Ol ábden degbirsizdenip, tynysy tarylyp turǵan edi.

"Jalǵyz eken!" — dep túıdi Mıtá.

— Qaıda tyǵylyp tursyń? — dep daýystady shal taǵy da; endi ol ıyǵyn terezeden suǵyndyra túsip, basyn syrtqa kóbirek shyǵaryp jan-jaǵyna, ońǵa da, solǵa da burylyp qaraǵan soń, — mynda kel saǵan daıyndaǵan syılyǵym bar, kele ǵoı, qazir kórsetem!.. —

dedi.

"Ol úsh myń som aqsha salynǵan paketti aıtyp jatyr" — degen oı sap ete qaldy Mıtányń basyna.

— Qaıdasyń?.. Álde esik aldyndasyń ba? Qazir ashamyn... Shal ońǵa qaraı, baqqa shyǵatyn esik jaqqa moınyn sozyp qarańǵyǵa tesireıe qaraımyn dep terezeden syrtqa qulap túse jazdady. Endi bir sekýnd bolǵanda, ol Grýshenkanyń jaýabyn kútpesten, esikti ashýǵa júgire jóneletin edi. Mıtá bir búıirden qarap, qımylsyz turǵan. Shaldyń qyrynan qaraǵandaǵy sumdyq jerkenishti syqpyty, salbyraǵan jutqynshaǵy, ımek tumsyǵy, kezdesýdi ańsaýdan silekeıi shubyryp, jymyńdaǵan erinderi sol jaqtaǵy bólmeden shamnyń kólbeı túsken jaryǵynan aıqyn kórinedi. Mıtányń júreginde sumdyq, shamyrqanǵan yza-kek qaınap ketti: "Onyń baqtalasy, azaptaýshysy, ómirin tozaqqa aınaldyrýshy mine osy!". Bul osydan tórt kún buryn eski kúrkede Aleshamen áńgimelesip otyrǵanda, onyń: "Ákemdi óltiremin deýge qalaı aýzyń barady?" — degen saýalyna jaýap bergende, bir báleni aldyn ala sezgendeı aıtylǵan, sondaǵy qarymtasy qaıtpaı tynym

tappaıtyn sumdyq, kekshil ashý-yzanyń taǵy da kernep ketkendiginiń belgisi edi.

"Ázirshe túk te bilmeımin, qaıdam... — degen ol onda. — Bálkim, óltirmespin de, bir esepten, óltirýim de múmkin. Dál sol sátte, onyń syqpytyn kórgenimde, kenet zyǵyrdanym qaınap kete me dep qorqa beremin. Onyń jutqynshaǵyn, murnyn, kózin, arsyz kúlkisin ólerdeı jek kóremin. Ony sýqanym súımeıdi. Meniń qorqatynym osy. Shydamaı ketsem, kim biledi..."

Mıtányń ony sýqany súımegen jerkenishi órship barady. Ol ne istemekshi ekenin ózi de bilmeı, kenet qaltasynan mys kelsapty aldy.

"Onda qudaı taǵalanyń ózi menen kóz jazbasa kerek qoı", — degen keıinnen Mıtányń ózi: tóseginde qoryldap jatqan Grıgorıı Vasılevıch dál sol sátte oıanyp ketipti. Sol kúni keshke ol Smerdákov Ivan Fedorovıchke áńgimelegen belgili em-domyn jasaǵan, ıakı asa kúshti bir tunba qosylǵan araqpen jamaǵatynyń járdemimen denesin ysqylaǵan soń, kempiri "azdap úshkirgen" sarqyndyny iship alyp jatyp qalǵan edi. İshpeıtin kisi bolsa da, dámin tatyp kórgen Marfa Ignatevna da shalynyń qasynda qannen-qapersiz uıyqtap jatqan. Biraq mine túnniń bir ýaǵynda Grıgorıı kenet oıanyp ketip, bir mınýttaı oılanyp jatqan soń, beliniń shoıyrylǵanyna qaramastan, basyn kóterip otyrdy. Sodan keıin oıyna taǵy birdeńe túsken ol túregelip kıine bastady. Kim biledi, "osyndaı qaterli shaqta" ol qoryldap uıyqtap jatqandyqtan úıdiń kúzetsiz qalǵandyǵyna ózinen-ózi uıalyp, qapalanýy da múmkin ǵoı. Qoıanshyǵy ustaǵan Smerdákov úkishteı ekinshi bólmede sulyq jatqan-dy. Marfa Ignatevna da túk sezbeıdi. Kempirine kózi túskende, "Tıtyqtaǵan ǵoı bul qatyn" — dep oılaǵan Grıgorıı Vasılevıch ahylap-ýhilep baspaldaqqa shyqty. Beli, ásirese oń aıaǵy qaqsap bara jatqandyqtan, onyń júrýge shamasy joq edi, sol sebepti aýlaǵa baspaldaqtan bir kóz salý úshin ǵana shyqqan. Osy sátte keshke taman baqqa kiretin qaqpanyń qulpyn salýdy umytqany esine túse ketti. Grıgorıı ómir boıy qalyptasqan daǵdysynan jaza baspaıtyn, óte uqypty ári óte yqtıatty adam edi. Ol beli búgilip, aıaǵyn áreń basyp baspaldaqtan tústi de, baq ishine qaraı júrdi. Dál solaı, qaqpa ańyraıǵan ashyq qalypty. Ol baqqa qalaı kirgenin sezbeı de qaldy: álde birdeńe kózine elestedi me, álde bir dybysty qulaǵy shaldy ma, biraq, ol sol jaqqa burylyp qaraǵanynda myrzanyń jatyn bólmesiniń terezesi ashyq turǵanyn kórdi, alaıda syrtqa moıyn sozǵan eshkim joq. Grıgorıı: "Terezeni ashyq qaldyratyndaı jaz emes, bul ne hıkmet!" — dep oılady, mine dál osy kezde onyń týra aldynan baq ishinde birdeńe qarańdaǵandaı boldy. Kóleńkeniń tym tez jyljyǵanynan qyryq-otyz qadamdaı jerde, aldyńǵy jaqta qarańǵyda bireý júgirip ótkendeı kórindi. "Qudaı saqtaı gór!" — dep kúbirledi ne isterge bilmegen Grıgorıı, sonan soń ol, beliniń shoıyrylǵanyn da umytyp, qashqynnyń jolyn kese, sońynan túsip kep berdi. Baqtyń ishi odan góri buǵan kóbirek tanys bolǵandyqtan, ol tóteleı tartqan; al anaý bolsa monshaǵa qaraı qashyp barady, odan asqannan keıin ol syrtqa qarǵyp túsý úshin dýalǵa jarmasty... Odan kóz jazyp qalmaıynshy dep Grıgorıı de jantalasqan. Qashqyn tyrmysyp dýaldyń ústine shyqqan kezde ol kelip jetken edi. Yzalana aıqaılap jibergen Grıgorıı jan-dármen degende onyń eki aıaǵynan qos qoldap jarmasyp úlgerdi.

Sol shyǵar dep kúdiktenip edi, jańylmapty; ony tanı ketti, "ákesine qol kótergen azǵyn", tap sonyń ózi!

— Sen azǵyn óz ákeńdi óziń óltirmekpisiń! — dep aıqaılady shal tóńirekke túgel estirte, biraq tek osyǵan ǵana shamasy keldi; ol tóbesinen jaı túskendeı qulap tústi. Mıtá baqqa qaıta túsip, jerde jatqan shalǵa úńilip qarady. Mys kelsap áli Mıtányń qolynda bolatyn, endi ol ony shóptiń arasyna qaraı laqtyrdy. Biraq kelsap shóptiń arasyna túspeı, Grıgorııden eki qadam jerge, kózge birden shalynatyn súrleýdiń ústine baryp tústi. Ol aldynda sulap jatqan adamǵa birneshe sekýnd qarap turdy. Shaldyń basy qan-qan; Mıtá qolyn sozyp, sıpap kóre bastady. Ol kelsappen shaldyń tóbesin oıyp jiberdi me, álde tek "taldyryp qana tastady ma?" — dál sol mınýtta onyń tek osyǵan "ábden kóz jetkizgisi" kelgenin sońynan ol anyq esine túsirgen-di. Biraq qan shapshyp jatyr, tipti toqtar emes, Mıtányń dirildegen saýsaqtary áp-sátte jylymshy qanǵa boıalyp shyǵa keldi. Hohlakovanikine bararda qaltasyna sala shyqqan appaq jańa qol oramalyn alyp shaldyń basyna daǵy jaraǵa basqany, onyń mańdaıy men betindegi qandy súrtýge bosqa tyrysqany onyń áli esinde. Alaıda, álgindeı bolmaı-aq qol oramaly qanǵa malshyndy. "Qudaı-aý, munym ne meniń? — dedi kenet esin jıǵan Mıtá, — eger basyn jarsam, ony qalaı bilmekpin... Maǵan endi báribir! — dedi ol kilt úmiti úzilip, — óltirsem qaıteıin endi... Bul shaldy ne sor túrtti eken, jat endi osylaı!" — degende daýsy qatty shyqqan ol dýaldan syrtqa tez qarǵyp túsip, tuıyq kóshemen zyta jóneldi. Qanǵa malshynǵan oramalyn jumarlap oń qolyna qysyp alǵan edi, júgirip kele jatyp súrtúginiń artqy qaltasyna tyǵa saldy. Ol aldy-artyna qaramaı júgirgen edi; shahardyń qarańǵy kóshelerinde oǵan qarsy ushyrasqan biren-saran adamdar keıin sol kúni túnde bir jaqqa jantalasyp bara jatqan bireýdi kórgenin aıtqan bolatyn. Mıtá taǵy da Morozovanyń úıine jetkenshe jan ushyrǵan. Baǵana, ol ketisimen, Fená aǵa aýlashy Nazar Ivanovıchke baryp: ''Qudaı úshin búgin de, erteń de kapıtandy úıge kirgize kórmeńizshi" dep jalynǵan. Nazar Ivanovıch onyń ótinishin tyńdap bolǵasyn buǵan kelisken, alaıda, qas qylǵandaı, tez kelsin dep shaqyrtqan soń, joǵarydaǵy báıbisheniń bólmesine kóterilgen-di; ol ketip bara jatyp, derevnádan jýyrda ǵana kelgen óziniń nemere inisin, jıyrmalardaǵy jas jigitti kezdestirip, "sen aýlada bola turshy" dep tapsyrǵan, biraq kapıtan jaıynda eskertýdi umytqan edi. Sol zytqannan qaqpa aldyna kelip bir-aq toqtaǵan Mıtá tyqyldata bastady. Jigit ony birden tanydy: Mıtá oǵan birneshe ret shaılyq bergen. Ol qaqpany tez ashyp, Mıtány ishke kirgizdi, sodan keıin kóńildene kúlimsiregen ol: "Agrafena Aleksandrovna bul úıde joq qoı" — dep qulaqqaǵys etýge asyqty.

— Prohor, ol qaıda ketti? — dep Mıtá toqtaı qaldy.

— Baǵana, osydan eki saǵattaı buryn, Tımofeımen birge Mokroeǵa ketken.

— Onda ne bar? — dep zekirindi Mıtá.

— Ol arasyn bilmeımin, bir ofıserge ketti ǵoı deımin, tez jetsin dep bireý at jiberipti...

Mıtá ony tastaı salyp, eseńgiregen kisishe Fenányń bólmesine umtyldy.

V

OQYS SHESHİM

Fená ájesimen birge as úıde otyrǵan, ekeýi de uıyqtaýǵa yńǵaılanyp jatqan. Olar Nazar Ivanovıchke senip, bólmeni ishten bekitip almaǵan edi. Mıtá júgirip kirgen boıy Fenáǵa tap berip, onyń alqymynan aldy.

— Káne, tez aıt, ol qaıda ketti, Mokroeǵa kimge barmaqshy edi? — Ol terisine syımaı turǵan edi.

Eki áıel baqyryp jiberdi.

— Aı, qazir, aı, jarqynym Dmıtrıı Fedorovıch, qazir bárin aıtam, eshteńeni jasyrmaımyn, — dep záresi zár túbine ketken Fená shyr ete qaldy. — Ol Mokroedaǵy óziniń ofıserine ketken.

— Ol qandaı ofıser taǵy da? — dedi yzalanǵan Mıtá.

— Osydan bes jyl buryn tastap ketken, óziniń álgi burynǵy ofıseri ǵoı, — dedi taǵy da taqyldaı jónelgen Fená.

Dmıtrıı Fedorovıch onyń alqymynan qolyn bosatty. Betinen qany qashyp, bop-boz bop, úni óshken ol Fenányń aldynda sileıip turyp qalǵan edi, áıtse de, onyń bárin uqqandyǵy, bár-bárin erinniń emeýrininen-aq tolyq túsinip, bárin sezgeni kózinen sezilip turǵan. Ol sátte Mıtányń birdeńeni uqqan-uqpaǵandyǵyn shamalaýǵa Fená beısharanyń shamasy keldi deımisiń. Ol Mıtá kirip kelgende sandyq ústinde otyrǵan qalpynda, záre-quty qashyp, qorǵanǵysy kelgendeı eki qolymen aldyn qalqalap melshıip qalǵan edi. Qoryqqanynan eki kózi atyzdaı bolǵan Fená oǵan qadala qarady. Al Mıtányń eki qoly birdeı qanǵa boıalǵan-dy. Ol qashyp kele jatyp, samaıynan sorǵalaǵan terdi súrtkende mańdaıyna, oń jaq betine juqtyrǵan qannyń qyzyl daqtary qalypty. Fená esinen tanyp, dirildep-qalshyldap qalýǵa jýyq otyr, al eseńgireı bastaǵan aspaz kempir ornynan atyp turyp, Mıtáǵa bedireıe qarady. Dmıtrıı Fedorovıch sol qalpy bir mınýttaı turǵan soń, Fenányń qasyndaǵy bos oryndyqqa sylq etip otyra ketti.

Ol birdeńeni paıymdamaq túgil, záre-quty qashyp, meńireıip qalǵan edi. Biraq barlyǵy aıdan anyq-ty: eger sol ofıser bolsa — onda bul ony biledi, ol jóninde bárine ábden qanyq, Grýshenkanyń óz aýzynan estigen, osydan bir aı buryn hat kelgeni de belgili. Demek, osynaý beımaǵlum kisiniń ózi kelip jetkenshe bir aı boıy bári buǵan sezdirmeı, óte qupıa istelip jatqany ǵoı, al ol munyń qaperine de kirmegen! Alaıda, ol jaıynda bul neǵyp oılamaǵan? Sol ofıserdi bul qalaı ǵana umytqan, estı sala esinen shyǵarǵany nesi? Oǵan qubyjyqtaı kóringen qorqynyshty saýal mine osy bolatyn. Sóıtip, ol sol qubyjyqty endi kózimen kórip turǵandaı, záresi ushyp, qoryqqanynan arqasy muzdap bara jatqanyn sezingen edi.

Biraq ol momaqan, súıkimdi balasha, Fenámen aqyryn, momyn sóılesip ketti, ilkide onyń záresin alyp, jábirlep, jaman qorqytqany qaperinde joq tipti. Baıtal tursyn, bas qaıǵyda Fenádan táptishtep surastyra bastaǵany tym oǵash ári tańǵalarlyq kóringen. Mıtányń qan-qan qolyna odyraıa qaraǵanmen, Fená da onyń árbir saýalyna bar ynta yqylasymen, asyǵyp-úsigip jaýap berip jatty, ol tipti "aqıqat shyndyqty" túgel aqtarýǵa asyǵatyn sekildi edi. Bárin búge-shigesine deıin ejelep, tipti bir túrli qýanyshpen baıandaǵanda, muny Mıtány ashyndyrý úshin emes, qaıta oǵan shyn júrekten járdemdesý úshin istegen. Fená oǵan búgin kúnniń qalaı ótkenin, Alesha men Rakıtınniń kelgenin, óziniń esik aldynda qalaı kúzette turǵanyn, Grýshenkanyń qalaı júrip ketkenin, attanarynda ol tereze aldynda turǵan Aleshaǵa oǵan, Mıtenkaǵa, duǵaı sálem aıt degenin "óziniń ony bir sátke bolsa da shyn súıgenin ǵumyr baqı umytpasyn" dep tapsyrǵanyn bajaılap baıandady. Duǵaı sálemin estigende Mıtá myrs etip kúlip edi, bozarǵan bet-júzi alaýlap shyǵa keldi. Óziniń tym áýestigine tıtteı de qymsynbaǵan Fená endi oǵan bylaı dedi:

— Dmıtrıı Fedorovıch, qolyńyzǵa qarańyzshy, qan-qan ǵoı!

— Iá, — dedi Mıtá oılanbastan, sosyn óziniń eki qolyna selsoq kóz salǵannan keıin qan-qan qolyn da, Fenányń saýalyn da lezde umytty. Ol taǵy da únsiz qaldy. Onyń osynda júgirip kirgenine jıyrma mınýttaı ótken. Baǵanaǵy úreı basylǵan, biraq, ol endi ózge bir oqys sheshimge táýekel etkendeı me qalaı. Bir kezde ol ornynan túregelip, oıǵa shomǵan kúıi kúlimsireı qarady.

— Myrza-ekesi, bir bálege ushyraýdan saýsyz ba ózi? — dep kúbirledi, Mıtányń qaıǵy-qasiretine ortaqtasa alatyn eń jaqyn janashyryndaı, onyń qolyna taǵy da úńilgen Fená.

Mıtá taǵy da óziniń qolyna qarady.

— Qan ǵoı bul Fená, — dedi Mıtá, oǵan bir túrli oǵashtaý qarap, — adam qany bul, qudaı-aý, biraq ol qan nege tógildi eken! Alaıda... Fená... bir dýaldyń turǵany (ol Fenáǵa jumbaq aıtyp turǵandaı qarady), ol sondaı bıik, sondaı qaterli dýal, áıtse de... erteń tań ata, "kún shyǵarda", Mıtenka ol dýaldan bir-aq qarǵıdy... Fená, sen onyń qandaı dýal ekenin túsinbediń be, oqasy joq... báribir erteń bárin estısiń, bárin túsinesiń... al endi qosh bol! Bóget bolmaımyn, kózimdi joǵaltamyn, bul qolymnan keledi. Ómirdi qyzyqtaı ber, sáýleshim... meni bir sátke bolsa da súıgen ediń, endeshe Mıtenka Karamazovty ǵumyr baqı umytpa... Esińde me, ol meni hámanda Mıtenka dep ataýshy edi ǵoı?

Osydan keıin ol as úıden shyǵyp júre berdi. Al Fená bolsa, onyń bul qylyǵynan baǵana ol osynda basa-kóktep kirip, dúrse qoıa bergendegiden de jaman qorqyp ketken edi.

On mınýttan soń Dmıtrıı Fedorovıch baǵana tapanshasyn zaqyletke salyp ketken jas sheneýnik Petr Ilıch Perhotınniń úıine kelip kirdi. Saǵat segiz jarym bolyp qalǵan-dy, Petr Ilıch shaı ishkennen keıin "Astanalyq shahar" traktırine bılárd oınaýǵa baraıyn dep endi ǵana súrtúgin kıgen edi. Bul kelgende ol ketkeli jatqan. Betine qan juqtyryp alǵan Mıtány kórgende ań-tań bolǵan Petr Ilıch:

— Táńirim-aý! Sizge ne boldy? — dep surady.

— A, men be, — dedi Mıtá asyǵyp-úsigip, — men sizge aqshańyzdy qaıtaryp berip, alty atarymdy alaıyn dep keldim. Sizge kóp rahmet. Asyǵys edim, Petr Ilıch, tezirek berińizshi.

Petr Ilıch aıran-asyr tańyrqap barady: bir kezde onyń kózi Mıtányń qolyndaǵy ýystap ustaǵan aqshaǵa tústi, ǵajaby, ol aqshany osylaı ustaǵan kúıi kirgen edi, deni durys adam búıte me jáne bóten úıge osylaı kire me: aqshany ýystap alǵan oń qolyn, bireý kórsin degendeı, alǵa sozyp kirgeni nesi. Sheneýniktiń Mıtány aýyz úıden qarsy alǵan malaı balasy keıinnen ol úıge aqshany qolyna ustaǵan kúıi kirgen bolatyn, demek, kóshede de aqshany qolyna ýystap ustap kelgen; kil júz somdyq qyzyl ala qaǵaz aqshany qan-qan saýsaqtarymen qalaı ustap turǵanyn óz kózimmen kórdim degen. Áýesqoı jandardyń: onyń qolynda qansha aqsha bar? — degen sońǵy kezdegi suraqtaryna Petr Ilıch: "qaıdam, ondaıdy kózben shamalaý qıyn ǵoı, múmkin, eki myń shyǵar, úsh myń da bolýy ǵajap emes, áıteýir qomaqty, "qalyń" bolatyn" dep jaýap bergen. Al Dmıtrıı Fedorovıchtiń ózi keıinnen bylaı dep moıyndaǵan: "Onda meniń de kóńil kúıim qaı bir ońyp turdy deısiń, biraq mas emesim anyq, ishim alaburtyp, ne istep, ne qoıǵanymdy onsha baǵamdaǵan joqpyn, sondaı-aq bir túrli jınaqy sekildi de edim, birdeńe istemek bop, soǵan tyrysyp, biraq, ol qolymnan kelmegen sekildi edi. Asyǵyp-úsigip júrgem, dóreki jaýap bergem, eń tańqalarlyǵy, keı sátterde beıne eshbir qasiretke ushyramaǵandaı, tipti shat kóńildi sezingem".

— Sizge ne bolǵan, myna syqpytyńyzǵa qarańyzshy? — dep taǵy aıqaılap jiberdi meımanyna odyraıa qaraǵan Petr Ilıch. — Qalaısha, qanǵa boıalyp júrsiz, qulap qaldyńyz ba, nemene bul, túrińizge qarańyzshy!

Ol Mıtány shyntaǵynan alyp, aınanyń aldyna apardy. Óziniń qan juqqan betin kórgesin selk ete túsken Mıtá yzalanyp, qabaǵyn túıdi.

— Áı, bar bolǵyr! Endigi jetpegeni osy edi, — dep mińgirledi terisine syımaǵan ol, sodan keıin oń qolyndaǵy aqshany sol qolymen ustap turyp, qaltasynan apyl-ǵupyl qol oramalyn aldy. Alaıda, qol oramaly da qan-qan eken (ol bul oramalmen Grıgorııdiń basyn, betin súrtken-di): saý jeri qalmapty, juqqan qan qatyp qalǵandyqtan, jumarlanǵan oramaldyń tipti jazylatyn túri joq. Yzalanǵan Mıtá ony edenge laqtyryp tastady.

— Áı, bar bolǵyr! Sizde shúberek sekildi birdeńe joq pa... súrtinetin?

— Siz jaraly emessiz, tek qan juqtyryp alǵansyz ǵoı? Onan da jýynsańyzshy, — dedi Petr Ilıch. — Áne qoljýǵysh, men sizge járdemdeseıin.

— Qoljýǵysh deısiz be? Maqul... tek mynany qaıtsem eken? — Petr Ilıchke telmire qaraǵan Mıtá, onyń aqshasyn qaıtýdy beıne sol sheshetindeı-aq, bir túrli jaman ańyraǵan kúıi oǵan qolyndaǵy júz somdyqtardy kórsetti.

— Qaltańyzǵa salyńyz nemese anaý ústelge qoıyńyz, joǵalmaıdy.

— Qaltama salaıyn ba? Maqul, sóıteıin. Solaı etken jón shyǵar... Joq, bilesiz be, munyń bári ánsheıin sandyraq! — dep aıqaılady ol, kenet esin jınaǵan kisishe. — Bilesiz be: áýeli meniń sharýamdy támamdaıyq, siz meniń tapanshamdy berińiz, al men sizdiń aqshańyzdy qaıtaraıyn... óıtkeni ol maǵan óte-móte qajet... sosyn meniń ýaqytym joq, asyǵyspyn...

Sóıtip, ol bir júz somdyqty alyp, Petr Ilıchke ustata berdi.

— Meniń qaıyratyn aqsham joq qoı, nemene, basqa usaǵyń joq pa? — dedi sheneýnik.

— Joq, — dedi Mıtá qolyndaǵy aqshaǵa taǵy bir qaraǵan soń, sodan keıin, ózine-ózi senbegendeı, ústindegi eki-úsh qaǵazdy saýsaǵymen qaıyryp qarady, sosyn: — joq, bári de osyndaı, — dedi taǵy da Petr Ilıchke qaıtadan telmire qaraǵan ol.

— Osynshama aqshany qaıdan aldyńyz? — dep surady sheneýnik. — Toqtaı turyńyz, qazir malaıymdy Plotnıkovtarǵa jumsaı qoıaıyn. Dúkenin kesh jabýshy edi — tek usaqtap bermeı júrmese. Áı, Mısha, — dep daýystady ol aýyz úıge qarap.

— Plotnıkovtardyń dúkenine jumsasań — bul tipti ǵajap boldy ǵoı! — dep qýanyp ketti Mıtá, nendeı bir qyzyqty oı sap ete qalǵandaı. — Mısha, — ol kirip kelgen balaǵa burylyp qarady, — bilesiń be, Plotnıkovtarǵa tez bar da, Dmıtrıı Fedorovıch sálem aıtty, qazir ózi de keledi de... Sonsoń, mynany aıtýdy umytpa: men barǵansha úsh dojnadaı shampan daıyndap qoısyn, ana joly Mokrosǵa barǵanymdaǵydaı býyp-túıip ázirlesin.. Onda men tórt dojnasyn alǵan edim, — dep ol endi Petr Ilıchke qarady, — Mısha, sen saspa, olar bárin biledi, — dedi ol, sodan keıin qaıta balaǵa burylyp. — Qulaq salǵyn: syr, strasbýrg samsasyn, súrlegen balyq, tuzdaǵan shoshqa maıyn, ýyldyryq salýdy umytpasyn, qysqasy, qolynda bar jyly-jumsaqtyń bárinen júz, júz jıyrma somǵa shamalap daıyndaı bersin, ótken jolǵydaı... Sosyn mynany da aıt: bazarlyq degendeı birdeńelerdi, kámpıt, almurt, eki-úsh nemese tórt qarbyz — joq, bir qarbyz da jetedi, shokolad, muz kámpıt, mámpásı, saǵyz salýdy da umytpasyn — qysqasy, ana joly Mokroeǵa alyp ketkenimdeı etip, shampandy qosa eseptegende úsh júz somǵa daıyndap qoısyn... Bul joly da dál sondaǵydaı bolsyn. Eger sen Mısha bolsań, umytpasqa tıistisiń... Onyń aty Mısha ǵoı! — dep ol taǵy da Petr Ilıchke burylyp qarady.

— Toqtaı turyńyzshy, — Mıtádan kóz almastan mazasyzdana tyńdaǵan Petr Ilıch onyń sózin bólip jiberdi, — munyń bárin ózińiz barǵasyn aıtqanyńyz jón, áıtpese ol bala bárin shatastyrady.

— Shatastyratynyn kórip turmyn, ol shatastyrady! Eh, Mısha, kyzmetińniń aqysyna seniń betińnen súıeıin dep tursam... Eger shatastyrmaıtyn bolsań, on som beremin, júgir tez... Shampandy, eń bastysy shampandy shyǵaryp qoısyn, sosyn konákty, qyzylyn da, aǵyn da umytpaspyn, ana jolǵydaı etsin... Onda qalaı istegenin olar biledi.

— Siz nege til almaısyz! — shydamy taýsylǵan Petr Ilıch aıqaılap jiberdi. — Men aıttym ǵoı, ol tek aqshany usaqtatyp alyp, dúkendi jappaı tura turyńdar dep eskertip kelse boldy, sosyn ózińiz barasyz da, bárin aıtasyz. Aqshańyzdy berińizshi. Marsh, Mısha, bir aıaǵyń anda, ekinshi aıaǵyń mynda bolsyn! — Meımanynyń qan juqqan betine, dirildegen saýsaqtarymen bir ýys aqshany ustaǵan qan-qan qolyna tańyrqaǵandyqtan aýzyn ashyp, úreıi qashyp, bajyraıa qarap qalǵan bala onyń aıtqanynan túk te túsinbegenin sezgesin Petr Ilıch, sirá, Mıshany ádeıi tezirek shyǵaryp jibergendeı edi.

— Al, endi jýynýǵa júrińiz, — dedi Petr Ilıch qatqyl únmen.

— Aqshańyzdy ústelge qoıyńyz nemese qaltańyzǵa salyńyz... Mine, solaı, júrińiz. Súrtúgińizdi sheshseńizshi.

Sóıtip, onyń súrtúgin sheshýine járdemdese bastaǵan ol kenet taǵy da aıqaılap jiberdi:

— Myna qarańyz, súrtúgińiz de qanǵa boıalypty ǵoı!

— Bul.. bul súrtúkke juqqan qan emes. Azdap jeńiniń aýyz jaǵy ǵana bolmasa... Bul qan qol oramaldan ótken. Fenánykine barǵanda artqy qaltadaǵy qol oramaldyń ústine otyrǵanymda ótip ketken ǵoı, — dep túsindirdi Mıtá nendeı bir tańǵalarlyq ańǵaldyqpen. Petr Ilıch tunjyrap turyp tyńdady.

— Urynshaq bolarsyz, tegi; bireýmen tóbeleskensiz ǵoı, — dep kúbirledi ol Mıtá jýyna bastady. Petr Ilıch qumyradan sý quıyp turdy.

Mıtá sasqalaqtap, qolyn durystap sabyndaı almady (keıin Petr Ilıchtiń esine túsirgenindeı, onyń qoly dirildep ketken edi). Petr Ilıch oǵan qolyńdy kópirte sabyndap, qattyraq ysqylasańshy degen. Osy mınýttan bastap ol Mıtáǵa onan saıyn óktem bola bastaǵan edi. Oraıy kelgende aıta ketelik: ol ynjyq minezdi jigit emes-ti.

— Qarasańyzshy, tyrnaqtaryńyzdyń astyn jýmapsyz; al, endi betińizdi ysqylańyz, mine myna tusyn: samaı jaqty, qulaqtyń aldyn... Siz osy jeıdeńizben ketpeksiz be? Qaıda barmaqsyz? Qarańyzshy, oń jeńińizdiń qaıyrmasy túgel qan...

— Iá, qan juǵypty, — dedi Mıtá jeńiniń qaıyrmasyn qarap jatyp.

— Basqa jeıde aýystyryp kımeseńiz bolmaıdy.

— Asyǵyspyn. Men mine bylaı etem... — dedi súlgimen betin, qolyn súrtip, súrtúgin kıip jatyp, sózin odan ary jalǵastyrǵan Mıtá, — men mine jeńimniń aýzyn ishine qaraı bylaı qaıyryp qoıamyn, sonda ol baıqalmaıdy... Kórdińiz be!

— Endi aıtýyńyzǵa bolady, qaı jerde ne nársege urynyp qaldyńyz? Bireýmen tóbelesken joqsyz ba? Ana jolǵydaı, taǵy da traktırde me? Anada shtabs-kapıtandy saqalynan súırelep sabap ediń, taǵy da sonymen be? — dedi Petr Ilıch onyń ótkendegi qylyǵyn betine basqandaı. — Taǵy kimdi sabadyń... múmkin, óltirip te tastaǵan shyǵarsyz?

— Seniki sandyraq! — dep mińgirledi Mıtá.

— Qalaı sandyraq bolady?

— Qaıtesiń sony, — dedi Mıtá kenet myrs etip. — Men ilkide alańda bir kempirdi ushyryp túsirdim.

— Ushyryp túsirdim? Kempirdi me?

— Shaldy! — Petr Ilıchtiń betine týra qaraǵan Mıtá kúlip turyp, sańyraýmen sóılesip turǵandaı aıqaılap ketti.

— Áı, saıtan alǵyr, birese shal, birese kempir... nemene, sen óziń bireýdi óltirip tastaǵannan saýmysyń?

— Tatýlastyq. Áýeli jaǵalasyp edik, sosyn tatýlastyq. Osynda bir jerde. Dostasyp ajyrastyq. Bir aqymaq... ol meni keshirdi... endigi keshirgen de shyǵar... Eger túregelse, keshirmes te edi, — Mıtá kenet kózin qysqan boldy, — tek bilesiz be, Petr Ilıch, estımisiz, sony qaıtesiz, keregi joq! Dál osy mınýtta kerek emes! — dedi úzildi-kesildi Mıtá.

— Kez kelgenmen kerise ketýge qumarsyz, sosyn aıtyp jatqanym ǵoı... ana joly álgi shtabs-kapıtanǵa joqqa bola baılandyńyz... Tóbeles shyǵardyńyz, endi mine saýyq-saıran salýǵa bara jatyrsyz. — Sizdiń minezińiz belgili ǵoı. Úsh dojna shampan aparmaqsyz -sonsha ishkilik nemenege kerek?

— Bárekeldi! Endi alty atarymdy berińizshi. Qudaı aqyna, asyǵyspyn. Senimen áńgimelesýge qumarmyn, baýyrym, biraq ýaqytym joq. Sonsoń, onyń tipti keregi joq, sóılesýge endi kesh. A! Aqsham qaıda, qaıda qoıyp em? — dedi sasqalaqtaǵan ol qaltasyna qolyn salyp jatyp.

— Ústelge qoıǵansyz... ózińiz... áne jatyr. Umyttyńyz ba? Sizge aqsha da bir, jaı qaǵaz nemese sý da bir ǵoı. Mine, alyńyz tapanshańyzdy. Tańym bar, baǵana saǵat altyǵa ketkende myna tapanshańdy on somǵa zaqyletke salyp ediń, endi mine birneshe myńdy ýystap júrsiń. Eki nemese úsh myń bar shyǵar.

— Úsh myń bolyp qalar, — dedi aqshasyn shalbarynyń jan qaltasyna salyp jatyp kúlgen Mıtá.

— Búıtip júrip joǵaltasyz ǵoı. Álde altyn kenishi bar ma edi sizde?

— Kenish? Altyn kenishi deımisiz? — qatty aıqaılap jibergen Mıtá qarqyldap kúldi. — Perhotın, kenishke barǵyńyz kele me? Tek nıet bildirseńiz boldy, osyndaǵy bir hanym sizge úsh myń somdy ustata salady. Kenishti janyndaı jaqsy kórgendiginen ol maǵan da ustata saldy. Hohlakovany bilýshi me edińiz?

— Tanystyǵym joq, biraq estigenim, kórgenim bar. Ol sizge neǵyp úsh myńdy bere saldy. Jaıdan-jaı ustata salǵany ma? — dep Petr Ilıch oǵan kúdiktene qarady.

— Onda siz erteń, kún shyqqan soń, máńgi baqı balǵyn jas Feb qudaı taǵalany marapattap, madaqtap kókke kóterilgesin sol hanymǵa, Hohlakovaǵa baryp, odan ózińiz surap kórińiz: ol maǵan úsh myńdy berdi me eken, álde bermedi me eken? Surap bilgennen neńiz ketedi.

— Men sizderdiń qarym-qatynastaryńyzdy bilmeımin ǵoı... biraq, osynshama senimdiligińizge qaraǵanda, berse bergen shyǵar. Al siz qolyńyzǵa aqsha tıgen soń, Sibirge attanýdyń ornyna, basqa bir jaqqa... Shynynda da, siz endi qaıda bet túzemeksiz, a?

— Mokroeǵa.

— Mokroeǵa barmaqsyz ba? Tún jamylyp ne bar onda!

— Keshegi masaıraǵan Maıstrúk, endi qaldy tunjyrap! — dep kúbirledi kenet Mıtá.

— Tunjyraǵany qalaı? Myń-myńdap ýystap júrip tunjyraı ma eken?

— Men aqshany aıtyp turǵam joq. Myńdaǵan aqshasy qurysyn!

Men urǵashynyń minez-qulqyn aıtam:

Sengish áıel minezi,

Qubylmaly, qulyqsyz.

Men Ýlısspsn kelisemin, ol osylaı degen bolatyn.

— Ne degenińizdi túsinsem buıyrmasyn!

— Nemene, mas dep turmysyń?

— Mas emessiń, onan beter jamansyń.

— Meniń jan dúnıem mas, Petr Ilıch, jan dúnıem mas, áıtse de, jeter, jeter endi...

— Ne istemeksiz, tapanshany oqtamaqshysyz ba?

— Iá, oqtap alýym kerek qazir.

Mıtá shynynda da tapanshanyń qorabyn ashyp, oq-dári salatyn múıiz qutynyń tyǵynyn alyp, oq-dárini salǵan soń, myqtap tyǵyndady. Sodan keıin oqty salmastan buryn eki saýsaǵynyń ushymen shyraǵdannyń ústine ustap turyp, ony qarap kórdi.

— Siz oqty nesine qarap kórip jatyrsyz? — dep surady abyrjyńqyraı kóz salǵan Petr Ilıch.

— Jaı. Birdeńe elestegesin. Eger siz osy oqty qulaq shekeńizden sart etkizbek bolsańyz, tapanshańyzdy oqtamastan buryn áýeli bir qarap alar ma edińiz?

— Ony qarap kórýdiń qajeti ne?

— Meniń mıyma qadalatyn osy oq emes pe, endeshe, onyń qandaı ekenin kórip alý qyzyq qoı... Áıtse de, bul sandyraq, bolmashy bir sandyraq. Mine, boldy, — dedi ol oqty salyp, myqtap tyǵyndaǵan soń. — Petr Ilıch, baýyrym, bul sandyraq, bári de sandyraq, eger sen munyń qandaı sumdyq sandyraq ekenin bilseń ǵoı! Endi maǵan qaǵaz berińizshi.

— Mine qaǵaz.

— Joq, jyltyr, taza, jazatyn qaǵaz kerek. Mine mynadaı. Sosyn Mıtá ústelden qalamdy alyp, qaǵazǵa bolmashy birdeńeni súıkeı saldy da, qaǵazdy tórtke búktep, jeletkesiniń qaltasyna tyqty. Tapanshany qorabyna salyp, aýzyn kilttegennen keıin qolyna aldy. Sodan soń Petr Ilıchke muńaıa qarap, yrjıyp kúldi.

— Endi kettik, — dedi ol.

— Qaıda baramyz? Joq, toqtańyz... Siz álgi oqty, tegi, atylyp ólý úshin ázirlegensiz ǵoı... — dedi abyrjyǵan Petr Ilıch.

— Jaı sandyraq ta! Meniń ómir súrgim keledi, men ómirdi súıemin! Sen muny bilip qoı, men altyn shashy buıralanǵan Feb pen jaryq dúnıeni jaqsy kórem... Marhabatty Petr Ilıch, sen bylaı kete alasyń ba?

— Bylaı ketkeni qalaı?

— Jol ber degenim ǵoı bul. Ári jaqsy, ári jeksuryn pendeńe jol berýiń kerek. Jol bergende, jeksuryn kisiń súıkimdi jan bolatyndaı etip beretin bol. Sonsoń, bylaı degin: jaratqannyń ózi jar bolsyn, bara berińiz, kete berińiz, al men...

— Al siz she?

— Boldy, kettik.

— Qudaı aqyna, men qazir bireýge baryp aıtarmyn, — dedi Petr Ilıch oǵan qarap, — sizdi onda jiberýge bolmaıdy. Sizge qazir Mokroeǵa barýdyń keregi ne?

— Onda bir áıel bar, sony kórýim kerek, sózdi doǵar, Petr Ilıch, bitti!

— Tyńdaǵyn, siz aýsar bolsańyz da, maǵan háman bir túrli unaıtyn edińiz... mazasyzdana berip turǵanym sodan ǵoı.

— Rahmet saǵan, baýyrym. Meni aýsarsyń dediń be? Aýsarlar, aýsarlar! Men: aýsarlar! — dep qaqsaımyn. A, Mısha kelip qapty ǵoı, men ony qalaı umytqanmyn.

Usaqtalǵan bir ýys aqshany alyp asyǵyp-úsigip kirip kelgen Mısha, Plotnıkovtardyń úıinde shólmekterdi, balyqty, shaıdy jınastyryp "bári dúrligisip" jatqanyn — qazir barlyǵy daıyn bolatynyn aıtty. Mıtá bir on somdyqty alyp Petr Ilıchke berdi de, ekinshisin Mıshaǵa laqtyrdy.

— Siz oǵan nege aqsha beresiz! — dedi shamdanǵan Petr Ilıch. — Meniń úıimde bulaı etýge bolmaıdy, bul jas balany buzýmen teń. Aqshańyzǵa ıe bolsańyzshy, mine mynda salyńyz, bosqa nege shasha beresiz? Erteń kerek bolady, áıtpese taǵy da maǵan kelesiz ǵoı on som surap. Jan qaltaǵa ýqalap tyǵa salatynyńyz ne bul? Joǵaltasyz dep turmyn ǵoı!

— Tyńdaǵyn, dostym, maǵan erip Mokroeǵa júrseń qaıtedi?

— Maǵan onda ne bar?

— Onda, qazir men bir shólmektiń aýzyn ashaıyn, sosyn ekeýmiz ómir úshin iship jibereıik! Meniń ishkim kep tur, ásirese senimen birge otyryp ishýge qumarmyn. Sen ekeýmiz esh ýaqytta birge otyryp ishken joqpyz ǵoı, a?

— Traktırde ishýge bolar edi, júr sonda kettik, qazir men de sonda baraıyn dep turmyn.

— Traktırge barýǵa meniń ýaqytym joq, onan da Plotnıkovtardyń dúkenine baraıyq ta, art jaq bólmesinde otyryp isheıik. Saǵan bir jumbaq aıtaıyn ba qazir?

— Aıtsań aıt.

Mıtá jeletkesiniń qaltasynan álgi qaǵazyn alyp, Petr Ilıchke kórsetti. Onda iri áriptermen ap-anyq qyp bylaı dep jazylypty: "Búkil ómirim úshin ózimdi-ózim azapqa salamyn, búkil ómirimdi jazalaımyn!"

— Bireýge baryp aıtpasa bolmas, qazir bireýge baryp aıtam, qazir, — dep kúbirledi Petr Ilıch qaǵazdy oqyǵan soń.

— Oǵan seniń ýaqytyń joq, dostym, onan da kettik ishýge, marsh!

Plotnıkovtardyń dúkeni Petr Ilıchtikine ne bary bir úıden keıin, kósheniń buryshynda bolatyn. Bul bizdiń shahardaǵy baı saýdagerlerdiń menshigindegi eń basty bakaleı edi jáne de óte jaqsytyn. Onda astananyń kez kelgen dúkeninde bolatyn ne kerektiń bári: "aǵaıyndy Elıseevterdiń" sharaby, túrli jemister, sıgar, shaı, qant, kofe taǵy basqalary árqashan bar-dy. Dúkende úsh pirkázshik tapjylmaı otyratyn da, eki qol bala erteli-kesh zyr qaǵyp júretin. Ólkemiz jutańqyrap, pomeshıkter kóship ketip, saýda nasharlaǵanymen, bul dúken burynǵysynsha tabysqa kenelip, tipti jyldan-jylǵa baıı túsken: mundaı zattardy satyp alýshylar áli de tabylatyn. Dúkende Mıtány asyǵa kútip otyrǵan-dy. Osydan úsh-tórt juma buryn birneshe júz somdy qolma-qol tólep (árıne, oǵan qaryzǵa eshkim de bermes edi), ár túrli taýar men araq-sharapty úıip-tógip alǵany olardyń áli esinde bolatyn, olar onyń, tap qazirgideı, onda da qyzyl ala júz somdyqtardy býdyratyp ustap júrgenin, ózine taýar men araq-sharapty, taǵy basqa zattardy qanshaǵa satyp jatqanyn bilmeı jáne muny tipti bilgisi de kelmeı, aqshasyn betaldy shashqanyn da umytpaǵan. Onda onyń Grýshenkany ertip alyp Mokroeǵa baryp, "bir túnde jáne erteńine úsh myńdy jyn-oınaqqa salyp bitirip, sosyn kók tıynsyz, jalań but oralǵanyn" keıinnen kúlli shahar bop sóz qylǵan. Bir qosyn syǵandy onyń ózi jınap alǵan eken (sonda osy mańda kezip júrgen), olar onyń mastyǵyn paıdalanyp, eki kúnde sympıtyp shyǵarypty, qymbat araq-sharapty sýsha simiripti desken. Ol sasyq mujyqtardy shampanmen sýaryp, derevnányń qyz-qatyndaryn kámpıt pen strasbýrg samsasyna toıǵyzypty dep mazaq etken. Shaharda, ásirese traktırge jınalǵandar, sondaǵy aıanbaı "shashylyp-tógilgenim" úshin Grýshenka maǵan "tek baltyrynan ǵana súıgizdi, basqasynan quramaı qaptym ǵoı" — dep jurttyń kózinshe Mıtánys ózi ashyqtan-ashyq moıyndaǵanyn da kúlki qylǵan.

Mıtá Petr Ilıchti ertip dúkenge kelgende, esik aldynda kilem jabylǵan kúımege jegilgen qońyraý-syldyrmaqtary bar úsh at jekkenniń delbesin ustaǵan jámshik Andreı ony kútip, daıyn otyr eken. Dúkendegiler taýardy bir jáshikke "rettep salyp", endi qaqpaǵyn shegelep, kúımege qoıý úshin Mıtányń kelýin ǵana kútip turǵan. Petr Ilıch tańǵaldy.

— Myna troıka saǵan qalaı tap bola ketti? — dep surady ol Mıtádan.

— Saǵan kele jatyp myna Andreıdi kezdestirdim de, oǵan dereý dúkenniń aldyna keletin bol, sol aradan kezdesemiz degenmin. Ýaqytty zaıa ketirýge bola ma! Ótken joly Tımofeı aparǵan edi, endi ol joq, meniń aldymda ǵana bir sıqyrly sylqymdy alyp ketipti. Qalaı, Andreı, biz kóp keshigemiz be?

— Olar bizden buryn barsa, bir-aq saǵat buryn barady, múmkin oǵan da jetpes, biz keshiksek ne bary bir-aq saǵat keshigemiz! — dedi Andreı julyp alǵandaı. — Tımofeıdi ózim shyǵaryp salǵam, onyń jaıy belgili ǵoı. Dmıtrıı Fedorovıch, olarǵa bizben teńesý qaıda, eger birge attansaq, shańymyzǵa da ilese almas edi. Buryn jetý ońaı bolmas! — búrmeli beshpetin kıip, shekpenin qolyna alǵan, áli jigit aǵasy bola qoımaǵan aqsary, ashań jámshik qyzbalana sóıledi.

— Eger bir-aq saǵatqa keshikseń, elý som berem araq ishýińe.

— Bir saǵat degen sóz bop pa, Dmıtrıı Fedorovıch, olar bizden bir saǵat túgil, jarym saǵat ta buryn jete almaıdy!

Mıtá jarlyq bergende asyǵyp-aptyǵyp, sózderi bir túrli júıesiz shyǵyp, birdi aıtyp birge ketken edi. Ol bir oıdyń basyn bastap, aıaǵyn tastap jatty. Sondyqtan Petr Ilıch sózge aralasyp, áńgimeni demdep jibergendi jón kórdi.

— Tórt júz somǵa, dál ana jolǵydaı bolsyn, keminde tórt júz somǵa salyńdar báriń — dep buıyrdy Mıtá. — Tórt dojna shampan, odan bir shólmek te kem bolmasyn.

— Saǵan sonshama shampannyń keregi ne? Toqtaı tur! — dedi yza bop ketken Petr Ilıch. -Mynaý neǵylǵan jáshik? Onda ne bar? Osy jáshikte tórt júz somnyń taǵamdary bolǵany ma? Sasqalaqtaǵan pirkázshikter oǵan dereý túsindire bastady: bul birinshi jáshik qana, onda alty shólmek shampan men tiske basatyn birdeńeler, kámpıt, mámpásı taǵy basqalary sekildi "barǵan boıda kerek bolatyn taǵamdar" ǵana bar dep máımóńkeletti. Al negizgi taǵamdar men "shıkilik" ana jolǵydaı, ekinshi jáshikke býyp-túıilip, úsh at jegilgen ózgó arbamen sizderdiń sońdaryńnan ile-shala jóneltilip, der kezinde jetkiziledi, "Dmıtrıı Fedorovıchtiń izinshe, kóp bolsa bir saǵattan soń jetedi".

— Alaıda bir-aq saǵat, odan artyq keshikpesin, sonan soń mámpásı men saǵyzdy kóbirek salyńdarshy; qyzdar unatýshy edi, — dep shegelep tapsyrdy Mıtá.

— Saǵyzyń — jaraıdy. Al tórt dojna shampanǵa jol bolsyn? Bir dojnasy da jetedi, — dedi ashý qysýǵa aınalǵan Petr Ilıch. Ol pirkázshiktermen saýdalasa bastady, esep aıyrý qaǵazyn talap etip, qashan ony kórgenshe tynyshtalǵysy kelmedi. Áıtse de, tek bir júz somdy ǵana únemdete aldy. Aqyry, taýarlardyń jalpy quny úsh júz somnan aspasyn dep kelisildi.

— A, meıli, kúl bolmasa búl bolsyn! — dedi kúıingen Petr Ilıch kenet oıǵa shomǵan pishinmen, — meniń qımam nege qyshıdy? Jelmen kelgen, jelmen ketedi degen osy mine!

— Mynda júrseńshi, aqylshym, mynda júr, ashýlanba, — dep Mıtá ony túkpir jaqtaǵy bólmege súıredi. — Qazir bizge bir shólmekti ashady, sosyn ekeýmiz ishemiz ony. Eh, Petr Ilıch, onan da maǵan erip júrseńizshi, siz bir jany jaısań adamsyz ǵoı, men sizdeılerdi unatamyn.

Mıtá kir-kir sýlyqpen jaba salǵan kishkentaı ústeldiń aldyndaǵy taldan toqylǵan shaǵyn oryndyqqa otyrdy. Petr Ilıch oǵan qarama-qarsy jaıǵasty, sosyn lezde shampan da ákelindi. Myrzalardyń ýstrısaǵa, "jańada ǵana alynǵan ǵajap ýstrısaǵa" zaýqy soqpaı ma eken dep qulaqqaǵys etip te jatyr.

— Ýstrısasy qurysyn, men ondaı báleńdi aýyzǵa da almaımyn, basqa eshteńe de kerek emes, — dep kirjiń etti Petr Ilıch.

— Ýstrısa jep otyrýǵa ýaqyt joq, — dedi Mıtá, — onyń ústine tábetim tartpaıdy. Bilesiń be, dostym, — dedi ol kenet kóńili bosap, — men osynaý josyqsyzdyqtyń bárin esh ýaqytta unatqan emen.

— Ony kim unatýshy edi! Ǵapý etińiz, mujyqtardy sýarýǵa deni durys adam úsh dojna shampan ala ma, bul kimniń bolsa da jynyna tıer.

— Meniń aıtpaǵym ol emes. Men tıanaqty tártipti aıtam. Tártip, tıanaqty tártip bolmady ǵoı mende... Biraq... onyń bári bitti, endi ýaıymdaıtyn eshteńe joq. Endi kesh, qurysyn! Meniń búkil ómirim tártipsiz ótti, endi tártipke kóshý kerek. Jańyltpashtap kettim be, a?

— Jańyltpash aıtyp otyrǵan joqsyń, sandyraqtap otyrsyń.

Madaqtaımyn bu jalǵanda táńirini,

Madaqtaımyn haq taǵala táńirimdi!

Osy bir eki jol óleń bir kezde meniń ózegimdi jaryp shyǵyp edi, bul óleń emes, kózdiń jasy... ózim shyǵarǵam... biraq, shtabs-kapıtandy saqalynan súıregen kezde emes...

— Sen kenet ony nelikten eske aldyń?

— Men nelikten ony eske alýym kerek? Sandyraq! Bul jalǵandaǵynyń bári bitpek, bári teńelmek, sosyn syzyq tartylyp — astyna qorytyndysy shyǵarylady.

— Maǵan seniń alty ataryń elesteı beredi.

— Tapansha da sandyraq! Qıaldaı bermeı, mynany ishseńizshi. Men ómirdi súıem, ómirdi tym jaqsy kóretinim sonsha, tipti janym túrshigip ketedi. Jeter! Ómir úshin, baýyrym, ómir úshin isheıikshi, ómir úshin tost kótereıikshi! Men ózime-ózim nege rızamyn? Men aramza bola tura, ózime rızamyn. Alaıda, aramza bola tura, ózime-ózim nege rıza bolatyndyǵymnan jan azabyna túsip júrmin. Jan bitkenge aq batamdy beremin, men qazir jasaǵan nem men onyń jaratqan pendelerine batamdy baǵyshtaýǵa ázirmin, biraq... bir jerkenishti jándikti qurtý kerek edi, jorǵalap júrip, ózgelerdiń ómirin búldirmeýi úshin ony óltirý kerek... Súıikti baýyrym, káne, ómir úshin isheıikshi! Ómirden qymbat ne bolýshy edi! Eshteńe joq, túk te joq! Ómir úshin jáne aıdaı arýlardyń biri úshin.

— Ómir úshin, sonsoń, seniń aıdaı arýyń úshin ishsek isheıik. Bir staqannan iship saldy. Mıtá masaırap, serpilip otyrsa da, bir túrli muńly kóringen. Ony bir zildeı qaıǵy-qasiret ezip bara jatqandaı edi.

— Mısha... myna kirgen seniń Mıshań ba? Mısha, aınalaıyn, Mısha, beri kelshi, altyn shashy buıralanǵan Feb úshin myna staqandaǵy shampandy iship qoıshy, erteńgi...

— Sen ne istemeksiń! — dep aıqaılap jiberdi shamdanǵan Petr Ilıch.

— Qarsy bolmashy, eshteńe etpes, men úshin iship qoısyn.

— E-eh!

Mısha staqandy tóńkere salyp, taǵzym etti de, shyǵyp ketti..

— Kópke deıin umytpaıtyn bolady, — dedi Mıtá. — Men bir áıeldi súıemin, ǵashyqpyn! Áıel degenimiz ne? Ol jer júziniń padıshasy! Petr Ilıch, meni muń basty, men muńlymyn. Gamlettiń: "Gorasıo, men jabyǵyp bittim, meni muń basty... Ah, beıshara Iorık!" — degen sózderi esińde me. Bálkim, sol Iorık men shyǵarmyn. Dál osy sátte men Iorıkpin, al qýarǵan bas súıek keıinnen. Petr Ilıch ony únsiz tyńdap otyrǵan edi, sonsoń Mıtá da únsiz qalǵan-dy.

— Anaý neǵylǵan kúshik? — dep selqostaý surady ol pirkázshikten, qara kózi jyltyrap buryshta jatqan kishkentaı ádemi sabalaq ıtti kórgen soń.

— Varvara Alekseevnanyń, bizdiń bıkemizdiń qanden ıti ǵoı, — dep jaýap berdi pirkázshik, — baǵana ala kelgen eken, umytyp ketipti. Aparyp tastaý kerek endi.

— Dál osyndaı bir kúshikti kórgenim bar edi... polkta... — dedi oıǵa shomǵan Mıtá, — tek onyń artqy bir aıaǵy kemtar bolatyn...

— Erteń oralmaısyń ba?

— Oralǵanda qandaı.

— Esep aıyrysamyz ba? — dedi jylmańdaǵan pirkázshik.

— A, ıá, esepteseıik! Árıne, eseptesemiz!

Mıtá qaltasyndaǵy bir býda aqshany taǵy da alyp, qyzyl ala júz somdyqtyń úsheýin sórege tastaı berdi de, dalaǵa shyqqansha asyqty. Barlyǵy onyń sońynan esik aldyna shyǵyp, bas ıip taǵzym etip, qaıyrly sapar tilep jatty. Andreı ilkidegi konáktan keıin

bir qyrq etti de, lyp etip otyrǵyshqa jaıǵasty. Mıtá otyrýǵa endi yńǵaılana bergende, kútpegen jerden Fená paıda bola ketti. Ol entige basyp kelgen boıda, oǵan qolyn sozyp baqyryp, aıaǵyna jyǵyla ketti:

— Kóketaı, Dmıtrıı Fedorovıch, jarqynym, bıkeshke tıe kórmeńizshi! Men sizge bárin aıtyp berdim ǵoı!.. Sosyn, anaý jigitke de tımeńizshi, qalaı degenmen, burynǵy naqsúıeri emes pe! Ol endi Agrafena Aleksandrovnaǵa úılenbekshi, Sibirden sol úshin oralypty... Kóketaı, Dmıtrıı Fedorovıch, bireýdiń ómirine qıanat jasaı kórmeńizshi!

— Te-te-te, mine gáp qaıda jatyr! Soıqandy onda barǵasyn shyǵarmaqshy ekensiń ǵoı! — dep kúbirledi ishinen Petr Ilıch. — Endi bári aıqyn boldy, endi túsinbeıtin eshteńe joq. Dmıtrıı Fedorovıch, eger adamgershiligiń bolsa, qazir tapanshany maǵan qaıtar, — dep aıqaılap jiberdi ol Mıtáǵa, — Dmıtrıı, estımisiń!

— Tapanshany ma? Sabyr et, dostym, jolaı men ony shalshyqqa laqtyryp ketem, — dep jaýap berdi Mıtá. — Fená, túregel, meniń aıaǵyma jyǵylýdyń qajeti joq. Mıtá eshkimge tımeıdi, ol aqymaq endi eshkimge de tımeıdi. Onan da, — dedi Mıtá arbaǵa otyryp jatyp, -Fená, baǵana men seni renjittim ǵoı, sol úshin keshirim suraımyn, men ońbaǵandy keshire gór... Al, eger keshire almasań, onda da báribir! Óıtkeni endi maǵan eki dúnıe birdeı! Kettik, Andreı, bas qamshyny! Andreı delbeni qaqty; doǵadaǵy kishkentaı qońyraý shyldyrlaı jóneldi.

— Petr Ilıch, qosh bol! Endi kórisemiz be, joq pa!..

"Mas bolmasa da, ne dep sandyraqtap ketti! — dep oılady Petr Ilıch onyń sońynan qarap turyp. Mynalardyń ekinshi arbamen jiberiletin qalǵan azyq pen araq-sharapty daıyndaýyna bas-kóz bolaıyn, áıtpese bular ony aldap, jep keter" degen oımen ol dúkende bola turaıynshy dep oılap edi, sonan soń, aıaq astynan ózine-ózi yza bop bir túkirip tastady da, traktırge bılárd oınaýǵa ketti.

— Aqymaqtyǵy bolmasa, jaman jigit emes, — dep kúbirledi ol kele jatyp. — Ol ofıser Grýshenkanyń "burynǵy" jigiti eken degendi estigem. Al, eger ol kelse, onda... Eh, álgi alty atary qurǵyr! A, qoıshy, men onyń kimi edim sonsha, nemere aǵasymyn ba? Meıli! Túk te bolmaıdy. Óńsheń áýmeserler túge. Mas bolǵansha ishedi de, tóbelesedi, sosyn taǵy tabysady. Olar istiń adamy ma táıiri? "Kózimdi joǵaltamyn", "ózimdi-ózim jazalaımyn" — dep traktırde mas kúıi myń márte qaıtalaǵan shyǵar. Biraq túk te bolmaıdy. Al qazir mas emes. "Jan dúnıem mas" — qalaı bósedi bul aramzalar. Nemene, men onyń nemere aǵasymyn ba? Bet-aýzy qan, ol tóbelespeı júre almaıdy. Kimmen tóbelesti eken? Traktırge barǵasyn bilermin. Qol oramaly da qan-qan... Fý, qurǵyr, bólmemde edende qalǵanyn qarashy... Meıli! Traktırge jaman jabyǵyp kelgen ol dereý oıynǵa kirisip ketti. Oıyn ony sergitip jiberdi. Ekinshi oıynnan keıin áriptesteriniń birine Dmıtrıı Karamazovtyń taǵy da aqshany ýystap ustap júrgenin aıtty, úsh myń bolyp qalar, óz kózimmen kórdim, Mokroeda Grýshenkamen saırandaýǵa ketti dedi. Tyńdaýshylar bul habarǵa eleńdesip qaldy. Barlyǵy kúlkisiz, bir túrli baıypty sóıledi. Tipti oıyn toqtap qaldy.

— Úsh myń deımisiń? Qoı, ondaı aqsha qaıdan keledi oǵan? Odan ary surastyra bastady. Hohlakova jónindegi áńgimege kúmán keltirdi.

— Shaldy tonamady ma eken, a?

— Úsh myń tegin emes.

— Osynda bárimiz estigenbiz, ákemdi óltiremin dep elirip, maqtanbap pa edi. Sonda naq úsh myń somdy sóz etken...

Petr Ilıch tyńdap turdy, sonan soń qoıylǵan suraqtarǵa lezde kelte qaıyryp, salqyn jaýap bere bastady. Osynda bara jatqanynda ol Mıtá onyń úıine beti-qoly qan-qan bop kelgenin aıtpaqshy bolyp edi, endi bul jóninde lám-mım degen joq. Olar úshinshi partıany bastady, sóıtip Mıtá jaıyndaǵy áńgime birtindep basyldy; biraq, úshinshi partıany aıaqtaǵannan keıin, endi oınaǵysy kelmegen Petr Ilıch taıaqty ornyna qoıdy da, keshki tamaqtan bas tartyp, traktırden ketip qaldy. Alańǵa shyqqannan keıin ol ózine-ózi tań qalyp, ańyrap turdy. Sodan keıin dereý Fedor Pavlovıchtiń úıine baryp, bárin ózi surap bilmekshi bolǵany esine túse ketti. "Kúdigim jaı sandyraq bop shyǵyp, bóten úıdi bosqa dúrliktirip, bálege qalyp júrermin. Fý, qurǵyr, osynshama mazasyzdanatyndaı nemene, men onyń nemere aǵasymyn ba?"

Ol kóńili jaman qamyqqan kúıi óziniń úıine kele jatqan-dy, bir kezde Fená esine tústi: "Á, qurǵyr, baǵana sodan nege suramaǵanmyn, — dep oılady ol ókinip, — bárin bilip alatyn edim ǵoı". Petr Ilıchtiń Fenámen sóılesip, mán-jaıdy surap bilýge qumartyp, onymen qalaı da kezdesýge asyqqany sonsha, orta joldan Grýshenka páterde turǵan Morozovanyń úıine qaraı keri buryldy. Ol qaqpanyń aldyna kelgen soń, tarsyldata bastady, alaıda

tún tynyshtyǵyn buzǵan dúrsil kenet taǵy da onyń boıyn sergitip, yzasyn keltirgendeı kórindi. Qyrsyqqanda, eshkim ún qatpady, úıdegilerdiń bári shyrt uıqyda jatsa kerek. "Endi munda janjal shyǵaryp alam-aý!" — dep oılady kúni buryn ýaıymǵa batqan ol, áıtse de, keri burylyp kete barmaı, qaıtadan, eregise dúńkildete bastady. Búkil kósheni basyna kóterdi. "Joq, eregiskende tarsyldata beremin, oıatpaı qoımaımyn! — dep mińgirledi ózine-ózi yzalana qoıǵylap, qaqpany syndyra jazdaǵan ol.

VI

MEN KELE JATYRMYN!

Al Dmıtrıı Fedorovıch quıyndatyp bara jatqan edi. Mokroeǵa deıin jıyrma shaqyrymnan sál ǵana asatyn, eger Andreıdiń úsh at jekkeni osy júrisinen taımasa, bir saǵat on bes mınýt shamasynda jetkizetin shyǵar. Shapshań júris Mıtányń boıyn lezde sergitkendeı. Aýa taza, salqyn, ashyq aspanda badanadaı juldyzdar jarqyraıdy. Bul Alesha bir kezde onyń aıaǵyna jyǵylyp "ǵumyr baqı súıýge esi kete ant bergen" túnniń ózi, bálkim, tipti sol saǵattyń tap ózi de bolýy múmkin. Biraq, kóńili jadaý tartyp, jabyǵyp kele jatqan Mıtányń ishinde janyn jegen kúdik-kúmáni kóp bolǵanmen, dál osy sátte onyń búkil jan dúnıesi tek qana soǵan, sońǵy ret taǵy bir kóreıinshi dep asyǵyp bara jatqan súıiktisine, óziniń padıshasyna yntyǵýly edi. Áıtse de, bir nárseni eskerte ketelik: onyń júregi bir mınýt ta lúpildemegen.

Eger osynaý beımaǵlum adamǵa, jer astynan shyqqandaı paıda bola ketken jańa baqtalasyna, osynaý beıtanys "ofıserge" qyzǵanshaq basymen tıtteı de qyzǵanysh bildirgen joq desem, maǵan, bálkim, eshkim sene de qoımas. Kez kelgen ózge bireý tap bolsa, ony sol sátte-aq qyzǵanar edi, sóıtip, óziniń qandy qolyn taǵy da qanǵa boıar ma edi, qaıter edi, al mynaǵan, "Grýshenkanyń alǵashqy

mahabbatyna" qustaı ushyp kele jatyp, qyzǵanyshtyń óshpendigin kórsetpegeni bylaı tursyn, tipti jaı dushpandyq sezim de baıqatqan joq — ras, ol ony áli kórmegen edi. "Olardyń birin-biri súıýine haqy bar, bul daýsyz; Grýshenkanyń alǵashqy mahabbaty bul, ol ony bes jyl boıy umytpaǵan: demek, bes jyl boıy tek sony ǵana súıgen, endeshe meniki ne, men nege kóldeneńnen qystyrylýym kerek? Bul arada meniń kóp kıligýge qandaı haqym bar? Bylaı tur, Mıtá, jol ber! Sonsoń, endi meniń halimniń ózi ne bolar eken? Men endi ol ofısersiz-aq quryp bitken joqpyn ba, tipti ol munda kelmegen kúnde de barlyǵy ózinen-ózi biter edi..."

Eger Mıtá paıymdaı alatyn bolsa, ózin qandaı sezim bılegenin shamamen mine osylaı baıandar edi. Biraq, ol onda bulaı paıymdaı almaǵan. Onyń bul táýekelshildigi eshqandaı paıymdaýsyz, kenetten týǵan edi, Mıtá baǵana, Fenánikinde, onyń alǵashqy sózin estir-estimeste-aq, aqyry nege aparyp soǵatynyn bile, seze tura, beldi bekem býǵan. Alaıda, osyǵan qaramastan, júregi álem-jálem bolyp, jan azabynan toryǵa bergen: nar táýekel de janyn tynyshtandyra almaǵan. Arty qaıyrsyz qylyǵynyń zili eze bergen. Munyń ózi oǵan keı-keıde tipti tańǵalarlyqtaı kóringen: ol ózimdi azapqa salamyn, jazalaımyn" — degen úkimin qaǵazǵa óz qolymen jazyp qoıdy emes pe: bir japyraq daıyn qaǵazdy qaltasyna salyp qoıǵan joq pa; tapanshasy oqtaýly, azanda "altyn shashy buıralanǵan Febtiń" alaýlap kóterilgen sáýlesin qalaı qarsy alatynyn sheship qoıdy ǵoı, onyń ber jaǵynda jan azabyn tartqyzǵan arty qaıyrsyz qylyqtarynyń óteýin berý qalaı bolǵanda da qıyn edi, osyny sezgendikten de ol qınala bergen, onyń janyn jep, toryqtyrǵan osy oı-dy. Alaıda jolda bir ret Andreıdi toqtatyp, arbadan atyp túsip, tapanshasyn alyp, tańnyń atýyn burynǵy súıiktisimen qaıta tabysqanyn kórsem boldy, maǵan basqa eshteńeniń keregi joq". Ony taǵdyrdyń tálkegi etken mynaý áıelge Mıtá buǵan deıin eshqashan da tap mundaı yntyqpaǵan edi, esh ýaqytta bastan keshpegen, tosynnan týǵan bir sony sezim, quldyq uryp jalbarynýǵa, qurbandyq bolýǵa bar názik sezim onyń boıyn bılep alǵan. "Sadaǵań keteıin!" — dedi bir kezde jany súısinip masaırap ketken ol.

Olardyń cap jelispen kele jatqanyna bir saǵattaı ótken. Mıtá únsiz otyrǵan, Andreı de, sózýar mujyq bolǵanmen, birdeńe deýge qaımyq qandaı, til qatpastan tek óziniń tekirektegen "týlaq" torylaryn ústi-ústine qamshylaýmen bolǵan. Kenet Mıtá áldeneden shoshynǵandaı bylaı dedi:

— Andreı! Eger uıyqtap jatsa qaıtemiz? Kenetten sap ete qalǵan bul oı osy sátke deıin onyń qaperine de kirmegen edi.

— Jatyp qalýy da múmkin ǵoı, Dmıtrıı Fedorovıch.

Mıtá kirbeńdep tunjyraı qaldy: shynynda da, ol qustaı ushyp kelse... tula boıyn qushtarlyq bılep barsa... sonda ol ekeýi uıyqtap jatsa... Grýshenkasy onyń qushaǵynda jatsa qaıtedi... Onyń júregin ashý-yza kernep ketken edi.

— Aıdasańshy, Andreı, bas qamshyny, Andreı! — dep aıqaılap jiberdi shamyrqanǵan ol.

— Bálkim, áli jata qoımaǵan da bolar, — dep kúbirledi Andreı, sál únsizdikten soń. — Mana Tımofeı aıtyp edi kóp adam jınalypty dep.

— Stansada ma?

— Stansada emes, Plasýnovtardykinde, álgi qonalqa úıde, onda ne isteseń de erkiń ǵoı.

— Bilem; sen ne dediń, kóp eken dediń be? Olar kimder? — tosyn habar qulaǵyna tıgende seskenip qalǵan Mıtá boıyn bir tiktep qoıdy.

— Qaıdam, Tımofeı bári de myrzalar degen, ekeýi shahardan bolý kerek, biraq kim ekenin — bilmeımin, Tımofeıdiń aıtýynsha, ekeýi osy aranyki de, ekeýi basqa jerdiki, kim biledi, basqa bireýler de bolýy múmkin ǵoı, ol arasyn anyqtap suramaǵan edim. Qarta oınaýǵa kiristi degen.

— Karta oınaýǵa deımisiń?

— Onda, eger kartaǵa kirisse, áli jata qoımaýy da múmkin ǵoı. Saǵat on ekige jýyqtaǵan shyǵar, odan asa qoımas.

— Neǵyp otyrsyń, Andreı, aıdasańshy! — dedi taǵy da kúıgelektegen Mıtá.

— Myrza-ekesi, sizden birdeńeni suraıyn dep edim, biraq renjitem be dep qıpaqtap otyrǵanym, — dep Andreı sál únsizdikten keıin qaıtadan sóz bastady.

— Neni suramaqshy ediń?

— Baǵana Fedosá Markovna sizdiń aıaǵyńyzǵa jyǵylyp, bıkeshke tıe kórmeńizshi dep jalbaryndy ǵoı, sosyn taǵy bireýge de... Sonsoń da, myrza-ekesi, sizdi onda nege apara jatqanyma... Ǵapý etińiz, myrza-ekesi, múmkin, bul aıtqanym aqymaqtyq shyǵar, biraq shyn nıetim.

Mıtá qolyn sozyp, onyń ıyǵynan ustady.

— Sen jámshikpisiń? Jámshiksiń ǵoı? — dedi ol qyzbalanyp.

— Jámshik...

— Sen jol berý kerek degendi bilemisiń. Álde jámshikpin dep eshkimge jol bermeı, basyp ketesiń be! Joq, jámshigim, óıtýge jaramaıdy! Adamdy basýǵa bolmaıdy, bireýdiń ómirin búldirýge haqyń joq, al búldirgen ekensiń — ózińdi-óziń jazalaýyń kerek... eger bireýdiń ómiriniń shyrqyn buzsań, ony qor qylsań — ózińdi-óziń jazala, qarańdy óshir.

Munyń bári Mıtányń aýzynan kóńili alaburtqanda shyqqan sózder-di. Biraq Andreı, myrzasyna ań-tań bolǵanmen, áńgimeni qostaǵan.

— Durys aıtasyz, kóketaı, Dmıtrıı Fedorovıch, sizdiki jón, adamdy basyp ketýge, azaptaýǵa bolmaıdy, tipti kez kelgen maqulyqty da óıtýge bolmaıdy, óıtkeni ony da, mysaly, myna atty da qudaı jaratqan, keıbireýler, ásirese, jámshik aǵaıyndar bekerge omyraýlaıdy... Elirgende toqtaý joq qoı bul mundarǵa, basyp ketetindeı bolyp júredi ylǵı.

— Dozaqqa asyǵa ma? — dep onyń sózin bólip jibergen Mıtá keńkildep kúldi. — Andreı, aq kóńil ańqyldaǵym meniń, — dedi ol jámshikti taǵy da ıyǵynan ustap, — aıtshy, sen qalaı oılaısyń, Dmıtrıı Fedorovıch Karamazov dozaqqa túse me, álde túspeı me?

— Qaıdam, jarqynym, bul ózińizge baılanysty emes pe, óıtkeni siz... Bilesiz be, myrza-ekesi, paıǵambarymyzdy kreske kerip, azaptap óltirgen ǵoı, biraq, ol kresen túskesin týra dozaqtan bir-aq shyǵypty, onda ol azap shegip jatqandardyń bárin bosatyp jiberedi. Budan keıin dozaq endi kúnákarlardyń eshqaısysy qolǵa túspeı kete me dep ýaıymdaıdy. Sonda paıǵambar dozaqqa bylaı depti: "Dozaq, sen ýaıymdama, budan bylaı saǵan ulyqtar men bastyqtar, bas sýdıalar men baılar túsetin bolady, taǵy bir aınalyp soqqanymsha, álmısaqtan beri qalaı kende bolmasań, dál solaı kende bolmaısyń". Bul anyq, osylaı degen sózder bolǵan..

— Halyq aýzyndaǵy ańyz ǵoı, qandaı ǵajap! Andreı, attanar jaqtaǵy toryny bir shyqpyrtshy!

— Solaı, myrza-ekesi, keıbireýler dozaqqa túsýi kerek, — dedi qyrsaý toryny shyqpyrtyp alǵan Andreı, — al siz, myrza-ekesi, sábı bala sekildisiz... sizdi bárimiz qurmetteımiz... Ashýshań bolsańyz da, myrza-ekesi, mundaı minezińiz bar ǵoı, táńirim sizdi

aq kóńildiligińiz úshin keshiretin shyǵar.

— Al sen she, Andreı, meni keshirer me ediń?

— Ne úshin keshirýim kerek, siz maǵan eshteńe istegen joqsyz ǵoı.

— Joq, barlyǵy úshin, jurttyń bári úshin jalǵyz óziń dál qazir, osy arada, jol ústinde meni keshirer me ediń? Aıtsańshy, ańqyldaǵan aqkóńilim!

— Oh, myrza-ekesi! Men sizden qorqaıyn dedim, sózińiz tańǵalarlyq bop barady...

Áıtse de, Mıtá onyń jaýabyn estimegen edi. Ol apyl-ǵupyl shoqynyp, ishinen birdeme dep oǵash kúbirleı bergen.

— Sotanaqtaǵan bireý bolsam da, betimnen qaqpashy, jasaǵan ıem, tek jazalamashy. Meni sotyńa salmaı ótkizip jibershi... Tek sottaı kórmeshi, óıtkeni men ózimdi-ózim sottaǵam; sottaı kórmeshi dep jalynatynym — men seni jaqsy kórem ǵoı, jasaǵan ıem! Ońbaǵan bolsam da, seni súıemin: tipti dozaqqa salsań da meıliń, báribir seni sonda da jaqsy kóremin jáne seni máńgi baqıǵa súıemin dep jar salyp jatamyn... Alaıda, meniń de mahabbatymdy taýysýyma murshamdy keltir, — osynda, tap qazir qumarymdy qandyryp bolaıynshy, nurly sáýleń alaýlap shyqqansha bes saǵat qana ǵashyǵymnyń qasynda bolaıynshy... Nege deseń, janym súıgen padıshama qalaı qumartpaıyn. Men ony súıemin jáne súımeı tura almaımyn. Meni bastan-aıaq kórip tursyń ǵoı, mine. Baryp jetkesin-aq aıaǵyna bas uramyn: seniki jón, meni elemeı kete barǵanyń durys bolǵan... Qosh bol, biraq, qurbandyǵyńdy birjola umyt, ózińdi esh ýaqytta qınama! — deımin.

— Áne Mokroe! — dep aıqaılap jiberdi qamshysymen alǵy jaqty kórsetken Andreı.

Bozalań túnde edáýir jerge jaıylyp jatqan úı-jaılardyń sulbasy qarańdaı bastaǵan edi. Mokroe selosynda eki myńdaı jan turatyn, biraq bul mezgilde, ár jerde bir jyltyraǵan biren-saran otty eseptemegende, barlyǵy derlik shyrt uıqyda-dy.

— Aıda, aıdasańshy, Andreı, kimdi ákele jatqanyńdy bilesiń ǵoı! — dep elirdi qyzbalanǵan Mıtá.

— Áli jatpapty! — dedi Andreı taǵy da, selonyń dál kire berisindegi, kóshe jaq alty terezesiniń bárinde sham áli sónbegen Plasýnovtardyń qonalqa úıin qamshysymen nusqap.

— Áli jatpaǵan eken! — dep onyń sózin ilip ala jóneldi, onan saıyn elirgen Mıtá qýanǵanynan, — bas qamshyny, Andreı, esiginiń aldyna saldyrlatyp-kúldirletip, quıyndatyp otyryp bir-aq toqta. Kimniń kelgenin bári bilsin! Bul kele jatqan menmin! Men kele jatyrmyn!

Andreı boldyrǵan troıkany shoqyraqtata jónelip, bıik baspaldaqtyń aldyna quıyndatyp kep jetkensin ǵana teri shúmektegen týlaqtarynyń tizginin bir-aq tartty. Mıtá arbadan sekirip tústi, osy kezde uıyqtaýǵa bara jatqan úı ıesi tún ortasynda zaýlatyp kelgen kim eken dep baspaldaqtan qaramaqshy bolǵan edi.

— Trıfon Borısych, senbisiń?

Qojaıyn eńkeıip, úńile bir qarady da, baspaldaqtan júgirip túsip, jádigóısigen kúıi meımanyna umtyldy.

— Kóketaıym-aý, Dmıtrıı Fedorovıchpisiń! Sizdi de kóretin kún bar eken ǵoı?

Trıfon Borısych, ásirese osyndaǵy mujyqtardy qan qaqsatqan, áli qýaty qaıtpaǵan, orta boıly, dembeltek mujyq edi, alaıda, onyń ózine paıda túsetinin sezgende byrtyq betteý, susty pishini tez qubylyp, kenet jaramsaqtana qalatyn ádeti de bar-dy. Ol orystarsha, qısyq jaǵa jeıde men búrme beshpent kıip júretin, ájeptáýir aqshaly bolatyn, biraq baıyǵan ústine baıysam eken degen armany kókeıin tesip turatyn. Mujyqtardyń jartysynan kóbi onyń qarmaǵyna túsip, aınala boryshty bop júretin edi. Ol pomeshıkterdiń jerin jalǵa jáne óz menshigine de satyp alatyn, biraq bul jerlerdi alǵan qaryzy úshin óńdep beretin mujyqtar belshesinen batqan boryshtarynan esh ýaqytta shyǵa almaıtyn. Áıeli ertede ólgen, tórt eresek qyzy bolatyn: jesir qalǵan úlken qyzy eki jas balasymen — munyń jıenderimen birge onyń qolynda turǵanymen, kádimgi jaldama kúń esebinde júretin. Mujyqtan týsa da, ekinshi qyzy áýpirimdep hatshylyqqa qol jetkizgen bir sheneýnikke turmysqa shyqqan-dy, osyndaǵy bir bólmeniń qabyrǵasyndaǵy úı ishiniń ózge kishigirim fotosýretteriniń arasynan pogondy mýndır kıgen sol sheneýniktiń sýretin de kórýge bolatyn edi. Al eki kenje qyzy dinı meıramdarda bir jaqqa qonaqqa jınalsa, ústerine bókse tusy tyrsıǵan, artyndaǵy quıryǵy bir arshyn, kógiljim nemese jasyl tústi, sándi kóılek kıetin, biraq erteńine, kúndegi ádetpen erte turyp, qoldaryna bir-bir qaıyń sypyrǵysh alyp, bólmelerdiń edenin sypyryp, páterge túskenderden qalǵan qoqysty jınap, jýyndyny shyǵaryp tógetin. Birneshe myńdy jambasqa basyp otyrsa da, Trıfon Borısych yrdý-dyrdýǵa bet

aldy shashylyp-tógilýshi eserlerden birdeńeni jyrymdap qalýǵa qumar-dy, sol sebepti Grýshenkany osynda alyp kep, saırandap jatqan Dmıtrıı Fedorovıchten bir táýlikte úsh júz bolmasa da, eki júzden artyq aqshany qymqyrǵanyna áli bir aı da ótpegenin umytpaǵan ol meımanyn quraq ushyp qarsy alyp, elpildep qaldy; Mıtányń esiktiń aldyna qalaı quıǵytyp kelgeninen-aq ol ońaı oljany seze qoıǵan-dy.

— Kóketaı, Dmıtrıı Fedorovıch, qosh keldińiz, aman-saýmysyz?

— Toqtaı turshy, Trıfon Borısych, — dedi Mıtá, — eń aldymen maǵan mynany aıtshy, ol qaıda?

— Agrafena Aleksandrovna ma? — Mıtányń betine qadala qaraǵan qojaıyn bárin birden uqqan edi, — ol ma... osynda ǵoı...

— Janynda kim bar?

— Jolaýshy meımandar... Bireýi sheneýnik, sózine qaraǵanda polák bolar, ony alyp kelýge at jibergen de sol; al ekinshisi onyń joldasy ma, álde jaı jolserik pe, ol arasyn ańǵarmadym; jaı kıimde...

— Ne, iship jatyr ma? Baı kisiler me eken?

— İshý qaıda! Kádimgi qıqym-baqaı emes pe, Dmıtrıı Fedorovıch.

— Qıqym-baqaı ma? Al ózgeleri she?

— Anaý eki myrza shahardan... Chernádan qaıtyp kele jatyp toqtady. Bireýi jas jigit, Mıýsov myrzanyń týysy bolýǵa tıis, esimin umytyp turǵanym... al ekinshisin siz ózińiz de bilesiz: pomeshık Maksımov sizderdegi monastyrǵa ǵıbadatqa baryp edi deıdi, ol Mıýsov myrzanyń álgi týysymen birge júrse kerek...

— Osylar ǵana ma?

— Osylar ǵana.

— Toqta, tyńdaǵyn, Trıfon Borısych, endi maǵan eń bastysyn aıt: ol neǵyp otyr, qalaı ózi?

— Baǵana kelgen edi, solarmen birge otyr.

— Kóńildi me? Kúle me?

— Joq, kúlip otyrǵan joq... Tipti múlde kóńilsiz sekildi, álgi jas jigittiń shashyn taraǵan boldy.

— Polák ofıserdiń be?

— Ol qaıdan jas bolsyn, sonsoń ol tipti ofıser de emes; joq, myrza-ekesi, onyń emes, álgi Mıýsovtyń nemere inisiniń, álgi jas jigittiń... esimin umyta berip turǵanymdy qarashy.

— Kalganov pa?

— Dál sonyń ózi.

— Maqul, ne isteýdi ózim bilem. Karta oınap jatqan joq pa?

— Oınaǵan, qazir qoıdy, sosyn shaı ishti, sheneýnik shıe sharabyn alǵyzdy.

— Toqta, Trıfon Borısych, toqtaı turshy, jarqynym, ózim de bilem ǵoı ne isteýdi. Onan da sen maǵan eń bastysyn aıtshy: syǵandar joq pa?

— Syǵandar izim-qaıym joǵaldy ǵoı, Dmıtrıı Fedorovıch, bastyqtar qýyp jiberdi, al sımbalda, skrıpkada oınaıtyn jaıttar tabylady, Rojdestvenskosǵa, kisi jiberip, shaqyrtyp alýǵa bolady. Qazir jetip keledi.

— Onda jiberińiz, dereý jiberińiz! — dep jarlyq etti Mıtá.

— Ana jolǵydaı qyzdardy tóseginen turǵyza alasyń ba, ásirese Mará kerek maǵan, Stepan da men Arına da qajet. Horǵa eki júz som berem!

— Men mundaı aqshaǵa saǵan búkil selony jınap beremin, shetinen tyrqıyp uıyqtap jatsa da aıaǵynan tik turǵyza alam. Biraq, kóketaı, Dmıtrıı Fedorovıch, mundaǵy mujyqtar, nemese anaý qyz-qyrqyn munshama erkeletýge tatı ma? Ondaı pasyqtar men dórekilerge sonsha aqshany ysyrap qyp keregi ne? Mujyqtyń sıgar ne teńi, al sen ǵoı olarǵa sıgar tartqyzdyń. Ol jeksuryn kúlimsi sasıdy emes pe. Al qyz bitkenniń bıti órin júredi. Ondaı aqsha túgil, túk bermeseń de meıliń, onan da men saǵan ózimniń qyzdarymdy oıatam qazir, jańa ǵana jatyp edi, alaıda, sıraǵynan súırep turǵyzam da, seniń aldyńda óleń aıtqyzamyn. Ana joly sen mujyqtarǵa shampan ishkizdiń ǵoı, sumdyq-aı!

Trıfon Borısychtyń Mıtáǵa jany ashyǵansýy bekershilik edi: onda onyń ózi bes-alty shólmek shampandy jasyryp qalyp, ústel astynan taýyp alǵan júz somdyqty da barmaǵyna basqan. Qaıtaryp bermegen.

— Trıfon Borısych, ol joly men birsypyra aqshanyń kózine sý quıdym ǵoı deımin. Esińde me?

— Jarqynym-aý, nege esimde bolmasyn, onda da aqshany sýsha shashqansyń, úsh myńdaı aqshany rásýá etken bolarsyń.

— Bul joly da sondaı aqshamen keldim, mine kórdiń be?

Mıtá bir býda aqshany qaltasynan shyǵaryp, qojaıynnyń tumsyǵyna taqady.

— Endi maǵan qulaq sal da, aıtqanymdy uǵyp al: bir saǵattan keıin araq-sharap, jeńil tamaq, samsa men kámpıt kelip jetedi — bárin týra joǵaryǵa shyǵararsyń. Andreı ala kelgen myna jáshikti qazir sonda aparyp ashqyzyp, shampandy quıa bastańdar... Eń bastysy — qyzdar kerek, qyzdar, Marány qalaı da alǵyzatyn bol.

Sodan keıin Mıtá arbaǵa burylyp, otyrǵyshtyń astynan tapanshalardy salǵan qobdıshany aldy.

— Andreı, aqyńdy almaımysyń! Má saǵan troıkań úshin on bes som, al mynaý elý som ishýińe... Tilimdi alǵanyń úshin, meni syılaǵanyń úshin... Karamazov myrzany umytpassyń!

— Qudaı saqtasyn, myrza... shaılyq bes som berseńiz boldy, odan artyq almaımyn. Trıfon Borısych kýá. Shatpaqtap ketsem keshire kórińiz...

— Neden qorqasyń, — Mıtá ony bastan-aıaq kózimen bir sholdy, — onda meıliń, quramaı qabatyn ózin! — dedi ol keıigen únmen bes somdy oǵan laqtyryp jatyp. — Al endi, Trıfon Borısych, meni aqyryn ǵana úıge kirgiz, áýeli olarǵa kózimniń qıyǵyn salaıyn, biraq, olar meni kórmeıtin bolsyn. Olar qaıda otyr, kógildir bólmede me?

Trıfon Borısych Mıtáǵa seskene qarady, biraq ótinishin dereý oryndady: ony abaılap senekke ertip kirdi, sosyn ózi meımandar otyrǵan bólmege qarama-qarsy birinshi úlken bólmege baryp, shyraǵdandy alyp shyqty. Budan keıin Mıtány aqyryn ertip ketip, bólmeniń qarańǵy buryshyna turǵyzdy, osy aradan ol ózi kózge túspeı, ana bólmede áńgimelesip otyrǵan adamdardy erkin kóre alatyn edi. Alaıda, Mıtá uzaq qarap turǵan joq jáne qarap tura almaıtyn da edi: Grýshenkaǵa kózi túskende-aq onyń júregi dúrsildep, kózi qaraýytyp ketti. Ol ústeldiń búıirindep kresloda otyr eken, janyndaǵy dıvanda súıkimdi, ýyzdaı bozbala Kalganov otyr; Grýshenka onyń qolynan ustap jymıyp qana kúledi, al Kalganov Grýshenkanyń qarsysynda otyrǵan Maksımovqa, beıne

ókingendeı únmen, birdeńe dep jatyr, Maksımov álde nege saqyldap kúledi. Dıvandaǵy ana bireý kim eken, oǵan taqaý, qabyrǵaǵa taman qoıylǵan oryndyqta beıtanys taǵy bireý otyr. Dıvanda kalıan tartyp shaljıyp otyrǵan kisini kórgende, Mıtá bir sátke ol kisi jýan, jalpaq bet, tapal bolýǵa tıis jáne birdeńege ashýly ma qalaı dep oılap qaldy. Al onyń joldasy, ekinshi beıtanys, Mıtáǵa tym soraıǵan bıik sekildi kórindi; ol basqa eshteńeni baǵdarlaı alǵan joq. Kenet tynysy tarylyp ketti. Bir mınýt ta qarap tura almaǵan soń, Mıtá qobdıshany komodtyń ústine qoıa saldy da, arqasy muzdap, demin ishine tartqan kúıi, kógildir bólmede áńgimelesip otyrǵandardyń ústine týra kirip bardy.

— Aı! — Ony birinshi bop baıqaǵan Grýshenka baqyryp jibergen edi.

Vll

BÁZ BAIAǴY, QAZ QALPY

Mıtá arshyndaı adymdap, tez ústelge jaqyndady.

— Myrzalar, — dedi daýsy shyqqan ol sóz saıyn tutyǵa berip, — men ǵoı, men jaı ánsheıin! Qoryqpańdar, — dedi ol sodan soń, — jaı ánsheıin, kelgenim ǵoı; osy kezde kresloda otyrǵan Grýshenka Kalganovqa qaraı eńkeıip aýytqyp qap, onyń qolynan ustaı qalǵan edi, Mıtá endi solaı qaraı burylyp qarady. — Men... Men de jolaýshylap júrmin. Osynda qonbaqshy edim. Myrzalar, jolaýshy adamǵa... bir túndi sizdermen birge ótkizýge bolatyn shyǵar? Bir tún ǵana, sońǵy ret, osy bólmede?

Mıtá sózin dıvanda trýbka tartyp otyrǵan tyǵyrshyqtaı semizge qarap aıaqtaǵan edi. Ol trýbkasyn aýzynan mańǵazsyna alyp, zildene bylaı dedi:

— Pane, biz osynda bolatyn shyǵarmyz. Munda basqa da bólme bar emes pe?

— Siz ekensiz ǵoı, Dmıtrıı Fedorovıch, neǵyp tursyz? Otyryńyz bizben birge, sálemetsiz be!

— Aman-saýmysyń, qymbattym... ardaqtym! Men sizge ámse qurmetpen qaraımyn ǵoı, — qýanyp ketken Mıtá oǵan ústelden asyra jalma-jan qolyn sozdy.

— Aı, qatty qysyp jiberdińiz ǵoı! Saýsaqtarym ýatyla jazdady, — dep kúldi Kalganov.

— Onyń dáıim sóıtetini bar, amandasqanda saýsaǵyńdy — syǵymdap bitedi! — dep kóńildene til qatty áli de bolsa qymsyna kúlimsiregen Grýshenka: ol Mıtányń tentektik jasamaıtyndyǵyn bet álpetinen kenet sezgendeı, oǵan tym suqtana jáne áli de ishteı mazasyzdanyp qaraǵan edi. Mıtányń júzinen ony qatty tańyrqatqan birdeńe baıqalǵan, sosyn ol beıýaqta bulaı kirip kelip, bulaı sóılesedi dep áste kútpegen.

— Sálemetsiz be-e-e, — dep jylmańdady sol jaqtan pomeshık Maksımov ta. Mıtá onymen de amandasty.

— Sálemetsiz be, siz de osynda ekensiz ǵoı, bul úıden sizdi de kezdestirgenime qandaı qýanyshtymyn! Myrzalar, myrzalar, men... — Osyndaǵylardyń ishindegi dókeıi sol dep oılap qaldy ma qalaı, Mıtá taǵy da trýbka tartqan panǵa qarap sóıledi. — Men qanat baılap keldim... Aqyrǵy kúnim men aqtyq saǵatymdy osy bólmede ótkizgim keldi, bul bólmede... men de... súıikti padıshammen oınap-kúlgem!.. Ǵapý etińiz, pane! — dep aıqaılap jiberdi ol shamyrqanyp, — men munda qanat baılap jettim, bergen antyn bar... O, qoryqpańdar, bul meniń sońǵy túnim! Tatýlyq úshin ishetin bolaıyq, pane! Qazir sharap ákeledi... Qaltam da bos emes. Nege búıtkenin kim bilsin, ol kenet qaltasyndaǵy bir býda aqshasyn alyp shyqty. — Marhabat, pane! Maǵan mýzyka oınap, dańǵyrlap, dýyldap jatqany qajet, ótken jolǵynyń bári... Alaıda, kádimgi qurt bar ǵoı, sol túkke turǵysyz qurt jorǵalap ótedi de, aqyry joq bolady! Qýanyshty kúpimdi taǵy bir eske túsireıinshi sońǵy túnimde!..

Ol býlyǵyńqyrap qalǵan-dy; onyń aıtpaǵy kóp, óte kóp edi, biraq aýzynan tańǵalarlyq lepteýden ózge eshteńe shyqpady. Birese Mıtáǵa, onyń qolyndaǵy bir býda aqshaǵa, birese Grýshenkaǵa tesireıe qaraǵan panda es joq.

— Eger meniń krýlevam ruqsat etse... — dedi pan.

— Krýlevań ne, koroleva degeniń be? — Grýshenka onyń sózin bólip jiberdi. — Siz sóılegende meniń kúlkim keledi. Otyrsańshy, Mıtá, sen ózi ne dep kettiń? Tileýińdi bersin, úreıimdi almashy. Qorqytpaısyń ǵoı, qorqytpaısyń ba? Úreıimdi qashyrmasań, saǵan qýanyshtymyn...

— Men be, men qorqytam ba? — Mıtá qolyn joǵary sermep, aıqaılap jiberdi. — O, kidirmeı óte berińder, kete berińder, kóldeneń turmaımyn!.. — Sonsoń, ol otyra ketip, oryndyqtyń arqalyǵynan qushaqtap alyp, beıne Grýshenkamen kóriskendeı, teris qarap jylap jiberdi, ony búıter dep eshkim oılamaǵan edi, bul tipti onyń óziniń de qaperine kirmegen shyǵar.

— Munyń ne, ne bop qaldy, sen osyndaı ma ediń! — dedi Grýshenka kinálaǵan únmen. — Maǵan kelip júrgende ósitýshi edi, — oıda joqta birdeńe deıdi, al men bolsam túkke túsinbeımin. Birde dál osylaı jylaǵany bar, mynaý ekinshi ret jylaýy — uıat-aı! Sen nege jylaısyń? Tym bolmasa, jylaýǵa turatyn birdeńe bolsa ǵoı? — dedi ol jumbaqtaı jáne bir túrli renishpen keketińkireı sóılep.

— Men... men jylaǵam joq . . . Sálemetsińder me! — Mıtá otyrǵan kúıi jalt burylyp kúlip jiberdi. Biraq, ádettegisinshe tyrq-tyrq kúlgen joq, dymyn shyǵarmaı, kúıgelektep, keńkildep qana kúldi.

— Mine, qaıtadan... Káne kóńildenseńshi, jadyrasańshy! — dep jalyndy Grýshenka. — Seniń kelgenińe qýanyp qaldym, óte qýanyshtymyn, Mıtá, óte qýanyshtymyn, estımisiń. Meniń tilegim — ol osynda bizben birge bolsyn, — dedi otyrǵandardyń bárine qarap óktem sóılegen Grýshenka, áıtse de, onyń bul sózderi dıvanda otyrǵan myrzaǵa arnalǵany sezilip turdy. — Meniń tilegim bul! Bilip qoıyńdar, eger ol ketse, men de ketemin! — dedi kenet janary ottaı jaınaǵan ol budan keıin.

— Padıshamnyń aıtqany — zań! — dedi pan Grýshenkanyń qolynan nazdana súıgennen keıin. — Pannyń bizben birge bolýyn ótinemin! — dep ol sypaıygershilikpen Mıtáǵa qarady. Mıtá taǵy da shubyrta jóneleıinshi dep túregelip edi, biraq basqasha bolyp shyqty.

— Sharap isheıik, pans! — Ol sóıleýdiń ornyna, osylaı dedi de qoıdy. Barlyǵy kúlip jiberdi.

— Toba! — Men ol taǵy da birdeńe aıtpaqshy ma dep oılasam, — dedi Grýshenka eleńdep. — Estımisiń, Mıtá, — ol nyǵarlap sóılegen edi, — endi atyp túregelýińdi qoı, al shampan ala kelgeniń jaqsy bolǵan. Men shampan ishemin, shıe sharabynan júregim aınıdy. Bárinen de ózińniń kelgeniń jaqsy boldy, áıtpese kóńilsiz edi... Sen, nemene, taǵy da dýmandatýǵa keldiń be? Aqshańdy qaltańa salsańshy! Munshama aqshany qaıdan aldyń? Barlyǵy, ásirese pandar, munyń bir býda aqshany qalaı ýystap ustaǵanyna tesireıe qalǵanyn baıqaǵan soń, Mıtá qolyndaǵy aqshasyn jalma-jaq yńǵaısyzdana qaltasyna saldy. Ol qyzaryp ketken edi. Dál osy mınýtta qojaıyn podnospsn aýzy ashylǵan bir shólmek shampan men staqan ákelgen. Mıtá shólmekti alǵanmen, qaıterin bilmeı, sasqalaqtap turyp qaldy. Sonan soń, Kalganov onyń qolyndaǵy shólmekti alyp, sharapty staqandarǵa quıa bastady.

— Taǵy bir shólmegin ákelińiz! —dep daýystady Mıtá qojaıynǵa, sonsoń, ol ilkide tatýlyq úshin isheıik dep qalaı lepirgenin umytyp, panmen stakan da soǵystyrmastan, eshkimdi kútpeı, jalǵyz ózi iship qoıdy. Onyń bet-júzi kenet qubylyp sala bergen edi. Ol úıge kirgendegi masatty, sherli pishinmen sábılik reńge aýysqan. Taban astynda júni jyǵylyp, tómenshiktep qalǵandaı. Iesiniń erkeletip, qaıta kirgizgenine máz kinály kúshikshe, qaıta-qaıta qıpaqtaı kúlip, bárine jasqanshaqtap, jyly ushyrap qaraıdy. Ol bárin umytyp, otyrǵandarǵa balasha kúlimsirep, súısine kóz júgirtti. Grýshenkaǵa qaraǵanda tipti ezýin bir jımady, oryndyǵyn jyljytyp, onyń kreslosyna taqap ta qoıdy. Áli onsha paıymdap úlgermese de, pandarǵa da azdap kóz salǵan. Dıvanda otyrǵan pan ony óziniń keskin-kelbetimen, polák aksentimen, eń bastysy — aýzyndaǵy trýbkasymen tańyrqatqan. "Onyń trýbka tartqanynda ne tur, meıli, tartsa tarta bersin",— degen de qoıǵan ishinen. Qyryqtardaǵy qyrqyljyń pannyń salpıyńkyraǵan beti, pushtıǵan murny, ústińgi erinnen eki jaqqa tartylǵan syzyqtaı jip-jińishke, boıalǵan, ersi murty Mıtáda ázirshe eshqandaı saýal týǵyzbaǵan. Tipti pamnyń Sibirde jasatyp alǵan, eki samaılyǵy bir túrli rabaısyz alǵa qaraı taralǵan eski parıksymaǵy da Mıtány tańyrqata qoımaǵan-dy. "Demek, parık kıse, kerek bolǵany ǵoı", — dep ol del-sal qarap otyra bergen. Al qabyrǵaǵa taman, dıvanda otyrǵan pannan góri jastaý pan Mıtány tek soraıǵan bıik boıymen ǵana tańǵaldyrǵan, ózgelerge dóreki kózben, muryn shúıire qarap, ortaq áńgimege tyjyryna, únsiz qulaq salǵan uzyn tura anaý tapalmen múlde úılespeıtindeı. "Túregelgeninde syryqtaı bop soraıyp turatyn shyǵar", — dep oılaǵan Mıtá. Al uzyn tura, tegi, dıvanda otyrǵan tapaldyń dosy ári shash baýyn kóterýshi, bylaısha aıtqanda, "onyń saqshysy" bolýǵa tıis, trýbkaly tápeltek, árıne, uzyn turaǵa ózinshe qojańdaıtyn shyǵar dep te oılaǵan. Biraq, munyń bári Mıtáǵa óte jaqsy ári daýsyz nársedeı kóringen. Kishkentaı kúshiktiń quıryǵyn bulǵańdatyp erkeleýi basylyp qalǵandaı. Grýshenkanyń kókeıinde ne baryn, onyń aýzynan shyqqan birer sóılemniń jumbaq áýenin ol áli múlde túsinbegen; onyń jan-júregi eljiregi uqqany — Grýshenkanyń oǵan nazdanǵany, muny "keshirip", ony óziniń qasyna otyrǵyzǵany ǵana. Grýshenkanyń staqandaǵy sharaptan ishkenin kórgende, onyń tóbesi kókke jetken. Alaıda, jınalǵan toptyń kenet tym-tyrys bola qalǵandyǵyna ańyrǵan ol bárine aınala

kóz júgirte bastaǵan, onyń tesireıe qaraǵan kózderi: "Alaıda, biz nege bulaı únsiz otyrmyz, myrzalar, birdeńeni bastamaısyńdar ma?" — degendeı edi.

— Mynanyń ótirikti sýdaı sapyrǵanyna biz biraz kúlip alǵan edik, — dep til qatty Kalganov, onyń oıyn tap basqandaı, Maksımovty kórsetip.

Mıtá áýeli Kalganovqa, sosyn ile-shala Maksımovqa tesireıe qaldy.

— Ótirik soqty deımisiń? — dedi ol birdeńege qýanyp ketkendeı tyrq-tyrq kúlip. — Ha-ha!

— Iá, nanasyń ba, ol bizdiń kúlli atty áskerimiz jıyrmasynshy jyldarda polák qyzdaryna úılenipti-mys deıdi, biraq onyń munysy naǵyz sandyraq qoı, solaı emes pe?

— Polák qyzdaryna ma? — dep taǵy da taq etti Mıtá, bul joly onan beter súısinip.

Mıtányń Grýshenkaǵa qalaı qaraıtynyn Kalganov jaqsy túsinetin, pan jaıynda da birdeńeni sezetin, alaıda, ol munyń bárine onsha mán bermegen, múmkin, tipti múlde mán bermegen de shyǵar, ol budan góri Maksımov jóninde kóbirek oılaǵan. Kalganov munda Maksımovqa erip áldeqalaı kele qalǵan jáne de bul qonalqa úıden pandardy da ómirinde birinshi ret kezdestirgen bolatyn. Al Grýshenkany burynnan biletin, bireýge erip onyń úıine de barǵany bar; onda Grýshenka oǵan unamaǵan. Alaıda, ol munda oǵan tym nazdana kóz tastap otyrǵan; Mıtá kelgenge deıin tipti ony erkeletken de, biraq bul onsha elige qoımaǵan. Kalganov jasy jıyrmadan aspaǵan, sándi kıingen, óte súıkimdi aqquba júzdi, ǵajap qoıý aqsary shashty jas jigit edi. Biraq, nelikten búıtetinin ózi de sezbeı, keıde sábı balasha ańǵal sóılep, ańǵal qaraıtyn ádeti bar, ýyzdaı jas bolsa da, sondaı parasatty, keıde tipti sondaı tereń oıly ǵajap ashyq-kók kózderi onyń aqquba júzine jarasyp turatyn. Jalpy alǵanda, hámanda meıirimdi kóringenmen, erekshe minezdi, tipti qyńyr da bolatyn. Keıde onyń bet-júzinen miz baqpaı, qasarysýdyń tabyndaı birdeńe seziletin: kóz almastan tyńdap otyrǵanynda ishteı óziniń bir qıalyna berilgendeı kórinetin. Birese súlesoqtanyp, jalqaýlyǵy ustasa, birese tipti, sirá, bolmashy sebepten de kenet mazasyzdana bastaıtyn.

— Túsinesiz be, men ony tórt kúnnen beri qasyma ertip júrmin, — dedi daýsyn sozyńqyraı, baıaý sóılegen ol áńgimesin odan ary sabaqtap; alaıda, onyń úni ábden tabıǵı shyqqan, eshqandaı ásempazdyq sezilmegen. — Esińizde me, ana joly sizdiń inińiz ony arbadan ıterip qap tońqalań asyryp edi ǵoı, ol sodan beri meniń janymda. Onda bul neǵylǵan jan eken dep tanǵalyp, ony derevnáǵa erte kelip edim, endi mine ótirikti sýdaı sapyryp otyrǵany mynaý, tipti ertip júrýge uıalasyń. Men ony qaıta alyp ketip baramyn...

— Pan polák qyzdaryn kórmegen jáne kórýi de múmkin emes, — dedi trýbka tartqan pan Maksımovqa qarap. Ol oryssha táp-táýir sóıleıdi eken, qalaı degenmen, onyń ózi oılaǵannan áldeqaıda jaqsy sóıleıtin bolyp shyqty. Orys sózderin polák áýenine salyp buzady eken.

— Sol polák qyzdarynyń birine úılengen kisi myna men bolsam qaıtesińder, — dep kúle jaýap qatty Maksımov.

— Qalaı, siz atty áskerde qyzmet etip pe edińiz? Sizdiń sóz qylǵanyńyz bar. Sizdiń atty ásker bolǵanyńyz ba? — dep kılige ketti Kalganov.

— Iá, árıne, ol atty ásker me edi? Ha-ha! — dep kúldi ań-tań Mıtá; ol árqaısysyn qunyǵa tyńdap, taǵy bireýi sózge aralassa — odan ne kútkenin qudaı bilsin — aýzyn ashyp qarap otyrǵan-dy.

— Joǵ-a, bilesiz be, — dep Maksımov oǵan buryldy, — meniń aıtaıyn degenim, álgi panenkanyń... úrip aýyzǵa salǵandaı bıkeshtiń bizdiń ulanmen mazýrkany ǵajap bıleıtindigi... Mazýrkany bılegennen keıin ol jigittiń tizesine bala mysyqsha sekirip mine qoıady... beti appaq jumyrtqadaı... al pan-ákesi men panı-anasy bárin kórip otyrsa da úndemeıdi... baıqamaǵansıdy... sóıtip ulan erteńine baryp, qyzǵa quda túsedi... qandaı op-ońaı... quda túsedi, hı-hı! — Maksımov sózin qıqyldaǵan kúlkimen aıaqtady.

— Pan-laıdak! — oryndyqta otyrǵan uzyn tura pan kúńk etti de, bir aıaǵynyń ústine ekinshi aıaǵyn qaıtadan aýystyryp qoıdy. Pannyń maılanǵan lapardaı etiginiń balshyq juqqan qalyń tabany Mıtányń kózine shalyna ketti. Jalpy eki pannyń da ústerindegi kıimderi kir-kir bolatyn.

— Endi laıdak deı bastady ma! Ol nege balaǵattaıdy? — dep qatýlandy Grýshenka.

— Panı Agrıppına, polák ólkesinde pannyń kózine asyl tekti arýlar túse qoıdy deımisiń, onyń kórgeni kúńdikte júrgender shyǵar, — dep qaǵytty trýbkaly pan.

— Oǵan nesine ýaıymdaı qaldyń, — dep toıtaryp tastady oryndyqta otyrǵan pan unatpaǵan pishinmen.

— Bul ne qylǵanyńyz! Ony aýyzdan nege qaǵa beresiz! Aıta bersin, bóget bop ne kerek! Qaıta kóńildi bolady! —dep kirjińdedi Grýshenka.

— Men bóget jasap otyrǵam joq, panı, — dedi parık kıgen pan mardymsyǵan únmen Grýshenkaǵa kóz toqtata qarap; sodan keıin kekireıip únsiz qalǵan kúıi taǵy da trýbkasyn sora bastady.

— Joq, joq, bul joly pan shynyn aıtty, — dep Kalganov, ǵajaıyp birdeńe sóz bop jatqandaı, taǵy da qyzbalandy. — Ol eshqashan da Polshada bolǵan emes, endeshe ol ózi kórmegen el jaıynda ne deı alady? Siz Polshada úılengen joqsyz ǵoı, solaı emes pe?

— Joq. Smolensk gýbernıasynda úılengenmin. Ony, ıakı meniń bolashaq zaıybymdy bir ulan Polshadan alyp kelgen eken, panı-anasymen, tantasymen4 jáne eresek uly bar taǵy bir jaqyn ápkesimen birge sonaý Polshanyń ózinen alyp kelipti, sonan soń... ol maǵan buıyrdy. Áýeli oǵan ulannyń óz úılenbekshi bolǵan edi, biraq úılenbedi, qyz aqsaq eken...

— Sonymen, aqsaq qyzǵa úılengen ekensiz ǵoı? — dedi Kalganov tańyrqap.

— Iá, aqsaq qyzǵa basym baılanǵan bolatyn. Ekeýi meni aldap soǵypty. Qaıdam, men ony ádeıi sekire basatyn shyǵar desem... Bısharanyń siltı basqanyn qýanyshtan sekirgenge balappyn ǵoı...

— Sizge tıetin bolǵanyna qýanǵan ǵoı? — dedi balasha dańǵyrlaǵan Kalganov.

— Árıne, qýanyshtan. Biraq, shyndyǵynda, múlde basqa sebepten bolyp shyqty ǵoı. Sońynan, shirkeýde nekemiz qıylǵannan keıin, sol kúni keshke ol óziniń kemtarlyǵyn moıyndap, qatty qapalanyp menen keshirim surady: bala kezimde shalshyqtan sekirip ótkenimde aıaǵymdy mertiktirip alǵan edim dedi, hı-hı! Kalganov balasha ishek-silesi qatqansha kúlip, dıvanǵa sulap jatyp aldy. Grýshenka da kúlip jiberdi. Al Mıtányń masaıraǵanynda tipti shek joq-ty.

— Bilesiz be, bilesiz be, ol aǵynan jaryldy, sóziniń eshbir qospasy joq! — dep elpildedi Kalganov Mıtáǵa qarap. — Sosyn, bilesiz be, ol eki ret tósek jańǵyrtqan, bul aıtqany — birinshi áıeli, al ekinshisi, bilesiz be, odan qashyp ketken, ol osy kúnge deıin tiri, siz muny bilýshi me edińiz?

— Ras pa? — dep tań-tamasha bolǵan Mıtá Maksımovqa jalt buryldy.

— Iá, qashyp ketkeni ras, ondaıdy da bastan keshkenbiz, — dep sypaıy rastady Maksımov. — Bir mýseniń eteginen ustap táıt degen. Bárinen de mańdaıǵa bitken jalǵyz derevnámdy aldyn ala óziniń atyna jazdyrǵany batty ǵoı onyń. Sen, deıdi, bilimdi adamsyń, bir úzim nanyńdy taýyp jersiń, deıdi. Meni sóıtip muzǵa otyrǵyzdy ǵoı. Bir qadirmendi arhıereıdiń maǵan: alǵashqy áıeliń aqsaq edi, ekinshisi jel aıaq bop shyqty ǵoı degeni bar. hı-hı!

— Tyńdańdarshy, tyńdańdarshy! — dep ózeýredi Kalganov, — eger ol ótirik aıtsa — al ol jıi ótirik soǵady — jurtty bir raqattandyrý úshin ǵana bósedi: bul aramzalyq bola qoımas, solaı emes pe? Bilesizder me, men ony keıde tipti jaqsy kórem. Ol naǵyz aramzanyń ózi, biraq, ol jaratylysynan osylaı, eshbir qospasy joq, solaı ǵoı! Sizder qalaı oılaısyzdar? Keıbireýler birdeńege bola, ózine paıda túsirý úshin aramzalyq jasaıdy, al ol jaıdan-jaı, qudaı solaı ǵyp jaratqan soń ǵana... Myna qarańyzdarshy,

mysaly, ol (keshe jol boıy talasty) Gogol "Óli jandarynda": men jaıynda jazǵan dep bósedi. Esterińizde shyǵar, onda Maksımov degen pomeshık bar emes pe, ony sabap tastaǵany úshin Nozdrev "mas bop alyp pomeshık Maksımovti kók shybyqpen shyqpyrtyp

qorlady" dep kinálanyp sotqa da tartylady, esterińizde me? Endi túsinesizder me, bul sondaǵy pomeshık Maksımov myna men bolatynmyn, taıaq jegen de menmin! — dep boı bermeıdi. Bulaı bolýy múmkin be? Chıchıkovtyń el aqtap júrgen ýaqyty, eń kesh degende, jıyrmasynshy jyldardyń bas kezi, demek, jyldary múlde sáıkes kelmeıdi. Onda munyń Nozdrevtan taıaq jeýi múmkin emes. Tipti qısyny kelmeıdi, solaı ma? Kalganovtyń osynshama nege eleýregenin túsiný qıyn edi, biraq onyń áıteýir shyn nıetten eleýregeni anyq. Mıtá da onymen pikirlestigin shyn nıetimen bildirip jatyr.

— Qaıtesiń ony, dúrelese dúrelegen shyǵar! — dep keńkildep kúldi ol.

— Qaıdaǵy dúreleý, jaı ánsheıin, — dep kirjiń etti Maksımov.

— Jaı ánsheıini qalaı? Nege aıtpaısyń, seni dúreledi me, joq pa?

— Ktýra godzına, pane? (saǵat qansha boldy eken?) — dedi oryndyqta otyrǵan uzyn tura panǵa trýbka tartatyn pan zerikken pishinmen. Uzyn tura ıyǵyn qıqańdatty da qoıdy: ekeýiniń de saǵaty joq-ty.

— Nege sóılesip otyrmasqa? Tym bolmasa, basqalardyń aýzyna qaqpaq bolmasańdarshy. Senderdiń ishteriń pysqan eken dep ózgemiz aýyz ashpaýymyz kerek pe, — dep boıyn qaıta tiktep ustaǵan Grýshenka qasaqana tıiskendeı boldy. Mıtáǵa alǵash ret bir oı kelgen sekildi edi. Bul joly pan kórneý shytyńqyrap jaýap qatty.

— Panı, ıa nıs ne mýven protıv, nıs ne povedzálem. (Meniń sózimde qarama-qaıshylyq joq, men eshteńe degem joqpyn).

— Onda jaqsy boldy, al sen áńgimeńdi aıta ber, — dedi Grýshenka Maksımovqa qattyraq daýyspen. — Barlyǵyń nege úndemeı qaldyńdar?

— Bul arada aıtatyn da eshteńe joq, óıtkeni bári kil zerdesizdik, — dep ilip áketti Maksımov, qyby qanǵandaı, sál tálimsı qalyp, — sonsoń Gogolde de munyń bári tuspalmen ǵana aıtylǵan ǵoı, nege deseńiz kisilerdiń aty-jóniniń ózi shetinen alegorıa:

Nozdrev — Nozdrev emes, Nosov, al Kývshınnıkov — tipti múlde uqsamaıdy, óıtkeni ol Shkvornev. Tek Fenardı ǵana shynynda da Fenardı bolǵan, tek ıtalán emes, orys, Petrov; mamzel Fenardı de keremet súıkimdi bolatyn, trıko kıgendegi keremet aıaqtary

kisini esinen tandyratyn edi ǵoı, tyltıǵan ıýbkasy jyltyrap alyp, qyltyń-syltyńǵa salǵan sol emes pe, biraq tórt saǵat emes, tórt-aq mınýt-ty... sóıtip, báriniń silekeıin shubyrtqan...

— Degenmen, sizdi ne úshin sabady, ne úshin taıaq jep júrsiz? — dep bolmady Kalganov.

— Pıron úshin ǵoı bári, — dep jaýap qatty Maksımov.

— Ol qaı Pıron? — dedi tańyrqaǵan Mıtá.

— Kádimgi fransýzdyń belgili jazýshysy Pıron úshin. Onda biz bárimiz jınalyp, traktırde otyryp, álgi jármeńkede sharap ishken bolatynbyz. Olar meni de shaqyrǵan edi, men kele sala epıgram aıta bastaǵam: "Býalo, bul kim, senbisiń, kúlkili eken ústińdegi kıimiń". Al Býalo maskaradqa jınalyp jatyrmyn dep jaýap beredi, ıakı monshaǵa baramyn deıdi, hı-hı, sóıtip olar meni mazaqtap tur ǵoı dep oılap qalypty. Men jalma-jan bilikti adamdardyń bárine keńinen maǵlum ekinshi bir mysqyldy epıgramny aıta qoıdym:

Bolsań sen Safo, men Faonmyn,

Buǵan daýym joq meniń,

Alaıda, sorlatqanda sen meni,

Teńizge barar joldy bilmediń.

Budan keıin olar onan beter ashýlanyp, meni balaǵattaı bastady, birdeme ǵyp qutylý úshin, qyrsyq qylǵanda, Pıron týraly bir óte zıaly anekdotty aıtqanym: Pırondy fransýz akademıasyna qabyldamaı qoıǵan eken, sonyń qarymyn qaıtarý úshin ol keıin óziniń qulpytasyna jazylatyn epıtafıasyn shyǵarypty.

Ci-git Piron qui ne fut rien

Pas mene academicien5

Sonsoń olar meni sabap tastady.

Sonda ne úshin sabady, ne úshin?

— Bilimdi bolǵanym úshin taıaq jedim ǵoı men. Bireýdi uryp-soǵýǵa syltaý tabyla beredi ǵoı, — dep kelte qaıyrdy aqylgóısigen Maksımov.

— Á, boldy endi, ońbaǵandyq qoı bul, tyńdaǵym kelmeıdi, qyzyqty birdeńe me desem, ne dep kettińder, — dep toıtaryp tastady Grýshenka. Yńǵaısyzdana qalǵan Mıtá, kúlkisin tyıa qoıdy. Uzyn tura pan ornynan túregelip, ózimen terezesi teń kisilerdiń arasynda bolmaǵan soń ishi pysqan adamsha qolyn artyna ustap, menmensigen qalpy bir buryshtan ekinshi buryshqa ersili-qarsyly júre bastady.

— Mynanyń selteńdeýin! — dep Grýshenka oǵan kirjińdeı kóz tastady. Mıtányń onsyz da tynyshy ketip otyr edi, endi dıvanda otyrǵan pannyń oǵan tyjyryna qaraǵanyn baıqap qaldy. Akademıktikke saılanbaı qalǵanda shyǵarypty.

— Pan, — dedi elire sóılegen Mıtá, — pandar, sharap ishelik. Ekinshi pan, sizge de aıtam: káne, shampan ishelik, pandar! — Ol úsh staqandy ózine qaraı tez jaqyndatqasyn shampan quıdy.

— Polsha úshin panove, senderdiń Polshań, polák ólkesi úshin iship qoıalyq! — dep ózeýredi Mıtá.

— Bardzo mı to mılo, pane, vypıem (myna sóziń maǵan bek unaıdy, pane, ishsek iship qoıalyq), — dıvanda otyrǵan pan tilektes pishinmen mańyzdana sóılep, staqanyn qolyna aldy.

— Áı, ekinshi pan, atyń kim edi, qadirmendi myrza-ekesi, staqanyńdy ustasańshy! — dep quraq ushty Mıtá.

— Onyń aty-jóni pan Vrýblevskıı, — dedi dıvanda otyrǵan pan.

Pan Vrýblevskıı shaıqala basyp ústelge kelgen soń, túregep turǵan kúıi staqanyn qolyna aldy.

— Polsha úshin, panove, ýra! — dep jelikti Mıtá staqanyn joǵary kóterip.

Úsheýi de iship qoıdy. Mıtá shólmekti qolyna alyp, úsh staqandy qaıta toltyrdy.

— Endi Reseı úshin, panove, baýyrlastyq úshin!

— Bizge de quı, — dedi Grýshenka, — Reseı úshin meniń de ishkim keledi.

— Men de ishemin, — dedi Kalganov.

— Rosseıýshka úshin, kári ájemiz úshin... men de, — dep qıqyldady Maksımov.

— Bárin, túgel! — dep daýystady Mıtá, — Qojaıyn, taǵy da ákel!

Mıtá ákelgen shampannan úsh shólmek qalǵan eken, solardy alyp keldi. Mıtá taǵy quıdy.

— Reseı úshin, ýra! — dep ol taǵy tost kóterdi. Pandardan basqasynyń bári ishti, al Grýshenka óziniń staqanyn túgel iship qoıdy. Al pandar erin de tıgizgen joq.

— Panove, senderdiń bularyń qalaı? — dep tańyrqady Mıtá.

— Muny qalaı túsinýimiz kerek?

Pan Vrýblevskıı staqanyn joǵary kóterip turyp, kóterińki daýyspen:

— Jeti júz jetpis ekinshi jylǵa deıingi Reseı úshin! — dedi.

— Oto bardzo penkne! (Jaqsy tost dep mine osyny aıt!), — dep aıqaılady ekinshi pan, sóıtip olar staqandaryn túgesip qoıdy.

— Panove, ózderiń de bir aqymaq ekensińder ǵoı! — degen sózderdiń aýzynan qalaı shyqqanyn Mıtá baıqamaı da qaldy.

— Pa-ne!!! — dep qorazdandy eki pan Mıtáǵa dúrse qoıa berip.

Ásirese pan Vrýblevskıı qatty yzalandy.

— Ale ne mojno ne mes slabos do svoego kraıý? — dep kúıip-pisti ol (Óz elińdi súımeýge bola ma?)

— Tez únderińdi óshirińder! Toqtatyńdar janjaldy! Tynysh otyra almaısyńdar ma? — dep zekirgen Grýshenka aıaǵymen edendi bir teýip qoıdy. Onyń eki beti alaýlap, janarynan ot ushqyndap turǵan edi. Álgi bir staqan sharaptyń qyzýy sezilgendeı. Mıtányń záresi ketti.

— Panove, keshirińizder! Kiná mende, endi qoıdym. Vrýblevskıı, pan Vrýblevskıı, men qoıdym!..

— Aqymaq-aý, saǵan ne joq, úndemeı, tynysh otyrsańshy! — dep kirjiń ete tústi yza kernegen Grýshenka.

Barlyǵy oryndaryna qaıta otyryp, únsiz qaldy, sonan soń bir-birine qarady.

— Myrzalar, bárine men kinálymyn! — dep taǵy da sóz bastady Grýshenkanyń álgi zirkilinen túk túsinbegen Mıtá. — Al, bul ne otyrys? Qaıtadan kóńildenýimiz úshin... ne istesek eken, a?

— Ah, shynynda da sumdyq zerigip baramyz bilem, — dep súlesoqtana mińgirledi Kalganov.

— Banchık oınasaq qaıtedi, baǵanaǵydaı... — dep Maksımov qıqyldaı jóneldi.

— Bank deımisiń? Ǵajap qoı! — dep ilip áketti Mıtá, — eger panove...

— Pýzno, pane! — dedi dıvanda otyrǵan pan, úni áreń shyǵyp.

— Durys aıtasyń, — dep qoshtady pan Vrýblevskıı.

— Pýzno? Ol ne degen sóz? — dep surady Grýshenka.

— Ol pozdno degen sóz, panı, keshkirgen mezgil, tún ortasy degen sóz, — dep túsindirdi dıvanda otyrǵan pan.

— Olarǵa hámanda kesh kórinedi, olarǵa eshteńe isteýge bolmaıdy! — dedi kúıinishti únmen Grýshenka. — Ózderi tomsyraıyp otyryp alady da, basqalar da qabaǵyn ashpasyn deıdi. Mıtá, sen kelgenge deıin de olar osylaı tymyraıyp otyrǵan, maǵan tákapparsyp bitip edi...

— Táńirıam meniń! — dep ózeýredi dıvanda otyrǵan pan, — so mývısh, to sen stane. Vıtzen nelasken, ı estem smýtny. (Yqylasyń túspegenin kórip otyrmyn, sol sebepti, qaıteıin, men de kóńilsizbin). Estem gotýv (men daıynmyn), pane, — dedi ol sóziniń sońynda Mıtáǵa qarap.

— Onda basta, pans! — dedi ile-shala Mıtá qaltasynan aqshasyn shyǵaryp, júz somdyq eki saralany ústelge qoıyp jatyp.

— Qarsylyǵym joq, pan, meni bir utyp kórshi. Kartańdy al da, bankińdi aıt!

— Karta qojaıynnan bolsyn, pan, — dedi nyǵarlaı jáne baıyptaı sóılegen tápeltek pan.

— To naılepshı sposýb (eń ońdy tásil), — dep qoshtady pan Vrýblevskıı:

— Qojaıynnan ba? Maqul, túsindik, meıli solaı-aq bolsyn, siz jaqsy aıttyńyz, panove! Kartańdy ákel! — dep buıyrdy Mıtá qojaıynǵa.

Qojaıyn ashylmaǵan úr jańa kartalardy ákep bergen soń, Mıtáǵa qyzdardyń jınalyp jatqanyn, qambaldaryn alyp azdan soń jóıtter de keletinin, azyq, ishkilik ákelýge tıisti troıkanyń áli kelip úlgirmegenin habarlady. Mıtá ústeldiń basynan atyp turyp, tezirek jarlyq berý úshin irgeles bólmege júgirip bardy. Biraq, úsh qyz ǵana kelipti, al Mará áli joq. Ol qandaı jarlyq bermekshi bolǵanyn jáne nege júgirip shyqqanyn ózi de bilmegen edi: jáshikten muz kámpıtter men saǵyzdy alyp, qyzdarǵa úlestirińder degennen basqa eshteńe aýzyna túspedi. — "Sonsoń, Andreıge araq berińder, araq! — dep buıyrdy ol asyǵys-úsigis, — men Andreıdi ókpeletip alyp em!" Mıtányń sońynan júgirip kelgen Maksımov kenet onyń ıyǵynan tartty.

— Maǵan bes som berińizshi, — dep sybyrlady ol Mıtáǵa, — men de baǵymdy synap kóreıin dep edim, hı-hı!

— Tamasha, ǵajap qoı! Má, on som al! — Ol qaltasynan taǵy da barlyq aqshasyn shyǵaryp, ishinen on somdyqty taýyp berdi.

— Utylyp qalsań, taǵy kel, taǵy da berem...

— Maqul-maqul, — dep sybyrlady qýanyp ketken Maksımov, sosyn ol júgire basyp zalǵa ketti. Kóp keshikpeı Mıtá da zalǵa qaıtyp kelip, kúttirip qoıǵany úshin keshirim surady. Pandar jaılanyp otyryp, oıynǵa kiristi. Álgindeı emes, jyly ushyraı, tipti iltıpatpen qaraıtyn sekildi. Dıvanda otyrǵan pan trýbkasyna qaıtadan temeki toltyryp tutatqasyn karta tastaýǵa ázirlendi; onyń betinen nendeı bir masaıý seziledi tipti.

— Na meısa, panove! — dedi pan Vrýblevskıı.

— Joq, men endi oınamaımyn, — dep kúńk etti Kalganov, — baǵana elý som utqyzǵam olarǵa.

— Pannyń baǵana qoly júrmegen, endi júrip ketýi múmkin ǵoı, — dedi dıvanda otyrǵan pan Kalganovqa qarap.

— Bank qansha? — Qanshadan qoıasyńdar? — dep eleýredi Mıtá.

— Kim biledi, pane, múmkin júz, múmkin eki júz shyǵar, óziń qansha qoıasyń.

— Mıllıon! — dedi Mıtá qarqyldap kúlip.

— Pan kapıtan, pan Podvysoskıı jóninde estigenińiz bar ma edi?

— Ol qaı Podvysoskıı?

— Varshavada karta oınaǵanda bankke qansha qoıatynyn birinshi bop júrýshi aıtady. Podvysoskıı kelgen eken, bir myń zlotyh qoıylǵanyn kóredi de: va-bank deıdi. Banker: "Pane Podvysoskıı, bir zlotyh qoıasyń ba, álde bárine me?", — deıdi. "Bárine, pane", — deıdi Podvysoskıı. — "Tem lepeı, pane". Banker talány tastaǵan eken, Podvysoskıı bir myń zlotyh utady. "Pochekaı, pane, — deıdi banker, sóıtip ol jáshikti ashyp, bir mıllıondy ustata beredi, — alyńyz, pan, bul seniń rahýnegiń" (bul seniń utysyń)!

Bankte bir mıllıon eken. "Men bilmep edim", — deıdi Podvysoskıı. "Pane Podvysoskıı, — deıdi banker, sen de bárine qoıdyń, biz de bárine qoıdyq". Podvysoskıı bir mıllıondy alady.

— Bul ótirik, — dedi Kalganov.

— Pane Kalganov, v shláhetskoı kompanıı tak mývıs ne prjıstom (ınabatty qaýymda bulaı demes bolar).

— Polák oıynshysy saǵan bir mıllıondy ustata qoıar ma eken! — dep salǵanmen, Mıtá óziniń aǵat ketkenin tez seze qoıdy. — Ǵapý et, pan, jańylyp jatyrmyn, taǵy da kinály bolǵanyńdy qarashy, nege bermesin, beredi, bir mıllıondy da bere alady. Tonorǵa poláktyń namysyna nege bermesin. Kórdińder me, meniń poláksha qalaı suńqyldaıtynymdy, ha-ha! — Mine on som qoıamyn, jaraı ma — valet.

— Al men qyzyl aıyrdyń damasyna, súıkimdi panenochkaǵa, bir som qoıamyn, hı-hı! — dep qıqyldaǵan Maksımov álgi damanyń shetin shyǵaryńqyrap qoıyp, qolyndaǵy kartasyn eshkim kórmesin degendeı, ústelge jaqynyraq jyljyp otyryp, basyn ústeldiń astyna tyǵyp tez-tez shoqyndy. Mıtányń qoly shyqty. Bir somnyń ıesi de utty.

— Ýgol! — dedi Mıtá bir kartasynyń buryshyn búgip jatyp, bul jıyrma bes som qoıamyn degeni edi.

— Al men taǵy bir som qoıamyn, arbalaǵannan dorbalaǵanym, — dep balasha byldyraqtady bir som utqanyna tóbesi kókke jetken Maksımov.

— Bastym! — dedi qyzbalanǵan Mıtá. — Jetilik — pe! Onyń pe-ge qoıǵanyn da basty.

— Endi qoıyńyz, — dedi kenet Kalganov.

— Pe. pe, — dep Mıtá stavkany eseleı berdi, biraq pe-ge ne qoısa da — sersh basyp jatty. Al bir somnyń ıesi uta berdi.

— Taǵy da pe! — dep aıqaılady yzalanǵan Mıtá.

— Pane, utqyzǵanyń eki júz boldy. Taǵy eki júz somǵa baramysyń? — dep surady dıvanda otyrǵan pan.

— Qalaı, eki júzdi utqyzyp úlgergenim be? Onda taǵy eki júzge baramyn! Bárine — taǵy da pe! — Sonan soń Mıtá qaltasynan aqshasyn shyǵaryp, damasy úshin eki júz somdy tastaı bergende, Kalganov qolymen basa qoıdy.

— Jeter endi! — dedi ol óziniń ashyq daýsymen.

— Seniń munyń ne? — dedi ejireıe qalǵan Mıtá.

— Jeter, toqtatyńyz! Endi oınamaısyz.

— Nege?

— Sebebin qaıtesiz. Qoldy bir silteńiz de, turyp júre berińiz, sebebi osy. Endi oınatpaımyn!

Mıtá oǵan tańyrqaı qarady.

— Sizder qaıda ketip barasyzdar? — dep surady Grýshenka mazasyzdanyp.

— Qazir kaıtyp kelemiz, — dep jaýap berdi Mıtá. Onyń bet-júzinde álde qandaı bir batyldyq pen tosyn sergektiktiń nury oınap shyǵa kelgen edi; ne bary bir saǵat buryn osy bólmege kirip kelgeninde onyń ajary múlde ózgeshe-di. Mıtá pandardy ánshi qyzdar jınalatyn jáne dastarqan jaıylyp jatqan oń jaqtaǵy úlken bólmege emes, sandyqtar men shaǵyn qobdılar turǵan jáne shyt jastyqtar úıme-júıme jınalǵan eki úlken kereýet qoıylǵan jatyn bólmege ertip bardy. Buryshtaǵy kishkentaı taqtaı ústeldiń ústinde shyraq janyp turǵan. Pan men Mıtá osy ústeldiń basyna bir-birine qarama-qarsy otyrdy, al eńgezerdeı pan Vrýblevskıı qolyn artyna ustaǵan kúıi olardyń bir búıirine baryp jaıǵasty. Eki pan da sýyq qaraıdy, áıtse de, bul ne aıtpaqshy degen áýestikteri sezilip tur.

— Chem mogen slýjıs paný? (Panǵa bizden qandaı járdem qajet?) — dep mińgirledi tápeltek pan. Gáp mynada, pane, kóp sóz boq sóz: mine saǵan aqsha, — Mıtá qaltasynan aqshasyn shyǵardy, — qalasań, úsh myńdy al da, kózińdi joǵalt bul aradan.

Mıtádan kóz aýdarmaǵan pan bajyraıǵan kúıi onyń betine tesireıe qaraǵan edi.

— Trjı tysensy, pane? (Úsh myń deımisiń, pan?) — Ol pan Vrýblevskııge qarady.

— Trjı, Panove, trjı! Tyńdaǵyn, pan, menińshe sen esti sekildisiń. Endeshe úsh myńdy al da, tabanyńdy jaltyrat jáne de Vrýblevskııdi erte ket — estımisiń? Biraq tap qazir, dál osy mınýtta ketesiń, túsindiń be, máńgi baqıǵa kózińdi joǵaltasyń, pane, mine myna esikten shyǵasyń da, zym-zıa bolasyń. Ana jaqta neń qalyp edi: paltoń ba, ishigiń be? Qazir ózim ákelip beremin. Troıka dereý ázir bolady — sóıtip, do vıdzená, pans! A? Mıtá jaýap alatynyna senimdi edi. Buǵan eshbir kúdiktenbegen. Pannyń bet-júzinen nendeı bir tosyn sheshimniń izi baıqalǵandaı boldy.

— Aqshań qaıda, pane?

— Aqshanyń jaıy bylaı, pane: arbakeshke jáne zaqyletke dep bes júzdi qazir qolyńa ustatamyn, qalǵan eki myń jarymdy erteń shaharǵa barǵasyn beremin — ar-ujdanymmen ant etemin, jerden qazsam da tabamyn! — dep elirdi Mıtá. Poláktar taǵy da bir-birine qarady. Pannyń surqy buzyla bastady.

— Jeti júz bereıin, bes júz emes, jeti júz al onda, qazir, — dereý qolyńa ustataıyn! — Mıtá saýdanyń pispeýge aınalǵanyn sezgen soń alǵashqy somany ósire tústi. — Ne, pan? Senbeısiń be? Baqandaı úsh myńdy qalaı ustata sal deısiń. Aqsha qolyna tıgesin erteń qaıta oralsań qaıtpekpin... Sonsoń, qazir janymda ondaı aqsha da joq, aqsham shahardaǵy úıde jatyr, — dep byldyraqtady sóz saıyn záresi ushyp, unjyrǵasy túsken Mıtá, — qudaı aqyna, úıde edi, tyǵyp tastap edim... Tópeltek pannyń bet álpetinen qaıdaǵy bir alabóten namysqoılyq sezile qaldy.

— Chı ne potshebýesh eshe chego? (Taǵy da birdeńeni talap etip júrmeımisiń?) — dep surady ol mysqyldap. — Pfe! A pfe! (masqara, uıat-aı!) — Sóıtip, ol túkirip tastady. Pan Vrýblevskıı de túkirindi.

— Seniń nege túkiringenińdi aıtaıyn ba, pan, — dedi barlyǵynyń quryp-bitkenin, túsingesin kúder úzgen Mıtá, — tegi, Grýshenkadan budan góri kóbirek paıda túsirmek oıyń bar ǵoı. Ekeýiń de pishtirgen qorazsyńdar, bildińder me!

— Estem do jıvego dotknentıym! (Men mundaı qorlyqqa tóze almaımyn!), — eki beti qyp-qyzyl bop dolyrǵan tápeltek pan, endi eshteńege qulaq salǵysy kelmegendeı, tyrsıǵan kúıi bólmeden shyǵyp ketti. Onyń sońynan shaıqala basyp Vrýblevskıı shyqty. Olardyń izinshe saly sýǵa ketip, ańyryp qalǵan Mıtá da oralǵan. Ol Grýshenkadan qoryqqan edi, pannyń qazir aıqaı-shý kóteretinin aldyn ala sezgen. Solaı boldy da. Pan zalǵa kirgesin Grýshenkanyń aldyna baryp táshtıip tura qaldy. Onyń taǵy da:

— Pann Agrıppına, estem do jıvego dotknentıym! (Men mundaı qorlyqqa tóze almaımyn!) — dep shytynaǵandyǵy endi Grýshenkanyń namysyna tıip ketti me qalaı, shydamy taýsylǵasyn ol bulqan-talqan boldy. Shúldirlemeı, oryssha aıtsańshy, birde-bir polák sózin qospaı oryssha nege sóılemeısiń! — dep qatýlandy. Grýshenka oǵan —

Buryn oryssha táp-táýir sóıleýshi eń ǵoı, bes jylda umytyp qalǵanyń ba! — Ashý qysqasyn Grýshenkanyń qany betine teýip, narttaı bop ketken.

— Pann Agrıppına...

— Men Agrafenamyn, meni Grýshenka dep ataıdy, tyńdasyn deseń, oryssha sóıle, áıtpese aýlaq júr! — Terisine syımaı, yrs-yrs etken pan orys sózderin buzyńqyrap, asyǵyp-úsigip, lepire sóılegen:

— Panı Agrafena, men ótkendegini umytyp, bárin keshireıin dep, osyǵan deıinginiń bárin umytaıyn dep keldim...

— Keshirgeni qalaı? Sen, nemene, maǵan keshirim jasaý úshin keldiń be? — Pannyń sózin kesigi tastaǵan Grýshenka ornynan atyp turdy.

— Dál solaı, panı, men aramza emespin, aq kóńilmin. Áıtse de, ashynalaryńdy kórgende tań-tamasha boldym. Pan Mıtá meni ana bólmege ertip baryp, úsh myńdy al da, óz jónińe ket dedi. Men onyń betine túkirdim.

— Ne deısiń? Ol meni saýdaǵa salyp, saǵan aqsha bermekshi boldy ma? — dedi kúnip-pisken Grýshenka, — Mıtá, bul ras pa? Seniń buǵan qalaı dátiń bardy? Men satylǵysh bolǵanym ba?

— Pane, pane, — dep shyjalaqtady Mıtá, — onyń jany taza, júzi nurly, sonsoń men esh ýaqytta onyń ashynasy bolǵan emespin! Sen tantyp tursyń...

— Sen onyń aldynda meni nesine aqtaısyń, — dep nalydy Grýshenka, — eger janym taza bolsa, izgilikten nemese Kýzmadan qoryqqasyn pák júrgem joq, al mynanyń aldynda tákappar kóriný úshin, sonsoń qaıta kezdestirgenimde onyń aramzalyǵyn betine

basý úshin boıymdy taza ustaǵamyn. Ol senen neǵyp aqsha almady eken?

— Nege almasyn, aldy! — dedi Mıtá tańdaıy taq etip, — tek úsh myńdy túgel alyp taımaqshy boldy, biraq men zaqyletke jeti júz bereıin dep qasaryp turyp aldym.

— Endi bári túsinikti: meniń aqsham baryn estigen ǵoı, onyń menimen qaıta tabysyp, nekelespekshi bolǵan sebebi osy!

— Panı Agrıppına, — dedi pan daýystap, — men seri jigitpin, men shláhtıchpin, meni laıdak eken dep oılap qalma! Men munda saǵan úıleneıin dep kelgen edim, sen múlde ózgerip ketipsiń, burynǵydaı emes, birbetkeı, uıatsyz bolyp alypsyń.

— Onda kelgen jaǵyńa taıyp tur! Aıtsam boldy, seni dúrildetip qýyp shyǵady! — dep zekirindi ashýǵa býlyqqan Grýshenka.

— Mundaı aqymaq, zerdesiz bolarmyn ba, bes jyl boıy ózimdi ózim azaptap nem bar edi! Áıtse de, oǵan bola qasiret shegetin ne bopty maǵan, ózime-ózim yza bop azaptandym! Sonsoń, bul baıaǵy men biletin jigit emes! Ol mundaı ma edi? Onyń ákesi emes pe eken dep

otyrǵanym! Sen myna parıkti qaıda jasattyń? Ol suńqar bolsa, mynaý sumyraı emes pe. Ol kúlimdep turyp, án salatyn maǵan... Sorly basym, bes jyl boıy bekerge jylap-syqtappyn, mundaı qarǵys atqan aqymaq, ońbaǵan, uıatsyz bolarmyn ba! Grýshenka kreslosyna sylq qulaı ketip, alaqanymen betin basty. Osy kezde sol jaqtaǵy kórshi bólmeden, aqyry, horǵa jınalǵan qyzdardyń bı yrǵaǵymen shyrqalatyn asqaq áni estilgen edi.

— Bul neǵylǵan dańǵaza! — dep kúńk etti pan Vrýblevskıı. — Qojaıyn, anaý uıatsyzdardy qýyp jiberińizshi! Baǵanadan beri esikten syǵalap turǵan qojaıyn meımandarynyń kerildesip jatqanyn kórgen soń, bólmege kirip keldi.

— Sen nege osynshama qyzyl keńirdek bolasyń? — dedi ol Vrýblevskııge bir túrli tym dóreki únmen.

— Ońbaǵan! — dep aıqaılady pan Vrýblevskıı.

— Ońbaǵan men be, sen be? Sen jańa qandaı kartany saldyń? Men oınaýǵa bir koloda úr jańa karta ákep bergen edim, sen ony tyǵyp qoıdyń ǵoı! Sen jalǵan kartamen oınadyń! Jalǵan karta ustaıtynyń úshin men seni Sibirge aıdata alamyn, bilesiń be, bul jalǵan qaǵazben birdeı... — Sonan soń, ol dıvanǵa jaqyndap baryp, onyń arqalyǵy men jastyqshasynyń arasyna qos saýsaǵyn suǵyp jiberip, ashylmaǵan kolodany alyp shyqty.

— Mine meniń kolodam, ashylmaǵan da! — Ol qolyndaǵy kartany joǵary kóterip, bárine aınala kórsetti. — Men bergen kolodany sańylaýǵa qystyra qoıyp, óz kartasyn alyp shyqqanyn men ana jaqtan kórip turdym — sen pan emessiń, pasyqsyń!

— Al men ana pannyń eki márte qýlyq jasaǵanyn baıqap qaldym, — dedi Kalganov ta.

— Masqara, uıat-aı! — dep tańyrqady qolyn sermep, uıalǵanynan shynynda da qyzaryp ketken Grýshenka. — O, toba, adam balasy munshama ózgere beredi eken-aý!

— Maǵan da osy oı kelip edi, — dedi tań-tamasha bolǵan Mıtá. Biraq ol sózin aıaqtaǵansha, ne qylaryn bilmeı, ashýǵa býlyqqan pan Vrýblevskıı judyryǵyn túıip, Grýshenkaǵa qarap:

— Sen jálep surqıasyń! — dep aıqaılady. — Alaıda, ol aýzyn jaýyp úlgergenshe, Mıtá oǵan tap berip, belinen myqtap qushaqtap kóterip alǵan boıy qas qaqqansha zaldan alyp shyǵyp, ilkide ǵana tápeltek pan ekeýin ertip barǵan oń jaqtaǵy bólmege aparyp edenge laqtyryp jibergen edi.

— Men ony ana bólmege aparyp edenge sulatyp saldym, — dedi tez oralǵan Mıtá abyrjyǵandyqtan entige sóılep, — sumyraıdyń tipti tóbelespek oıy bar, endi bas suǵa qoımas munda!..

— Ol esiktiń bir jarǵysyn jaýyp, ekinshisin ashyp turyp, tápeltek panǵa bylaı dep daýystady.

— Qadirmendi myrza, ana bólmege barýǵa zaýqyńyz joq pa?

Psheprasham!

— Kóketaı, Mıtrıı Fedorovıch, — dep jámpeńdedi Trıfon Borısych, — sen olardan álgi utqyzǵan aqshańdy tartyp alshy tym bolmasa, jiberme! Olar utyp alǵan joq, urlap aldy ǵoı.

— Al men utqyzǵan elý somymdy almaı-aq qoıam, — dedi Kalganov kenet sózge aralasyp.

— Onda men de almaımyn, eki júz som solarda-aq ketsin! — dep elirdi Mıtá, — tartyp alǵanda maǵan ne túsedi, sonyń-aq yndyny basylsyn.

— Bárekeldi, Mıtá! — Jigitsiń, Mıtá! — dep aıqaılady Grýshenka. Onyń daýsynan ishin yza kernegen áýen sezilgen edi. Ashý qysqandyqtan narttaı qyzaryp alsa da, mańǵazsýyn áli de qoımaǵan tápeltek pan esikke qaraı júre berdi de, kilt toqtaı qalyp, Grýshenkaǵa qarap bylaı dedi.

— Pann, ejelı hsesh ıss za mnoıý, ıdzmy, eslı ne — byvaı zdorova! (Pann, eger maǵan eretin bolsań — kettik, al eger ermeseń — onda qosh bol!).

Sóıtip ol mańǵazsyǵan qalpy, yzaqorlyǵy men shamshyldyǵynan yrs-yrs etip esikke qaraı júre berdi. Ol ór kókirek kisi-di: onyń ózin asyra baǵalaıtyndyǵy sondaı, tipti baǵanadan bergi oqıǵalardyń bárinen keıin de Grýshenkanyń oǵan erip kete baratyndyǵynan áli de úmitin úzbegen edi. Mıtá onyń sońynan esikti tars etkizip japty.

— Olardy kilttep qoıý kerek, — dedi Kalganov. Biraq bólmeniń ishki jaǵynan kilt syrt etti, olar ózderi ishten jaýyp alǵan edi.

— Tipti jaqsy boldy! — dedi taǵy da Grýshenka yza bolyp.

— Tipti jaqsy boldy! Joldary bolsyn!

VIİİ

SUMDYQ QOI BUL

Jyn-oınaqqa bergisiz, ulan-asyr dýman bastaldy da ketti. Grýshenka maǵan sharap ákelińdershi dep birinshi bop aıqaılady: "İndynym quryp barady, ana jolǵydaı sileıe simireıin dep em bir, esińde me, Mıtá, sonda ekeýmizdiń qalaı tanysqanymyz esińde me!' Al sandyraqtaǵan halge jetken Mıtá, "óziniń baqytyn" aldyn ala sezgendeı edi. Grýshenka ony, áıtse de, ózinen qaıta-qaıta qýa bergen: "Ana jaqqa baryp, jurtpen birge oınap-kúlseńshi, analarǵa bıleńder, báriń de bıleńder dep aıt, ana jolǵydaı, "úıdiń qabyrǵalary men pesh solqyldaıtyn" bolsyn, jaraı ma!" — dedi ol óktem únmen. Bıkesh ábden jeligip alǵan edi. Sóıtip, Mıtá onyń aıtqanyn eki etpeýge jantalasqan. Hor japsarlas bólmede jınalǵan-dy. Al baǵanadan beri otyrǵan bólmeleri shyt shymyldyqpen ekige bólinip, ar jaǵyna mamyq tósektiń ústine shyt jastyqtar taý-tóbe ǵyp jınalǵan daǵaradaı kereýet qoıylǵandyqtan óte tar edi. Jalpy osyndaǵy "syńǵyraǵan" tórt bólmeniń bárine de kereýetter qoıylǵan-dy. Grýshenka esikke jaqyn jaıǵasty, Mıtá onyń kreslosyn sol araǵa ádeıi aparyp qoıǵan: "ana joly", ekeýi osynda alǵash kelip saıran salǵanda da, ol hor men bıdi osy arada otyryp qyzyqtaǵan. Jınalǵandardyń bári sondaǵy qyzdar eken; skrıpkalary men sıtralaryn alyp jóıtter de kelipti, aqyr-sońynda, baǵanadan beri asyǵa kútken troıka da kelip jetti araq-sharaby men tátti-dámdisin alyp. Mıtá ábiger bop júr. Bólmege kóldeneń bireýler de kirip jatyr, bular bir aı burynǵydaı aǵyl-tegil ishkilik pen tátti-dámdiniń ıisin sezip, shyrt uıqydan oıanyp kelgen mujyqtar men qatyndar edi. Mıtá tanystarymen qushaqtasyp amandasyp, olardyń syqpytyn esine túsirip, shólmektiń aýzyn ashyp, kez kelgenine quıyp berip jatty. Shampanǵa qunyqqan qyzdar ǵana boldy, erkekter jaǵy kóbinese rom men konákqa, ásirese yssy pýnshqa basyńqyrady. Mıtá qyzdardyń bárine shokolad qaınatylsyn, sosyn shaı men pýnshtyń úzilmeýi úshin úsh samaýyr túni boıy ıyǵynan dem alyp tursyn: kez kelgeni qalaǵanynsha ishetin bolsyn dep jarlyq etti. Qysqasy, aqylǵa syımaıtyn, jón-josyqsyz bir is bastalǵan edi, biraq, Mıtá istegen isi neǵurlym qısynsyz bolǵan saıyn jany kire túskendeı jigerlene bergen. Eger dál osy kezde mujyqtardyń biri Mıtádan aqsha suraǵan bolsa, onyń qaltasynan bir býda aqshasyn shyǵaryp, ońdy-soldy úlestire beretini sózsiz edi. Tegi, sondyqtan ba qalaı, qojaıyn Mıtány qorǵashtap, áıteýir ony aınalshyqtaı bergen; ishkilikke jolańqyramaı (ol ne bary bir staqan pýnsh ishken edi), Mıtányń árbir qımylyn ózinshe qyraǵy baqylaǵan Trıfon Borısychtyń búgin túnde tipti uıyqtaıtyn túri joq-ty. Qajet bolǵan kezde ol Mıtáǵa múláıimsip, jaramsaqtana qalyp, mujyqtarǵa aqsha berýdi, qudaı saqtasyn, tipti oıyńa da alma, olardy "sıgarka men ren sharabyna" da dóndetpe dep jalynyp, ony tartpaqtap otyrdy, ásirese qyz-qyrqynnyń lıker iship, kámpıt jegenine zyǵyrdany qaınady: "Olardyń bıti órip júredi, Dmıtrıı Fedorovıch, men ol jeksuryndardyń kez kelgenin tizemmen kótinen bir tepken soń, osyǵan rıza bolasyń dep buıyramyn — olar mine osyndaı!" — dedi ol yzalanyp. Mıtá Andreıdi taǵy da esine alyp, oǵan pýnsh aparyp berýge jarlyq etti: "Baǵana ony ókpeletip alyp edim", — dep qaıtalady ol eljiregen, álsiz únmen. Kalganovtyń alǵashta sharapqa zaýqy soqpaǵan, oǵan qyzdardyń qosylyp án salǵany da múlde unamaǵan, áıtse de, taǵy eki bakal shampandy simirgennen keıin ol keremet kóńildenip, tynym tappaı júrgen, yrjalańdap kúlip, adamdardy da, ándi de, mýzykany da — bár-bárin maqtaı bergen. Masań Maksımov masaıraǵan qalpy onyń janynan qalmaǵan. Grýshenka da qyzyńqyraı bastaǵandy. Ol Kalganovty nusqap Mıtáǵa: — Qandaı súıkimdi, qandaı ǵajap balaqan!" — dedi. Sóıtip, máz bolǵan Mıtá Kalganov pen Maksımovtyń betinen súıýge tura júgirgen. O, ol kóp nárseni kúni buryn sezgen edi; Grýshenka oǵan áli eshteńe deı qoımaǵan-dy, nazdy, yntyzar kózderin oǵan oqta-tekte bir tastaǵany bolmasa, aıtar sózin qasaqana kesheýildetkendeı edi. Aqyry, ol Mıtány kenet qolynan ustaı alyp, kúshpen ózine qaraı tartty. Onda Grýshenka bosaǵada kresloda otyrǵan.

— Baǵana sen qalaı kirip keldiń, a? Usqynyń kisi shoshyrlyq edi!.. Sumdyq zárem ushty. Sen meni neǵyp oǵan bermekshi boldyń? Shynymen-aq bermekshi bolǵanyń ba?

— Seniń baqytyńa kóldeneń turǵym kelmep edi! — dep byldyraqtady kóńili jaı tapqan Mıtá. Biraq, Grýshenkaǵa onyń jaýaby qajet emes-ti.

— Endi ana jaqqa bar... oınap-kúlip kóńilińdi kóter, — dep ol Mıtány qaıta qýdy, — qyńqyldama, taǵy shaqyryp alam. Sóıtip, Mıtá kete barǵan, al Grýshenka qaıtadan qyzdardyń ánine qulaq salyp, bıin qyzyqtap otyra bergen, biraq ol, Mıtá qaıda júrse de, ony kózimen baǵyp, shırek saǵattan keıin qaıta shaqyrǵanynda, Mıtá arsalańdaı qaıta júgirip kelgen.

— Al, endi janyma otyr da, meniń osynda ketkenimdi keshe qalaı estigenińdi aıta ber; birinshi kimnen estidiń?

Sonymen, Mıtá bárin aıta bastaǵan, biraq sózin qıystyra almaı, birdi aıtyp birge ketip, asyǵyp-úsigip, júıesiz baıandaǵan, kenetten qabaǵyn tyrjıtyp, múdirip qala bergen edi.

— Sen nege kirjıe beresiń? — dep suraǵan Grýshenka.

— Jaı ánsheıin... anda bir naýqas adam qalyp edi. Eger ol saýyǵyp ketse, eger onyń saýyǵatynyn bilsem, on jyl ómirimdi qazir-aq qıar edim oǵan!

— Jaraıdy, naýqas bolsa, táńiriniń jazǵany shyǵar. Sen erteń shynymen-aq atylyp ólmekpisiń, áı aqymaǵym-aı, ne úshin sonda? Men mine osyndaı, sen sıaqty alaburtqan alańǵasarlardy súıemin, — dep byldyraqtady tili kúrmelińkiregen Grýshenka. — Sóıtip, sen men úshin bárine daıynsyń ba? A? Aqymaǵym-aý, erteń shynymen-aq atylyp ólýge bel baıladyń ba! Joq, ázirshe aıaldaı turǵyn, erteń saǵan, bálkim, bir sóz aıtarmyn... búgin emes, erteń aıtamyn. Seniń ony búgin estigiń kele me? Joq, búgin aıtqym kelmeıdi... Al bar, bar endi, kóńilińdi seıilt. Alaıda, Grýshenka ony taǵy bir shaqyryp alǵanynda júzinen bir kúdik-kúmánmen sary ýaıym sezilip qalǵan edi.

— Sen nege jabyrqaýlysyń? Jabyǵyp júrgenińdi kórip turmyn ǵoı... Joq, men bárin sezemin, — dedi taǵy da Mıtányń kózine qadala qalǵan ol — Sen ana jaqta mujyqtarmen súıisip, daýryǵyp júrseń de, men birdeńeni kórip otyrmyn. Joq, sen kúlip-oınap kóńilińdi kóter, men masaıraǵanda sen de shattansańshy. Men osynda bireýdi bek jaqsy kórem, onyń kim ekenin taba qoıshy?.. Aı, anany qarashy: meniń balaqanym uıyqtap qapty, baıǵus mas bolǵan ǵoı.

Ol Kalganovty aıtqan edi: balaqan shynynda da mas bolyp, dıvanda otyrǵan kúıi bir sátke qalǵyp ketken. Tek sharaptan emes. Álde neden kenet jabyǵyp ketkesin, nemese, onyń ózi aıtqandaı, "zerikkesin" qalǵyp ketken. Aqyrynda, ishkiliktiń áserinen birtindep tym qarabaıyr, dóreki birdeńege ulasyp bara jatqan qyzdardyń áni de ony qatty eseńgiretken edi. Sonsoń, bılegen bıi de dóreki birdeńe: eki qyz aıý bop kıingen, al qolyna taıaq ustaǵan ójet qyz Stepanıda, oıyndy basqarýshy retinde, olardy "kórsete" bastaǵan, "Shıraǵyraq qımylda, Mará, áıtpese taıaq jeısiń!" — dep aqyryp qoıady ol. Aqyry, aıýlar edenge bir túrli ersileý qulaı ketti, ishkilikke qyzara bórtken qatyndar men mujyqtar toby buǵan máz bop qarqyldasyp jatyr. Al Kalganov ústine las birdeńeni juqtyrǵandaı jerkene qaraǵan edi. "Bunyń bári, myna halyqtyq kórinis nas maqulyqtyń isi, — dedi ol shegine berip, — olardyń jazǵyturǵy oıyndarynyń sıqy, bul, kúnniń kózin jazǵy túnge túgel jetsin dep saqtaǵan túrleri". Biraq oǵan bir jolaýshy myrzanyń qyzdardy qalaı tergegeni týraly bıdiń shıraq yrǵaǵymen lekildete aıtylǵan "jańa" ánniń sózi ásirese unamaǵan edi:

Myrzasy tergeıdi qyzdardy,

Súıe me dep, álde súımeı me?

Alaıda, qyzdar myrzany súıe almaıtyn sekildi:

Soqsa da janyma batyra,

Súıe almaspyn men ony.

Sonan soń syǵan (syǵan dep aıtylǵan) kele jatady, ol da:

Syǵan tergeıdi qyzdardy,

Súıe me dep, álde súımeı me?

Alaıda qyzdar syǵandy da súımeıdi,

Syǵan júrse urlyqpen,

Qaıǵy jermin qorlyqpen.

Sóıtip, qyzdardy osylaı azapqa salǵan kóptegen adamdar, tipti soldattar da ótedi:

Soldat tergeıdi qyzdardy,

Súıe me dep, álde súımeı me?

Alaıda qyzdar soldatty da jek kórip, jolatpaıdy:

Arkalar jolqaby soldattyń,

Sómpeńdeımin sońynan men onyń...

Kóp núkteniń ornyndaǵy naǵyz ádepsiz sózder búkpesiz aıtylǵanda, tyńdaýshy jurt ań-tań bop aýyzdaryn ashyp qaldy.

İstiń aqyry kópespen bitedi:

Kópes tergeıdi qyzdardy,

Súıe me dep, álde súımeı me?

Qyzdar kópesti óte jaqsy kóretin bop shyǵady, óıtkeni

Saýda qylar kópesi,

Men bolarmyn kókesi.

Kalganov tipti yza bolǵan.

— Múlde eskirgen óleń ǵoı bul, — dedi ol daýystap, — osyndaı óleńdi kim shyǵarady eken bularǵa! Temirjolshynyń nemese jóıttiń kelip, súıesiń be, súımeısiń be dep tergeýi ǵana qalǵan endi: bular bárin jeńip shyǵar edi. — Sonan soń, ol renish bildirip, jalyǵyp bitkenin aıtyp, dıvanǵa baryp otyrǵanda lezde qalǵyp ketken. Ol dıvanda basyn shalqaıtyp otyrǵan edi, súıkimdi ajary sál solǵyndaý kórindi.

— Ana qarashy, júzi qandaı súıkimdi, — dedi Grýshenka onyń janyna Mıtány ertip baryp, — baǵana men onyń shashyn tarap edim, aqsary qalyń shashy jibekteı eken... Sonan soń, ishi-baýyry eljiregen Grýshenka onyń mańdaıynan súıdi. Kalganov lezde kózin ashyp, bir qarady da, qatty sasqalaqtap: Maksımov qaıda? — dep surady kóterile berip.

— Saǵan basqa eshkim kerek emes eken ǵoı, — dep kúldi Grýshenka, — meniń janymda bir mınýt otyra tur. Mıtá, Maksımovty shaqyryp ákelshi maǵan.

Maksımov oqta-tekte ózine bir rómke lıker quıyp alǵany bolmasa, qyzdardan onshama uzamapty, al shokoladtyń eki sháshkesin iship úlgergen. Júzi kúreńitip, murny qyzaryp, kózderi dymdana jáýdirep ketken. Júgire basyp jetip kelgen shal qazir "bir ádemi áýenniń yrǵaǵymen" sabotera bıin bılegisi keletinin aıtty.

— Aqsúıek qaýymnyń osy bir ónegeli bıleriniń bárine meni qarshadaı bala kezimnen úıretip edi...

— Onda bara qoıyńyz, Mıtá, sen de birge bar onymen, men onyń qalaı bıleıtinin osy aradan kórip otyraıyn.

— Men de baraıyn, meniń de kórgim keledi, — Grýshenkanyń janymda otyra tur degen erkenazyn Kalganov ańǵal basymen eleýsiz qaldyrdy. Sóıtip, bári bıdi qyzyqtaýǵa ketti. Maksımov álgi aıtqan bıin shynynda da bılep shyqty, áıtse de, Mıtádan ózge eshkimge de erekshe áser ete qoıǵan joq. Bı degeni — eki aıaqty tabandaryn kórsete eki jaqqa qaıyryp sekekteı berý ǵana, Maksımov osylaı sekirgen saıyn alaqanymen etiginiń tabanyn shart-shurt soqqylaı bergen. Kalganovqa bı múlde unamady, al Mıtá tipti onyń betinen bir súıip aldy.

— Al, rahmet, sharshaǵan shyǵarsyń, nege qaraı qaldyń: kámpıt jegiń keldi me, a? Álde shylym tartqyń kele me?

— Papırosyń joq pa?

— Birdeńe ishkiń kelmeı me?

— Jańa lıker ishkem... Sizde shokolad kámpıt bar ma edi?

— Áne ústelde úıilip jatyr ǵoı, qoıdan jýas, momynym-aý! Sodan qalaǵanyńdy ala bermeımisiń!

— Joǵ-a, men álgi, vanıli baryn... álgi shaldarǵa laıyqtysyn... Hı-hı!

— Joq, aǵaıyn, ondaı erekshe kámpıtim joq.

— Bir sóz aıtaıyn ba! — shal eńkeıip, Mıtányń qulaǵyna kenet aýzyn taqady, — anaý qyzdy qarashy, Marúshkany aıtam, eger raqymyńyz túsip, ruqsat etseńiz men sol qyzben tanysaıynshy...

— Mynanyń dámesin qara! Joq, aǵaıyn, tantyp barasyń.

— Men eshkimge qysastyq qylmaımyn ǵoı, — dep sybyrlady Maksımov jabyǵyp.

— Jaraıdy, maqul, maqul. Munda, aǵaıyn, bı bıleıdi, án salady, áıtse de, meıli! Toqtaı turshy... Ázirshe kámpıt je, sharap ish. Aqsha kerek emes pe?

— Keıin beresiz, — dedi Maksımov jymıa kúlip.

— Maqul, maqul...

Mıtányń basy kúıip-janyp bara jatqan. Ol ashyq senekke — aýla jaqtan úıdiń qabyrǵasyna japsyra salynǵan aǵash galereıaǵa shyqty. Samal aýa ony sergitip jibergen edi. Qarańǵy buryshta jalǵyz ózi turǵan ol bir kezde basyn qos qoldap ustaı aldy. Onyń

bytyrańqy oılary shoǵyrlanyp, sezimderi birtutas birigip, barlyǵy jınala kelip bir sáýle túsirgen-di. Sumdyq, qorqynyshty sáýle! Oǵan: "Eger atylyp ólý kerek bolsa, budan artyq qolaıly sát bolýy múmkin be?" — degen oı sap ete túsken. — Úıden, tapanshany alyp shyǵyp, osy las, qarańǵy túkpirde shúrippeni basyp qalsa, bári bitpeı me". Ol tartynshaqtap bir mınýttaı turdy. Baǵana, osynda jetkenshe jan ushyrǵanynda, masqara uıat qylyǵy, istegen urlyǵy, tógilgen qan, bireýdiń qany onyń artynda qalǵan!.. Alaıda, onda munyń bári oǵan ońaı bolǵan, o, álde qaıda ońaı bolǵan! Óıtkeni onda bári quryp bitken: ol Grýshenkany joǵaltqan, odan aırylyp qalǵan, endi joq-ty, o, onda ózine-ózi úkim shyǵarý oǵan ońaı bolǵan edi, tym quryǵanda bul oǵan lajsyz, qajet nárse sekildi kóringen, óıtkeni ol úshin endi jer basyp júrýdiń qandaı máni bar? Al endi she! Endi jaǵdaı ózgeshe emes pe? Endi tym quryǵanda bir qorqynyshty qubyjyqtyń kózi joıyldy: onyń álgi "burynǵy" jigiti, álgi taǵdyr taǵy aıdap ákelgen adamy kózden ǵaıyp boldy, tipti artynda izi de qalǵan joq. Ol kenetten kisi kúlerlik, kúıki birdeńege aınalyp kete bardy; ony kóterip alyp, jatyn bólmege aparyp qamap, syrtynan qulyptap qoıdy. Ol esh ýaqytta kaıta oralmaıdy. Grýshenka uıalyp otyr, onyń kimdi súıetinin bul kózinen-aq anyq sezedi. Endi ómirdiń qyzyǵyn kórýge eshbir bóget joq... Biraq, amal bar ma, bul ómir súre almaıdy, buǵan murshasy kelmeıdi, o opasyz jalǵan! "O, táńirim, dýaldyń túbinde jatqan shaldyń janyn saqtaı gór! Osy sumdyq qaterińnen qaǵys qyla gór meni! Mendeı kúnákarlardyń talaıyna nebir ǵajaıyptardy istep ediń ǵoı! Alda-jalda shal tiri qalsa she, onda ne qylam? O, onda ózge masqara uıattyń bárin jýý qolymnan keledi, urlaǵan aqshany qaıtaramyn, jerden qazsam da taýyp beremin... Kókirekte shemen bop qatqany bolmasa, masqaralyqtyń izi de qalmaıdy! Alaıda, joq, joq, kúırek jandy

jasyqtyń bos qıaly bul! O, opasyz jalǵan! Áıtse de, Mıtáǵa qarańǵy túnde bir jarqyn úmittiń sáýlesi jarq etkendeı bolǵan edi. Ol turǵan jerinen qaıtadan ishke umtyldy — soǵan, taǵy da Grýshenkasyna, ǵumyrlyq ǵashyq jaryna barýy kerek! "Qalǵan ómirimdi tiri masqara bolyp ótkizsem de, onyń bir saǵattyq, bir mınýttyq mahabbatyna ne jetedi?" Osy bir tosyn saýal onyń júregin bılep alǵan. "Maǵan tek sol, jalǵyz sol ǵana kerek, sonyń aq júzin kórip, lebizin tyńdap otyrsam boldy, basqa eshteńeni oılamaımyn, bir túnge, bir saǵatqa, bir sátke bolsa da bárin umytamyn!" Galereıadan senekke kire beriste Mıtá qojaıynmen qarsy kezdesip qaldy. Trıfon Borısychtyń qabaǵy túsip ketken, júzinen bir ýaıym seziledi, muny izdep kele me qalaı.

— Ne, Borısych, meni izdep júrgen joqsyń ba?

— Jo-joq, — dedi qojaıyn sasqalaqtap qalǵandaı, — sizdi izdep qaıtem? A siz... qaıda boldyńyz?

— Tunjyrap júrgeniń ne? Ashýlanǵan joqpysyń? Tosa tur, kóp keshikpeı uıyqtaısyń... Saǵat qansha eken?

— Úshti soqqan shyǵar. Tórtke ketýi de múmkin.

— Tamamdaımyz, aıaqtaımyz qazir.

— O ne degenińiz, oqasy joq. Otyra berińizder...

Mıtá: "Buǵan ne bolǵan?" — dep oılady da, qyzdar bılep júrgen bólmege bardy. Alaıda, Grýshenka onda joq eken. Ol kógiljim bólmede de bolmaı shyqty; dıvanda Kalganov qana otyr uıyqtap. Mıtá shymyldyqtyń ishine basyn suǵyp qarap edi — sodan tabyldy. Grýshenka burysh jaqtaǵy sandyqtyń ústinde, taıaý turǵan kereýettiń arkalyǵyna qolymen súıenip, eshkim estimesin dep óksigen dybysyn shyǵarmaı, eńkeıip jylap otyr eken. Mıtány kórgesin Grýshenka ony ymdap shaqyryp, ol júgirip qasyna kelgende qolynan ustaı aldy.

— Mıtá, Mıtá, men ony shynynda da súıgen edim — dedi ol sybyrlap, — osy ótken bes jyl boıy súıgemin! Áıtse de, ony súıdim be eken, álde tek ishimdi órtegen yza-kegime súısindim be? Joq, men ony súıgemin! Oıhoı dúnıe-aı! Ótirik aıtam, men ony súıgem joq, ishtegi yza-kegime ǵana súısingemin! Mıtá, onda men ne bary on jetide edim ǵoı, onda ol meniń ishi-baýyrymnan ótip, keremet kóńildi bolǵan, maǵan arnap án salǵan... Álde aqyly tolmaǵan mendeı shoshaqaıǵa solaı kórindi me eken... Al qazir ol, qudaı saqtasyn, múlde ózge kisi, áste ol emes. Qıapaty da uqsamaıdy, tipti beıtanys bireý. Men ony tipti tanymaı da qaldym. Tımofeımen osynda kele jatyp, jol boıy: "Ony kórgende qaıter ekem, oǵan ne deımin, bir-birimizge qalaı qarar ekenbiz?" — dep oılap edim. Men oǵan jan ushyryp jetsem, ol tóbemnen bir shylapshyn jýyndyny laq etkizgendeı boldy. Meniń ustazymdaı: oqymystysha, bilgishsip sóıleskenin qaıtersiń, al mańǵazsı qarsy alǵan kezde tipti ne isterge bilmedim. Lám deýge mursham kelseıshi. Alǵashta ol óziniń anaý uzyn turasynan qysylatyn shyǵar dep oılaǵan edim. Olarǵa qarap otyryp: onymen tildesýge sóz taba almaıtynym ne? — degen oıǵa qaldym. Bilesiń be, ony búldirgen anada menen qashyp ketkesin úılengen áıeli... Tanymastaı qylǵan sol. Mıtá, mundaı masqara bolmaspyn! Oh, ábden uıatqa battym, Mıtá, oh, búkil ómirim úshin masqara bop bittim ǵoı men! Qarǵys atsyn sol bes jyldy, qarǵys atsyn! — Sóıtip, Grýshenka taǵy da egilip jylady, biraq ol Mıtány bosatpaı, qolynan qysyp ustap alǵan edi.

— Mıtá, jarqynym, toqtaı turshy, ketpeshi, saǵan aıtatyn sózim bar edi, — dep sybyrlady ol kenet basyn kóterip, onyń betine qarap. — Aıtshy, men osy kimdi súıem? Men osynda bireýdi súıemin. Ol kim? Sen maǵan osyny aıtshy. — Grýshenkanyń jylaýdan dolyryp isingen betine kúlkiniń taby shyǵa kelip, qarakóleńkede janary jarq etti. Baǵana osynda bir jigittiń syrttany jetip kelgende, júregim lúp ete qalǵan edi. Ol: "Aqymaq bolmasań, seniń kúıip-janatyn jigitiń osy emes pe", — dep sybyrlaǵandaı bolǵan. Sen kirip kelgenińde, bárin nurlandyryp jiberdiń. Men: "Ol neden qaımyǵady?" — dep oıladym. Al sen shynynda da úreılenip, berekeń qashyp, jóndep sóılese de almadyń. Men seni analardan taısalyp turmaǵan bolar dep oıladym — bireýden qorqa qoıatyn sen be? Dáý de bolsa, menen, tek qana menen qaımyǵyp turǵan shyǵar dep túıdim. Bir sátke bolsa da Mıtány súıgenim ras, endi basqa bireýge... ketip baramyn dep Aleshaǵa terezeden, qalaı aıqaılaǵanymdy Fená sen dáldirge aıtty emes pe. Mıtá, Mıtá, senen keıin taǵy súıe alarmyn dep qandaı aqymaq bolǵanmyn! Meni keshiresiń be, Mıtá? Keshiresiń be, álde keshirmeısiń be? Meni súıesiń be? Súıesiń be? Grýshenka atyp turyp, Mıtány ıyǵynan ustaı aldy. Qýanyshtan lám deýge murshasy kelmegen Mıtá onyń jaýdyraǵan janary men kúlimsiregen júzinen kóz ala almady, sonan soń, ony qatty qushaqtap alyp, shópildetip súıe bastady.

— Seni azapqa salǵanymdy keshiresiń be? Men senderdiń bárińdi yzalanǵasyn azaptandyrdym ǵoı. Al anaý shaldy yzalanyp qasaqana esinen tandyrdym... Bir joly maǵan kelip sharap ishkeninde baqaldy syndyrǵanyń esińde me? Sony jadymda saqtap, búgin men de sharap ishken bakalymdy syndyrdym, "opasyz júregim" úshin ishtim. Mıtá, suńqarym-aý, meniń betimnen nege súımeısiń? Bir-aq ret súıdiń de qoıdyń, maǵan kózińdi satyp, tyńdap otyrǵanyn ne... Meni tyńdaǵanda ne tur deısiń! Onan da taǵy bir súıseńshi, mine bylaı, qushyrlana súı. Súıetin bolsań, durystap súı! Men endi seniń kúńiń bolýǵa barmyn, ómir boıy kúńiń bop ótemin! Súıiktińe jaıylyp tósek, búgilip jastyq bolǵanǵa ne jetedi!.. Súıseńshi! Meni ursań da, azaptasań da, ne isteseń de meıliń... Toqta! Kishkene tosa tur, keıinnen, qazir emes... — Grýshenka kenet ony ıterip jiberdi. — Bar, kete ber, Mıtá, meniń sharap ishkim keldi, mas bolǵansha simireıinshi bir, qazir mas bop alyp bıleımin, meniń bılegim keledi! Sonan soń, Grýshenka shymyldyqtyń ber jaǵyna sytylyp shyqty. Onyń sońynan mas adamsha sendelgen, Mıtá da kórindi. "Meıli, endi ne bolsa ol bolsyn — onymen birge ótkizgen bir mınýtqa bar álem sadaqa!" — degen oı keldi onyń basyna. Grýshenka shynynda da taǵy bir staqan shampandy simirip salyp edi, lezde qyzyńqyrap qaldy. Ol kreslosyna, burynǵy ornyna baryp otyrdy. Raqattana jymıyp qoıady. Eki beti albyrtyp, erinderi alaýlaǵan, jalt-jult etken kózderi kirtıe bastaǵandaı, janaryndaǵy qushtarlyq tartyp áketip barady. Tipti Kalganovtyń da júregine shoq túskendeı boldy, ol túregelip Grýshenkanyń janyna bardy.

— Baǵana, dıvanda uıyqtap otyrǵanyńda, men seniń mańdaıyńnan súıip edim, sezbediń be? — dep byldyraqtady ol Kalganovqa.

— Men mas bop qaldym, mine... Al sen mas bolǵan joqsyń ba? Mıtá nege ishpeıdi? Mıtá, sen nege ishpeısiń, men ishtim, al sen ishpeısiń...

— Mas bolaıyn ba! Men onsyz da maspyn ǵoı, seni kórgesin mas bop qaldym, endi sharaptan mas bolǵym keledi. — Sóıtip, ol taǵy bir stakan shampandy simirip saldy; óziniń esinde, buǵan deıin sap-saý edi, — buǵan onyń ózi de tańǵalǵan, — endi osy sońǵy

staqannan keıin, tez mas bop qaldy. Osy mınýttan bastap Mıtá aınalasyndaǵy dýmandatqan jyn-oınaqty ańǵarmaǵan. Ol sendelip júre bergen, kúlimsirep, kez kelgenimen sóılesken, alaıda, ne istep ne qoıǵanyn ózi de sezbegen. Keıinnen ol sheńgeldeı qadalyp, dýyldatyp turyp alǵan bir ǵana sezim onyń janyna mınýt saıyn "kúıdirgen kókiregin qyzyl shoqtaı" batqanyn esine túsirgen bolatyn. Ol Grýshenkanyń janyna baryp otyryp, odan kóz almaǵan, onyń aýzyna telmirip qalǵan... Grýshenka da dilmarsyp alǵan edi, ol jurttyń bárin janyna shaqyryp ala bergen; Grýshenka kenet hordaǵy qyzdardyń birin shaqyrǵanda, ol jetip keletin, sonan soń ol ne qyzdyń betinen súıetin, nemese qolymen shoqyndyrǵan soń qaıta qoıa beretin. Endi bir mınýttan keıin ózi jylap jiberetindeı kórinetin edi. Shalsymaq ta ony hal-hadirinshe kóńildendirip baqqan; Grýshenka Maksımovti osylaı ataıtyn. Shal qaıta-qaıta júgirip kelip onyń qolynan, tipti "árbir saýsaǵynan" shópildetip súıip jatty, aqyrynda, eskilikti bir ánge salyp, taǵy bir bıdi bıledi. Ásirese ánniń myna qaıyrmasynyń yrǵaǵyna jelige bılegen:

Megejinim hrú-hrú, hrú-hrú,

Qasharym mý-mý, mý-mý,

Úıregim kva-kva, kva-kva,

Qazym ga-ga, ga-ga.

Senekte júrgen taýyǵym.

Túrú-rú, rú-rú — dep sóıleıdi,

Aı, aı, solaı dep sóıleıdi!

— Ananyń alaqanyna birdeńe qystyrmaımysyń, Mıtá, — dedi Grýshenka, — bere salsańshy, aýzy asqa jarymaǵan bıshara emes pe. Ah, jarymaǵan, sor mańdaılar!.. Bilesiń be, Mıtá, men monastyrǵa ketemin. Ras aıtam, áıteýir bir kezde ketpeı qoımaımyn. Búgin Alesha maǵan ǵumyr baqı esten ketpeıtin sózder aıtty. Iá... Sondyqtan búgin bılep qalaıyn. Erteń monastyrǵa ketetin bolǵandyqtan, búgin bılep qalýym kerek. Qaıyrymdy jarandarym-aý, men bir tentektik istesem qaıtedi, onda ne tur, qudaı taǵala keshire jatar. Eger men táńiri bolsam, adamdardyń barlyǵyna keshirim jasar em: "Meniń súıkimdi kúnákarlarym, búginnen bastap bárińdi keshiremin , — der edim. Men qazir: "Qaıyrymdy jarandarym-aý, mendeı aqymaq qatyndy keshire kórińdershi", — dep keshirim suraýǵa baramyn. Men be, men haıýanmyn ǵoı. Áıtse de, ǵıbadat qylǵym keledi. Men pıazdyń bir tal sabaǵyn sozdam ǵoı. Zymıan bolsam da, ǵıbadat qylǵym keletinin kórmeısiń be! Mıtá, meıli bıleı bersin, bóget bolma. Bul jalǵanda eki aıaqty pendelerdiń barlyǵy da, biri qalmastan abzal jandar. Jaryq dúnıe jaqsy ǵoı. Ózimiz jaman bolsaq ta, jaryq dúnıe jaqsy ǵoı. Bizder jaman bolsaq ta jaqsymyz, ári jamanbyz, ári jaqsymyz... Joq, aıtyńdarshy, men sizderge bir suraq qoıaıyn, bárin maǵan kelińdershi, men sizderden birdeńeni suraıynshy, maǵan mynany aıtyńdarshy: men nelikten mundaı jaqsymyz? Men jaqsymyn ǵoı, men tym jaqsy emespin be... Bildińder me: men nelikten mundaı jaqsymyn?

— Grýshenka osylaı byldyraqtaı berdi jáne sóılegen saıyn mastyǵy órshı tústi, aqyry, qazir óziniń bılegisi keletinin aıtty. Kreslosynan tura berip edi, shaıqalyp ketti.

— Mıtá, maǵan endi sharap ishkizbeshi, surasam da — bermeshi. Sharap kisiniń mazasyn alady. Kóziń buldyrap, pesh te, barlyǵy da shyrq aınala beredi. Meniń bılegim keledi, qalaı bıleıtinimdi... meniń qandaı jaqsy, ǵajap bıleıtinimdi kórsin bári.

Grýshenka bıleýge shyn nıettengen: ol qaltasynan appaq bátes qol oramalyn shyǵarǵan soń, bir ushynan oń qolymen ustap, bılegen kezde onymen bulǵamaqshy bolǵan-dy. Mıtá ábigerlenip qalǵan edi, belgi berilisimen-aq bıdiń ánin hormen shyrqata jónelý úshin qyzdar da tyna qoıǵan. Grýshenkanyń ózi bılemekshi ekenin bilgennen keıin Maksımov qýanǵanynan baqyryp jiberip:

Aıaǵy shıdeı onyń, jony astaýdaı,

Quıryǵy bir-aq súıem, buratylǵaq

— dep ánge salyp, onyń aldyna kelip sekekteı bastap edi, Grýshenka oramalymen siltep, ony qýyp jiberdi:

— SH-sh! Mıtá, analar nege kelmeı jatyr? Bári kelsin... kórýge. Qamap qoıǵan kisilerińdi de shaqyr... Sen olardy nege bekitip qoıdyń? Olarǵa meni bılep jatyr de, meniń qalaı bıleıtinimdi olar da kórsin...

Masań Mıtá alshań basyp esikke baryp, jumyryǵymen qoıǵylap ishtegi pandardy shaqyra bastady.

— Áı pandar... Podvysoskııler! Shyǵyńdar, Grýshenka bıleıin dep jatyr, senderdi shaqyrady.

— Laıdak! — dep aıqaılady ishten pandardyń biri.

— Al sen podlaıdaksyń. Sen tápeltek aramzasyń; endi bildiń be kim ekenińdi.

— Sizder Polshany mazaqtaýdy qoısańyzdar qaıtedi, — dedi tym qyzyp qalǵan Kalganov ta aqylgóısı sóılep.

— Sen balaqan, aýzyńdy jap! Eger men oǵan ońbaǵansyń desem, bul kúlli Polshaǵa aıtylǵan sóz emes. Qańǵyrǵan jalǵyz laıdak áli Polsha emes, únińdi shyǵarma, súıkimdi balaqanym, onan da kámpıt je.

— Bul ne! Kisi óste me eken. Bulardyń nelikten tatýlasqysy kelmeıdi? — dedi de, Grýshenka bıleýge shyqty. Hor shyrqaı jóneldi: "Ah senegim meniń, senegim?" Grýshenka basyn sál kekireıtip alyp, jymıa kúlgen kúıi qolyndaǵy oramalymen bulǵap qap bıleı jóneleıin dep edi, kenet qatty shaıqalyp ketip, bólmeniń ortasynda ańyrap turyp qaldy.

— Álsirep... — dedi ol bir túrli óshińkiregen únmen, — keshirińizder, qajyp qappyn, álim quryp... Kinálymyn...

Ol áýeli horǵa taǵzym etti, sodan keıin barlyq tórt jaǵyna kezek-kezek burylyp, bas ıip taǵzym ete bastady:

— Kinálymyn... Keshirińizder...

— Azdap ishińkiregen ǵoı, bıkesh, ishińkirep qoıǵan ǵoı, sulý bıkesh, — degen daýystar estildi.

— Mas bop qaldy degen osy, — dep túsindirdi hordaǵy qyzdarǵa qıqyldaǵan Maksımov.

— Mıtá, meni alyp ketshi... qolymnan ustashy, Mıtá, — dedi álsiregen Grýshenka. Mıtá umtyla berip, ony qolyna kóterip aldy da, baǵa jetpes asylyn shymyldyq ishine qaraı áketti. "Meniń endi ketýim kerek shyǵar" — dep oılady Kalganov, sodan keıin ol kógiljim bólmeden shyqqasyn jarma esiktiń eki bóligin de jaýyp qoıdy. Alaıda, zaldaǵy toı-dýman odan ary jalǵasyp, onan saıyn qyza túsken edi. Mıtá Grýshenkany kereýettiń ústine aparyp jatqyzǵan soń, aýzynan qushyrlana súıdi.

— Mazalamashy... — dep byldyraqtady oǵan Grýshenka jalynyshty únmen, — tımeshi, ázirshe seniki emespin... Sendikpin dedim ǵoı, biraq sen maǵan ázirshe tıme... aıasańshy... Analardyń kózinshe, analar barda maǵan tıe kórmeshi. Ol áli osynda. Munda... pasyqtyq bolady.

— Sadaǵań keteıin! Janym pıda... bas ıem saǵan!.. — dep kúbirledi Mıtá. — Iá, munda opasyzdyq jaılap alǵan, o, meniń janym túrshigedi. — Sóıtip, ol Grýshenkany qushaǵynan shyǵarmastan, kereýettiń janyna tizerlep otyra ketti.

— Men bilem, sen, haıýan bolsań da, aq jandysyń, — dedi Grýshenka úni áreń shyǵyp, — bárin adal isteıik te... budan bulaı adal bolaıyq... bizdiń adal, meıirimdi bolǵanymyz abzal, qara júrek bolmaı, raqymshyl bolǵanymyz abzal.. Sen meni bir jaqqa alyp ketshi, estımisiń, jerdiń shetine bolsa da áketshi meni... Munda qalǵym kelmeıdi, jan kórmeıtin bir qıyrǵa alyp ketshi...

— O, ıá, ıá, alyp ketemin! — dep Mıtá ony qushaǵyna qysa tústi, seni munnan alyp ketemin, qaramyzdy óshiremiz bul aradan. O, álgi qyzyl ala qannyń aqyry ne bolǵanyn bilýge men qazir qalǵan búkil ómirimdi bir jylǵa aıyrbastar edim!

— Ol neǵylǵan qan? — dedi túkke túsinbegen Grýshenka.

— Jaı ánsheıin! — dep tisin shyqyrlatty Mıtá. — Grýsha, sen ǵoı meniń adaldyǵymdy tileısiń, al men — urymyn. Men Katkanyń aqshasyn urladym... Masqara, uıat-aı! Katkanyń ba? Bıkeshtiń deımisiń? Joq, sen urlyq qylǵan joqsyń. Menen al da, qaıtaryp ber... Nege aıqaılaısyń? Endi meniń aqshamnyń bári — seniki. Bizge aqshanyń keregi ne? Báribir shashyp bitiremiz. Onan da sen ekeýmizdiń jer aıdaǵanymyz artyq. Jerdi myna saýsaqtarymmen tyrnap uqsatqym keledi meniń. Estımisiń, eńbek etý kerek bizge. Alesha solaı dep buıyrǵan. Men seniń ashynań emes, adal jubaıyń, esigińdegi kúńiń bolǵym keledi, saǵan jumys isteımin. Sen ekeýmiz bıkeshke baryp, bas ıip taǵzym etip keshirim suraımyz, sonan soń ketemiz. Keshirmese jáne meıli, báribir ketemiz. Sen oǵan aqshasyn qaıtaryp ber, biraq meni súıetin bolasyń. Ony súımeısiń. Endi oǵan jolamaısyń. Eger ony súıetin bolsań, men ony qylǵyndyryp óltirem... Onyń eki kózin

ınemen shuqyp alam...

— Men seni, tek bir ózińdi ǵana súıemin, men seni Sibirde de súıetin bolamyn.

— Sibiriń ne? Jaraıdy, Sibirge áketseń de meıliń, sonda-aq áket, maǵan báribir... jumys isteımiz... Sibirde qar jaýady. Men shanamen qardy shyqyrlatyp zymyratqandy unatamyn... qońyraý shyldyrlaıtyn bolsyn... Estımisiń, áne qońyraý shyldyrlaıdy... Qońyraý daýsy qaı jaqtan shyǵady? Bireýler kele jatyr... mine qońyraýdyń shyldyry da basyldy. Qaljyraǵan Grýshenka kózin jumyp, bir mınýtqa qalǵyp ketken-di. Álde qaıdan emis-emis estilgen qońyraý shyldyry kenet basyla qalǵan edi. Mıtá eńkeıip, basyn onyń keýdesine qoıǵan. Ol qońyraýdyń úni qalaı óshkenin ańǵarmaǵany bylaı tursyn, tipti shyrqalǵan ánniń de kilt úzilip, mastardyń daýryǵysqan daýystary da sý sepkendeı basylyp, úı ishi qulaq keskendeı jym-jyrt bola qalǵanyn da sezbegen edi. Bir kezde Grýshenka kózin ashty.

— Ne, men qalǵyp kettim be? Iá... qońyraý... Kózim ilingende bir tús kórgenim, aıdalada kele jatyr ekem... appaq kar... qońyraýdyń shyldyryna boıym balqyp, qalǵyp keledi ekem deımin. Súıiktim, sen qasymda ekensiń. Alys saparǵa attanyppyz... Seni qushaqtap, qaıta-qaıta súıe beredi ekenmin, denem tońazyǵasyn seniń baýyryńa jabysyp alyppyn, shyqyrlaǵan qar jarqyrap jatyr. Bilesiń be, túngi aspanda aı, jerde qar jarqyraǵan sátte tipti qaıda kele jatqanyńdy da ajyrata almaıdy ekensiń... Oıana kelsem, sen janymdasyń, qandaı ǵajap...

— Seni nege tastaıyn, — dep kúbirledi Mıtá, onyń kóıleginen, keýdesinen, qolynan súıip jatyp. Sonsoń, ol Grýshenkanyń maǵan, meniń betime qaramaı, basymnan asyra, aldyńǵy jaqqa tańdana kóz salǵany nesi dep ań-tań boldy. Kenet Grýshenkanyń júzinen úreıge bergisiz tańyrqaǵandyq sezile qaldy.

— Mıtá, ana jaqtan bizge qarap turǵan kim? — dep sybyrlady kenetten ol Mıtá burylyp edi, shynynda da, bireý shymyldyqty ysyryp jiberip, bularǵa qarap tur eken. Sonsoń, jalǵyz emes sekildi. Mıtá túregelip, qarap turǵan kisige umtyldy.

— Mynda, beri qaraı kelińizder. — Daýsy aqyryn shyqqanmen, bekem de buıyrǵan bireýdiń úni estildi Mıtáǵa. Mıtá shymyldyqtyń ishinen shyqqan boıda melshıip turyp qaldy. Bólme adamǵa lyq tolǵan, biraq, baǵanaǵylar emes, múlde ózge bireýler, arqasy muzdap qoıa bergen ol selk ete tústi. Mıtá myna kisilerdiń bárin birden-aq tanydy. Mynaý ústine palto, basyna kokardaly fýrajka kıgen uzyn boıly, jýan shal — ıspravnık, Mıhaıl Makarych. Al "etigin jyp-jyltyr ǵyp tazartyp júretin", anaý "shilbıgen" muntazdaı sánqoı — prokýrordyń orynbasary. "Onyń tórt júz somdyq hronometri bar, maǵan kórsetken". Myna bir kózildirikti, tápeltek, jas jigit... Aty-jónin umytyp turǵany, biraq Mıtá, ony da biledi, birde kórgeni bar: bul tergeýshi, sot tergeýshisi, jýyrda kelgen "quqyqtaný mamany". Al mynaý — stanovoı, Mavrıkıı Mavrıkıch, muny ol jaqsy biledi, tanys kisi. Omyraýyna jyltyraǵan temir taqqan myna bireýler kimder eken, olarǵa ne kerek? Taǵy eki adam bar, mujyqtar... Bosaǵa jaqta Kalganov pen Trıfon Borısych tur...

— Myrzalar... Sizderdiń bularyń ne, myrzalar? — dep mińgirledi Mıtá; biraq, sodan keıin apshysy qýyrylyp ózin-ózi ustaı almaǵan ol bar daýsymen:

— Túsindim! — dep aıqaılap jiberdi.

Kózildirikti jas jigit tez alǵa qaraı shyǵyp, Mıtáǵa jaqyndap kep mańǵazsyp turǵanymen, azdap abyrjyńqyraı sóılegen:

— Bizdiń sizben... Qysqasy, men sizdiń mynda, myna jerge, dıvanǵa kelip otyrýyńyzdy ótinemin... Sizben jaýaptasýymyz óte-móte qajet bop turǵasyn.

— Shal ǵoı! — dep baj etti qaıterin bilmeı sasqalaqtaǵan Mıtá, — shaldyń ólimin maǵan jappaqsyńdar ǵoı!.. Tú-sin-dim!

Sonsoń, ol qasyndaǵy oryndyqqa, beıne tobyǵynan qaqqandaı, sylq ete tústi.

— A, túsindim deımisiń? Endi túsindiń ǵoı? Sen ońbaǵan týǵan ákeńe qol kótergen jaýyzsyń, qartaıǵan ákeńniń qany jibere qoımas seni! — dep zirkildeı jóneldi Mıtáǵa tónip kelgen ıspravnık shal. Ashý qysqan ıspravnık bet-júzi ot bop janyp, qalshyldap

ketken edi.

— Joq, búıtýdiń qajeti joq! — dedi tápeltek jas jigit. — Mıhaıl Makarych, Mıhaıl Makarych, Mıhaıl Makarych! Bulaı zirkildeýdiń eshbir reti joq!.. Onymen meniń sóılesýime mursat etińizshi... Sizdi búıtedi degen oı meniń qaperime de kirmegen edi...

— Biraq, onyń myna qylyǵyna meniń tipti mıym jetpeıdi, myrzalar, mıym jetpeıdi! — dep bajyldaı berdi ıspravnık, — ózderiń anaǵan qarańdarshy: ákesiniń qanǵa boıalyp jatqany anaý, al bul munda jeti túnde mas bop alyp, buzylǵan qyzdyń qoınynda jatyr... Bul ne sumdyq! Sumdyq qoı bul!

— Qadirmendi Mıhaıl Makarych, men sizden qatty ótinem, tym bolmasa osy joly, ashý shaqyrmańyzshy, áıtpese men... — dep sybyr etken boldy shalǵa prokýrordyń orynbasary. Alaıda, tápeltek tergeýshi onyń sózin aıaqtatpady; ol Mıtáǵa qarap turyp bekemdep, estirte, nyǵarlaı bylaı dedi:

— Áskerı qyzmetten ketken porýchık Karamazov myrza, men sizge búgin túnde ákeńiz Fedor Pavlovıch Karamazovti óltirgenińiz úshin aıyptalatynyńyzdy habarlaýǵa tıistimin...

Ol taǵy da birdeńe degen, prokýror da qosarlana birdeńe dep jatqan edi, biraq, Mıtá olardyń sózin estigenmen, endi túk te uqpaǵan. Jurttyń bárine ol ojyraıa qaraǵan edi...

TOǴYZYNSHY KITAP

ALDYN ALA TERGEÝ

I

SHENEÝNİK PERHOTINNİŃ MANSABY

Petr Ilıch Perhotınniń Morozova degen kópes áıeldiń jabyq turǵan berik qaqpasyn qalaı qatty tarsyldata bastaǵanyn baǵana aıtyp edik qoı; ol aqyry ashqyzbaı qoımaǵan. Osydan eki saǵat qana buryn jaman qoryqqan soń, áli de abyrjyp, ár túrli "oılardan" elegizgen Fená tósekke qısaıa almaǵan edi, endi taǵy bireý kelip qaqpany syndyra jazdaǵanyn estigende onyń onan beter záresi ushqan: ol Dmıtrıı Fedorovıch qaıtyp kelip, taǵy da tarsyldatyp turǵan shyǵar (onyń qalaı attanyp ketkenin óz kózimen kórse de) dep oılady, óıtkeni odan basqa tiri pende tap bulaı "órshelene" tarsyldatpaıtynyn ol biletin. Dalaǵa shyqqan aýlashynyń qaqpa jaqqa ketkenin kórgen soń, Fená onyń sońynan júgirip baryp, asha kórmeshi dep quldyq urdy. Alaıda aýlashy kelgen kisiniń kim ekenin surap bilip, onyń Fedosá Markovnamen sóılesetin asa tyǵyz sharýasy baryn estigesin, aqyry, qaqpany ashýǵa uıǵardy. Petr Ilıch bizge belgili as úıge kirgennen keıin Fedosá Markovna "kúdik týmaýy úshin" oǵan aýlashy da kirse qaıtedi degen; Petr Ilıch surastyra bastap edi, eń basty oqıǵanyń dál ústinen tústi: ıakı Dmıtrıı Fedorovıch Grýshenkany izdeýge shyǵarda kelide turǵan kelsapty ala ketken de, qaıta oralǵanynda kelsapty ákelmegen, biraq eki qoly qan-qan eken: "Onyń saýsaqtarynan qyp-qyzyl qannyń qalaı tamshylap turǵanyn kerseńiz ǵoı!" — dep tamsanǵan Fená; onyń bul aıtqany, tegi, qoryqqanǵa qos kórinetinniń keri bolsa kerek. Óıtkeni onda onyń qan-qan qolyn Petr Ilıchtiń ózi de kórgen, biraq qan tamshylap turǵan joq-ty, onyń qolyn jýýyna ózi járdemdesken, sonsoń másele qannyń tez kepken-keppegeninde emes, al Dmıtrıı Fedorovıchtiń kelsapty alyp qaıda ketkendiginde, ıakı Fedor Pavlovıchtikine anyq barǵan-barmaǵandyǵyna jáne de bulaı dep batyl tujyrymdaýǵa negiz bar ma ekendiginde bolatyn. Petr Ilıch osy boljamyna shuqshıa túsken, biraq, munyń nátıjesinde eshteńeni anyqtaı almaǵanmen, ol Dmıtrıı Fedorovıchtiń ákesiniń úıinen basqa eshqaıda barýy múmkin emes, demek, ol úıde qalaı da birdeńe bolýǵa tıisti ǵoı degen baılamǵa kelgen. "Ol qaıta oralǵanda, baǵana ony ótirik aıtyp shyǵaryp salǵanymdy moıyndaǵan soń: kóketaı Dmıtrıı Fedorovıch, eki qolyńyz birdeı qan ǵoı?" — dep suraǵanymda, ol: bul adam qany, men osy kelgende bireýdiń qanyn moınyma júk qyp kelip turmyn dep jaýap berdi, "onyń ózi solaı dedi, meniń aldymda barlyq kúnásyn moıyndap qapalandy, sosyn esi aýysqan adamsha júgirip shyǵyp ketti, — dedi abyrjyǵan Fená taǵy da. Men otyryp, oıǵa battym: "jyn qýǵandaı taǵy qaıda ketti eken? Mokroeǵa baryp, álgi bıkeshti jazym qylar dep te oıladym. Aıaǵyna jyǵylyp, bıkeshke tıe kermeshi dep jalynbaqshy bop onyń páterine júgirip edim, Plotnıkovtardyń dúkeni aldynan júrip ketkeli jatqanyn kórdim, onda qoly qan emes-ti"' (Fená muny baıqap, jadynda saqtapty). Kempir de, Fenányń ájesi, nemeresiniń barlyq jaýabyn qal-qaderinshe rastaı jatyr. Petr Ilıch taǵy birdeńelerdi surap bilgennen keıin osynda kirgendegisinen áldeqaıda mazasyzdanyp qatty ábigerlenip shyqty. Petr Ilıchtiń kámil senimi boıynsha, oǵan endi tupa-týra Fedor Pavlovıchtikine baryp, onda báriniń aman-saýlyǵyn anyqtaýdan, al eger birdeńe bola qalsa, naq ne bolǵanyn bilýden, ıspravnıkke tek osydan keıin, istiń mán-jaıyna ábden qanyqqasyn ǵana barǵannan artyq durys, tete jol joq-ty. Alaıda tún bolsa qarańǵy, al Fedor Pavlovıchtiń qaqpasy tastaı berik, demek, taǵy da tarsyldatý kerek, buǵan táýekel etýge onyń shalmen tanystyǵy shamaly — já, ol tipti úıdegilerdi oıata aldy delik, oǵan qaqpany da ashsyn, biraq shybyq tıgen eshkim joq bop shyǵady, sonda bul qaıtedi — kelekege jany qumar Fedor Pavlovıch erteńine-aq Perhotın degen bir beıtanys sheneýnik tún ortasynda úıime kelip, tósekten oıatyp alyp: sizdi bireý-mireý óltirip ketken joq pa? — dep surady degen anekdotty búkil shaharǵa taratpaı ma, qyp-qyzyl janjal ǵoı bul! Al Petr Ilıchtiń bárinen de osy janjal degen báleden aza boıy tik turady. Áıtse de, ony eliktirgen sezim tym kúshti edi, sol sebepti ol jerdi yzalana bir teýip, ózin-ózi taǵy bir qyjyrtqannan keıin dereý jańa bir amalǵa bas qoıdy, biraq, ol endi Fedor Pavlovıchtikine emes, Hohlakova hanymnyń úıine bet túzeýge bekingen. Ol bylaı topshylaǵan edi: siz baǵana, pálen saǵatta, Dmıtrıı Fedorovıchke úsh myń som aqsha berdińiz be? — degen saýalǵa Hohlakova hanym: men oǵan aqsha bergen joqpyn dep jaýap berse, onda bul, Fedor Pavlovıchke soqpastan, tupa-týra ıspravnıkke barady; al eger aqsha berdim dese, onda bul isti erteńge qaldyrady da, úıine qaıtady. Bul arada, árıne, jas jigittiń múlde beıtanys aqsúıek hanymnyń úıine túngi saǵat on birde jetip baryp, mán-jaıy tańǵalarlyq bir ǵana saýal qoıý úshin ony tipti, bálkim, jyly tóseginen de turǵyzýǵa nıettengen ojarlyǵynan týatyn janjalmen salystyrǵanda Fedor Pavlovıchke barǵannan bolatyn janjal túk emestigi túsinikti edi. Alaıda keıde, ásirese osy syqyldy jaǵdaılarda, tipti kórgeninen jazbaıtyn jáne naǵyz

bolbyr adamdardyń da osyndaı oqys sheshimge táýekel etetini bola beredi. Al Petr Ilıch sol mınýtta áste bolbyr boz ókpe emes-ti! Onyń boıyn birtindep bılep alǵan bir ǵalamat mazasyzdyqtyń, aqyry, ony jan azabyna salyp, tipti yrqynan tys eliktirip áketkenin Petr Ilıch keıinnen ómir boıy esine alyp júrgen. Sol hanymdikine bara jatqany úshin ol ózin-ózi jol boıy sókken, álbette, biraq "bul istiń túbine jetpeı tynbaımyn!" — dep tisin qaırap, san márte qaıtalap aıtyp, aıtqanyn oryndaǵan, isin aqyryna deıin jetkizgen. Ol Hohlakova hanymnyń tabaldyryǵynan attaǵanda saǵat dál on bir bolatyn. Ony aýlaǵa kidirissiz jibergen edi, alaıda: hanym jatyp qaldy ma, álde áli jatqan joq pa? — degen saýalǵa — aýlashy ádette bul ýaqytta uıyqtaýǵa jatatyn edi degennen basqa, anyq eshteńe deı almady. "Anda, joǵaryǵa kóterilgesin, aıtasyz ǵoı; qalasa — qabyldaıdy, qalamasa — qabyldamaıdy". Petr Ilıch joǵaryǵa kóterildi, biraq munda is qıyndaı tústi. Malaı qasaryp turyp aldy, sonsoń, aqyry, qyzmetshi qyzdy shaqyrdy. Petr Ilıch odan hanymǵa Perhotın degen bir sheneýnik kelip tur, óte tyǵyz sharýasy bar eken, eger sondaı mańyzdy is bolmasa, sizdi áste mazalamas edi dep aıtýdy sypaıylap, biraq dáıekteı ótindi - "naq osy sózimdi aınytpastan jetkizińiz" — dedi ol qyzǵa. Qyz ketip qaldy. Ol aýyz úıde kútip turdy. Hohlakova hanym óziniń jatyn bólmesinde otyrǵan, biraq áli jata qoımaǵan edi. Baǵana Mıtá kelip ketkennen keıin onyń kóńili álem-jálem bolǵan, sol sebepti endi túni boıy basynyń saqınasy ustaıtynyn ýaıymdap otyrǵan-dy. Qyzdyń habaryn estip tańǵalǵasyn ol, tanymaıtyn "osyndaǵy bir sheneýniktiń" osynshama kesh júrgendigi onyń urǵashyǵa tán áýesqoılyǵyn qytyqtaǵanmen, qabyldamaımyn dep kirjiń etken-di. Alaıda, Petr Ilıch te bul joly qashyrdan kem qaryspady: qabyldamaıdy degendi estigen soń, ol qyzdan oǵan qaıta baryp aıtýdy, "dál osy sózderimdi aınytpaı jetkiz", "óte-móte mańyzdy sharýamen keldim, eger ony qazir qabyldamasa, sońynan, múmkin, ózi ókinip júrer dep aıtty" — deńiz dep túbetekteı ótindi. Onyń ózi keıinnen: "Men onda beıne jardan qulaǵandaı bolyp edim", — dep áńgimelegen. Petr Ilıchti bastan-aıaq kózimen sholyp tańyrqaǵan qyzmetshi qyz ekinshi ret baryp aıtýǵa ketti. Hohlakova hanym tań-tamasha bolyp, oılanyp qaldy, sosyn jigittiń túr-tulǵasy qandaı dep surastyryp, "tym jaqsy kıingen, jas jigit, óte sypaıy" ekenin estip bildi. Petr Ilıchtiń bir kórerge sulý jigit ekenin, muny onyń ózi biletinin reti kelgesin jaqsha ishinde eskerte ketelik. Hohlakova hanym qabyldamaqshy boldy. Ol úıde kıetin halatyn da, aıaǵyna týflásyn kıip otyrǵan, endi tek ıyǵyna qara shálisin jamyla saldy. "Sheneýnikti" baǵana Mıtány qabyldaǵan qonaq úıge shaqyrdy. Bıkesi meımanmen sóılesýge suraýly sýyq raımen shyǵyp, joǵarylatyńyz demesten de, týra "Qandaı sharýańyz bar edi?" — degen saýaldan bastady.

— Hanym, osynsha kesh kelip mazalaǵanda, sizben ortaq tanysymyz Dmıtrıı Fedorovıch Karamazov jóninde sóıleseıin dep edim.

Meımannyń aýzynan Mıtányń aty shyǵa bergende-aq hanymnyń júzinen qatty shamdanǵandyǵy sezilip qaldy. Baj ete túse jazdaǵan ol Petr Ilıchtiń sózin yzalana úzip tastady.

— Meni qashanǵy azaptaı bermeksińder sol jeksuryndy aldyma kóldeneń tartyp? — dep zirk etti ol terisine syımaı. — Qadirmendi myrza, buǵan qalaı dátińiz bardy, jeti túnde tanymaıtyn-bilmeıtin hanymnyń úıine kelip, onyń mazasyn alýǵa sizdiń qalaı ǵana batyldyǵyńyz jetti... Jáne de dál osy qonaq úıde, ne bary úsh saǵat buryn, meni óltirýge kelgen, aıaǵymen edendi tepkilep, ınabatty úıdiń esigin qatty serpip ketken adam jóninde menimen sóılespek bolasyz. Bilip qoıyńyz, qadirmendi myrza, men sizdiń ústińizden shaǵym etemin, men sizdiń bul qylyǵyńyzdy keshirmeımin, onan da qazir jónińizdi tabyńyz... Men anamyn, men qazir... men... men...

— Óltiremin dedi me? Ol sizdi de óltirmekshi boldy ma?

— Nemene, ol bireýdi óltirip te úlgerdi me? — dep surady Hohlakova hanym julyp alǵandaı.

— Hanym, eger jarym mınýt qulaq salsańyz, sizge birer sózben bárin túsindirip bereıin, — dep bekem jaýaptady Perhotın. — Búgin, tústeń keıin saǵat beste, Karamazov myrza menen, joldastyq jónmen, on som qaryzǵa alǵan bolatyn, men onyń aqshasy joǵyn anyq bilemin, sonsoń keshki saǵat toǵyzda ol maǵan qaıta keldi, shamasy eki myń ba, álde úsh myń ba, júz somdyqtardyń bir býdasyn qolyna jumarlap ustap apty. Eki qoly, bet-aýzy qanǵa boıalǵan, ózi esinen tanǵan kisideı kórindi. Osynshama aqshany qaıdan aldyń dep surap edim, álginde ǵana sizden aldym dedi, altyn kenishine bar dep qaryzǵa berdi dedi...

Hohlakova hanymnyń kenet óńi buzylyp, záresi ushyp ketti.

— Qudaı saqtaı gór! Ol óziniń kári ákesin óltirgen ǵoı onda! — dep baqyryp jiberdi eki qolyn tóbesine kóterip. — Men oǵan eshqandaı aqsha bergen joqpyn, eshqandaı! O, júgirińder, sol úıge tez jetińizder!.. Endi aıtpaı-aq qoı! Ana sorly shaldy ajaldan arashalańdar, onyń ákesine baryńdar, júgirińder!

— Ǵapý etińiz, hanym, sonymen, siz oǵan aqsha bergen joqsyz ǵoı? Oǵan bir tıyn da aqsha bermegenińiz anyq esińizde me?

— Bergem joq, bergem joq! Men oǵan aqsha bere almaımyn dedim, óıtkeni ol aqshany qundaı bilmeıdi. Ol bulan-talan bop, edendi tepkiledi. Tipti maǵan dúrse qoıa berdi, áıteýir jalt berip úlgergenim... Sizdiń endi eshteńeni jasyrýdyń jóni joq shyǵar, sondyqtan taǵy birdeńeni aıtaıyn, ol meniń betime túkirdi ǵoı, oǵan ne qylarsyń? Áıtse de, nege túregep turmyz? Ah, otyrsańyzshy... Ǵapý etińiz, men... Joq, onan da baryńyz, sizge tez jetý kerek, anaý sorly shaldy sumdyq ólimnen qutqarǵanyńyz jón!

— Eger ony óltirip tastasa, ne isteı alam men?

— Ah, táńirim-aý, solaı eken ǵoı? Endi ne istedik? Siz qalaı oılaısyz, endi ne qylý kerek?

Sonan soń ol Petr Ilıchti otyrǵyzdy da, onyń qasyna ózi jaıǵasty. Petr Ilıch oǵan bolǵan oqıǵany, ásirese búgin óz kózimen kórgen jaıttardy qysqasha, biraq, aıtarlyqtaı aıqyn baıandap berdi, búgin Fenáǵa barǵanyn jáne kelsap jóninde estigenin de jasyrǵan joq. Osynyń bárinen keıin múlde degbirsizdengen hanym álsin-áli shoshynyp, qolymen kózin jaba bergen edi.

— Nanasyz ba, munyń bárin men aldyn ala sezgenmin! Meniń kóripkelim bar, birdeńeni kózime elestetsem-aq boldy, oryndalmaı qoımaıdy. Sol sumyraı kózime túsken saıyn: túbinde meni óltirip tynatyn jaýger ǵoı mynaý dep talaı ret oılaǵamyn. Endi mine dál solaı bolyp ta shyqty. Iakı, eger ol búgin meni jáýkemdemeı, óziniń ákesine qol kóterse, bul maǵan dáremet qylǵan táńiriniń jazǵany shyǵar, sonsoń onyń tipti meni óltirýge dáti de barmas edi, óıtkeni men osynda, tap osy arada turyp, onyń moınyna azapker-Varvaranyń barmaqtaı beınesin óz qolymnan ilgen bolatynmyn... Dál sol mınýtta neǵyp qudaı saqtaǵanyn bilmeımin, men oǵan tym jaqyn bardym ǵoı, ol maǵan moınyn sozyp, taqalap turǵan! Bilesiz be, Petr Ilıch (ǵapý etińiz, sizdiń atyńyz Petr Ilıch emes pe, solaı dep edińiz ǵoı)... bilesiz be, men ǵajaıypqa senbeımin, áıtse de, álgi beıne-sýrettiń meni ajaldan qaǵys qylǵandyǵy kókeıimnen ketpeıdi — buǵan qalaı ǵajaptanbassyń, endi qaıtadan ne bolsa soǵan sene bastaǵan sekildimin. Siz Zosım pirádar jaıynda birdeńe estigen joqsyz ba? Áıtse de, ne dep kettim... Qaıtersiń, ol áýlıeniń beınesin moınyna salyp turyp, meniń betime túkirdi emes pe... Álbette, túkirdi de tyndy, sonysyna da táýbe, jáýkemdeı salsa qaıter edim... endi qaıdan bir-aq shyqqanyn qarańyzshy! Alaıda, siz qalaı oılaısyz, biz ne isteımiz, qaıda baramyz?

Petr Ilıch túregelip, tup-týra ıspravnıkke baryp bárin baıandaıtynyn aıtty, ar jaǵyn onyń ózi sheshe jatar.

— Ah, ol bir tamasha adam, men Mıhaıl Makarovıchti bilemin. Qalaı da sol kisiniń ózine baryńyz. Siz tapqyr ekensiz. Petr Ilıch, buny qalaı ǵana oılap taptyńyz; bilesiz be, sizdiń ornyńyzda, bul oı meniń qaperime de kirmes edi!

— Ispravnıktiń jaqsy tanysy bola tura, bolmashy birdeńege aqylym jetpeıtin ne bopty maǵan, — dedi Petr Ilıch; endi óz jónine ketýine mursha keltirmegen adýyndy hanymmen tezirek qoshtasýǵa tyrysqan ol áli de túregelip turǵan.

— Bilesiz be, bilesiz be, — dep byldyraqtady hanym, — anda kórgen-bilgenińizdi... neniń anyqtalǵanyn... oǵan ne isteıtinin jáne qaıda sottaıtynyn maǵan kelip habarlarsyz. Aıtyńyzshy, bizde ólim jazasyna kesý joq emes pe? Biraq, qalaı da kelińiz, tipti túngi saǵat úsh, tórt bolsa da, tipti tórt jarym bolsa da kelińiz... Uıyqtap qalsam oıatqyzarsyz, eger tura qoımasam, julmalasyn... O toba, meniń tipti kóz ile almaýym da ǵajap emes. Bilesiz be, al sizge erip barsam qaıtedi?

— Jo-joq, onan da sizdiń Dmıtrıı Fedorovıchke eshqandaı aqsha bermegenińizdi rastap oz qolyńyzben birer sózdi súıkeı salǵanyńyz artyq, kim biledi, kerek bolyp qalýy múmkin ǵoı...

— Qazir jazyp beremin! — dedi lyp etip óziniń bıik ústel-búrosyna barǵan Hohlakova hanym. — Bilesiz be, siz meni tań-tamasha ǵyp boldyńyz, sizdiń tapqyrlyǵyńyzǵa, bundaı iske dańǵyldyǵyńyzǵa tańdana berem... Siz osynda qyzmettesiz be? Sizdiń osynda qyzmet isteıtinińiz qandaı jaqsy bolǵan...

Budan keıin ol poshta qaǵazynyń jarty paraǵyna myna joldardy badyraıta tez jazdy; "Men ómirimde esh ýaqytta, atap aıtqanda búgin beıshara Dmıtrıı Fedorovıch Karamazovqa (ol endi qalaı degenmen beıshara jan boldy ǵoı) úsh myń somdy qaryzǵa bergen joqpyn, jalpy men oǵan eshqashan basqa da eshqandaı aqsha bergen emen! Osy sózimniń anyqtyǵyna bul dúnıedegi barlyq qasıetti ataýlymen ant etemin.

Hohlakova".

— Mine suraǵan qaǵazyńyz! — dedi hanym Petr Ilıchke jalt burylyp. — Endi baryńyz, qutqaryńyz ana sorly shaldy. Bul sizdiń tarapyńyzdan uly erlik bolady.

Sóıtip hanym ony úsh márte shoqyndyrdy. Tipti aýyz úıge deıin shyǵaryp ta saldy.

— Men sizge dán rızamyn! Siz nanasyz ba, joq pa, eń aldymen maǵan kelgenińiz úshin sizge rızalyǵymdy bildiremin. Buǵan deıin neǵyp ushyraspaǵanbyz? Bizdikine budan bylaı da kelip tursańyz, meni de áserlendirip tastar edińiz. Sizdiń osynda qyzmet etetinińizdi estýdiń ózi qandaı ǵanıbet... Osyndaı dóttegish, tapqyrlyǵyńyz qandaı... Biraq, olar sizdi baǵalaı bilýge tıis, aqyrynda, olar sizdi uqpaı qalmaýy kerek, meniń óz basym, ılansańyz, qolymnan kelgenniń bárin isteýge daıynmyn... O, men jastardy unatamyn! Olarǵa ǵashyqpyn tipti. Jas urpaq — bizdiń qazirgi ǵafıl Reseıdiń túp qazyǵy, onyń búkil bolashaǵy... O, baryńyz, baryńyz!

Alaıda, Petr Ilıch júgirip shyǵyp úlgirgen, áıtpese hanym oǵan ájeptáýir unamdy áser etken de, munyń ózi onyń osy bir abyroısyz iske beker-aq kılikken ekenmin degen túıtkilin sál báseńdetkendeı de bolǵan. Adamdardyń talǵamy san alýan, bul belgili nárse. "Ol tuǵyrdan onsha taımaǵan, — maǵan onyń qyzyndaı kórindi". Al eger Hohlakova hanymnyń ózine kelsek, oǵan jigit óte-móte unap qalǵan-dy. "Bul zamanda jas jigittiń boı-basynda sypaıygershiligi men qıanattylyǵyna iskerligi men yjdahattyǵynyń saı kelgendigine qalaı súısinbessiń. Osy kúngi jastar jaıynda olardyń túkke yńǵaıy joq dep bylshyldaı beredi, mynaý sonyń mysaly" jáne t.t., t.s.s. Sol sebepti ol "sumdyq ýaqıǵany" tez umytqan edi, tek basy jastyqqa tıgesin baǵana "neǵyp qudaı saqtaǵanyn" qaıtadan esine túsirgesin ǵana: "Ah, qudaı saqtaı gór, sumdyq qoı bul!" — dep kúbirlegen. Biraq, ol tez qannen-qapersiz, tátti uıqyǵa ketken edi. Áıtse de, eger jas sheneýniktiń áli tuǵyrynan taımaǵan jesirmen bul baıandalǵan ádetten tys qyzyq kezdesýi keıinnen osynaý dáttegish, yjdahatty jas jigittiń ómir boıǵy mansabynyń tiregine aınalmaǵan bolsa, men de mundaı usaq-túıek, ótkinshi jaıttardy bajaılap jatpas edim; shaharymyzda bul jaıynda áli kúnge tańdaı qaǵyp tamsanyp eske túsiredi, aǵaıyndy Karamazovtar haqyndaǵy uzaq hıkaıamyzdy tamamdaǵanda, bálkim, biz de ózimizdiń aıryqsha lebizimizdi bildire jatarmyz.

İİ

ÚREI

Ispravnıgimiz Mıhaıl Makarovıch Makarov nadvornyı sovetnık ataǵyn alyp, podpolkovnık dárejesinde qyzmetti tastaǵan jeke basty, keń peıil adam edi. Bizge osydan úsh-aq jyl buryn kelse de, ol barsha jurttyń tilektestigine ıe bolyp alǵan-dy, eń bastysy, "qaýymnyń basyn biriktire biletin". Úıine qonaq kelmese alańdap otyratyn, ondaı ǵajap qonaqjaı adamdy tipti kórgen emespiz. Onyń úıinde, bir-eki kisi bolsa da, áıteýir kúnde bireýler tústenip jatatyn edi, bul shańyraqta qonaqsyz dastarqanǵa otyrmaý dástúrge aınalǵandaı-dy. Ártúrli sebeptermen, keıde tipti bolmashy birdeńeni syltaýratyp arnaıy qonaqasy da berilip jatatyn. Dastarqandaǵy jyly-jumsaq taǵamdar, aýyz tushytar dámdi bolmaǵanmen, asta-tók moldyǵymen tańǵaldyratyn, ásirese

samsanyń dámi aýyzdan ketpeıtin, pálendeı maqtaýly sanalmaǵanmen, sharap ta mol qoıylatyn. Qabyrǵalaryna aǵylshyn sáıgúlikteriniń qara jıektemedegi sýretterine deıin ilinip, ájeptáýir ǵyp jasaýlaǵan aýyz bólmede bıllıard turatyn; ol kezde sybaı-

saltań adamdardyń kez kelgeniniń bıllıard bólmesi osylaı bezendiriletin. Kúnde keshke tym qurysa bir ústelge sart ta surt karta oınap jatatyn. Alaıda, bul úıge sary qaryn báıbisheleri men boı jetken bıkeshterin ertip alyp, shaharymyzdyń betke ustar qaýymy da bı bıleýge óte jıi jınalatyn edi. Mıhaıl Makarovıch kópten beri jalǵyz basty kún keshse de, jastaı jesir qalǵan qyzy men eki nemeresin qolyna alyp, úıli-barandy kisishe turatyn. Boı jetip qalǵan nemereleri jaqsy tálim-tárbıe alyp, bir kórerge sıapatty, jaıdary bop ósken; shaharymyzdyń aqsúıek jel bastary, olardyń baı qalyńdyq emesin bilse de, atasynyń úıine barǵyshtap júretin. Mıhaıl Makarovıch, onsha isker kisi sanalmaǵanmen, ózine júktelgen mindetti kóptegen basqa adamdardan áste kem atqarmaıtyn. Eger týrasyn aıtsaq, ol bilimi óte taıyz, tipti qolyndaǵy ákimgerlik bıliktiń shek-sheńberin de aıqyn túsinbeıtin jetesiz adam edi. Qazirgi bolyp jatqan qaısybir reformalardy tolyq túsinbeıtindigi bylaı tursyn, olardy paıymdaýǵa kelgende ol keıbir qateler de jiberetin, keıde tipti soraqy bilmestik te baıqatatyn jáne munyń ózi onyń qandaı da bir masqara qabiletsizdiginen emes, qaıta, birdeńeniń mánine eshqashan da tereń úńilmeýinen týatyn sumdyq berekesizdiginen bolyp jatatyn. "Myrzalar, meniń jan dúnıem jaı azamattan góri áskerı adamǵa kóbirek laıyq", — deıtin ol ózi jóninde. Pomeshık bola tura, onyń tipti sharýa reformasynyń naqpa-naq negizderi jaıynda áli kúnge túbegeıli, bekem uǵymy da joq-ty, muny ol, bylaısha aıtqanda, bilimin aǵymdaǵy istiń barysynda, lajsyzdan jyldan-jylǵa jetildirý arqyly uqqan-dy. Petr Ilıch búgingi keshte Mıhaıl Makarovıchtiń úıinen dánikken meımandardyń birin qalaı da kezdestiretinin anyq sezgen, tek onyń naq kim bolatynyn ǵana bilmegen. Al onyń ber jaǵynda dál osy sátte prokýror men zemstvolyq dárigerimiz, Petrbordyń medısınalyq akademıasyn úzdik bitirgenderdiń biri, astanadan bizge jýyrda ǵana kelgen jas jigit, Varvınskıı, ıspravnıktikinde sralash iship otyrǵan edi. Al prokýrorymyz, ıakı jurttyń bári prokýror dep atap ketken prokýrordyń orynbasary Ippolıt Kırıllovıch, jigit aǵasyna endi ǵana jetken, ne bary otyz bes jastaǵy, kókirek aýrýyna beıimdeý kórinetin, biraq, bir byrsıǵan semiz, bedeý qatynǵa úılengen, óte aqyldy, tipti aq kóńil kisi bolsa da, joq nársege kilt etkish, namysshyl, alabóten adam bolatyn. Minezindegi bar kemistigi — onyń ózin-ózi qudaı bergen shyn qadir-qasıetterinen asyra baǵalaıtyndyǵynda edi. Sodan keıin onyń kóńili baıyz tappaıtyn adam bop kórinýiniń ózge sebebi de bar-dy. Ippolıt Kırıllovıch keıde kórpesine qaraı kósilýdi umytyp, qaıdaǵy bir paryqsyz oılarǵa batatyn: mysaly, adam psıhologıasyna jetiktikke, adamnyń jan dúnıesin aıryqsha bilýge, qylmysker men onyń istegen qylmysyn jaza baspaı tanýǵa kelgende onyń aldyna túsetin jan joqtaı kórinetin. Bul maǵynada ol ózin baǵy janbaǵan, qyzmet babynda eleýsiz qalǵan adam dep sanaıtyn, joǵarǵy orynda otyrǵandar ony baǵalamaıdy, óıtkeni onyń dushpandary bar dep esepteıtin, qatty renjigen sátterinde ol budan da qylmysty ister jónindegi advokat bop ketkenim artyq dep kirjińdep te qoıatyn. Karamazovtardyń óz ákesin óltirý jónindegi kenet paıda bolǵan is ony dúr silkindirgendeı edi: "Bul ataq-dańqyńdy kúlli jalpaq Reseıge jaıatyn is qoı". Biraq, men sál ozyńqyrap kettim be qalaı. Kórshi bólmede, bıkeshtermen birge, osydan eki-aq aı buryn bizge Petrbordyń ózinen kelgen sot tergeýshisi Nıkolaı Parfenovıch Nelúdov degen jas jigit te otyrǵan. "Qylmys jasalatyn" kúni keshke báriniń osynaý ákimgerdiń úıine ádeıi jınalǵandaı bolǵanyn keıin biz de kóp sóz ǵyp, buǵan tipti qaıran qalǵan da. Al shyndyǵynda bári ózinen-ózi op-ońaı oraılasqan-dy: Ippolıt Kırıllovıchtiń zaıybynyń tisi qaqsap aýyrǵaly eki kún bolǵan, demek, úı ishindegi mazasyzdyqtan onyń bir jaqqa ketip qalyp, jan saqtaýy kerek qoı; al dárigerdiń keshkilikte karta oınamasa, kóńili kónshimeıtin ádeti. Nıkolaı Parfenovıch Nelúdov bolsa, sol kúni keshke Mıhaıl Makarovıchtikine, bylaısha aıtqanda, áldeqalaı bara qalýdyń retin osydan úsh kún buryn oılastyryp qoıǵan; ol shaldyń boı jetken úlken qyzynsha júretin Olga Mıhaılovnany: seniń bir qupıańdy bilip aldym, búgin týǵan kúniń ekenin de, biraq kúlli shahardy bı bıleýge shaqyryp áýrelenbeý úshin muny jurttan ádeıi jasyrǵyń kelgenin de bilemin dep bir tańǵaldyryp, sastyrmaqshy bolǵan. Olga Mıhaılovna óziniń shyn jasyn sezdirip alam ba dep qorqatynyn tuspaldap, onyń osy qupıasyn bilip alǵandyqtan, muny ol erteń-aq jurtqa jaıyp jiberetinin jáne t.t. aıtyp, kúlkige qaryq bolarmyn dep oılaǵan. Súıkimdi jas jigit qaljyńdaǵanda shaldýarlanyp ta ketetin, sol

sebepti bizde hanymdar ony shaldýar dep ataıtyn bolǵan, bul ataq oǵan qatty unaıtyn da sekildi edi. Áıtse de, ıgi jaqsy qaýymmen aralasatyn, tipti tekti tuqymnan shyqqan, jaqsy tárbıe alyp, ónegeli bop ósken ol, saýyq-saıranshyl bolǵanmen, meılinshe beıkúná, dáıim ınabatty edi. Syrttaı qaraǵanda dene bitimi kishkentaı, áljýaz, álsiz týǵan. Qashan kórseń de, onyń jińishke, bozarǵan saýsaqtarynda tym ebedeısizdeý saqınalardyń birnesheýi jyltyraıtyn. Biraq, onyń kyzmetine kiriskende, sodan ózge jan joqtaı jáne dúnıeniń kilti — tek sonyń qolynda turǵandaı, áldeqandaı bop shirene qalatyny bar edi. Ol, ásirese qaradan shyqqan kisi óltirýshiler men basqa da jaýyzdardy tergegende, olardy esinen tandyra sastyrýǵa ákki bop alǵan-dy, sóıtip ol, shynynda da,

olardyń syı-qurmetine ıe bolmaǵanmen, bir qorqytsa myqtap-aq qorqytatyn. Petr Ilıch, ıspravnıktiń úıine kirip kelgenmen, ne derin bilmeı sasyp qalǵan edi: ol mundaǵylar bárin estip-bilip úlgergenin ańǵara qoıǵan. Shynynda da, barlyǵy kartany laqtyryp tastap, óre túregelip, dabyrlasa sóılesip turǵan, tipti Nıkolaı Parfenovıch te bıkeshterdi tastap, aıqasa ketýge ázirdeı aıbynmen olardyń qasyna kelgen edi. Petr Ilıch búgin keshke bireý sorly shaldy óz úıinde óltirip, tonap ketkeni týraly habardyń ústinen túsken eken. İstiń mán-jaıy onyń aldynda ǵana bylaısha anyqtalypty. Dýaldyń túbinde qansyrap jatqan Grıgorııdiń kempiri Marfa Ignatevnanyń tań atqansha qannen-qapersiz, qoryldap uıyqtap jata berýi múmkin edi, alaıda, onyń oıda joqta oıanyp ketkeni. Buǵan kórshi bólmede qoıanshyǵy ustap, es-tússiz jatqan Smerdákovtyń jan túrshiktire qyryldaǵany — onyń aýrýy ustaǵanda osylaı qyryldaı bastap, ómir boıy Marfa Ignatevnanyń záresin ketirip, bereke-qutyn alatyn sumdyq úreıli úni sebep bolǵan edi. Smerdákovtyń bul qyrylyna esh ýaqytta onyń boıy úırene almaı-aq qoıǵan. Kempir tóseginen turyp, uıqyly-oıaý kúıi Smerdákov jatqan qýysqa qaraı umtylǵan. Biraq ol qarańǵy qýystan aýrý beısharanyń jan túrshiktire qyryldap, typyrlap jatqanyn ǵana estigen. Qoryqqanynan baqyryp jibergen kempir kúıeýin shaqyra bastaǵan, sodan keıin ol ózi tósekten turǵanda shaly kereýette joq sekildi kóringenin esine túsirgen. Ol qaıta júgirip baryp, tósekti sıpalap kórgeninde, shynynda da joq bolyp shyqqan. Demek, ol bir jaqqa ketken ǵoı, sonda qaıda ketýi múmkin? Kempir baspaldaqqa shyǵyp, ony aqyryn ǵana daýystap shaqyrǵan. Álbette, ol buǵan eshqandaı jaýap ala almaǵan, alaıda, onyń esesine, baqtyń alys túkpirinen, bireýdiń yńyrsyǵany qulaǵyna shalynǵandaı bolǵan. Ol qulaǵyn túrgen; yńyrsyǵan ún taǵy da estilgen, endi onyń shynynda da baqtyń ishinen shyqqandyǵy aıqyn-dy. Onyń meń-zeń basyna: "O, toba, tap ana jylǵy Sasyq Lızavetanyń yńyrsyǵanynan bir aınymaıdy!" — degen oı sap ete

qalǵan edi. Kempir eptep tómen túsip qarap edi, baqtyń ishine kiretin qaqpa ashyq jatyr eken. "Ras, baıǵus shal sol jaqta boldy ǵoı" — dep oılaǵan kempir qaqpaǵa bara bergende, Grıgorııdiń ony shaqyryp jatqanyn anyq estidi: "Marfa, Marfa!" — deıdi adamnyń úreıin alatyn yńyrsyǵan, álsin ún. "O, jasaǵan, bále-jalańnan óziń saqtaı gór" — dep kúbirlegen Marfa Ignatevna daýys shyqqan jaqqa júgirip baryp, Grıgorııdi osylaı taýyp alǵan edi. Kempir ony dýal túbinen, baǵana sulap túsken jerinen emes, dýaldan jıyrma qadamdaı jerden tapqan bolatyn. Tegi, shal esi kirgesin úıge qaraı jantalasqan, arasynda birneshe ret talyp qalyp, kaıta esi kirgende qaıta eńbekteı bergen bolý kerek. Grıgorııdiń ústi-basy qan-qan bop jatqanyn kórgende, Marfa Ignatevna baqyryp jiberedi. Tili kúrmelip, áreń sóılegen shaly oǵan: "Óltirdi... ol ákesin óltirdi... nege baqyrasyń, aqymaq... bar júgir, shaqyr..." — dep ti. Alaıda, kempiri buǵan qaramastan baqyra beripti, sodan keıin Fedor Pavlovıchtiń ashyq terezesinen ishte janyp turǵan shamdy kórgesin aıqaı salyp, solaı qaraı júgiredi. Terezeden adamnyń ımany qasym bolatyn sumdyqty kóredi: myrza etpetinen túsip qımylsyz jatyr eken. Shymqaı ashyq tústi halaty men aq jeıdesiniń omyraýy qanǵa boıalǵan. Ústel ústindegi balaýyz shamnyń jaryǵy edendegi qan men Fedor Pavlovıchtiń bop-boz jansyz betine túsip tur. Jaman shoshynǵan Marfa Ignatevna teris aınalyp, baqtan atyp shyǵady da, qaqpanyń ysyrmasyn laqtyra salyp, aýlanyń syrt jaǵymen kórshisi Mará Kondratevnanikine qaraı júgiredi. Bul kezde kórshileri, sheshesi men qyzy uıyqtap jatqan, biraq olar kempirdiń tereze qaqpaǵyn ústi-ústine qoıǵylap, aıqaılaǵanyna oıanyp ketip, tósekterinen tura sala terezege úńiledi. Marfa Ignatevna betaldy baqyryp aıqaılaǵanmen, negizgi oıyn birdeme ǵyp jetkizip, kómekke shaqyrady. Dál sol túni ol úıde kezbe Foma qonyp jatyr eken. Ony tez oıatyp alyp, úsheýi qylmys bolǵan jerge barady. Jolshybaı Mará

Kondratevna baǵana, saǵat toǵyzǵa ketken kezde, olardyń baǵynan osy mańaıdy dúrliktirgen sumdyq bir ashshy daýys shyqqanyn aıtady — bul, árıne, dýaldyń ústine attaı minip alǵan Dmıtrıı Fedorovıchtiń bir aıaǵynan jarmasa ketip: "Sen óz ákeńdi óltirdiń!"

dep yshqyna aıqaı salǵan Grıgorııdiń daýysy bolatyn. "Bireý baqyryp jiberdi de, kenet tyna qaldy", — degen Mará Kondratevna júgirip kele jatyp, Grıgorıı jatqan jerge jetken soń, eki áıel Fomanyń kómegimen shaldy aýladaǵy ońasha úıge kóterip aparǵan. Sham jaǵylǵan edi, Smerdákov áli tynyshtalmapty, óziniń qýysynda qyrysyp-tyrysyp, typyrshyp jatqan qalpy, kózderi qylılanyp ketken, aýzynan aq kóbik aǵady. Basyn sirke sý qosylǵan sýmen shaıyp tazartqasyn ájeptáýir esin jıyp qalǵan Grıgorıı dereý: "Myrza tiri me, óltirip tastamap pa?" — dep suraıdy. Eki áıel men Foma endi myrzanyń bólmesine barmaqshy bolady, alaıda, baqqa kirgesin olar úıdiń terezesi ǵana emes, tipti esigi de ańyraıyp jatqanyn kóredi; al onyń ber jaǵynda Fedor Pavlovıch bir jumadan beri úıdiń esigin ishten ózi tas qyp bekitip alyp, tipti Grıgorııdiń de bosqa esik qaǵýyna ruqsat etpegeni belgili. Olar, eki áıel men Foma, esiktiń ashyq jatqanyn kórse de, "keıin bir bálege ushyrarmyz" — dep seskenip, ishke kirýge qorqady. Olar qaıtyp kelgennen keıin Grıgorıı tezirek ıspravnıktiń ózine baryńdar dep buıyrady. Mine osydan keıin Mará Kondratevna júgirgen boıy ıspravnıktiń úıine baryp, jurttyń bárin dúrliktirgen bolatyn. Mará Kondratevna ıspravnıktikine bes mınýt buryn jetip úlgergendikten, Petr Ilıchke óziniń joramaldary men tujyrymdaryn aıtyp qana tynbaı, qylmyskerdiń kim ekendigi týraly jalpy daqpyrtty rastaýshy (áıtse de, Petr Ilıch ishteı, osy sońǵy mınýtqa deıin buǵan áli de sengisi kelmegen) shynaıy kýáger bolý ǵana qalǵan edi. Tergeýge tez kirisýge uıǵaryldy. Qalalyq prıstavtyń kómekshisine qasyna tórt adamnan kýá ertip alyp, dereý Fedor Pavlovıchtiń úıine baryp, barlyq erejeni saqtaı otyryp, -men bul arada qandaı erejelerdi saqtaý keregin baıandap jatpaımyn, — tergeýdi tikeleı sonda júrgizý tapsyryldy. Zemstvolyq dáriger jańadan kelgen, qyzbalaý kisi edi, ıspravnıktiń, prokýror men tergeýshiniń janynda bolaıyn dep ózi surandy deýge bolady. Qysqa ǵana aıtyp óteıin: Fedor Pavlovıchti shynynda da óltirip ketipti, basyn jarypty, biraq nemen jarǵan? — tegi, keıin Grıgorııdi zaqymdaǵan qarýmen soqqan bolý kerek. Dárigerlik kómekten keıin Grıgorıı ózin qalaı sulatyp salǵanyn kibirtiktegen, álsiz daýyspen aıtyp bergen soń qylmyskerdiń qarýy da tabyldy. Fonar alyp júrip dýal jaqtan izdep edi, baq ishindegi súrleýde jatqan jerinen mys kelsapty tez taýyp aldy. Fedor Pavlovıchtiń bólmesinde astan-kesten bolǵan eshteńe baıqalmaıdy, tek shymyldyq ishindegi kereýet aldynda edende kádimgi keńse konvertindeı qalyń konvert jatyr eken, syrtyna: "Eger kelip qalsa, perishtem Grýshenkaǵa arnaǵan úsh myń som syılyǵym" — dep jazylypty, sońynan Fedor Pavlovıch óz qolymen "balapanyma" dep qosa jazyp qoısa kerek. Konvertke úsh jerden qyzyl súrgishpen battıtyp mór basylǵan, biraq ony jyrtyp, ishindegi aqshany alyp ketipti. Konvertti aıqush-uıqysh baılaǵan alqyzyl lenta da tabylady. Áıtse de, Petr Ilıchtiń bergen jaýabynda, ásirese myna bir jaıt: Dmıtrıı

Fedorovıch tań aldynda ózin-ózi atyp óltirýge tıis, onyń ózi osylaı uıǵarypty, muny maǵan onyń ózi aıtty, sonsoń meniń kózimshe tapanshasyn oqtap, bir japyraq qaǵazǵa birdeńelerdi jazyp qaltasyna salyp qoıdy, t.t. degen sózderi prokýror men tergeýshini qatty abyrjytyp tastaǵan-dy. Onyń sózine sengisi kelmegen Petr Ilıch bul sumdyqtyń aldyn alý úshin men qazir bireýge baryp aıtamyn dep ony qorqytqan eken, Mıtá yrjıa kúlip: "Ony isteýge úlgermeısiń", — dep jaýap beripti. Demek, onda, Mokroeǵa, tezirek jetý kerek, kylmyskerdi ornynan baspasa, kim biledi, ol shynynda da, atylyp ólýi múmkin ǵoı. "Bul aıqyn, bul aıdan anyq!" — dep qaıtalaı bergen prokýror tym qatty abyrjyp, — ondaı aýsarlar háman óstedi: erteń báribir ólemin deıdi de, óleriniń aldynda dýmandatyp qalýǵa tyrysady. Dmıtrıı Fedorovıchtiń dúkenge baryp, sharap pen ishim-jemdikti qalaı úıip-tógip alǵandyǵy prokýrordy odan saıyn eleńdetti. "Myrzalar, anaý kópes Olsýfevti óltirip, myń jarym aqshasyn tonap áketken jigit esterińde me, ol da áýeli shashyn buıralatyp, odan soń aqshasyn jaqsylap tyqpastan, tipti qolyna ýystap ustaǵan kúıi qyzdarǵa barǵan bolatyn". Alaıda tergeý, Fedor Pavlovıchtiń úıine tintý júrgizý, resmılikti saqtaý jáne basqa nárseler bárin kidirte bergen. Munyń barlyǵyna ýaqyt kerek-ti, sondyqtan olar tańerteń shaharǵa jalaqy alýǵa kelgen stanovoı Mavrıkıı Mavrıkıevıch Shmersovty ózderinen eki saǵat buryn, aldyn ala Mokroeǵa jibergen. Mavrıkıı Mavrıkıevıchke: onda barǵan soń, eshqandaı ábigershilik týǵyzbastan, tıisti ákimder kelgenshe "qylmyskerdi" baǵyp otyrasyń, sonymen qabat kýálardy, sotskıılerdi jáne t.b. ázirlep qoıasyń degen nusqaý berildi. Mavrıkıı Mavrıkıevıch dál solaı istegen de bolatyn, ol óziniń kópten bergi tanysy Trıfon Borısychqa ǵana kelgen isiniń syryn shet jaǵalap ashqany bolmasa, incognito-ny saqtaǵan. Bul Mıtá qarańǵy galereıada, — ony izdep kelgen qojaıyndy kórgende Trıfon Borısychtyń bet-júzi men sóz mánerinde kilt ózgeris baryn sezip qalǵan sátke dep kelgen-di. Sonymen, olardy ańdyp otyrǵanyn Mıtá da, tipti eshkim de sezbegen; onyń tapanshalary salynǵan qobdıshany Trıfon Borısych áldeqashan urlap áketip, bir qýysqa aparyp tyǵyp qoıǵan. Barlyq bastyqtar: ıspravnık, prokýror men tergeýshi troıkalatqan eki arbamen saǵat beske ketkende, tań aldynda ǵana keldi. Dáriger Fedor Pavlovıchtiń úıinde qalǵan: onyń tańerteń ólikti soıyp tekserýi kerek-ti, biraq ol shyndyǵynda odan góri aýrý malaı Smerdákovtyń hal-jaıyna kóbirek nazar salǵan. Ol ketip bara jatqan áriptesterine: "Eki táýlik boıy damylsyz qaıtalana beretin tap mundaı sumdyq jáne mundaı uzaq ustaıtyn qoıanshyq aýrýy sırek kezdesedi, muny ǵylymnyń zertteýi kerek shyǵar", — dep bilgishsigende analar kúlip, ony ashqan jańalyǵymen qutqarǵan edi. Dárigerdiń oǵan qosa, men bilsem, Smerdákov tańǵa jetpeıdi degen úzildi-kesildi pikirin prokýror men tergeýshi jadynda tym jaqsy saqtaǵan. Endi, uzaq bolsa da qajet sekildi túsiniktemeden keıin, áńgimeńizdiń ótken kitapta toqtatylǵan tusyna qaıta oraldyq qoı deımin.

III

JAN AZABYN SHEGÝ

Birinshi sergeldeń

Sonymen, oǵan ne dep jatqanyn túsinbegen Mıtá kelgenderge odyraıa qarap otyryp qalǵan edi. Kenet ol túregelip, eki qolyn sermep, aıqaılaı jóneldi:

Meniń kinám joq! Bul ólimge men kinály emespin! Ákemniń qanyn moınyma júk qyp ne qudaı atypty meni... Óltirgim kelgeni ras, biraq óltirgen joqpyn! Men emes!

Biraq, ol aýzyn jaýyp úlgermeı jatyp, shymyldyqtyń ishinen atyp shyqqan Grýshenka ıspravnıktiń aıaǵyna jyǵyla ketti.

— Oǵan myna men malǵun, men kinálymyn! — dep ol eki qolyn jaıyp, jaýtańdap, zar eńirep, jan túrshiktire baqyrdy, — ol maǵan bola qolyn qandady!.. Ony azapqa salyp, orǵa qulatqan myna men! Men anaý marqum bolǵan sorly shaldy da ábden azaptap bitkem, bári meniń qysastyǵymnyń qyrsyǵy, endi mine ekeýiniń de túbine jetip tyndym! Bárine men kinálymyn, birinshi, basty kinály adam menmin!

— Iá, bárine sen kinálisiń! Basty qylmysker sensiń! Sen janyńdy jegen zálimsiń, buzyqsyń, bar bále sende, — dep bajyldaı jónelgen ıspravnık judyryǵyn túıip qoqılana bastap edi, biraq onyń aptyǵyn tez basyp tastady. Prokýror tipti ony qushaqtap ustaı aldy.

— Munyńyzdyń eshbir reti joq, Mıhaıl Makarovıch, — dep zekip tastady ol, — siz myna qylyǵyńyzben tergeýge bóget jasaısyz... isti búldiresiz... — onyń tynysy taryla bastaǵan edi.

— Shara qoldaný kerek, shara, shara qoldaný kerek! — dep kúpildedi Nıkolaı Parfenovıch te, — onsyz túk te shyqpaıdy!

— Ekeýmizdi birge sottańdar! — dep zarlandy Grýshenka áli de tizerlep turǵan kúıi. — Ekeýmizdi birge darǵa asyńdar, men onymen birge ólýge baqylmyn!

— Grýsha, jan qalqam, kúnim, asylym meniń! — Grýshenkamen qatarlasa tizerleı ketken Mıtá ony qatty qushaqtap aldy. — Onyń aıtqanyna senbeńder, — dep aıqaılady ol, — Grýshenkanyń eshqandaı kinásy joq, bul ólimge, tipti dáneńege de ol kinály emes!

Birneshe kisiniń ony kúshpen ajyratyp alǵany, Grýshenkany da tez bir jaqqa áketkeni, sosyn ústel basyna baryp otyrǵasyn ǵana esin jıǵany keıin Mıtányń jadynda qalǵan. Onyń eki búıiri men tý syrtynda jyltyr temirli bireýler turǵan. Ústeldiń ar jaǵynda, dıvanda otyrǵan sot tergeýshisi Nıkolaı Parfenovıch staqandaǵy sýdan bir urttasańshy dep qaıtalaı bergen: "İshseńizshi, boıyńyz sergip, kóńilińiz ornyǵady, qoryqpańyz, mazasyzdanbańyz" — degen oǵan qosa, tym sypaıy sóılegen tergeýshi. Áli esinde, Mıtányń kózi kenet tergeýshiniń qolyndaǵy bireýi ametıs tasty, ekinshisi jaltyldaǵan, móldir bir túrli ashyq sarǵysh tasty, dobaldaı eki júzikke túsken edi. Tipti tergeýdiń sol bir qysylshań sátterinde de sol júzikterge kózi túse bergenin, baıtal tursyn bas qaıǵyda, nege ekeni belgisiz, ol júzikterden áıteýir kóz aýdara almaı, solardy umyta almaı qoıǵanyn ol keıin kópke deıin tań-tamasha bop esine alǵan. Mıtányń sol jaǵynda, keshe áýeli Maksımov otyrǵan jerde endi prokýror otyr, al oń jaǵynda, Grýshenkanyń ornynda ańshynyń ıyǵynan túskendeı tym kónetozdaý penjaqty bir narttaı jas jigit jaıǵasqan, aldynda sıasaýyt pen qaǵaz. Bul tergeýshiniń erte kelgen hatshysy bolyp shyqty. Al ıspravnık endi bólmeniń arǵy shetindegi tereze aldynda, oryndyqta otyrǵan Kalganovtyń qasynda turǵan.

— Sý ishseńizshi! — dep tergeýshi onynshy ret qaıtalaǵan.

— İshtim, myrzalar, ishtim... biraq, boldy, myrzalar, ne qylsańdar o qylyńdar, atyp-assańdar da meıli, tek taǵdyrymdy sheship bitirińdershi ózi! — dep tepsingen Mıtá tergeýshige kózin adyraıtyp, tesireıe qaraǵan edi.

— Sonymen, siz ákeńiz Fedor Pavlovıchtiń ólimine kinály emespin degen jaýabyńyzdan taımaısyz ǵoı, — dep suraǵan tergeýshi bıazy, biraq, dáıekti daýyspen.

— Ákemniń ólimine meniń kinám joq! Al basqa bireýdiń, ekinshi shaldyń qanyn tókkenimdi moıyndaımyn, biraq ákemniń qanyn moıynyma júktegen joqpyn. Obal boldy-aý anaý sorlyǵa! Ony óltirip tastadym ǵoı deımin, sulatyp túsirgen edim... Alaıda, bul úshin eshbir kinám joq, ekinshi bireýdiń qanyn, jan túrshigetin qandy moınyma júk qylý qıyn maǵan... Budan asqan sumdyq aıyp joq, myrzalar, beıne bireý qaq mańdaıdan salyp jibergendeı boldym! Áıtse de, sonda meniń ákemdi kimniń óltirýi, oǵan kimniń qol kóterýi múmkin? Eger men bolmasam, ony kimniń óltirgeni? Tańǵalarlyq, aqylǵa syımaıdy, múmkin emes!

— Báse, ony kim óltirýi múmkin... — tergeýshi osylaı deı bergende oǵan kóziniń qıyǵyn salǵan prokýror Ippolıt Kırıllovıch: (biz prokýrordyń kómekshisin yqshamdylyq úshin prokýror dep ataı bermekpiz) Mıtáǵa qarap bylaı dedi:

— Malaı shal Grıgorıı Vasılevıchti ýaıymdap mazasyzdanbaı-aq qoıyńyz. Bilgińiz kelse — ol tiri, esin de jıdy, sizdiń aýyr jaraqattaǵanyńyzǵa qaramastan jáne onyń óziniń sózi men sizdiń jaýabyńyz boıynsha, óle qoıatyn túri joq, tym quryǵanda dárigerdiń pikirinshe osylaı.

— Tiri me? Ol tiri qalǵan, ólmegen! — dep aıqaılap jiberdi Mıtá qolyn sermep. Onyń bet-júzi jadyrap sala bergen edi. — O, párýádigár, tilegimdi qabyl etip, mendeı kúnákar, jaýyzyńa tıgizgen ǵalamat raqymyńa razymyn!... Iá, ıá, bul tilegimniń qabyl bolǵandyǵy, jasaǵan ıeme túni boıy jalbarynyp shyǵyp em!... — dep ol úsh márte shoqyndy. Mıtá entigip bara jatqan edi.

— Siz jaıynda osynshama naqpa-naq maǵlumatty biz sol Grıgorııdiń dál ózinen aldyq... — dep prokýror sózin odan ary jalǵastyra bergen kezde Mıtá ornynan atyp turdy.

— Bir mınýtqa, myrzalar, ne bary, bir mınýtqa ruqsat etińizdershi; Grýshenkaǵa baryp kele qoıaıyn dep em...

— Keshirersiz! Qazir sizge eshqaıda shyǵýǵa bolmaıdy! — dep ornynan túregelgen Nıkolaı Parfenovıch aıqaılap ta jibere jazdady. Jyltyr temirli saqshylar Mıtány ustaı aldy, biraq ol oryndyqqa ózi otyrǵan...

— Myrzalar, qandaı ókinishti! Men oǵan bir sátke ǵana kórineıin dep em... Túni boıy arqama aıazdaı batqan aıyptan aqtalyp, qolyma juqqan qannan tazarǵanymdy, meniń óste qanisher emestigimdi aıtaıyn dep edim oǵan! Myrzalar, Grýshenka meniń qalyńdyǵym ǵoı! — dedi ol masattanyp, súısingen daýyspen, jurttyń bárine kenetten shola qarap. — O, rahmet sizderge, myrzalar! Meni kózdi ashyp-jumǵansha qaıta tiriltip, anamnan qaıta týǵandaı etkenderiń qandaı ǵajap boldy!... Myrzalar, ol shal sábı kezimde meni kóterip júrgen, astaýǵa otyrǵyzyp shomyldyrǵan, úsh jasymda tiri jetim bop sorlap qalǵanymda ol meniń týǵan ákemdeı bolǵan!...

— Sonymen siz... — deı bergen tergeýshi.

Ústelge shyntaqtap otyryp, alaqandarymen betin basyp alǵan Mıtá onyń sózin bólip jibergen edi:

— Ruqsat etińizdershi, myrzalar, taǵy bir mınýtqa ruqsat etińizdershi. Sál es jyıýǵa mursha keltirińdershi, tynystaýǵa múmkindik berińdershi, myrzalar! Munyń bári sumdyq kúızeltedi, sumdyq nazalandyrady meni. Myrzalar! Myrzalar-aý, adam daǵyranyń qatqan sirisi emes qoı!

— Sýdan taǵy bir urttasańyzshy... — dep kúbirledi Nıkolaı Parfenovıch.

Mıtá betinen qolyn alyp, kúlip jiberdi. Kóz qarasy sergek, qas-qaǵymda qalaı qubylǵan. Onyń kúlli túr-turpatynyń ózi múlde ózgergen be dersiń: ol osyndaǵylardyń bárimen, osy otyrǵan burynnan tanys adamdarynyń barlyǵymen terezesi teń kisishe, beıne aqsúıek qaýymnyń bir úıinde keshe, áli dáneńe bolmaǵan kezde bas qosqandaı otyr. Áıtse de, eskerte ketelik, bizge kelgen alǵashqy kezde Mıtány ıspravnıktikinde jyly shyraıly qabyldap júrgendi, biraq keıingi ýaqytta, ásirese sońǵy bir aıda, Mıtá ol úıge aıaq baspaıtyn bolǵan, al ıspravnık aıtalyq, kóshede kele jatyp onymen kezdesip qalsa qatty tyjyrynyp, tek sypaıygershilik úshin ǵana bas ızegensıtin — muny Mıtá bek jaqsy baıqaǵan. Al onyń prokýrormen tanystyǵy odan da nashar bolatyn, biraq, bul Mıtányń ol úıge ne úshin baratynyn túsinbese de, keıde prokýrordyń zaıybyna, osy bir kúıgelekteý, tym qıalshyl hanymǵa baryp asa izettilikpen sálemdesip júrýine áste kedergi jasamaıtyn, hanym da ony háman iltıpatpen qabyldap, nege ekeni belgisiz, sońǵy kezge deıin oǵan nazar salyp kelgen edi. Al tergeýshimen áli tanysyp úlgermegen, alaıda, onymen de kezdesip, bir me álde eki ret pe sóıleskeni de bar, ekeýinde de áńgime áıelder jaıynda bolǵan.

— Baıqaýymsha, Nıkolaı Parfenovıch, siz dańǵyl tergeýshisiz, — dedi kenet kóńildene kúlgen Mıtá, — biraq sizge endi men ózim-aq qol ushyn bereıin. Ol, myrzalar, men kúnámnan aryldym... sizdermen osylaı qymsynbaı keptesip, aǵynan jarylǵanyma meni sókpeńizder. Onyń ústine, men qazir masańdaýmyn, muny sizderge ashyq aıtamyn. Men... Nıkolaı Parfenovıch, sizdi, tegi, birde nemere aǵam Mıýsovtyń úıinde kezdestirýdiń qýanysh-qurmetine ıe boldym ǵoı deımin... Myrzalar, myrzalar-aý, men sizdermen ıyq teńestiremin dep úmittenbeımin, nege deseńizder men qazir sizderdiń aldaryńyzda kim retinde otyrǵanymdy túsinemin... Eger Grıgorıı naq meni kórsetip jaýap berse... onda maǵan — o, árıne — sumdyq kúdiktiń kóleńkesi túsedi! Sumdyq, sumdyq bul — muny men túsinemin. Alaıda, myrzalar, iske kiriselik, men daıynmyn, qazir-aq bárin tyndyramyz; myrzalar. maǵan qulaq salyp, meni tyńdasańyzdar boldy. Eger men ózimniń kinásiz ekenimdi bilip tursam, áýrelenetin ne bar, barlyǵyn lezde bitirmeımiz be! Solaı ǵoı? Solaı emes pe?

Mıtá asyǵyp-aptyǵyp, kúıgelektep, eleýrep kóp sóılegen jáne de tyńdaýshylarynyń bárin beıne bir óziniń eń jaqyn dostaryndaı kórip tym erkinsip alǵan-dy.

— Sonymen, ázirshe sizdiń ózińizge qoıylǵan aıypty úzildi-kesildi teriske shyǵaratynyńyzdy jazyp qoıamyz ǵoı, — dep zildene sóılegen Nıkolaı Parfenovıch, sodan keıin hatshysyna burylyp qarap, neni jazý keregin kúbirlep aıtty.

— Siz ne dedińiz? Solaı dep jazbaqsyzdar ma? Jaraıdy, jazsańdar, men kelistim, tolyq kelisemin, myrzalar... Áıtse de, bilesizder me... Toqtańdar, toqtańdar, onda bylaı dep jazyńdar: "Ol tóbeles shyǵaryp, sorly shaldy ólimshi ǵyp sabap tastaǵany úshin aıypty" — dep jazyńdar. Sosyn ishimde, júrek túkpirinde buǵyp jatqan kinám joq emes — alaıda, ony qaǵazǵa túsirýdiń qajeti joq shyǵar, — dedi ol kenet hatshyǵa burylyp qarap, — bul, myrzalar, meniń jeke ómirim, munyń sizderge esh qatynasy joq, ıaǵnı júrek seziminiń degenim ǵoı... Biraq ta qartaıǵan ákemniń ajalyna aıypty emespin! Tipti kókeıge qonbaıdy ǵoı! Bul múlde aqylǵa syımaıtyn oı!... Men muny sizderge dáleldep beremin, sonda birden-aq kózderiń jetedi. Sizder áli kúlkige batasyzdar!..

Tym eleýrep ketken Mıtány tergeýshi óziniń ǵajap baısaldyǵymen basqysy keldi me qalaı:

— Sabyr etińiz, Dmıtrıı Fedorovıch, — dedi ol taǵy da. — Tergeýdi odan ary jalǵastyrmastan buryn eger siz buǵan jaýap berýge kelisseńiz, men sizdiń marqum Fedor Pavlovıchti jek kórgenińizdi, onymen udaıy ursysyp júrgenińizdi moıyndaǵan sózińizdi estigim keler edi... Tipti osy otyrǵanda, ne bary on bes mınýt qana buryn, siz tipti ony óltirgińiz kelgenin de aıtyp salǵan sekildi edińiz ǵoı: "Ony óltirgen joqpyn, biraq óltirgim kelgeni ras!" — dep eleýregen joqsyz ba.

— Men solaı dep eleýredim be? Oh, bul ábden múmkin, myrzalar! Iá, qyrsyqqanda, meniń ony óltirgim kelgeni, tipti talaı ret óltirmekshi bolǵanym ras... Sor túrtkende kisiniń oıyna ne kelmeıdi deısiń!

— Óltirgińiz keldi delik. Biraq, sonda ákeńizben osynsha óshtesýge neniń sebep bolǵanyn túsindire alar ma edińiz?

— Túsindiretin ne bar. myrzalar! — dedi shytynyp, ıyqtaryn bir kóterip qonǵan Mıtá, túnere qarap. — Ony sýqanym súımeıtinin eshqashan jasyrǵan emen, muny kúlli shahar biledi — traktırdegilerdiń barlyǵy biledi. Osy jýyrda ǵana monastyrda, Zosıma pirádardyń qujyrasynda da aıtqam... Sol kúni, keshke taman, ákemdi tyrıtyp sabap ta tastaǵam, keıinnen qaıta oralyp, jurttyń kózinshe jaıratyp salamyn dep ant ta ishkenmin... O, buǵan myń kýá tabylady! Bir aı boıy qaqsaǵam, bári kýá! Aıǵaq anyq, aıǵaq saırap, jar salyp tur, biraq — sezimniń, myrzalar, ishki sezimniń jóni bir basqa! Bilesizder me, myrzalar, — Mıtá qabaǵyn túıdi, — oıymsha, sizderdiń menen adamnyń sezimi jaıynda suraýǵa haqylaryń joq. Sizderge quqyq berilgen, men muny túsinemin, alaıda, bul tek meniń ózime ǵana qatysty ishki sezimim, ishki qupıam bul... ony jek kórgenimdi osyǵan deıin jasyrmaǵandyqtan... mysaly, traktırde kez kelgen kisiniń bárine aıtqandyqtan... endi kelip odan bir qupıa jasamaı-aq qoıaıyn. Kórersizder me, myrzalar, ondaı jaǵdaıda bul maǵan qarsy sumdyq aıǵaq bolyp shyǵatyndyǵyn men túsinemin ǵoı: ony óltiretinimdi jurtqa jaıyp júrgende, bireý shaldy shynynda da mert qylsa she: sonda qaıtpekpin! Ha-ha! Men sizderdi túsinem, myrzalar, ábden túsinem. Ózim de tóbe shashym tik turady, óıtkeni, saıyp kelgende, eger men bolmasam, onda ony kimniń óltirgeni? Shyny solaı ǵoı? Eger men óltirmesem, onda kim bolýy múmkin? Myrzalar, — dedi ol kenet daýysyn kóterip, — meniń bilgim keledi, — men tipti talap etemin, myrzalar: ony qaıda óltiripti? Nemen, qalaı óltirgen? Aıtsańdarshy, — dep surady Mıtá jalma-jan, prokýror men tergeýshini kózimen sholyp.

— Biz ony kabınetinde, edende, etpetinen túsip ólip jatqan jerinen taptyq, basyn jaryp ketipti, — dedi prokýror.

— Mynaý sumdyq qoı, myrzalar! — dep selk ete túsken Mıtá ústelge shyntaqtap otyryp, oń qolymen betin basty.

— Tergeýdi odan ary jalǵastyraıyq, — Nıkolaı Parfenovıch onyń sózin bólip tastaǵan edi. — Sonymen, onda sizdiń ákeńizben jaýyǵýyńyzǵa qandaı sebep boldy? Jurttyń aldynda siz ózińizdi qyzǵanysh bılep alǵanyn aıtpap pa edińiz.

— Iá, qyzǵanǵanym ras, alaıda, jalǵyz qyzǵanysh ta emes.

— Aqsha daýy ma?

— Iá, aqsha daýy da bar.

— Daýdyń basy sizge shesheńizden qalǵan muradan qymqyrdy-mys delingen úsh myń somda ǵoı.

— Qaıdaǵy úsh myń! Odan kóp, áldeqalaı kóp, — dedi daýsy qatty shyqqan Mıtá, — alty myńnan, bálkim, tipti on myńnan da asyp keter. Men muny jurttyń bárine aıtqam, bárine jar salǵam! Biraq men, saıyp kelgende, úsh myńmen qanaǵattanýǵa uıǵarǵamyn. Sosyn, qalaıda úsh myń som aqsha taýyp alýym kerek boldy... shaldyń Grýshenka kele qalsa, ony kóńildendirý úshin syıǵa tartýǵa úsh myń somdy paketke salyp, jastyqtyń astyna tyǵyp qoıǵanyn biletin edim. Myrzalar, men osy úsh myńdy ákemniń maǵan tıisti aqshadan jymqyrǵan, asylynda, maǵan tıisti aqsha dep eseptedim...

Prokýror tergeýshige ymmen qarap, baıqatpaı kóz qysyp ta úlgirgen.

— Biz bul áńgimege áli oralamyz, — dedi tergeýshi ile-shala, — al qazir osy jaǵdaıdy: sizdiń anaý, konverttegi aqshany óz menshigińiz dep sanaǵanyńyzdy bizdiń qaǵazǵa túrtip qoıýymyzǵa endi ruqsat etetin shyǵarsyz.

— Jaza berińder, myrzalar, men munyń maǵan qarsy taǵy bir aıǵaq ekenin túsinemin, biraq, endi aıǵaq-maıǵaqtan qorqatyn men emes, tipti ózimdi-ózim kórsetemin. Estısińder me, ózimdi-ózim kórsetemin! Bilesizder me, myrzalar, sizder meniń qandaı adam ekenimdi paıymdamaı, múlde basqa bireýge balaıtyn sıaqtysyzdar, — dedi tunjyrap, muńaıa qalǵan ol taǵy da. — Sizdermen ıgi nıetti kisi, asa izgi jan, eń bastysy, — muny esten shyǵarmańyzdar, — talaı aramzalyqqa barǵan, biraq ta dáıim asa izgi jan bolǵan jáne bolyp qalǵan adam sóılesip otyr, ol kókireginde, jan saraıynyń túpkirinde, qysqasy, qalaı desem eken... Ómir boıy naq osydan únemi izgilikti ańsaýdan, bylaısha aıtqanda izgilikten qasiret shegýi, ony ot alyp izdeýshi, Dıogenniń panarymen izdeýshi bolǵandyǵymnan japa shektim, al onyń ber jaǵynda, myrzalar, bizdiń bárimiz sıaqty, men de aramdyqtan ózge túk bitirgem joq... ıakı ózimdi aıtamyn, myrzalar, jańylyp jatqanymdy qarashy, barlyǵy emes, meniń ózim, jalǵyz ózim degenim ǵoı!... Myrzalar, meniń basym aýyrdy, — dep ol qınalǵandaı betin tyrjıtty, — bilesizder me, myrzalar, maǵan onyń syqpyty unamaýshy edi, onyń aramzalyǵynan, dardıýynan, qasıetsizdiginen, kelemeji men kúdikshildiginen janym túrshigetin, jerkenishti bolatyn! Al endi, ol ólgennen keıin, basqasha oıdamyn.

— Basqasha oılaǵany qalaı?

— Basqasha degende, ony nege jek kórdim eken dep ókingenimdi aıtyp otyrmyn.

— Ókinesiz be?

— Joq, ókinbeımin, olaı dep jazbańdar. Nege deseńizder, myrzalar, meniń ózim de jetisip turǵan joqpyn, mine solaı; ózimniń surqyma qaramaı oǵan muryn shúıirýge haqym joq-ty, mine solaı! Muny jazyp qoıýǵa bolady.

Osydan keıin Mıtá qatty muńaıyp qaldy. Tergeýshiniń suraqtaryna jaýap bergen kezde onyń birtindep tunjyraı bergenine biraz ýaqyt ótken edi. Dál osy sátte aıaq astynan taǵy bir oqıǵa bola qalǵany. Baǵana Grýshenkany alyp ketkenmen, ony qazirgi tergeý júrip jatqan bólmeniń tap irgesindegi úshinshi bólmege ǵana aparǵan-dy. Ol túni boıy bı bılenip, ýman-dýman toı bolǵan bólmeniń ar jaǵyndaǵy jalǵyz terezeli úkishteı ǵana bólme bolatyn. Grýshenka sonda otyrǵan, qasynda ań-tań bop, záre-quty qashqan Maksımov qana bar-dy; oǵan óziniń janyn saqtap qalatyn tek osy áıel ǵana sekildi kóringen. Esiktiń syrtynan omyraýyna jyltyr temir taqqan bir mujyq olardy kúzetip turǵan. Egilip otyrǵan Grýshenka ishtegi qaıǵy-sheri alqymyna kelip tyǵylǵan sátte ornynan atyp turyp, qolyn sermep: "Osylaı qaıǵy jep ótkenim be!" — dep baqyrǵan kúıi bólmeden atyp shyǵyp, óziniń Mıtásyna júgirdi; kenet bolǵandyqtan, áýeli ony eshkim ustaı almaı qaldy, Grýshenkanyń yshqynǵan daýsy qulaǵyna shalynǵanda dirildep-qalshyldap, ornynan atyp turyp, aıqaılap jibergen Mıtá da, ne istegenin ózi de sezbeı, oǵan qarsy umtyldy. Biraq, olar birin biri kórgenmen, qushaqtarynyń qaıta qaýyshýyna murshalaryn keltirgen joq. Mıtány eki qolynan myqtap ustaı aldy: arpalysyp, julqynyp baqqan ony úsh-tórt adam áreń ustap turdy. Grýshenkany da ustap alǵan edi, qaıta áketip bara jatqanda onyń baqyryp, buǵan qalaı qol sozǵanyn Mıtá kórip turdy. Aıqaı-shý basylyp, tergeýshiniń aldyndaǵy ústel janyndaǵy ornyna qaıta otyrǵasyn ǵana esin jıǵan Mıtá:

— Onda neleriń bar? Oǵan nege tıesińder? Ol kinásiz, onyń tıtteı de kinásy joq!.. — dedi .

Prokýror men tergeýshi Mıtáǵa basý aıtyp jatyr. Osylaı on mınýttaı ýaqyt ótti, aqyry ilkide bólmeden shyǵyp ketken. Mıhaıl Makarovıch asyǵys-úsigis qaıta kirip, dabyrlap, elige sóılep, prokýrorǵa bylaı deıdi:

— Ony alyp ketti, ol tómende otyr. Myrzalar, meniń myna beıbaqqa aıtatyn bir-aq aýyz sózim bar edi, soǵan ruqsat bolar ma eken? Sizderdiń aldaryńda, kózbe-kóz aıtam, myrzalar.

— Raqym etińiz, Mıhaıl Makarovıch, — dedi tergeýshi, — buǵan bizdiń tarapymyzdan eshqandaı qarsylyq bolmaıdy.

— Kóketaı, Dmıtrıı Fedorovıch, maǵan qulaq salshy, — Mıhaıl Makarovıch Mıtáǵa qarap sóz bastaǵanda alaburtqan bet-júzinen baqytsyz beısharaǵa jany ashyǵan ákelik sezimi bilinip turdy, — seniń Agrafena Aleksandrovnańdy tómenge ózim alyp baryp, qojaıynnyń qyzdaryna tabys ettim, álgi Maksımov degen shalsymaq ta taban aýdarmaı qasynda otyr, Agrafena Aleksandrovnaǵa bárin túsindirdim, estip tursyń ba meni? — onyń aqtalyp shyǵýy kerek, sol sebepti sen onyń kózine túsip bóget jasama, ony ýaıymǵa batyrma, áıtpese ol sasqanynan sózden jańylyp, bosqa kinály bolyp qalar dep túsindirip, tynyshtandyryp, kóndirip qoıdym, uǵasyń ba? Já, qysqasy, oıymdaǵymdy túgel aqtardym, sóıtip ol bárin túsindi. Baýyrym, ol zeıindi, aqkóńil jan ǵoı, ol tipti shaý tartqan meniń qolymdy súımekshi boldy, sen úshin qolqa saldy. Ol meni osynda ózi jumsady, men úshin ýaıym jemesin dep aıt dedi, endi, jarqynym, men oǵan qaıtyp baraıyn da, seniń kóńiliń ornyqqanyn, ony kóp oılap júdemeıtinińdi aıtaıyn. Sonymen, sen tynyshtal da, ózińe óziń bekem bol uqtyń ba. Men onyń aldynda kinálymyn, ol bir qudaıy jan ǵoı, — Myrzalar, men ondaı momaqan momyndy kórgen emen, onyń eshbir kinásy joq. Oǵan ne dep aıtaıyn, Dmıtrıı Fedorovıch, qalaı, tynysh otyrasyń ba, joq pa?

Mıhaıl Makarovıch aq peıildigine baǵyp artyq ta ketip jatqan, biraq Grýshenkanyń qaıǵy-qasireti, bireýdiń muń-sheri, onyń ishi-baýyryna deıin eljiretip, tipti kózine jas ta keltirgen edi. Mıtá atyp turyp, ony qushaqtap almaqshy boldy.

— Ǵapý etińizder, myrzalar, ruqsat pa, ruqsat etińizdershi! — dedi ol daýsy úzdigip, — Mıhaıl Makarovıch, siz perishtesiz, naǵyz perishtesiz ǵoı, Grýshenka úshin sizge rızamyn! Endi tynyshtalamyn, kóńildi bolamyn, meni qýanyshty! — dep aq kóńildigińizben aıta baryńyz, onyń qasynda sizdeı jebeýshi perishte baryn bilgendikten, men tipti qazir-aq kúle bastaımyn. Barlyǵyn qazir-aq támamdaımyn da, bosaı sala, tez jetemin oǵan, sonda taǵy kórisemiz, kútsin meni! Myrzalar, — Mıtá kenet prokýror men tergeýshige burylyp qarady, — endi men sizderge jan saraıymdy ashamyn, barlyǵyn jaıyp salamyn, biz bul isti kózdi ashyp jumǵansha, kóńildi aıaqtaımyz — sonan soń raqattana kúlmeımiz be, solaı ǵoı? Áıtse de, myrzalar, ol áıel — meniń jan dúnıemniń padıshasy! O, meniń osy oıymdy aıtýyma ruqsat etińizdershi, dál osy oıymdy sizderden áste jasyryp qala almaımyn.. Asa izgilikti adamdarmen suqbattasyp otyrǵanymdy kórip otyrmyn: ol kóktegi kúnim, qasterleıtin asylym meniń, átteń sizder muny túsinseńizder ǵoı! Onyń ne degenin estidińizder me: "Men onymen birge ólýge baqulmyn!" — dedi ǵoı. Al men oǵan sonsha qandaı jaqsylyq kórsetippin, men qaıdaǵy bir jalańaıaq, jalań but emespin be, ol meni ne úshin súıýi kerek, surqy jaman ebedeısiz, masqara malǵun adam ondaı mahabbatqa laıyq bolýshy ma edi, ol menimen birge ne úshin aıdaýǵa ketýi kerek? Baǵana tıtteı kinásiz, tákappar qyz maǵan bola sizdiń aıaǵyńyzǵa jyǵyldy ǵoı! Endeshe, men oǵan qazir janymdy úzip, ol úshin ýaıym jep oǵan qazir umtylmaǵanda, muny qashan istemekpin? O, myrzalar, keshire kórińizdershi! Biraq endi, endi meniń janym jaı tapty!

Sóıtip, ol oryndyqqa qulaı ketip, alaqandarymen betin basyp, eńirep qoıa berdi. Biraq, bul qýanyshtyń kóz jasy edi. Mıtá lezde esin jıa qoıdy. — Ispravnık shal da, tipti zańgerler de óte razy bolyp qalǵan-dy: olar tergeýdiń qazir jańa kezeńge aýysatynyn sezgen Mıtá ıspravnıkti shyǵaryp salǵasyn tipti jadyrap ketken edi.

— Al, myrzalar, men endi basy bútin sizderdiń quzyryńyzdamyn Jáne... eger sol usaq-túıekter bolmasa, biz tez-aq til tabysatyn edik. Taǵy da usaq-túıekke aýysqanymdy qarashy. Men sizderdiń quzyryńyzdamyn, myrzalar, biraq aıtpady demeńder, bizge ózara senim qajet — sizderge senýim kerek — áıtpese biz esh ýaqytta eshteńe bitire almaımyz. Sizder úshin aıtamyn. İske kiriselik, myrzalar, iske, sonan soń, eń bastysy, sizder meniń jan dúnıemdi shuqshıa shuqylaı bermeńder, túkke turǵysyz usaq-túıekpen janymdy qınamańdar, tek is pen aıǵaqty ǵana surańdar, men sizderdi taban astynda qanaǵattandyramyn. Usaq-túıekti qaıtesizder!

Mıtá osylaı lepirgen. Tergeý qaıta bastalǵan.

Ekinshi sergeldeń

— Nansańyz, Dmıtrıı Fedorovıch, siz bundaı yqylasyńyzben tipti bizdi de bir serpiltip tastadyńyz.. — dep sóz bastady Nıkolaı Parfenovıch sergek pishinmen, sonyń aldynda ǵana kózildirigin alǵan soń, onyń alystan kórmeıtin, biraq, alaqandaı ashyq sur badyraq kózderinen ishtegi qanaǵat sezimi anyq bilinip turǵan. — Bizderdiń osyndaı ózara senimimiz jaıynda siz ilkide durys aıttyńyz, onsyz mundaı mańyzdy iste keıde, ásirese kúdik týǵan adamnyń shynynda da ózin aqtap alǵysy kelýi, buǵan úmittenýi jáne aqtap alýy maǵynasynda, eshteńege qol jetpeýi de múmkin. Bul úshin biz óz tarapymyzdan qoldan kelgenniń bárin aıamaımyz, bul isti bizdiń qalaı júrgizip otyrǵanymyzdy mine siz ózińiz de kórip otyrsyz... Solaı emes pe, Ippolıt Kırıllovıch? — dedi ol kenet prokýrorǵa qarap.

— O, oǵan eshbir kúmán joq, — dep maquldady, Nıkolaı Parfenovıchtiń serpinimen salystyrǵanda, salqyndaý sóılegen prokýror.

Aldyn ala eskertip qoıaıyn: bizge jańadan kelgen Nıkolaı Parfenovıch, qyzmetine kirisken alǵashqy kúnnen bastap, prokýrorymyz Ippolıt Kırıllovıchke erekshe iltıpat bildirip, onymen keýde soǵystyra uǵysty deýge bolatyn edi. Bizdiń "qyzmet jóninen ókpeli" Ippolıt Kırıllovıchtiń psıhologıalyq hám sheshendik alabóten talantyna kámil sengen jáne onyń osy bir ókpesine de kúmán keltirmegen bireý bolsa, osy Nıkolaı Parfenovıch bolatyn. Prokýror jaıynda ol Peterbordan estigen. Onyń esesine óz tarapynan balǵyn jas jigit Nıkolaı Parfenovıch te bizdiń "ókpeli" prokýrorymyzdyń shyn yqylaspen jaqsy kórgen birden-bir adamy bolyp shyqqan. Olar osynda kele jatqanda aldaǵy istiń keıbir jaıttary jóninde ózara til tabysyp, kelisip te úlgirgen edi, endi mine ústel basynda Nıkolaı Parfenovıchtiń alǵyr oıy jasy úlken joldasynyń kez kelgen nusqaýyn, betindegi árbir qubylysty qalt jibermeı qaǵyp alyp, onyń oıyn erniniń emeýrininen, keziniń qarasyna, baıqatpaı kóz qysysynan lezde uǵyp otyrǵan.

— Myrzalar, tek ózimniń aıtýyma mursha keltirińizdershi, qaıdaǵy joq birdeńelermen sózimdi bólmeńdershi, sonda sizderge bárin lezde baıandap beremin, — dedi qyzbalanǵan Mıtá.

— Mine bul tamasha boldy. Rahmet sizge. Biraq, jaýabyńyzdy tyńdaýǵa kiriserden buryn, siz maǵan biz úshin óte qyzǵylyqty taǵy bir bolmashy aıǵaqty, atap aıtqanda keshe, saǵat bes shamasynda, ózińizdiń tanysyńyz Petr Ilıch Perhotıpge tapanshalaryńyzdy zaqyletke berip, odan on som aqsha alǵandyǵyńyz týraly baıandasańyz qaıter edi.

— Ras, myrzalar, tapanshalarymdy on somǵa zaqyletke salǵanym ras, biraq, onda ne tur? Shaharǵa oralysymen zaqyletke berdim, bar bolǵany osy.

— Nemene, sapardan qaıtyp pa edińiz? Shahardan bir jaqqa bardyńyz ba?

— Iá, myrzalar, qyryq shaqyrym jerge baryp qaıttym, sizder muny bilmedińizder me?

Prokýror men Nıkolaı Parfenovıch bir-birine qarady.

— Jalpy, siz keshe tańerteńnen keshke deıin ne istegenińizdi júıelep baıandaýǵa qalaı qarar edińiz? Mysaly, shahar syrtynda bir jaqqa nege bardyńyz, naq qashan ketip, qashan keldińiz, osy aıǵaqtardyń bárin... bilýge bolar ma edi?..

— Áýelden osylaı suramas pa? — dep qarqyldap kúldi Mıtá,— qalasańyzdar, onda áńgimeni kesheden emes, al burnaǵy kúngi tańerteńnen qozǵaý kerek, meniń qaıda, qalaı jáne nege barǵanymdy sonda túsinesizder. Myrzalar, burnaǵy kúni tańerteńnen qozǵaý kerek, meniń qaıda, qalaı jáne nege barǵanymdy sonda túsinesizder. Myrzalar, burnaǵy kúni tańerteń men senimdi zaqyletke úsh myń som aqsha alý úshin osyndaǵy kópes Samsonovqa bardym,— kenetten jaman qysylǵanym sondaı, myrzalar...

— Sózińizdi bólgenim úshin keshirińiz, — dedi sypaıy til qatqan prokýror, — sizge oıda joqta naq sondaı soma, ıakı úsh myń som aqsha kerek bolýynyń sebebi ne?

— Á, myrzalar, ondaı usaq-túıektiń qajeti ne: qalaı, qashan, nelikten nege onsha emes, munsha aqsha degen myljyńǵa berilsek... munyń ózi úsh tomǵa da syımaı, aqyrynda tipti epılog ta qajet bolyp júrer!

Mıtá muny ishtegi syryn jaıyp salǵysy kelgen, eń izgi nıetti adamnyń aq kóńildigimen aıtsa da, shydamsyzdyqtan týatyn ersilik te baıqatqan-dy.

— Myrzalar, — dedi ol lezde esin jıǵandaı bolyp, — tarpań minezim úshin meni cóge kórmeńizdershi, taǵy da ótinem: meniń sizderge qurmetpen qaraıtynyma jáne istiń shyn jaǵdaıyn túsinetinime taǵy bir ılanyńyzdarshy. Meni mas dep oılap qalmańyzdar. Men áldeqashan aıyqqanmyn. Tipti mas bolsam da, eshbir bóget bolmas edi. Meniń jaıym bylaı ǵoı:

Aıyǵyp, es jıǵasyn — aqymaq bolam,

İship ap, es shyqqasyn — aqyl kiredi.

Ha-ha! Áıtse de, myrzalar, baıqaımyn, sizderdiń aldyńyzda meniń bulaı dilmarsýyma áli erte sekildi me deımin, ıakı túsinisip bolǵansha degenim ǵoı. Sonsoń, ózimniń qadir-qasıetimdi saqtaýym da kerek shyǵar. Aramyzdaǵy aıyrmashylyqty men nege túsinbeıin: sizderdiń aldaryńyzda men qalaı bolǵanda da qylmysker esebinde otyrǵam joq pa, demek, sizdermen áste teńese almaımyn, óıtkeni sizderge meni tergeý tapsyrylǵan: Grıgorıı úshin meni mańdaıymnan sıpaı qoımassyzdar, shynynda da, jaıdan-jaı eki birdeı shaldyń basyn jarýǵa bola ma eken sizder meni bul úshin sot boıynsha, aıtalyq, jarty jylǵa ma, álde bir jylǵa ma, táýbege keltiretin orynǵa aparyp tyqpaısyzdar ma, qaıdam, sizderde qalaı sottaýshy edi ózi, quqyqtan aıyrýshy ma edi, solaı emes pe, prokýror? Iá, solaı, myrzalar, bul aıyrmashylyqty men túsinemin... Biraq sizder: qaıda aıaq bastyń, qalaı aıaq bastyń, qashan aıaq bastyń jáne qaıda aıaq bastyń? — degen sıaqty suraqtarmen tipti qudaıdyń ózin de jańylystyratyndaryńa ózderin de kelisetin shyǵarsyzdar. Eger búıtsek, men shatasamyn ǵoı, sonan soń sizder bir báleni ákep japsyrasyńdar maǵan, sonda ne bolyp shyǵady? Túk shyqpaıdy! Aqyry, báribir ótirik aıta bastaǵan ekem, ony aıaqtamasam bolmas, al sizder, myrzalar, joǵary bilimdi, izgilikti adamdar retinde, meniń bul qylyǵymdy keshire jatarsyzdar. Sózimdi naq ótinishpen támamdaıyn: myrzalar, sizder tergeý isindegi taıyzdyqtan arylsańdarshy, ıakı áýeli, bylaısha, eleýsiz, bolmashy birdeńeden bastap: aıtalyq, tósekten qalaı turyp edińiz, ne jedińiz, qalaı túkirdińiz degen sıaqty suraqtar berip, "qylmyskerdiń nazaryn osylaı aldastyryp otyryp", sonan soń kenet: "Kimdi óltirdiń, kimdi tonadyń?" — dep eseńgiretip jiberý kerek qoı. Ha-ha! Sizderdiń taıyzdyqtaryń, buljymas erejeleriń, bar qýlyq-sumdyqtaryń osy emes pe, táıiri! Sizder mundaı qýlyqtaryńmen, meni emes, mujyqtardy aldańdar. Men istiń mánin túsinem ǵoı, men de qyzmet etken kisimin, ha-ha-ha! Ashýlanbańyzdar, myrzalar, sizder meniń bul tentektigimdi keshiresizder me? — Mıtá olarǵa qarap tańǵalarlyq aq kóńildilikpen dańǵyrlap ketken edi. — Mıtka Karamazovtyń aıtqanyn keshirýge bolatyn shyǵar, zeıindi bireýge keshirilmese de, Mıtkaǵa keshiriledi ǵoı! Ha-ha!

Nıkolaı Parfenovıch ony tyńdaǵan kezde kúlip otyrǵan! Prokýror kúlmegenmen, Mıtányń birde-bir sózin, birde-bir qımylyn, betindegi tıtteı de dirildi qalt jibermeıin degendeı, odan kóz almaı, qadala qaraýmen bolǵan.

— Alaıda, biz alǵashta sizben áńgimemizdi dál solaı bastadyq emes pe, — dedi ezýinen áli de kúlki taımaǵan Nıkolaı Parfenovıch, — tańerteń tósekten qalaı turyp edińiz, ne jep, ne ishtińiz degen sekildi suraqtarmen sizdi shatastyrǵan joqpyz ǵoı, birden toq eterine kóshken ózińiz emes pe.

— Bárin uǵyp, túsindim jáne rızamyn, maǵan kórsetken ǵajap raqymshylyqtaryń úshin naǵyz izgi jandar esebinde sizderdi tóbeme kóterýge daıynmyn. Abzal jandy úsheýmizdiń basymyz qosylyp qalǵan eken, endeshe, aqyryna deıin osylaı asyl tegimiz ben ar-namysymyz jaqyndastyrǵan bilimdi de aqsúıek adamdardyń bir-birine degen qaltqysyz seniminen aıyrmaǵyn. Qalaı bolǵanda da, ómirimniń osy bir qıyn sátinde, ar-namysym aıaqqa basylǵan qysylshańda sizderdi ózimniń eń asyl dostarym dep bilýge ruqsat etińizder! Myrzalar, sizder buǵan renjimeısizder ǵoı, solaı emes pe?

— O, ne degenińiz, qaıta, Dmıtrıı Fedorovıch, siz barlyǵyn tipti sondaı ǵajap aıttyńyz, — dep kelisti onymen Nıkolaı Parfenovıch mańǵazsyp maquldaǵan pishinmen.

— Myrzalar, usaq-túıekti, sol túkke turǵysyz ilip-shalýdyń bárin tastaıyqshy, — dedi Mıtá qýanyshty únmen, — áıtpese munyń aqyry soraqy birdeńe bolyp shyǵar, solaı emes pe?

— Sizdiń salaýatty aqylyńyzǵa den qoıýǵa daıynmyn, — dep kenet sózge aralasty prokýror Mıtáǵa qarap, — degenmen, siz meniń saýalymnan bas tartpańyz. Bizge myna bir jaıtty anyqtaý óte-móte qajet: sizge ondaı soma, ıakı naq úsh myń som aqsha ne úshin qajet boldy?

— Ne úshin qajet boldy deısiz be? Nege deriń bar ma, anaǵan, mynaǵan... álgi, boryshymdy óteý úshin.

— Naq kimge?

— Joq, myrzalar, muny suramańyzdar, aıtpaımyn! Bilesizder me, muny aıta almaǵandyqtan, bolmasa batyldyǵym jetpegendikten, ne qoryqqandyqtan emes, al sonyń bári túkke turǵysyz, bolmashy birdeńe bolǵandyqtan aıtqym kelmeıdi, bul arada qasaryp qalamyn: bul meniń jeke basymnyń tirshiligi, sondyqtan oǵan eshkimniń aralasýyna kóne almaımyn. Meniń óz erkim bul. Sizdiń bul saýalyńyzdyń iske qatysy joq, bul meniń jeke basymnyń tirshiligi! Boryshymdy qaıtaryp, ar-namysymdy saqtaǵym keldi, al kimge — ony aıtpaımyn.

— Osylaı dep jazyp qoıýǵa bolady ǵoı, — dedi prokýror.

— Raqym etińiz. Dál solaı dep jazyńyz: aıtpaımyn da aıtpaımyn dep. Myrzalar, meniń muny aıtýdy tipti masqara sanaıtynymdy da túrtip qoıyńdar. Sizderdiń jazýǵa jalyqpaıtyndaryńdy kórip otyrmyn!

— Marhabatty taqsyr, — dedi tym qatal ári sesti únmen prokýror, — eger siz qazir ózińizge qoıylǵan saýaldarǵa jaýap qaıtarmaýǵa tolyq quqyqty ekenińizdi, al bizdiń, buǵan kerisinshe, eger siz belgili bir sebeppen jaýaptan jaltarsańyz, ondaı jaýapty alý úshin sizdi zorlaýǵa eshqandaı haqymyz joǵyn bilmeseńiz, sizge muny eskertip, taǵy bir esińizge salyp qoıýǵa qarsy bolmaıtyn shyǵarsyz. Jaýap berý-bermeý óz erkińizde. Áıtse de, ıá olaı, ıá bulaı dep jaýap berýden bas tartyp, tap qazirgi jaǵdaıyńyzda siz ózińizge-ózińiz qandaı zıan keltiretindigińizdi sizge eskertip, túsindirmeı tura almaımyz — bul bizdiń paryzymyz. Sondyqtan jaýabyńyzdy jalǵastyra berýdi ótinemin.

— Myrzalar, men ashýlanyp jatqan joqpyn ǵoı... men... — dep mińgirledi álgi zildi sózderden sál qysylyńqyrap qalǵan Mıtá, — mine, bilesizder me, myrzalar, anada men barǵan, álgi Samsonov degen...

Álbette, Mıtányń ne deıtini oqyrmanǵa málim bolǵandyqtan, biz onyń áńgimesin bajaılap jatpaımyz. Ol barlyǵyn búge-shigesine deıin baıandaýǵa tyrysqan, biraq, sonymen qabat áńgimesin de tez támamdaýǵa asyqqan-dy. Alaıda, onyń jaýaptaryn jazyp alý, demek, ony álsin-áli toqtatý kerek qoı. Dmıtrıı Fedorovıchke bul unamady, biraq, ol mazasyzdanbady, ashý qyssa da teris ketken joq. Ras, keıde: "Myrzalar, mynaǵan qudaıdyń ózi de terisine syımaı keter", nemese: "Myrzalar, búıtkende sizder meni bosqa renjitetinderińizdi bilesizder me?" — degen sózder abaısyzda aýzynan shyǵyp ketip jatty, áıtse de ol, bulaı degende, ázirshe ózimsinip erkinsigen pıǵylynan jazbaǵan edi. Sonymen, ol ózin burnaǵy kúni Samsonovtyń qalaı "muzǵa otyrǵyzǵanyn" aıtyp berdi. (Sol joly ózin jaman aldaǵanyn Mıtá endi seze bastaǵan-dy.) Onyń jolǵa aqsha tabý úshin saǵatyn alty somǵa satqanyn prokýror men tergeýshi múlde bilmeıtin edi, sondyqtan olar bul aıǵaqqa jabysa ketti de, Mıtányń qatty narazylyǵyna qaramastan sonyń aldynda ǵana onyń kók tıyn aqshasy bolmaǵandyǵynyń ekinshi dáleli retinde bul aıǵaqty egjeı-tegjeıine deıin qaǵazǵa túsirý qajet dep tapty. Mıtá birtindep tunjyraı bergen edi. Budan keıin ol Kári Tóbetke qalaı barǵanyn, basyna ıis tıgen lashyqta qalaı túnegenin jáne basqalaryn baıandaı kelip, áńgimesin shaharǵa qalaı oralǵandyǵymen bir-aq tamamdaǵan sonan soń ol, sonsha qolqalaǵan eshkim bolmasa da, Grýshenkany qyzǵanyp qalaı azaptaǵanyn búge-shigesine deıin baıandaýǵa kirisip ketken. Ony úndemesten, zeıin qoıa tyńdaǵan, ásirese Mará Kondratevna aýlasynyń "art jaǵynda" kópten beri Grýshenkanyń Fedor Pavlovıchke barǵan-barmaǵanyn ańdıtyn orny bolǵandyǵyna, úıde ne bolyp jatqanyn Smerdákovtyń oǵan jetkizip turǵandyǵyna shuqshıa nazar aýdarylyp, bul da qaǵazǵa táptishtep túsirilgen-di. Mıtá óziniń qyzǵanshaqtyǵyn eleýreı, búkpesiz áńgimelep, ashynalyq syrlaryn, bylaısha aıtqanda, "jurttyń kúlkisine" jaıyp salǵandyǵyna ishteı qysylǵanmen, jaýabynyń ılanymdy kórinýi úshin, tegi, ar-uıatty jıyp qoısa kerek. Áńgime ústinde tergeýshiniń, ásirese prokýrordyń bedireıe qaraǵandyǵy, saıyp kelgende, onyń shymbaıyna qatty batqan edi: Oǵan: "Osydan ne bary birneshe kún buryn áıel jaıynda qaıdaǵy bir zerdesizdikterdi áńgime etkenimizde, aýzynyń silekeıin shubyrtqan myna balaqan Nıkolaı Parfenovıch pen anaý dimkás prokýrorǵa jan syrymdy aqtarýǵa májbúr etken qudaıǵa ne qylarsyń — masqara ǵoı bul!" — degen oı sap ete qaldy. Sodan keıin Mıtá óziniń oıyn: "Shydap baq, moıynsunyp, úndemegin", — degen óleń jolymen qorytyp, áńgimesin odan ary jalǵastyrmaq boldy. Hohlakova týraly baıandaýǵa kiriskende, ol qaıtadan kóńildenip, tipti osy hanym jaıynda jýyrda ǵana taraǵan bir qyzyq anekdotty, iske qatysty bolmasa da, qystyryp jibermekshi bolyp edi, tergeýshi ony toqtatyp, sypaıygershilikpen "odan góri mańyzdyraq" máseleden taımaýdy usyndy. Aqyry, ol óziniń jaman toryǵyp ketkenin sýrettep, Hohlakovanykinen shyqqasyn "bireýge pyshaq salsam da, úsh myń som aqsha tabýym kerek" — degen oıǵa kelgenin aıtqanda, ony taǵy da toqtatyp, "bireýge pyshaq salǵysy" kelgenin jazyp qoıdy. Buǵan Mıtá únsiz kóndi. Sodan keıin áńgime Grýshenkanyń tún ortasyna deıin shaldyń janynda bolamyn degen sózinde turmaı, bul ertip aparyp tastaǵasyn, ony aldap, Samsonovtan sol sátte-aq ketip qalǵanyn kezdeısoq estip bilgendigine kelip tirelgen-di. Áńgimeniń osy tusynda: "Myrzalar, eger men onda álgi Fenányń joqtaýyn bir-aq asyrmasam, buǵan tek ýaqytymnyń tyǵyzdyǵy ǵana sebep boldy" — degen sózder aýzynan abaısyzda shyǵyp ketkeni. Muny da táptishtep jazyp qoıdy. Sonan soń, túnere tosyp otyrǵan Mıtá ákesiniń baǵyna qaraı qalaı júgire jónelgenin aıta bastap edi, tergeýshi ony kenet toqtatyp qoıyp, qasyndaǵy dıvanda jatqan úlken portfelinen mys kelsapty aldy.

— Mynany kórgenińiz bar ma edi? — dedi ol kelsapty Mıtáǵa kórsetip.

— Ah, ıá! — dedi Mıtá tunjyraı myrs etip, — kórgende qandaı! Bere turyńyzshy... A, qurysyn, keregi joq!

— Siz bul jóninde aıtýdy umytyp kettińiz ǵoı, — dedi tergeýshi.

— Qap! Jasyraıyn degen joq edim, myrzalar, biraq, sizder qalaı oılaısyzdar, sony sóz qylmaı-aq qoıýǵa bolmaı ma? Tars esimnen shyqqanyn qarashy.

— Raqym etińiz, osy bir zatpen qalaı qarýlanǵanyńyzdy yjdaǵattap baıandańyzshy.

— Ruqsat bolsa, raqym ettim, myrzalar.

Sóıtip Mıtá kelsapty qalaı alyp, júgire jónelgenin aıtty.

— Alaıda, ony ala qashqanda sizdiń qandaı maqsatyńyz boldy?

— Qandaı maqsat deısiz be? Eshqandaı maqsatym bolǵan joq! Jaı qystyra ketkenim ǵoı.

— Eger eshqandaı maqsatyńyz bolmasa, onda nege aldyńyz? Mıtá ókinishten ókirip jibere jazdady. Ol "balaqanǵa" qadala qarap, tunjyraǵan kúıi yzamen myrs etti. "Osyndaı kisilerge" óziniń qyzǵanysh hıkaıasyn sonshalyqty aǵynan jarylyp, shyn peıilden aqtarǵandyǵyna jaman uıalyp, jerge kire jazdaǵan edi, — bar gáp osynda-dy.

— Sol da sóz bolyp pa! — dep qaldy ol.

— Degenmen de.

— Al, ıt qappasyn dep aldym. Qarańǵyda... Ánsheıin saqtyq úshin, onda ne tur.

— Túnde dalaǵa shyqqanyńyzda, qarańǵyda qoryqpaıyn dep buryn da sondaı birdeńeni ala júrýshi me edińiz?

— E, qurysyn, tfý! Myrzalar, sizdermen tipti sóılesý múmkin emes qoı! — dedi ábden zyǵyrdany qaınaǵan Mıtá, sodan keıin yzadan doldanyp alǵan ol hatshyǵa burylyp qarap, shytynǵan daýyspen shamyrqana bylaı dedi:

— Kóne tez jaz... tez deımin... "óziniń ákesin.. Fedor Pavlovıchti... basyn jaryp... óltirmekshi bolyp kelsapty ala júgirdi de!" Al, myrzalar, endi maǵan rızasyzdar ma? Kóńilderiń kónshidi me?— dedi tergeýshi men prokýrorǵa tesireıe qaraǵan ol.

— Bizge renjigesin jáne bizdiń suraqtarymyzdy, shyndyǵynda olar asa mándi bola tursa da, usaq-túıek birdeńe dep elemeı yzalanǵasyn osylaı jaýap beretinińizdi biz tym jaqsy túsinemiz,— dedi oǵan prokýror salqyn únmen.

— Myrzalar-aý, neǵyp uqpaısyzdar! Kelsapty alǵanda ne tur... Kisi qolyna birdeńe ustamaýshy ma edi? Ne úshin alǵanymdy qaıdan bileıin. Qolyma ustap kete barǵan shyǵarmyn. Bar bolǵany osy. Myrzalar, uıalsańdarshy, passans1, áıtpese, qudaı aqyna, men sizdermen múlde sóılespeımin tipti.

Mıtá ústelge shyntaqtap otyryp, qolymen jaǵyn súıedi. Ol ishtegi yza-kegin áreń tizgindep, tergeýshilerge qyryndap, qabyrǵaǵa qarap otyrǵan. Shyndyǵynda ol ornynan atyp turyp, endi "darǵa assańdar da" lám-mım dep aýyz ashpaımyn dep aıqaılaýdan da taıynbaıtyn edi.

— Bilesizder me, myrzalar, — dedi bir kezde Mıtá ózin-ózi áreń tizgindep. — Sizderdi tyńdaǵan kezde meniń kózime áldene elestegendeı bolady... bilesizder me, men keıde bir tús kóretin edim... jıi qaıtalanatyn sondaı bir qyzyq tús, bireý meni sońymnan qýady eken deımin, kim ekenin bilmeımin, biraq odan áıteýir jaman qorqam, qarańǵyda, túnde meni qýyp júr eken, meni izdeıdi eken deımin, al men birese esiktiń syrtyna, birese shkaftyń artyna jasyrynady ekem, eń bastysy, ol meniń qaıda tyǵylǵanymdy bek jaqsy biledi eken deımin, alaıda ol jorta sezbegensıdi eken, óıtkeni ol meni úreılendirýden kóbirek lázzat alǵysy keledi eken deımin.. Sizder maǵan sony istep otyrsyzdar! Sonyń keri bul!

— Shynymen sondaı tús kóretin bolǵanyńyz ba? — dep surady prokýror.

— Iá, sondaı tús kórem... Sizdiń muny da jazyp qoıǵanyńyz kelip tur ma? — dep Mıtá kekete kúldi.

— Joǵa, ony jazyp qaıtem, degenmen sizdiń tústerińiz qyzyq eken.

— Endi ol tús emes! Shyndyq, myrzalar, shynaıy ómir shyndyǵy bul! Men — qasqyrmyn da, sizder — ańshysyzdar, endeshe sol qasqyrdy nege soǵyp almaısyzdar.

— Sizdiń bul teńeýińiz beker-aq... — dedi óte bıazy únmen Nıkolaı Parfenovıch.

— Joq, myrzalar, beker emes! — ishine syımaǵan zapyrandy aqtara salǵasyn, tegi onyń jany sergip, ár sóz saıyn taǵy da jadyraı bastaǵanmen. Mıtá qaıtadan qyzbalanyp ketti. — Tergegen suraqtaryna jaýap berýmen azapqa túsken qylmyskerge nemese sottalýshyǵa senbeýge bolady, biraq, myrzalar, asa ıgi nıetti adamǵa, onyń jan-dúnıesiniń asa izgilikti yqylas-yntasyna senbeý — tipti múmkin emes! (Men osylaı dep qysylmaı jar salamyn!), buǵan senbeýge bolmaıdy, tipti haqylaryń joq biraq...

Úndeme, úndeme, Moıynsun, áste úndeme!

Al qalaı, odan ary jalǵastyraıyn ba? — dep tunjyraǵan Mıtá kilt tyıylyp qaldy.

— Árıne, raqym etińiz. — dep jaýap qatty Nıkolaı Parfenovıch.

Úshinshi sergeldeń

Qatýlana sóılegen Mıtá, áıtse de, aıtpaqshy bolǵan jaıttarynyń búge-shigesinen qapelimde birdeńeni umytyp ketpeýge tyrysyp baqsa kerek. Ol ákesiniń baǵyna dýaldan qalaı sekirip túskenin, terezege qalaı jaqyndap barǵanyn, sosyn, aqyry, tereze túbinde ne bolǵanyn támamdap baıandady. Baq ishinde: Grýshenka ákemniń qasynda ma, joq pa? — degen kúdikti qalaı basynan keshkenin múdirmesten, aıqyn, naqpa-naq aıtyp berdi. Biraq, tańǵalarlyǵy sol, prokýror da, tergeýshi de bul joly ony bir túrli tym súlesoq tyńdap, oǵan sulyq qarap, suraqty áldeqaıda az qoıǵan edi. Mıtá olardyń bet-júzinen dáneńe ańǵara almady. "Talaǵy tars aıyrylyp, kirjıe qalǵandaryn qaıtersiń, — meıli!" — dep oılady ol ákesi terezeni ashsyn dep, Grýshenkanyń kelgendigi jaıynda qalaı belgi bermekshi bolǵanyn aıtqanda, prokýror men tergeýshi — "belgi" degen sózge áste nazar aýdarǵan joq, bul arada ol sózdiń qandaı máni baryn olar múlde ańǵarmaǵandaı edi, muny tipti Mıtá da baıqaǵan. Aqyry, ol ákesiniń ashyq terezeden syrtqa basyn suǵyp qaraǵanyn kórgende, zyǵyrdany qaınap, qaltasynan kelsapty sýyryp alǵanyn aıtqan soń, kenet qasaqana kidirgendeı boldy. Ol qabyrǵaǵa qarap otyrsa da, apalardyń buǵan tesireıe qalǵanyn anyq sezgen-di.

— A-al, — dedi tergeýshi, — siz qarýyńyzdy shyǵardyńyz delik... sodan keıin ne boldy?

— Sodan keıin be? Ne bolýshy edi, óltirdim de tastadym... Qaq tóbesinen bir perip, basyn jardym... Solaı emes pe, sizdershe, solaı ǵoı! — Onyń kózi kenet alaq-julaq etti. İlkide óshken bar yza-kegi lezde qaıta tutanyp, ishin jandyryp bara jatqandaı edi.

— Bizdińshe solaı-aq bolsyn, — dedi Nıkolaı Parfenovıch, — al sizdińshe qalaı edi?

Mıtá kózin tómen salyp, kópke deıin úndemedi.

— Menińshe, myrzalar, menińshe, bylaı bolǵan edi, — dedi ol baıaý ún qatyp, — dál sol sátte bireýdiń kóz jasy qaǵas qyldy ma, sheshem marqumnyń tilegi qabyl boldy ma, álde jebeýshi perishtem kelip mańdaıymnan súıdi me, — muny aıta almaımyn, biraq, áıteýir meni túrtken saıtannyń saǵy synǵany anyq. Terezeden jalt berip, dýal jaqqa qasha jóneldim... Sol sátte meni birinshi ret baıqaǵan ákem shoshyp ketti bilem, baqyryp, terezeden keıin shegindi — bul tym jaqsy esimde qalǵan. Al men baqtyń ishimen dýalǵa qaraı... sekirip dýaldyń ústine shyqqan kezimde Grıgorıı sońymnan qýyp jetip jarmasa ketti...

Mıtá dál osy araǵa kelgende basyn kóterip, tergeýshilerge kóz saldy. Al olar bolsa buǵan múlde beıjaı qarap otyrǵan edi. Mıtányń ishi-baýyryn bir narazylyq jalyny sharpyp ketkendeı sezilgen.

— Al sizder, myrzalar, dál osy sátte meni ǵoı kúlki ǵyp otyrsyzdar, solaı emes pe! — dedi Mıtá kenetten.

— Siz nelikten ondaı pikirge keldińiz? — dedi Nıkolaı Parfenovıch.

— Sebebi, sizder meniń birde-bir sózime senbeısizder! Jardan qulaǵaly turǵanymdy men túsinbeıdi deısizder me. Shal bolsa anda basy jarylyp jatyr, men bolsam — munda ony qalaı óltirgim kelgenin, kelsapty qolyma qalaı alǵanymdy qamyǵa sıpattap bergennen keıin, kenet terezeden qasha jóneldim dep byljyrap otyrmyn... Dastan ǵoı! Keremet jyr emes pe! Erjigittiń sózine senýge bola ma! Ha-ha! Myrzalar, sizder naǵyz kúldirgish ekensizder ǵoı!

Sóıtip, ol otyrǵan oryndyǵyn syqyrlata, kúlli keýdesimen buryldy.

— Terezeden qasha jónelgenińizde baıqamadyńyz ba: aýladaǵy úıdiń ar jaǵyndaǵy baqqa kiretin esik ashyq pa edi, álde jabyq pa edi? — muny kórgen joqsyz ba? — dedi kenet prokýror Mıtányń alaburtýyna tipti nazar aýdarmaǵan pishinmen.

— Joq, jabyq bolatyn.

— Jabyq deısiz be?

— Jabyq bolatyn, joq, ony kimniń ashýy múmkin? Beý, esik pe, toqtańyzdar! — oıda joqta birdeńe esine túskendeı, ol selk ete túse jazdady, — pe, sizder kelgende esik ashyq jatyr ma eken?

— Ashyq jatyr eken.

— Eger esikti sizderdiń ózderińiz ashpasańdar, ony kimniń ashýy múmkin? — dedi aıran-asyr tań qalǵan Mıtá.

— Esik ashyq qalypty, sizdiń ákeńizdi óltirgen kisiniń sol esikten kirip, zulymdyǵyn istegen soń, sol esikten qaıta shyǵyp ketkendigi kúmánsyz, — dedi saspaı, anyqtap, qadap-qadap aıtqan prokýror. — Bul bizge aıdan anyq. Ony, tegi, terezeden kirip óltirmegen, bólmede óltirgen, qylmys bolǵan jerdi tekserýden, óliktiń edende qalaı jatqandyǵyn, barlyq jaǵynan bul aıqyn kórinip tur. Buǵan eshqandaı kúmán bolmaýǵa tıis.

Mıtá sumdyq qaıran qaldy.

— Myrzalar-aý, olaı bolýy múmkin emes qoı! — dep aıqaılap jiberdi ne derge bilmegen ol, — men... men ishke kirgen joqpyn... shyn aıtam, men baq ishinde turǵanda, sosyn keıin qashyp bara jatqanymda da esik jabyq turǵan, men sizderge ımandaı shynymdy aıtyp turmyn. Men terezeniń túbinde turǵanmyn jáne ony terezeden ǵana kórgenmin... Sońǵy mınýtqa deıin esimde. Tipti jadymda eshteńe qalmasa da, men muny báribir biler edim, óıtkeni ol belgi tek maǵan, Smerdákovqa, sosyn marqumnyń ózine ǵana málim bolatyn, al shal, dál solaı belgi berilmese, jýyr mańda tiri pendege asha qoımas edi!

— Belgi me? O neǵylǵan belgi? — prokýror suqtanyp, tipti óreskeldeý áýestikpen til qatqanda onyń baǵanadan bergi alabóten baısaldylyǵynan dáneńe qalmady. Ol taısaqtap, alystan oraǵyta suraǵan edi. Áli estimegen, bir mándi faktiniń ıisin sezgen soń, ol Mıtá bul dúdámaldy tolyq ashpasa qaıtemiz dep qoryqqan.

— Qalaı, siz bilmeýshi me edińiz! — Mıtá oǵan kózin qysyp qoıyp, zárli mysqylmen myrs etti. — Al eger men aıtpasam qaıtesizder? Onda kimnen bilmeksizder? Ol belgini marqumnyń ózi, sosyn men jáne Smerdákov qana biletin, sonsoń kóktegi qudaıǵa ǵana málim bolatyn, biraq, ol bizderge aıtpaıdy ǵoı. Al aıǵaq qyzǵylyqty, oǵan súıenip qalaı bylyqtyrsań da bolady, ha-ha! Tynyshtalyńyzdar, myrzalar, men qazir ol qupıany ashamyn al sizderdiń oılaryńdaǵy — zerdesizdik. Kimmen sóılesip otyrǵandaryńyzdy bilesizder me! Sizderdiń aldaryńyzda otyrǵan aıypker — ózin-ózi kórsetetin, ózine zıan keltirip jaýap beretin adam! Mine solaı, óıtkeni men ar-namystyń serisimin, al sizder ondaı bola almaısyzdar!

Mıtányń keketip-muqatqanyna prokýror shydap baqqan, onyń tek taǵy qandaı dáıekti estip bilgenshe taǵaty taýsylǵan. Fedor Pavlovıchtiń Smerdákov úshin oılap tapqan belgisine qatystynyń bárin Mıtá bajaılap, naqpa-naq baıandap berdi, árbir tyqyldyń mánin túsindirip, tipti ústeldi tyqyldatyp ta kórsetti, sonan soń Nıkolaı Parfenovıchtiń: demek, ol, Mıtá, shaldyń terezesin tyqyldatqanda: dál "Grýshenka keldi" — degendi bildiretin belgini berdi me? — degen suraqqa dál solaı, ıakı "Grýshenka keldi", — dep tyqyldatqanyn aıtty.

— Endi qalaı qıaldasańdar da erikteriń! — dep kijireıgen Mıtá kilt toqtap, olardan taǵy da teris aınaldy.

— Bul belgini tek marqum ákeńiz ben ózińiz jáne malaı Smerdákov qana bilýshi me edi? Ózge eshkim bilgen joq pa? — dep taǵy da anyqtaı tústi Nıkolaı Parfenovıch.

— Iá, bizden basqa, malaı Smerdákov jáne kóktegi qudaı ǵana. Qudaı degenimdi de jazyp qoıyńyz, bul artyq bolmaıdy. Keıin qudaıekeń sizderdiń ózderińizge de kerek bolar.

Olar, árıne, jaza bastaǵan, sonan soń, prokýror kenet jańa bir oıǵa tirelgendeı, bylaı degen:

— Al eger ol belgini Smerdákov ta bilse, dál solaı tyqyldatyp ákeńizge esikti ashqyzyp, sodan keıin... osy qylmysty sol istese she? Bulaı deıtinim, siz ákeńizdiń ólimine qatysty aıypty eshbir moıyndamaısyz ǵoı.

Mıtá oǵan qatty keketken pishinmen, onyń ústine oqty kózimen ata qaraǵan edi. Óńmeninen ótkize, uzaq tesireıe qaraǵanyna shydamaǵandyqtan prokýrordyń kózi jypylyqtap ketti.

— Taǵy bir túlki ustadym deseńizshi! — dedi aqyrynda Mıtá,— ol sumpaıyny dál bulańdaǵan quıryǵynan qaqpanǵa túsirgen joqsyz ba, he-he! Men sizdiń aram oıyńyzdy sezem, prokýror! Siz ǵoı meni álgi aıtqanyńyzǵa jarmasa ketip, ornymnan atyp turyp: "Báse, sol Smerdákov eken ǵoı meniń ákemdi óltirgen!" — aıqaı salady dep oıladyńyz ǵoı. Moıyndańyzshy, osylaı oılaǵanyńyzdy moıyndańyzshy, ar jaǵyn sosyn aıtaıyn.

Biraq, prokýror moıyndamady. Ol úndemesten kútip otyra bergen.

— Qatelesesiz, Smerdákovqa aýdaryp aıqaı salamyn! — dedi Mıtá.

— Oǵan tipti múlde kúdik te keltirmeısiz be?

— Nemene, sizder kúdiktenip pe edińizder?

— Oǵan da kúdik týǵyzǵanbyz.

Mıtá kózin tómen saldy.

— Ázil-qaljyńdy bylaı qoıaıyqshy, — dedi ol tunjyraǵan kúıi, — á degende-aq, baǵana ana shymyldyq ishinen sizderge júgirip shyqqan sátte basyma "Smerdákov!" — degen oı sap ete qalyp edi. Sonsoń, osynda ústel qasynda otyryp, tógilgen qanǵa men kinály emespin dep qaqsaǵan kezde de ishteı: "Smerdákov!" — dep oılaǵan edim. Tipti Smerdákov kókeıimnen ketpeı qoıǵan. Aqyr-sońynda, qazir de kenet: "Smerdákov!" — dep taǵy da oıladym, biraq tek bir sátke ǵana osylaı boldy, sonsoń ile-shala: "Joq, Smerdákov emes!" — degen oıǵa qaldym. Joq, myrzalar, bul onyń isi emes!

— Olaı bolsa, kúdiktenetin basqa kisińiz joq pa? — dep surady Nıkolaı Parfenovıch sypaıylap qana.

— Bul kimniń nemese qandaı kisiniń, kóktegi qudaıdyń nemese saıtannyń isi ekenin aıta almaımyn, biraq... áıteýir Smerdákov emes muny istegen! — dep kesip tastady Mıtá.

— Alaıda, siz bul onyń isi emes dep nelikten osynshalyqty kesip aıtyp, qasara beresiz?

— Senimim boıynsha. Áserim boıynsha. Nege deseńiz, Smerdákov naǵyz súmelek, baryp turǵan qorqaq. Qorqaq deımin-aý, joq, bu jalǵanda eki aıaqtydan ondaı jasyqty izdep tabý neǵaıbyl Ol taýyqtan jaratylǵan. Menimen sóıleskende, oǵan tipti qol kótermesem de, beıne ajaly menen bolatyndaı, háman dirildep turatyn edi. Aıaǵyma jyǵylyp, jylap qoıa beretin, meniń myna etigimdi súıetin, "qorqytpashy" dep shynymen jalynatyn. Estısizder me: "Qorqytpashy" — bul neǵylǵan sóz? Oǵan meniń tipti janym ashıtyn. Ol qoıanshyq aýrýly, naqurys, dimkes sorly, segiz jasar balanyń bir pergeninen de qalmaıdy. Sol da kisi bolyp pa? Joq, Smerdákov emes, myrzalar, onyń aqshaǵa qumarlyǵy joq, meniń qolyna qystyra salǵan tıynyma da jýymaıtyn... Sosyn ol shaldy óltirip qaıtedi? Ol, bálkim, onyń nekesiz týǵan balasy shyǵar, sizder muny bilýshi me edińder?

— Sondaı bir ańyzdy estigenimiz bar. Biraq, siz de ákeńizdiń balasysyz ǵoı, soǵan qaramastan, ákemdi óltirmeı tynbaımyn dep jurttyń bárine jar salmadyńyz ba.

— A, endi meniń baqshama tas laqtyrdyńdar ma! Netken aramdyq, netken sumdyq bul! Meni qorqyta almaısyńdar! Myrzalar-aý, maǵan shimirikpesten bulaı deý, qalaı, sizderge naǵyz jaýyzdyq bolyp kórinbeı me! Jaýyzdyq bolatyn sebebi, muny sizderge men ózim aıttym. Ony óltirgim kelgeni bylaı tursyn, bul meniń qolymnan keletin de edi, onyń ústine óltirip tastaı jazdadym dep ózime-ózim pále tilep aıtqanym jáne bar. Biraq, men ony óltirgen joqpyn, meni jebeýshi-perishtem qaǵas qyldy ǵoı — mine naq osy bir jaıtty sizder paıymdaı almadyńyzdar... Sondyqtan sizderdiń bularyńyz jaýyzdyq bolyp shyǵady! Nege deseńiz, ony men óltirgen joqpyn, men emes, men emes ony óltirgen! Prokýror, estımisiń, ony óltirgen men emes!

Mıtá demigip ketti. Tergeý ústinde ol tap bulaı qatty kúıip-pispegen edi.

— Myrzalar, sizderge Smerdákov ne dedi? — dedi ol sál únsizdikten keıin. — Sizderden muny suraýyma bolatyn shyǵar?

— Bizden bárin, iske tikeleı qatysty jaıttardyń barlyǵyn suraýyńyzǵa bolady, — dep jaýap qatty prokýror salqyn susty pishinmen, — al biz, qaıtalap aıtam, sizdiń árbir suraǵyńyzǵa jaýap berýge mindettimiz. Al siz suraǵan malaı Smerdákov biz barǵanda qoıanshyǵy damylsyz ustaı bergendikten, dińkesi quryp, es-tússiz tóseginde jatyr eken. Qasymyzdaǵy dáriger aýrýdy qarap kórip edi, ol bálkim, tipti tańǵa da jetpes dedi.

— Onda ákemdi jyn-shaıtan óltirgeni ǵoı! — Bul sózder Mıtányń aýzynan osy sońǵy mınýtqa deıin: "Smerdákov pa, álde Smerdákov emes pe?" — dep ózinen-ózi ishteı surap turǵandaı, abaısyzda shyǵyp ketken edi.

— Biz bul dáıekke taǵy bir orala jatarmyz, — dedi Nıkolaı Parfenovıch, — al qazir jaýabyńyzdy odan ary jalǵastyrýǵa qalaı qaraısyz.

Mıtá sál tynystaýǵa ótinish etti. Oǵan sypaıylyqpen ruqsat berildi. Dem alyp bolǵasyn ol jaýabyn odan ary jalǵastyrdy. Biraq ishteı qınalyp otyrǵandaı. Ol sergeldeńge túsip, ar-namysy aıaqqa basylyp, qorlanǵan edi. Onyń ústine, endi qasaqana istegendeı, prokýror mınýt saıyn árbir "usaq-túıekke" jarmasa bergen-di. Mıtá dýalǵa yrǵyp shyqqan soń onyń sol aıaǵynan jarmasa ketken Grıgorııdi qaq bastan kelsappen qalaı soqqanyn, sosyn sulap túsken shaldy kóreıinshi dep jerge qalaı sekirip túskenin aıtyp bola bergende, prokýror ony toqtatyp qoıyp, dýaldyń ústinde qalaı otyrǵanyn tolyǵyraq sýretteýdi ótindi. Mıtá qaıran qaldy.

— Mine, bylaı, attaı minip otyrdym, bir aıaǵym ishte, ekinshisi syrtta.

— Al kelsap she?

— Qolymda bolatyn.

— Qaltańyzda emes pe edi? Bári anyq esińizde me? Qalaı, qolyńyzdy qatty sermedińiz be?

— Qatty sermeýim de múmkin, al sizge munyń keregi ne?

— Qolyńyzdy qaı jaqqa, qalaı sermegenińizdi anyqtaý úshin dýalda qalaı otyrǵanyńyzdy qazir myna oryndyqta dál solaı otyryp kórsetseńiz qaıtedi?

— Nemese, siz ózi meni mazaqtap otyrǵannan saýsyz ba? — dep surady prokýrorǵa mıyǵynan qaraǵan Mıtá, biraq anaý kirpik te qaqqan joq. Kúıgelekteı burylǵan Mıtá oryndyqqa attaı minip alyp, qolyn sermep qaldy:

— Mine, bylaı soqtym! Mine, osylaı óltirdim! Taǵy ne kerek sizge?

— Rahmet. Endi mynany túsindirińizshi: shyndyǵynda, nege jerge qaıta sekirip tústińiz, shyndyǵynda, qandaı maqsat kózdep, ne istemek boldyńyz?

— Eı, saıtan... sulap jatqan shaldy kóreıin dep... Nege óıtkenimdi qaıdan bileıin!

— Sondaı abyrjý ústinde me? Qashyp bara jatyp pa?

— Iá, abyrjyp jáne qashyp bara jatsam da sóıttim.

— Oǵan járdemdeskińiz kelgen shyǵar?

— Qandaı járdem... Qaıdam, járdemdeskim kelýi de múmkin, biraq, jadymda joq.

— Ne istegenim esimde joq deısiz be? Iakı tipti aqyldan adasqan sekildi boldyńyz ǵoı?

— O, joq, sonshama aljasyp ne bolypty, bári de anyq esimde. Eshteńeni umytqan joqpyn. Ony kóreıinshi dep jerge tústim de, qol oramalmen jarasynyń qanyn súrttim.

— Qol oramalyńyzdy kórgenbiz. Ne, qaraǵanda — ólip jatqan shaldy kaıta tiriltemin dep úmittendińiz be?

— Qaıdam, úmittene qoıdym ba eken? Jaı óli-tirisin bilgim kelgen shyǵar.

— Ánsheıin sony ǵana bilmekshi boldyńyz ba? Al sonan soń?

— Men dáriger emespin ǵoı, anyqtaı almadym. Sosyn ol jazataıym bolǵan eken dep qasha jóneldim, endi, mine, beısharanyń esi kiripti.

— Jaqsy-aq, — dedi sóziniń qorytyndysynda prokýror. — Rahmet sizge. Maǵan keregi de osy ǵana. Endi jaýabyńyzdy jalǵastyra berýge bolady.

Amal bar ma, tek jany ashyǵasyn ǵana sekirip túskeni, ólikke tónip turyp: "Muny qandaı ǵana sor túrtti eken, amal joq, bolary boldy, jatsyn osylaı", — dep janashyrlyq bildirgeni jadynda tursa da, muny jaýabyna qosa aıtý onyń qaperine de kirmegen edi. Al prokýror bolsa bir ǵana tujyrymǵa kelgen: "adam ondaı sátte, ondaı abyrjý ústinde" tek ózi istegen qylmystyń birden-bir kýásiniń óli-tirisin qapysyz anyqtaý úshin ǵana jerge qaıta sekirip túsýi múmkin. Demek, buǵan dáti barǵan kisiniń kúshi, jankeshtiligi, salqynqandylyǵy men saqtyǵy qandaı bolý kerek... jáne taǵysyn taǵylar. Prokýror dandaısyp qalǵan edi: "Kúıgelek nemeni "usaq-túıekke" jarmasyp yzalandyryp kórip edim, qalaı aıtyp salǵanyn sezgen de joq".

Mıtá jaýabyn qınala-qınala odan ary jalǵastyrǵan. Biraq, endi ony Nıkolaı Parfenovıch taǵy da toqtatty.

— Eki qolyńyz, sosyn, keıinnen anyqtalǵanyndaı, bet-aýzyńyz da qan-qan kúıi qyzmetshi áıel Fedosá Markovnaǵa qalaı bardyńyz?

— Men onda qolyma, betime qan juqqanyn múlde bilgen joqpyn! — dep jaýap berdi Mıtá.

— Ol shynyn aıtyp tur, ondaıda naq solaı bolmaq, — dep qosarlandy prokýror Nıkolaı Parfenovıchke qarap.

— Shynynda da bilmegen edim, siz óte durys aıttyńyz, prokýror, — dedi ony qostaı jónelgen Mıtá. Alaıda, budan keıin onyń kenet "qarasyn batyrǵysy", "ekeýiniń baqytyna bóget bolmaǵysy" kelgeni jaıyndaǵy hıkaıalardy aǵytýdyń kezegi keldi. Sóıtip onyń, baǵanaǵydaı, taǵy da júrek syryn aqtaryp, "jan dúnıesiniń padıshasy" jaıynda taǵy da sóz qozǵaýǵa eshbir dáti barmady. "Qandalasha qadalǵan" osynaý susty kisilerden onyń jany jerkengen edi. Sondyqtan ol qaıtalanǵan suraqtarǵa kelte qaıyryp, tiksine jaýap bergen:

— Sonsoń ózimdi atyp óltirýge bekindim. Endigi tirliktiń qajeti ne? — degen suraq janymdy jeı berdi. Bir kezde ony aldap ketse de, bes jyldan keıin óziniń kinásyn endi zańdy nekemen jýyp-shaıaıyn dep burynǵy kóńil qosqan adamy kelip tursa, qaıtýym kerek. Quryp bitken jerim osy shyǵar dep oıladym... Osylaı masqara bolǵanym anaý, Grıgorııdiń qanyn moınyma júk qylǵanym mynaý... Endeshe ne úshin ómir súrem? Oqtap qoıyp, tań aldynda qulaq shekemnen bir-aq basyp salaıyn dep zaqyletke salǵan tapanshalarymdy alýǵa bardym.

— Túni boıǵy toı-dýman she?

— Tań atqansha dýmandattyq, bul ras. Á, qurysyn, myrzalar, ne bolsa da tez bitirińdershi. Onsha alysqa barmaı-aq, shoq toǵaıdyń syrtyna shyǵyp atylyp ólýge birjola bekingem, tańǵy saǵat bes kezinde muny isteıtin edim de, qaltamda jazyp qoıǵan qaǵazym da bar-dy. Perhotındikinde tapanshalardy oqtap jatqanda jazǵanmyn. Mine, qaǵazym, oqyńdar. Biraq sizderge arnaıy aıtyp turǵam joq! — dedi ol kirjıgen pishinmen. Sonsoń Mıtá jeletkesiniń qaltasynan qaǵazyn alyp, ústelge laqtyryp tastady; tergeýshiler ony shuqshıa oqyp shyqqan soń, ádettegisinshe, iske tigip qoıdy.

— Tipti Perhotın myrzanikine bararda da qolyńyzdy jýý qaperińizge kirmegeni me? Demek, bireý-mireý kúdiktener dep te qaýiptenbegenińiz ǵoı?

— Qandaı kúdik? Kúdikten kúdiktenbe meıliń, — maǵan báribir, osynda taıyp berip, saǵat beste atylyp ólsem, maǵan ne qylady. Eger ákemniń qazasy bolmasa, sizder eshteńe bilmes te, munda kelmes te edińder. O, saıtannyń álegi bul, ákemdi óltirgen saıtan, sizderdiń muny ile-shala estip bilýlerińe de saıtan járdemdesken! Munda qalaı tez keldińder? Ǵajap, adam nanǵysyz tipti!

— Perhotın myrza oǵan kelgende sizdiń qolyńyzda... qanǵa boıalǵan qolyńyzda... aqsha... kóp aqsha... bir býda júz somdyq bolǵanyn bizge aıtyp berdi, muny onyń úıindegi malaı bala da kóripti!

Solaı, myrzalar, naq solaı bolǵandyǵy esimde.

— Onda taǵy bir kishkentaı suraq qoısaq qaıtedi. Siz mynany qalaı túsindirer edińiz, — dep bıpazdaı bastady Nıkolaı Parfenovıch, — jaýaptaryńyz boıynsha siz tipti úıińizge de kirip úlgirgen joqsyz, sonda sizge munshama aqsha aıaq astynan qaıdan kele qaldy?

Nıkolaı Parfenovıchtiń tikesinen qoıǵan saýalyna prokýror sál tyjyrynǵanmen, onyń sózin bólmedi.

— Iá, úıime soqqan joqpyn, — dep Mıtá óte salmaqty, biraq jerge qarap jaýap berdi.

— Olaı bolsa, álgi suraqty taǵy da qaıtalaýǵa ruqsat etińiz,— dep bir túrli jádigóısı qalǵan Nıkolaı Parfenovıch sózin odan ary jalǵastyrdy. — Siz sonshama aqshany qaıdan taptyńyz, onyń ber jaǵynda ózińizdiń moıyndaýyńyz boıynsha, sol kúni saǵat beste...

— On somǵa zárýlikten tapanshalarymdy Perhotınge zaqyletke berdim, sonsoń úsh myń som qaryz alaıyn dep Hohlakovaǵa bardym, biraq ol bermedi, taǵysyn taǵylar, taǵy sol sıaqty birdeńeler, — dep Mıtá onyń sózin kesip tastady, — ıá, mine, myrzalar, zárýlik kórip edim, úsh myń kókten qalaı túse qaldy, a? Bilesizder me, myrzalar, endi sizderdiń ekeýińiz de: qaıdan alǵanyn aıtpasa qaıtemiz? — dep qorqyp otyrsyzdar. Dál solaı: aıtpaımyn, sizder muny durys sezdińizder, myrzalar, — dep taqyldady órshelene sóılep ketken Mıtá. Tergeýshiler sál únsiz qaldy.

— Túsinińiz, Karamazov myrza, muny anyqtaýdyń biz úshin úlken máni bar, — dedi sodan keıin Nıkolaı Parfenovıch baıaý, jýasyǵan únmen.

— Túsinemin, biraq ta aıtpaımyn.

Prokýror da áńgimege kılige ketip, taǵy da eskertken boldy: eger kúdik týǵan adam jaýap berýden bas tartqany ózine paıdaly jáne t.t. dep eseptese, onda meıli úndemeýine de bolady, biraq, ol bul arqyly ózine-ózi qandaı zıan keltiretindigi sebepti, ásirese mynadaı óte mańyzdy suraqqa jaýap bermese, munyń aqyry...

— Taǵysyn taǵylar, myrzalar, taǵysyn taǵylar! Jeter, buryn da estigenmin mundaı kók myljyńdy! — dep Mıtá taǵy da úzip tastady, — qandaı mańyzdy is ekenin, eń mándi jeri qaısy ekenin ózim de bilemin, solaı bola tursa da aıtpaımyn.

— Bizge báribir, bizden emes, sizden jaýap alynyp otyr, jaýap bermeseńiz ózińizge ózińiz zıan keltiresiz, — dedi sál shytynǵan Nıkolaı Parfenovıch.

— Bilesizder me, myrzalar, endi qyljaqty qoıa turyńyzdar.

— Mıtá kenet kózin alartyp, ana ekeýine qadala qarady. — Dál osy tusqa kelgende mańdaıymyz soqtyǵysatynyn men áýelden-aq sezgenmin. Biraq alǵashqy kezde, baǵana jaýap berýge kiriskenimde, munyń bári alys tumandaı, beıne áýede qalqyp júrgendeı kóringen, sonsoń báriniń bolmashy birdeńe kóringeni sonshalyq, sózimdi tipti "aramyzda ózara senim bolýyn" usynýdan bastadym ǵoı. Ondaı senimniń múmkin emestigine endi kózim jetti, óıtkeni biz qalaı degenmen sol qarǵys atqan dýalǵa kelip tireletin edik! Mine, soǵan kelip jettik te! Áıtse de, men sizderdi áste kinálamaımyn, sizderge bireýdiń sózine senýge bolmaıdy ǵoı, men muny nege túsinbeıin!

Ol tunjyrap otyryp qaldy.

— Eń bastysyn aıtpaımyn dep qasarysqan nıetińizden qaıtpaı-aq, tym qurysa myna bir jaıtqa tıtteı bolsa da ıshara etpes pe ekensiz: jaýap berýdiń ózińizge osyndaı asa qysyltaıań sátinde sizge naq qandaı kúshti sebep aýyz ashtyrmaı otyr?

Mıtá muńly pishinmen, bir túrli oıǵa shomyp myrs etti.

— Men sizderdiń oılaǵanyńyzdan góri áldeqaıda aq kóńilmin, myrzalar, sizder buǵan tatymasańyzdar da, nelikten úndemeıtinimdi túsindirip, álgi ısharańyzdy jasap kóreıin. Ol jaıynda aıtpaıtynym, myrzalar, ol maǵan masqara bolýmen bara-bar. Ol aqshany qaıdan aldyń? — degen suraqqa jaýap berý men úshin — eger de men shynynda da ákemdi óltirip, aqshasyn tonasam — mine osy aýyr qylmyspen de salystyrýǵa bolmaıtyn sumdyq masqaralyqpen bara-bar. Meniń ony aıta almaýymnyń sebebi osy. Ólimnen uıat kúshti. Ne, myrzalar, muny da jazbaqsyzdar ma?

— Iá, jazyp qoıamyz, — dep mińgirledi Nıkolaı Parfenovıch.

— Sizderdiń muny, álgi "masqaralyq" degen sózimdi jazbaǵandaryń jón. Muny aıtpaýyma da bolatyn edi, alaıda, aqkóńildiligimnen aıtyp saldym, bylaısha aıtqanda, men sizderdi syılaǵasyn aıtyp jatsam, oǵan jarmasa ketip, qaǵazǵa túrtip qoıamyz degenderiń sumdyq eken. Biraq, meıli, ne jazsańdar da erikteriń, — dedi ol tyjyrynǵan jerkenishpen, — men sizderden qoryqpaımyn... qaıta, ózimdi maqtan etemin.

— Al onyń neǵylǵan masqaralyq ekenin aıtpaısyz ba? — dep mińgirledi Nıkolaı Parfenovıch.

Prokýrordyń beti jaman tyrjıyp ketti.

— Jo-joq, jezi fini1, bosqa áýre bolmańdar. Bylyǵýǵa da tatymaıdy. Sizderden onsyz da bylyǵyp boldym. Oǵan tatymaısyzdar, sizder de, eshkim de... Jeter, myrzalar, endi sóılespeımin.

Tym batyl aıtylǵan edi. Nıkolaı Parfenovıch qaıtalap suraýyn qoıdy, alaıda, Ippolıt Kırıllovıchtiń kózinen onyń áli úmit úzbegenin Mıtá baıqap qalǵan.

— Onda tym bolmasa mynany aıta alasyz ba: Perhotın myrzanyń úıine barǵanyńyzda qolyńyzda qansha aqsha bar edi, ıakı naq qandaı somany ustap kirdińiz?

— Muny da aıta almaımyn.

— Perhotın myrzaǵa siz bul Hohlakova hanymnan alǵan úsh myń som aqsha-mys degen sekildi edińiz ǵoı?

— Aıtsam, aıtqan shyǵarmyn. Boldy, myrzalar, qansha aqsha ekenin aıtpaımyn.

— Onda osy jaqqa qalaı júrip ketkenińizdi jáne osynda kelgesin ne istegenińizdi túgel baıandap berińiz, qarsylyq joq pa?

— Oh, buny osyndaǵylardyń bárinen surasańyzdar bolmaı ma? Áıtse de, jaraıdy, ózim-aq aıtaıyn.

Mıtá bárin baıandaı berdi, biraq, bul arada biz onyń áńgimesin keltirip jatpaımyz. Súreńsiz, atústi baıandaǵan. Mahabbatynyń súıinishin aýyzǵa da alǵan joq. Alaıda, "jańa faktilerge baılanysty", aǵylyp ólýge bekingen batyldyǵynyń basylyp qalǵanyn aıtýdy umytqan joq. Ol dáleldep jatpaı, egjeı-tegjeıine barmaı aıtqan. Sonsoń, tergeýshileri de bul joly ony mazalamaǵan: olar úshin endi basty pýnkt bul emes ekendigi aıqyn-dy.

— Biz munyń bárin tekseremiz, kýálardan jaýap alǵanda munyń bárine áli taǵy oralamyz, álbette, oǵan siz qatysyp otyrasyz, — dep qorytty tergeýdi Nıkolaı Parfenovıch. — Al endi sizge qazir barlyq zattaryńyzdy, eń bastysy, aqshańyzdyń bárin myna ústeldiń ústine qoıýdy ótinýge ruqsat etińiz.

— Myrzalar, aqshamdy shyǵaraıyn ba? Raqym etińiz, ne isteýdi túsindim. Tipti erterek neǵyp esterińe túspegenine tańym bar. Ras, eshqaıda qashpas edim, kóz aldaryńda otyrmyn ǵoı. Mine, aqsham, bári osy bolýǵa tıis, eseptep alyńyzdar.

Ol qaltalarynyń bárin aqtaryp, barlyq aqshasyn shyǵardy, tipti jeletkesiniń jan qaltasynan eki on tıyndyqty da aldy. Eseptegende segiz júz otyz alty som qyryq tıyn 6boldy.

— Barlyǵy osy ǵana ma? — dep surady tergeýshi.

— Osy.

— Siz ilkide bergen jaýabyńyzda Plotnıkovtardyń dúkeninde úsh júz som qaldyrǵanyńyzdy, Perhotınge on som, jámshikke jıyrma som bergenińizdi, osynda kelgesin karta oınaǵanda taǵy eki júz som utqyzǵanyńyzdy aıtqansyz, sonsoń...

Nıkolaı Parfenovıch barlyǵyn qosyp esepteýge kiristi, Mıtá oǵan yqylaspen kómektesti. Jumsalǵan árbir tıynǵa deıin eske túsirip, esepke aldy. Nıkolaı Parfenovıch jıyntyǵyn tez shyǵardy.

— Demek, myna segiz júzdi qosa eseptegende, sizdiń qolyńyzda alǵashqyda myń jarymdaı aqsha bolǵan ǵoı?

— Demek, solaı bolǵan, — dep Mıtá kesip aıtty.

— Onda kýálardyń bári odan áldeqaıda kóp bolatyn dep aıtqanyn qaıtemiz?

— Aıtsa aıta bersin.

— Sizdiń ózińiz de solaı degen bolatynsyz.

— Ózim de solaı degenmin.

— Biz munyń barlyǵyn áli jaýap alynbaǵan adamdardyń kýáligimen salystyryp tekseremiz; al aqshańyzǵa qam jemeńiz, ol tıisti orynda saqtalady, myna is... aıaqtalǵan soń... eger siz oǵan daýsyz quqyqty bolyp shyqsańyz nemese, bylaısha aıtqanda, onyń sizdiki ekeni dáleldense, qolyńyzǵa qaıtyp oralady. Al, qazir...

Nıkolaı Parfenovıch tez túregelip, Mıtáǵa "onyń ústindegi kıimin, jalpy onyń boı-basyn..." túgel yjdaǵattap tintýge, barlyǵyn qarap kórýge "májbúr bolatynyn jáne muny isteýge mindetti ekendigin" bekemdep málimdedi.

— Raqym etińizder, myrzalar, eger qajet bolsa, barlyq qaltalarymdy aınaldyryp kórseteıin.

Ol shynynda da qaltalaryn aınaldyra bastaǵan edi.

— Tipti ústińizdegi kıimińizdi de sheshýge týra keledi.

— Qalaı? Tyr jalańash pa? Túý, qurysyn. Jaı tintseńdershi! Nemene, óıtpeýge bolmaı ma?

— Áste bolmaıdy, Dmıtrıı Fedorovıch. Sheshinýińiz kerek.

— Qalaǵandaryń-aq bolsyn, — tunjyrap ketken Mıtányń kónýden basqa lajy qalmady, — tek qudaı úshin, bul arada emes, ana shymyldyq ishine baraıynshy. Qaısyń tintýshi eń?

— Árıne, shymyldyq ishinde, — dep Nıkolaı Parfenovıch onymen keliskenin bildirip basyn ızedi. Onyń bet-júzinen tipti erekshe bir mańǵazsyǵan qalyp sezile qalǵan edi.

VI

PROKÝROR MITÁNY SÓZDEN USTADY

Mıtáǵa múlde tosyn, tańǵalarlyq birdeńe bastalǵandaı edi. Buǵan deıin, tipti osydan bir-aq mınýt buryn, bireý-mireý oǵan — Mıtá Karamazovqa mundaı qorlyq kórsetýi múmkin-aý degen oı onyń qaperine de kirmegen. Qorlyqtyń eń jamany — olardyń buǵan "tákapparsyp, kirjıe qaraǵandyǵy" boldy. Súrtúgin sheshkizgeni jaraıdy, biraq, olar muny tyr jalańash sheshinesiń dep qorlady ǵoı. Ótinse bir sári, shyndyǵynda, buıyrdy emes pe; ol muny bek jaqsy túsindi. Syr bermeıin dep jáne ishin yza kernegesin qyńq etpesten kóne ketti. Shymyldyq ishine Nıkolaı Parfenovıchpen birge prokýror da kirdi, sosyn taǵy birneshe mujyq boldy, olardy kórgende Mıtá: "Munysy, árıne, kúsh kórsetý, bálkim, taǵy da birdeńe úshin de bolar" — dep oılady.

— Nemene, jeıdeni de sheshý kerek pe? — dep surady ol shytynǵan únmen, alaıda, Nıkolaı Parfenovıch oǵan jaýap qatpady: prokýrormen birge onyń súrtúkti, shalbardy, jeletke men fýrajkany shuqylap qarap tekserýden qoly tımeı jatqan edi, ekeýiniń de shuqshıa tintip jatqandyǵy kórinip turǵan: "Uıat degen qaıda bul, tipti sypaıylyq saqtaý degennen qalǵan ǵoı, tegi", — dep oılady Mıtá.

— Men sizderden qaıtalap suraımyn: jeıdemdi shesheıin be, joq pa? — dedi odan saıyn shytynǵan ol burynǵydan da qatal únmen.

— Kezegi kelgende aıtylady, ázirshe mazasyzdanbańyz. — Nıkolaı Parfenovıchtiń jaýabynan tipti ákireńdegen zildi ún sezilgen edi. Qalaı degenmen, Mıtáǵa osylaı kóringen.

Onyń ber jaǵynda tergeýshi men prokýror ózara birdeńe dep kúbirlesip jatty. Mıtányń súrtúgine, ásirese sol jaq etegine art jaǵynan juqqan qan alaqandaı bop qatyp, keýip qalypty, áli onsha jumsarmaǵan. Shalbaryna da qan juǵypty. Sonan soń, Nıkolaı Parfenovıch kýálardyń kózinshe onyń súrtúginiń jaǵasyn, jeńiniń aýzyn, shalbarynyń yshqyry men basqa da tigis-tigisin birdeńe izdegen kisishe saýsaǵymen sıpalap kórdi; onyń izdegeni, árıne, aqsha. Eń jamany, Mıtá aqshany shalbarynyń yshqyryna tigip júretindeı masqara jaǵdaıǵa jetkendeı, oǵan kúdiktenetinderin jasyrǵan da joq. "Ofıser bolsam da, mynalardyń meni baýkespe urysha tintkeni ótti-aý bárinen de" — dep Mıtányń zyǵyrdany qaınady. Kúdikterin bir-birine munyń aldynda uıalmastan ashyq aıtqanyn qaıtersiń. Mysaly, elpeń qaǵyp júrgen hatshy, ol da shymyldyq ishinde bolatyn, Nıkolaı Parfenovıchtiń nazaryn onyń qolyndaǵy fýrajkaǵa aýdardy: "Grıdenka-pesir esińizde me", — dedi hatshy oǵan, — ol jazda birde búkil keńsege tıisti jalaqyny ákelýge baryp, qaıtyp kelgesin: mas bop júrip joǵaltyp aldym degen bolatyn, — keıin ol aqshanyń qaıdan tabylǵanyn bilesizder ǵoı? Fýrajkesiniń anadaı kómkermesinen shyqqan, júz somdyqtardy shıyrshyqtap tyǵa beripti. Bul fakti tergeýshiniń de, prokýrordyń da esinde bolatyn, sondyqtan olar barlyq kıimderimen qosa keıinnen taǵy bir yjdaǵattap tekserý úshin Mıtányń fýrajkasyn bylaı alyp qoıdy.

Mıtányń jeıdesiniń oń jaq jeńiniń ishke qaıyryp qoıǵan aýzy qanǵa boıalǵanyn kórgende, Nıkolaı Parfenovıch:

— Ǵapý etińiz, mynaý ne sumdyq, qan ǵoı? — dep zirkildedi.

— Qan bolsa qaıteıin, — dep dik ete tústi Mıtá.

— Iakı bul neǵylǵan qan... sosyn jeńniń aýzyn nege ishke qaıyryp qoıdyńyz?

Mıtá Grıgorıımen áýre bop júrip jeńiniń aýzyn qalaı bylǵap alǵanyn, sodan keıin Perhotınniń úıinde qolyn jýǵanda ony qalaı ishke qaıyra salǵanyn aıtyp berdi.

— Jeıdeńizdi de alýǵa týra keledi, aıǵaq zat bolǵandyqtan... almasa bolmaıdy. — Mıtá qyzaryp, terisine syımady.

— Sonda, nemene, men tyr jalańash qalam ba? — dep aıqaılady.

— Ashýlanbańyz... Bir jónin keltirermiz, al qazir aıaǵyńyzdaǵy uıyqty da sheshseńiz.

— Qyljaq emes pe? Bul shynymen-aq qajet pe? — Mıtányń kózi alaıyp ketken edi.

— Bizdiń qyljaqtaýǵa ýaqytymyz joq, — dep Nıkolaı Parfenovıch ony toıtaryp tastady.

— Onda, eger qajet bolsa... men... — dep mińgirlegen Mıtá kereýetke otyryp, uıyǵyn sheshýge kiristi. Ol uıalǵanynan jerge kire jazdady: barlyǵynyń ústinde kıimi bar, al bul jalańash jáne de tańǵalarlyǵy sol — jalańash bolǵasyn olardyń aldynda kináli ekenin onyń ózi seze bastaǵan edi, sonsoń, bastysy, shynynda da óziniń kenet olardyń bárinen tómenshiktep, endi olardyń muny jek kórýge tolyq haqyly ekenine ózi de kelisetindeı kóringen. "Eger bári jalańash bolsa, onda uıat bolmas edi, al eger jalǵyz sen ǵana jalańash bolsań jáne jurt senen kóz almasa, bul — masqara! — degen oı Mıtányń basyna orala berdi. — Keıde túsimde osyndaı sumdyq birdeńelerdi kórýshi edim, mynaý da sondaı túsim shyǵar". Biraq, ol uıyǵyn sheshýge tipti jaman qınalǵan edi: uıyǵy da, dambaly da kir-kir bolatyn, endi bári kórip qoıdy. Eń bastysy, onyń óz aıaǵy ózine unamaıtyn, nege ekeni belgisiz, ol ǵumyr boıy eki úlken baqaıyn kórgende jerkenip, ásirese oń aıaǵynyń jalpıǵan, ebedeısiz úlken baqaıynyń tyrnaǵy tómen qaıyrylyp óskendigine tyjyryna qaraıtyn, endi sonyń bárin bóten bireýler kórýi kerek. Ólerdeı uıalǵandyqtan ol qasaqana burynǵydan da dórekilenip ústindegi jeıdesin sypyryp alyp, laqtyryp tastady.

— Taǵy bir jerimdi tintkileriń kelmeı me, biraq oǵan qol salý uıat qoı?

— Joq, ázirshe kerek emes.

— Nemene, osylaı jalańash otyra berem be? — dedi yzalanǵan Mıtá.

— Iá, ázirshe jalańash bolasyz... Ana jerge baryp otyrǵanyńyz jón, kereýetten juqa kórpeni alyp jamyla turyńyz, sonsoń... bir retin tabarmyn.

Barlyq zattar kýálarǵa kórsetilip, tintý aktisi jasaldy, sonsoń, Nıkolaı Parfenovıch ketip qaldy, onyń sońynan kıimderdi de alyp ketti. Ippolıt Kırıllovıch te ketip qaldy. Mıtányń qasynda odan ún-túnsiz kóz aýdarmaǵan mujyqtar ǵana qalǵan-dy. Mıtá denesi tońazyǵasyn kórpege oranyp otyrdy. Qymtaǵysy kelip qanshama áýrelengenmen, jalańash sıraǵy kórpeden shyǵyp turǵan. Nıkolaı Parfenovıch kópke deıin orala qoımaǵan soń, Mıtá: "bárinen myna qorlyǵy ótti-aý", "ıttiń kúshigi deı me eken" — dep tisin shyqyrlatty. "Álgi prokýrorsymaqqa ne joq, ol dáý de bolsa jalańash otyrǵan menen jerkenip ketip qalǵan bolar". Alaıda, Mıtá kıimderin ana jaqta bir jerde teksergen soń qaıta ákelip beretin shyǵar dep oılaǵan. Nıkolaı Parfenovıchtiń sońynan ergen bir mujyq kenet múlde basqa kıimderdi alyp kelgende Mıtányń zyǵyrdany odan jaman qaınap ketti.

— Mine, sizge kıim de tabyldy, — dedi Mıtáǵa lypa bolarlyq birdeńeni tez tapqanyna masattanǵandaı erkinsigen Nıkolaı Parfenovıch. — Kalganov myrza ǵoı osy bir qyzǵylyqty jaǵdaıda qol ushyn berip jatqan, taza jeıdeni bergen de sol sáti túskende, osynyń bári onyń shamadanynda eken. Dambalyńyz ben uıyqtaryńdy qaldyrsańyz da bolady.

Mıtá býyrqanyp ketti.

— Bóten bireýdiń kıimin kımeımin! Óz kıimimdi berińder! — dep aıqaılady Mıtá.

— Óz kıimińizdi bere almaımyz.

— Óz kıimimdi berińder, Kalganovyń da, onyń kıimi de ózderińde-aq bolsyn.

Mıtány uzaq úgittedi. Aqyry, birdeme ǵyp kóndirdi. Onyń qanǵa boıalǵan kıimin "jınalǵan zattaı aıǵaqtarǵa qosý kerek, sol sebepti ony qaıtaryp berýge olardyń "tipti quqy da joq ekeni... óıtkeni istiń aqyry nemen tynatyndyǵy áli belgisiz ekeni" Mıtáǵa túsindirilgen-di. Aqyr-sońynda, Mıtá munyń bárin áreń dep uqqan. Ol tunjyrap úndemegen kúıi asyǵyp-úsigip kıine bastady. Kıinip jatqanda mynaý onyń óziniń eski kıiminen góri táýirleý ekenin, sondyqtan ony "kımeı-aq qoıǵany" jón bolatynyn eskertken boldy. Onyń ústine, "tyltıǵan tar eken. Senderdiń masaırap kúlýleriń úshin.. saıqymazaq bolýym kerek pe!"

Siz bul joly da ásirelep tursyz, Kalganov myrzanyń boıy sizden bıik bolsa, sál ǵana shyǵar, tek shalbary uzyndaý bolmasa, dep oǵan taǵy da túsindirildi. Degenmen, súrtúktiń ıyqtary shynynda da tarlaý bolyp shyqty.

— Saıtan alǵyr, mynanyń túımeleri salýǵa da keletin emes qoı, — dep Mıtá taǵy da baj etti, — raqym etińizder, dereý Kalǵanov myrzaǵa baryp: odan kıimin bere turýdy suraǵan men emes, qaıdaǵy bir saıqymazaqsha kıindirip qoıǵan mynalar dep meniń atymnan sálem aıtyńdarshy.

— Ol muny bek jaqsy túsinedi jáne ókinish te bildirip jatyr... Iakı kıimin bergenine emes, joq, shyndyǵyna kelgende, osy oqıǵanyń bárine... — dep mińgirledi Nıkolaı Parfenovıch.

— Ókinse — ókpesi óshsin! Al endi qaıda? Álde osy arada omalyp otyram ba?

Oǵan qaıtadan "ana bólmege" baryńyz dedi. Mıtá ashý-yzadan qabaǵy salbyrap, eshkimge kóz salǵysy da kelmeı shyǵyp ketti. Ol bireýdiń kıimin kıgenine namystanyp, tipti álgi mujyqtar men esikten bir jylt etip joǵalǵan Trıfon Borısovıchtiń aldynda da masqara bolǵandaı sezindi; Mıtá ony kórgende: "Saıqymazaqty kórýge keldi me eken" — dep oılaǵan. Ol óziniń burynǵy oryndyǵyna baryp otyrdy. Onyń kózine kókeıge qonbaıtyn, sumdyq birdeńe elestegendeı bop, tipti aqylynan adasqandaı kóringen edi.

— Maǵan endi ne qylmaqsyńdar, dúreleı bastaısyńdar ma, odan basqa eshteńe qalǵan joq qoı,— ol prokýrorǵa qarap tisin shyqyrlatty. Nıkolaı Parfenovıchpen tipti tildeskisi de kelmegendeı, oǵan moıyn buryp ta qaraǵan joq. "Uıyqtarymdy shuqshıa tintkilegeni jaman edi, onyń ústine, aınaldyryp kórset dep buıyrdy ǵoı, ońbaǵan neme, ol meniń ish kıimimniń kir ekenin kórseteıin dep qasaqana sóıtti!"

— Endi kýálardan jaýap alýǵa kóshýge týra keledi, — dedi Nıkolaı Parfenovıch, onyń saýalyna jaýap bergendeı.

— Iá-á, solaı-aı, — dedi prokýror da oıǵa shomyp, áldeneni eske túsirgendeı pishinmen.

— Dmıtrıı Fedorovıch, sizdiń múddeńiz úshin biz qolymyzdan kelgenniń bárin istedik. — Alaıda, siz aqshańyzdy qaıdan alǵanyńyzdy túsindirýden úzildi-kesildi bas tartqandyqtan, biz endi...

— Júzigińizdegi qandaı tas? — Mıtá álde qandaı bir oıdan seıilgendeı bolyp, Nıkolaı Parfenovıchtiń oń qolyndaǵy úsh birdeı úlken júziktiń bireýin saýsaǵymen nusqap, onyń sózin bólip jiberdi.

— Júzik pe? — dep qaıtalap surady tańyrqaǵan Nıkolaı Parfenovıch.

— Iá, anaý... ortan qolyńyzdaǵy, jolaqtysy, qandaı tas? — Mıtá, beıne qıqar balasha, bir túrli shytynaǵan pishinmen surady.

— Surǵylt topaz ǵoı, — dep jymıdy Nıkolaı Parfenovıch: kórgińiz kelse, saýsaǵymnan alaıyn...

— Joq, joq, tımeńiz! Almańyz, qajeti joq!.. — lezde esin jıyp, ózine-ózi yza bolǵan Mıtányń daýsy qaharly shyqty. — Saıtan... Myrzalar, sizder meniń jan dúnıemdi lastap bittińder. Meniń sizderge tańym bar, eger ákemdi shynynda da óltirgen bolsam, men muny sizderden jasyryp, bultalaqtap, ótirik aıtyp, buqpantaılap jatady dep oılaǵandaryńyz ba?

Joq, Dmıtrıı Fedorovıch ondaı silimtik emes, ol mundaı sumdyqqa tóze almas edi, eger shyn kinály bolsam, ant etemin, men sizderdiń munda kelgenderińdi jáne alǵashqy oılaǵanymdaı, kúnniń shyǵýyn da kútpesten, áldeqashan tań atpaı-aq atylyp óler edim. Men muny qazir jan-tánimmen sezip turmyn. Qarǵys atqan bir túnde paıymdap úlgergenime jıyrma jyl ómirimde de úırene alar ma ekem!.. Eger ákemdi óltirgenim shyn bolsa, ótken túnde jáne qazir sizderdiń aldaryńyzda ózimdi-ózim bulaı ustap, bulaı otyra alar ma edim, — sizdermen bulaı sóılesip, bulaı qımyldar ma edim, sizdermen myna jaryq dúnıege bulaı qarar ma edim, abaısyzda Grıgorııdiń qanyn moınyma júk qyldym-aý dep túni boıy qypyldap shyqqanymdy sizderge tipti aıtpaı-aq qoıaıyn, — biraq, bul úreılengendikten emes, o, joq, sizderdiń jazańyzdan qoryqqandyqtan emes. Masqaralyqtan! Endi kelip meniń senderdeı beıshara, eshteńeni kórmeıtin, túkke senbeıtin kórsoqyr beısharalarǵa ózimniń taǵy bir aramzalyǵymdy, taǵy bir masqaralyǵymdy jaıyp salǵanymdy tileısizder ǵoı? Bul jaýabym meni tipti sizder ákep taǵatyn aıyptan qutqaratyn bolsa da muny isteı almaımyn. Odan da katorgaǵa aıdalǵanym artyq! Ákeme esikti ashqyzyp, sol esikten ishke kim kirse, ony óltirgen de, tonaǵan da sol adam. Ol kim — muny aıtýǵa men dármensizbin, biraq, ol adam tek Dmıtrıı Karamazov emes, muny bilip qoıyńdar, meniń sizderge bar aıtarym, mine osy ǵana, osymen bitti, endi mazalaı bermeńdershi... Aıdasańdar da, assańdar da meıli, tek mazalamańdarshy. Endi úndemeımin. Kýálaryńdy shaqyra berińder!

Mıtá sýyryla sóılegende endi qaıtyp ún qatpaýǵa birjola bekingendeı bolǵan edi. Ony baǵanadan beri baǵyp otyrǵan prokýror, Mıtá aýzyn jabar-jappastan, múlde salqyn, óte baısaldy pishinmen ánsheıin birdeńeni sóz etkendeı til qatty:

— Mine, siz ilkide ǵana sóz etken naq sol esik jóninde ózińiz jaraqattaǵan shal Grıgorıı Vasılevtiń óte-móte qyzǵylyqty jáne bizge de, sizge de asa mańyzdy jaýabyn, oraıy kelip turǵandyqtan, sizge bizdiń naq qazir habarlaǵymyz keledi. Esin jıǵannan keıin ol bizdiń suraqtarymyzǵa bylaı dep aıqyn da anyq jaýap berdi: baspaldaqqa shyqqasyn, baq ishinen bir tysyrdy estigen ol ashyq turǵan qaqpadan baqqa kirmekshi bolady, al baqqa kirgennen keıin, bizge sizdiń ózińiz aıtqandaı, ashyq terezeden ákeńizdi kóre sala qarańǵyǵa zyta jónelgen sizdi kórmesten buryn ol, Grıgorıı, solǵa burylyp qaraǵanynda tereze shynynda da ashyq eken, sondaı-aq jaqyn tustan onyń ańyraıǵan esikke de kózi túsipti, al siz baq ishinde turǵanymda esik jabyq bolatyn degensiz. Jasyratyny joq, sizdiń dýalǵa qaraı qashyp bara jatqanyńyzdy edáýir alystan, baqtyń orta tusynan kórip qalǵan Vasılev, sizdiń ashyq jatqan esikten qalaı shyqqanyńyzdy óz kózimen kórmese de, sizdi sol esikten shyqqan bolýǵa tıis dep shúbásiz, anyq kýálik berip otyr.

Mıtá prokýror sózin aıaqtamaı-aq ornynan atyp turǵan-dy.

— Bul sandyraq! — dep aıqaılady yzaǵa býlyqqan ol, — bul arsyzdyq aldaý! Jabyq turǵan esikti ashyq jatqan deýge onyń qalaı dáti barady... Ol ótirik soǵady.

— Onyń jaýabynan taımaıtynyn sizge eskerte ketýdi ózimniń boryshym dep bilemin. Ol shúbálanbaıdy. Esik ashyq bolatyn deıdi. Biz odan birneshe márte qaıtalap suradyq.

— Iá, naq solaı ǵoı, jańsaq aıtpaısyń ba dep qaıtalap suraǵan men! — dep Nıkolaı Parfenovıch te qyzý qostady.

— Ótirik, jalǵan! Bul ne maǵan jala jabý, ne jyndanǵan sorlynyń kózine kóringen eles, — dep odan ary bajyldady Mıtá, — basy jarylyp, qanǵa boıalǵan adam kiresi-shyǵasy esi barda sandyraqtamaı ma... Bul onyń sol sandyraǵy.

— Biraq, ol esiktiń ashyq ekenin esin jıǵasyn emes, oǵan deıin, aýladaǵy shaǵyn úıden baqqa kire bergende kóripti ǵoı.

— Onysy ótirik, jalǵan, olaı bolýy múmkin emes! Menen kek almaqshy bolǵasyn jala jabady. Men esikten júgirip shyqpasam... ol qalaısha bulaı demek, — dedi alqynǵan Mıtá.

Prokýror Nıkolaı Parfenovıchke burylyp, oǵan susty pishinmen:

— Kórsetińiz, — dedi.

— Myna zatpen tanystyǵyńyz bar ma edi? — Nıkolaı Parfenovıch keńse konvertiniń kólemindeı, qalyń qaǵazdan jasalǵan aýmaqty konvertti ústeldiń ústine qoıdy, úsh jerden basylǵan móri anyq kórinedi. Bir jaq shetinen jyrtylǵan konverttiń ishi bos eken. Mıtá oǵan bajyraıa qarady.

— Bul... demek, ákemniń konverti boldy ǵoı, — dep mińgirledi ol, — álgi úsh myń som aqsha jatqan konvert... jazýy bar ma eken, kórsetińizshi; "balapanyma"... mine: úsh myń, — onyń daýy qatty shyǵyp ketti, — úsh myń, kóresińder me?

— Nege kórmeıik, biraq biz onyń ishinen aqta kóre almadyq, bos konvert shymyldyq ishindegi kereýet aldynda, edende jatyr eken.

Mıtá birneshe sekónt sostıyp turyp qaldy.

— Myrzalar, — dep ol kenet bar daýsymen aıqaılap jiberdi, — bul Smerdákovtyń isi! Ákemdi óltirip, tonaǵan sol! Shaldyń konvertti qaıda tyǵyp qoıǵanyn tek sol ǵana biletin... Óltirgen sol, endi bári aıqyn boldy!

— Biraq, konvertti jáne onyń jastyq astynda jatqanyn siz de bildińiz emes pe.

— Joq, eshqashan da bilgen emespin: men ony esh ýaqytta kórgen de joqpyn, osyǵan deıin Smerdákovtan estigenim bolmasa... kórip turǵanym osy, — dedi múlde alqynyp ketken Mıtá.

— Alaıda, baǵana bizge konvert ákem marqumnyń jastyǵynyń astynda jatqan dep aıtqan ózińiz emes pe. Siz naq jastyqtyń astynda bolatyn dedińiz, endeshe, onyń qaıda ekenin bilgensiz ǵoı.

— Biz dál solaı dep jazyp ta qoıdyq! — dep rastady Nıkolaı Parfenovıch.

— Sandyraq, shatpaq! Jastyqtyń astynda ekenin men múlde bilgen joqpyn. Kim biledi, múmkin, basqa bir jerde shyǵar... Jastyqtyń astynda dep... jaı joramaldap aıta salǵam, Smerdákov ne dedi? Qaıda ekenin odan suradyńyzdar ma? Smerdákov ne deıdi? Bul eń bastysy... Al men qasaqana ózime aýdarǵam... Sizderge jastyq astynda dep oılanbastan ótirik aıtqam, al sizder.. Bilesizder me, keıde aýzyńnan ótiriktiń qalaı shyqqanyn baıqamaı da qalasyń. Al konverttiń jatqan jerin jalǵyz Smerdákov qana, tek sol ǵana biletin, basqa eshkim de bilmeıdi!.. Konverttiń qaıda jatqanyn ol maǵan da aıtpaǵan! Ákemdi sol óltirgen, odan basqa eshkim de emes, sol ekeni kúmánsyz, bul maǵan endi aıdan anyq, — dep shamyrqanyp alǵan Mıtá órshelene sóılep, bir aıtqanyn jón-josyqsyz qaıtalaı bergen. Bul aıtqanymdy túsinesizder me, ony nege tezirek qamaýǵa almaısyzdar... Men qashyp ketken soń Grıgorıı es-tússiz jatqanda, úıge kirip óltirgen naq sol, bul endi aıqyn... Ol belgi bergen soń, ákem esikti ashqan... Óıtkeni qalaı tyqyldatýdy jalǵyz sol ǵana biletin, onsyz ákem eshkimge esik ashpas edi...

— Siz taǵy da bir nárseni eskermeı tursyz, — dedi burynǵysynsha ustamdy, biraq, endi masattana ún qatqan prokýror, — siz barda, ıakı siz áli baqta turǵan kezdiń ózinde esik ashyq jatsa, belgi berýdiń qajeti ne...

— Esik, esik, — dep mińgirlegen Mıtá úni óship, prokýrorǵa mólıe qaraǵan kúıi, áli quryp oryndyǵyna qaıta otyra ketti. Barlyǵy únsiz qaldy.

— Iá, esik!.. Ol jaı bir eles! Maǵan qudaıdyń qarǵysy tıgen! — dep aıqaı saldy kóz aldyna súlesoqtana qaraǵan ol.

— Mine kóresiz be, Dmıtrıı Fedorovıch, endi ózińiz oılap qarańyzshy, — dedi mańyzsı sóılegen prokýror. — Bir jaǵynan, ózińiz júgirip shyqqasyn ashyq qalǵan esik týraly kýániń bergen jaýaby, munyń ózi siz ben bizge ońaı tıip turǵan joq. Ekinshi jaǵynan — sonyń aldynda úsh saǵat buryn ǵana, sizdiń óz aýzyńyzdan estýimizshe, ne bary on somǵa tapanshalaryńyzdy zaqyletke salǵanyńyzǵa qaramastan, aıaq astynan paıda bola qalǵan aqshany qaıdan alǵanyńyzdy aıtýdan qasarysa bas tartýyńyz múlde túsiniksiz-aq! Osynyń bárin oılastyra kelip, ózińiz aıtyńyzshy: bizdiń qaısysyna senýimiz kerek jáne nege kelip shókkenimiz jón? Sonsoń, bizdi jan dúnıeńizdiń ıgi nıetin uǵa almaıtyn "qanypezer uıatsyzdar men kúldirgi kisiler", — dep sóge kórmeńizshi... Qaıta, bizdiń de jaǵdaıymyzǵa zer salyńyz...

Mıtá adam túsinbesteı tolqyp, bozaryp ketken edi.

— Maqul! — dedi ol kenetten, — men sizderge qupıamdy ashyp, ol aqshanyń qaıdan kelgenin aıtyp bereıin!.. Keıin sizderdi de, ózimdi de kinálamaý úshin óz masqaramdy ózim ashaıyn.

— Maǵan senseńiz, Dmıtrıı Fedorovıch, — dep tergeýshi bir túrli qýanǵan pishinmen onyń sózin ilip áketti, — sizdiń tap osy mınýtte shynyńyzdy aıtyp, kináńizdi tolyq moıyndaýyńyz keıin óz taǵdyryńyzdyń kóp jeńildeýine septigin tıgizýi múmkin, sosyn, onyń ústine...

Alaıda, prokýror ústeldiń astynan tergeýshini sál túrtip qalyp edi, ol der kezinde tartynyp úlgirdi. Bir táýiri, Mıtá onyń sózine qulaq ta salmaǵan edi.

VII

MITÁNYŃ QUPIA SYRY. TÁLKEKKE TÚSÝ

— Myrzalar, — dedi áli de tolqyp turǵan Mıtá, — ol aqsha... muny tolyq moıyndaýym kerek... ol meniń óz aqsham bolatyn.

Mundaı jaýapty kútpegen prokýror men tergeýshiniń tipti surqy buzylyp ketken edi.

— Qalaısha sizdiki bolmaq, — dep mińgirledi Nıkolaı Parfenovıch, — sizdiń óz moıyndaýyńyzsha, kúndizgi saǵat beste...

— Á, qurysyn, ol kúngi saǵat bes pen meniń moıyndaýymdy sóz ǵyp qaıtemiz, endi gáp onda emes! Ol aqsha meniń ózimniń, menshikti aqsham, bylaısha aıtqanda, urlyqtan túsken, ıakı meniki bolmaǵanmen, urlyqpen tapqan aqsha bolatyn, myń jarym som, qaıda barsam da janymda júretin...

— Sonda siz ony qaıdan ala qoıdyńyz?

— Qaıdan alýshy em, mine, myna moınymnan aldym, myrzalar... Alaqandaı shúberekke tigip kópten beri, bir aı boıy, uıat bolsa da, moınyma salyp júrgem!

— Biraq, ol aqshany kimnen... solaı ma?

— Sizdiń: "urlap aldyńyz" — degińiz keldi emes pe? — Solaı dep týrasyn nege aıtpaısyz. Iá, men ózim de solaı ma dep oılaımyn: tipti urladym desem de bolady, qalasańyz, "solaı-aq" bolsyn, áıtse de, munym urlyq shyǵar dep oılaı berdim. Al keshegi keshten beri tipti birjola sińirýge aınaldym ǵoı deımin.

— Keshegi keshten berisi qalaı? Siz jańa ǵana aıtqan joqsyz ba: bir aı boıy... aqsha janymda júretin dep!

— Joq, bul ákemniń aqshasy emes, men ony ákemnen urlap alǵan shyǵar dep oılap qalmańyzdar, bul basqa bireýden jymqyrylǵan aqsha. Murshamdy keltirińdershi, sózimdi bólmeńdershi. Ońaı deısińder me. Ol bylaı bolǵan edi: osydan bir aı buryn bir kúni meni burynǵy qalyńdyǵym Katerına Ivanovna Verhovseva shaqyryp aldy. Sizder ony bilýshi me edińizder?

— Nege bilmeıik, raqym etińiz.

— Biletinderińdi ańǵaramyn. Bul jalǵanda ondaı asyldyń asyly, izgi jandy qyz bola qoıar ma eken, alaıda, ol seni unatpasa, buǵan amal bar ma, o, ol meni kópten, kópten beri jek kóretin... jáne de munyń jóni de bar, ózime de sol kerek!

— Katerına Ivanovna ma? — dep tergeýshi qaıtalap surady. Prokýror da onan beter tesireıe qarady.

— O, beker-aq atadyńyz onyń esimin, qajeti joq! Taǵy ony ákep qystyrǵan men ońbaımyn ǵoı bul dúnıede. Iá, men onyń jek kóretinin sezip júrdim... kópten... alǵashqy kezdesýimizden, álgi meniń páterimde bolǵannan... alaıda, osy da jeter, endigisin aıtpaımyn, múlde qajeti joq... sizder oǵan tatymaısyzdar... Tek mynany ǵana aıtaıyn: osydan bir aı buryn ol meni shaqyryp alyp, Máskeýdegi ápkesi men bir týysyna poshtamen salyp jibershi dep (beıne ózi jibere almaıtyndaı!), qolyma úsh myń somdy ustata salmasy bar ma, al men... bul, meniń soryma, ómirimdegi asa bir shetin sátke... ıakı, álgi, qysqasy, ekinshi áıelge, qazir ana jaqta, tómende otyrǵan áıelge, Grýshenkaǵa ǵashyq bop qalǵan sátke dóp kelgeni... ǵashyq jarymdy alyp, osynda, Mokrosǵa kelip, sol úsh myńnyń jartysynyń ıakı bir jarym myńynyń basyna sý quıdym ǵoı; qalǵan jartysyn saqtap qoıǵam. Mine, shúberekke tigip, boıtumar ornyna, moınyma salyp júrgen sol myń jarymdy keshe alyp, aıamastan shashyp-tóktim. Segiz júzi ózińizdiń qolyńyzda, Nıkolaı Parfenovıch, keshegi myń jarymnan qalǵany sol.

— Ǵapý etińiz, sonda bul qalaı, osydan bir aı buryn siz osynda kelgenińizde, myń jarym emes, úsh myńdy túgel shashyp-tóktińiz ǵoı, muny jurttyń bári biledi emes pe?

— Ony kim biledi? Kim sanap otyrypty? Men ony kimge eseptetippin?

— Jarqynym-aý, sonda artyq-kemsiz úsh myńdy shashyp-tógip saırandadym dep jar salǵan ózińiz ǵoı.

— Ras, kúlli shaharǵa solaı dep jar salǵam, kúlli shahar da solaı dep gýildesken, bári solaı dep sanaǵan, osynda, Mokrosda da úsh myń dep sanaǵan. Biraq men, úsh myń emes, bir jarym myńyn ǵana jumsaǵanmyn, qalǵanyn boıtumar ǵyp tigip qoıǵanmyn, keshegi aqshany qaıdan aldyń degen saýaldaryńa — bar shynym osy, myrzalar...

— Mynaýyńyz ǵajaıyp qoı... — dep kúbir etti Nıkolaı Parfenovıch.

— Onda mynadaı saýal qoıýǵa ruqsat etińiz, — dep til qatty aqyrynda prokýror, — osyǵan deıin... bul jóninde... ıakı sonda, osydan bir aı buryn, myń jarym somdy únemdep qalǵanyńyzdy bireý-mireýge aıtpap pa edińiz?

— Eshkimge aıtqan joqpyn.

— Tańǵalarlyq eken. Neǵyp eshkimge de aıtpadyńyz?

— Muny eshkim bilmeıdi. Tiri pendege aıtqan emen.

— Áıtse de, muny nelikten búgin qaldyńyz? Muny sondaı keremet qupıaǵa aınaldyrýǵa ıtermelegen ne? Oıymdy anyǵyraq aıtsam: siz, aqyry, bizge, óz sózińiz boıynsha, ishtegi keremet "masqara" syryńyzdy ashtyńyz: al shyndyǵynda — ıakı, árıne, tek bylaısha aıtqanda — bul qylyǵyńyz, ıakı bóten bireýdiń úsh myń som aqshasyn, kúmán joq, tek ýaqytsha ǵana sińirip ketýińiz — mine, bul qylyǵyńyz, meniń oıymsha, óte-móte aǵattyq is bolǵan, biraq bul sonshama kúızelerlikteı masqara qylyq emes, árıne, al eger, oǵan qosa sizdiń minezińizdi eskersek... Jaraıdy, aıtalyq, tipti óte-móte uıat-aq is bolsyn, buǵan keliseıik, biraq, qalaı degenmen, uıat is bolǵanmen, masqara qylyq emes qoı. Iakı men, shyndyǵynda, Verhovseva hanymnyń úsh myń som aqshasyn sizdiń shashyp-tógip jumsap qoıǵandyǵyńyzdy onda, siz tis jarmasańyz da, talaılardyń sezgendigin aıtpaqpyn, mundaı ańyzdy men ózim de estigenmin... Mysaly, Mıhaıl Makarovıch te estigen. Demek, saıyp kelgende, munyń ózi endi ańyz da emes, ol kúlli shahardyń aýzyndaǵy ósek. Onyń ústine, eger qatelespesem, muny, ıakı ol aqshany, naq Verhovseva hanymnan alǵanyńyzdy bireýge ózińizdiń aıtqanyńyz da málim... Sondyqtan da, ózińizdiń aıtýyńyzsha, boıtumar ǵyp saqtap júrgen myń jarym somdy osyǵan deıin, ıakı dál osy mınýtke deıin sizdiń sonshalyqty bir ǵajap qupıaǵa aınaldyrǵanyńyzǵa jáne de soǵan bola tipti osyndaı azapqa túskenińizge qatty qaıran qalyp otyrmyn. Osyndaı qupıany ashýǵa sizdiń sonshama nege qynjylatynyńyz túsiniksiz... óıtkeni siz ilkide ǵana, muny moıyndaǵansha, katorgaǵa aıdalǵanym artyq dep tipti aıqaılap ta jiberdińiz ǵoı...

Prokýror únsiz otyryp qaldy. Ol qyzbalanyp ketken edi. Sol sebepti ishindegi yzaǵa bergisiz, qatty ókinishin jasyra almaı, kókiregine syımaǵan zapyrandy sóziniń tartymdy shyǵýyna da mán bermesten aqtara salǵan, ıakı jańyla berip, júıesiz sóılegen.

— Masqaralyqtyń máni ol myń jarymda emes, qaıta, meniń ony anaý úsh myńnan jyrymdap qalýymda, — degende Mıtányń úni bekem estildi.

— Onda ne tur, — dep shytyna qalǵan prokýror myrs etti, — uıatta bolsa, nemese, ózińiz qalasańyz, tipti masqara bolsa da, ózińiz jymqyryp ketken úsh myńnyń jartysyn ózińiz únemdegenniń nesi aıyp? Gáp úsh myńdy qaıtkenińizde emes, ony nege jymqyrǵanyńyzda ǵoı. Aıtpaqshy, siz nege óıttińiz, ıakı aqshanyń jartysyn nege alyp qaldyńyz? Ne úshin, nendeı maqsatqa búıttińiz, bizge osyny túsindire alasyz ba?

— Myrzalar-aý, barlyq kúsh te sol maqsat ta emes pe! — dep aıqaılap jiberdi Mıtá. — Ońbaǵandyqtan, ıakı esepqorlyqtan ǵoı, óıtkeni esepqorlyq bul rette jaýyzdyq bop shyǵady... Osy jaýyzdyǵym tabandatqan bir aıǵa sozyldy ǵoı!

— Túsinbedik.

— Sizderge tańym bar. Áıtse de, túsindirmesem bolmas, áıtpese bálkim, uqpaı qalarsyzdar. Sizder tek meniń oıymdy baǵyp otyryńyzdar: ózimniń ar-namysyma senip tapsyrylǵan úsh myń somdy ıemdenip ketemin de, ony shashyp-tógip saırandaǵannan keıin, erteńine oǵan baryp: "Katá, meni qudaı atty, seniń aqshańdy jumsap qoıdym, — deıdi ekem — sonda qalaı, munym jaqsy ma? Joq, jaqsy emes — bul qıanatshylyq, uıatsyzdyq, ózin-ózi ustaı bilmeıtin haıýannyń isi bolyp shyqpaı ma, solaı emes pe, solaı ǵoı? Biraq, qalaı degenmen, ury emespin ǵoı? Bireýdiń qaltasyna túsken joqpyn ǵoı, solaı emes pe! Shashyp-tógip jumsap qoıǵanym bolmasa, urlaǵan joqpyn! Endi sizderge budan da tıimdirek, ekinshi jaǵdaıdy aıtaıyn, tek meniń oıymdy baqylap otyryńyzdar, áıtpese, jańylyp ketýim de ǵajap emes — basym aınalyp ketkeni — sonymen, ekinshi jaǵdaı: bul retinde men úsh myńnyń myń jarymyn, ıakı jartysyn ǵana jumsaımyn. Sonsoń, erteńine baramyn da: "Katá, menen jaýyz, zerdesiz jeksurynnan, aqshańnyń myna qalǵan jartysyn almasań bolmas, áıtpese munyń da kózine sý quıýym múmkin, meni kúnáǵa batyrǵyń kelmese, ala kórshi!" — deımin. Mine, búıtkende qalaı bop shyǵady? Meıliń haıýan de, meıliń jaýyz de, maǵan báribir, biraq, áıteýir ury emespin, bul anyq, óıtkeni eger ury bolsam, aqshany túgel sińirip ketpeı, jartysyn qaıtaryp beretindeı meni jyn qaǵyp pa. Budan keıin ol, eger ile-shala jartysyn qaıtarsa, qalǵanyn da, ıakı jumsap qoıǵan aqshany da ákeletin shyǵar, ǵumyr boıy izdese de, jumys istese de, taýyp ákep beredi dep oılaıdy. Sonymen, ońbaǵan bop shyqsam da, ury emespin, qalaı deseńiz olaı de, áıteýir ury emespin!

— Jaraıdy, azǵana aıyrma bar eken delik, — dep prokýror salqyn myrs etti. — Áıtse de, sizdiń joq jerden sondaı qorqynyshty aıyrma tapqanyńyz qalaı degenmen tańǵalarlyq.

— Iá, naq sondaı aıyrma bar ma dep qorqa berem! Ekiniń biri ońbaǵan bolýy múmkin, bálkim, bul solaı da shyǵar, alaıda, naǵyz ońbaǵan bolmasa, kez kelgeni ury bola bermeıdi. Álgi bir búge-shigesi degenge meniń yńǵaıym joq... Desek te, meniń kámil senimim boıynsha, ońbaǵandyqtan kázzaptyq jaman. Tyńdaǵyn: men bir aı boıy shúberekke tigilgen aqshany boıtumarsha moınyma salyp júrmin delik, qalasam — erteń-aq aparyp bere alamyn, demek, meni ońbaǵan deýge bolmaıdy, biraq, ony aparyp berýge degenmen batyldyǵym jetpeıdi, kún saıyn: "Nege aparmaısyń, ońbaǵan-aý, nege tartynshaqtaısyń!" — dep ózimdi ózim qamshylasam da, jelkemnen keıin tartady da turady, sóıtip, mine, bir aı boıy tartpaqtap kelemin! Sonda, bul qalaı, sizdińshe, jaqsy ma?

— Aıtalyq, onsha jaqsy bolmaǵan delik, men muny tolyq túsinemin jáne bul jóninde sóz talastyrmaımyn da, — dep ustamdy ún qatty prokýror. — Jalpy, osyndaı usaq-túıekter men aıyrmalar tóńiregindegi talasty bylaı qoıyp, áńgimeniń toq eterine qaraı oıysqanyńyz qalaı bolar edi. Bizdiń: úsh myń somdy nelikten ekige bóldińiz, ıakı jartysyn shashyp-tógip saırandap, qalǵanyn tyǵyp qoıýyńyzdyń sebebi ne? — degen saýalymyzǵa siz áli jaýap bergen joqsyz — gáp, mine, qaıda jatyr? Sol alyp qalǵan myń jarymdy, shyndyǵynda, ne úshin tyǵyp qoıdyńyz, ony qaıda jumsamaqshy boldyńyz? Men osy saýalǵa jaýap berýdi talap etemin, Dmıtrıı Fedorovıch.

— Ah, ıá, solaı eken ǵoı! — dep aıqaılap jiberdi Mıtá, alaqanymen mańdaıyn salyp qalyp, — basty sebepti túsindirýdiń ornyna, sizderdi bosqa áýrelegenime keshire kórińizder, baıaǵyda aıtsam ǵoı, sizder endigi bárin túsinetin edińizder, óıtkeni olaı etkende mende masqaralyqtan ózge qandaı maqsat bolýshy edi! Bilesizder me, bári álgi marqum shaldyń Agrafena Aleksandrovnaǵa qyryndaýynan bastalǵany, jigit emespin be, qyzdy odan qyzǵanyp álek-shálegim shyqty: ol shal ekeýmizdiń qaısymyzǵa qularyn bilmeı qobaljyp júrgen shyǵar dep te oıladym; eger qyz kenet bir sheshimge kelse, eger ol meni áýrege salýyn qoıyp, oıda joqta: "Ony emes, seni súıemin, jerdiń túbine alyp ketseń de, sońyńnan erýge ázirmin", — dese qaıtpekpin degen oı kúnde kókeıimnen ketpeı qoıdy. Al eger qaltamda eki on tıyndyqtan basqa túk bolmasa she: ony qaıda, qalaı alyp ketpekpin, — ólgen jerim osy emes pe. Onda men Grýshenkany bilmeıtin jáne túsinbeıtin edim, men ol aqshaǵa qyzyǵatyn shyǵar, demek, mendeı jalań butty qaıtsin dep oılaǵanmyn. Sonsoń úsh myńnyń da jartysyn qasaqana bólip aldym da, ishkilikten áldeqaıda buryn, asyqpaı-saspaı, bappen shúberekke orap, ınemen tigip, moınyma salyp alǵasyn ǵana qalǵan jartysyna araq ishýge kettim! Joq, bul ońbaǵandyq! Endi uqtyńyzdar ma?

Prokýror qarqyldap kúlip edi, oǵan qosylyp tergeýshi de kúldi.

— Menińshe, bárin iship qoımaı, ustamdylyq kórsetkendigińiz tipti estilik jáne adamgershilik bolǵan, — dep myrs etti Nıkolaı Parfenovıch, — óıtkeni, eger iship qoısańyz, onda qaıter edińiz?

— Kázzap bop shyqsam, bul az ba, mine qaıtkenniń kókesi! O, qudaı taǵala, sizder meni uqpaı záremdi aldyńyzdar ǵoı! Sol myń jarymdy boıtumar ǵyp moınyma salyp júrgen ýaqyt boıy qudaıdyń qutty kúni, saǵat saıyn: "Sen kázzapsyń, sen urysyń!" — dep ózime-ózim qaqsaýmen boldym. Bir aı boıy kárlenýimniń de, traktırde tóbeles shyǵarýymnyń, ákemdi sabap tastaýymnyń da syry — ózimdi qaıdaǵy bir baýkespe urydaı kórgendigimde! Ózimdi naǵyz ońbaǵan, sumyraı dep sezingenim sonshalyq, osy myń jarym som týraly qupıamdy tipti týǵan inim Aleshaǵa ashýǵa da dátim barmady ǵoı! Biraq, esterińizde bolsyn, aqshany boıtumar ǵyp salyp júrgenimde, qudaıdyń qutty kúni, saǵat saıyn ózimdi-ózim: "Joq, Dmıtrıı Fedorovıch, múmkin, sen áli ury emes shyǵarsyń", — dep jubatýmen boldym. Nelikten deısiz ǵoı? Sebebi, erteń-aq Katáǵa baryp, osy myń jarym somdy qaıtaryp berýge áli murshań kelip jatyr. Osyǵan deıin dátim barmaı kelip edi, aqyry keshe ǵana, Fenádan Perhotınge bara jatqanymda boıtumardy moınymnan julyp aldym, al julyp alǵan ekem, sol sátte-aq birjola baýkespe ury, kezep, ǵumyr baqı arsyz adam bolyp shyǵa keldim, bul daýsyz. Nege deısiz be? Sebebi, men boıtumardy julyp alǵanda, Katáǵa baryp: "Men, ońbaǵan bolsam da, ury emespin", — demekshi bolǵan armanymmen de qosh aıtysqam! Endi túsinikti me, uqtyńyzdar ma!

— Buǵan naq keshe keshke táýekel etýińizdiń sebebi ne? — dep Nıkolaı Parfenovıch onyń sózin úzip jiberdi.

— Sebebi ne? Sol da suraq bop pa: sebebi, osynda, tańǵy saǵat beste atylyp ólýge bel býǵanmyn: "Azǵyn bop óldiń ne, adam bop óldiń ne, báribir emes pe dep oıladym!" Alaıda,joq, olaı bolmaı shyqty! Mahabbatym mereıimdi ósirip, kógiljim kók tóbemnen qaıta ashylǵanda! — qandaı sátte deseńizshi? — ılanasyzdar ma, joq pa, myrzalar, osy túni meniń janyma bárinen de kóbirek batqan — malaı shaldyń qanyn moınyma júk qylǵanym emes, múlde basqa nárse boldy! O, ol da arqama aıazdaı batqan, biraq, onsha emes-ti; qalaı degenmen, aqyr-sońynda, boıtumardaǵy qarǵys atqan aqshaǵa qol salyp, jumsap qoıǵanymdy, sóıtip bir sátte-aq ǵumyr baqıǵa kázzap bop shyǵa kelgenimdi kúıine túsinýdeı qatty batqan joq-ty! Ýa, myrzalar, sizderge júregim qan jylap qaıtalap aıtam: ótken túni meniń kóp jaıttarǵa kózim jetti! Aramza bop ómir keshý bylaı tursyn, aramza bop ólýge de bolmaıtyndyǵyna kózim jetti meniń... Joq, myrzalar, aq ólimnen artyǵy joq!..

Mıtányń óńi bozaryp ketkendi. Ashý qysyp, yza kernegenine qaramastan, múlde tıtyqtap, dińkesi quryǵany sezilip turǵan.

— Dmıtrıı Fedorovıch, men sizdi túsine bastaǵan sekildimin, — dedi jany ashyǵansyp, bıpazdaı sóılegen prokýror, — áıtse de, munyń bári sizdiń óz erkińizdegi nárse, menińshe, bul júıkeńizdiń... juqaryp bitkendiginiń belgisi, mine solaı. Áıtpese, aıtalyq, bir aıǵa jýyq osynshama azap shekkenshe, qalǵan myń jarym somdy ózińizge aqshasyn senip tapsyrǵan bıkeshińizge nege aparyp bermedińiz, sosyn, aıtýyńyzsha, onda tym múshkil halge túsýińiz sebepti, sizdiń jaǵdaıyńyzda kókeıge qonymdy ózge bir amalyn nege qarastyrmadyńyz, ıakı qateligińizdi aǵynan jaryla moıyndaǵasyn hanymnyń ózinen nege qaryz suramadyńyz, ol óte meıirimdi jan, sizdiń qarjydan qysylǵanyńyzdy kórgennen keıin, ásirese muny hattap-qaǵazdaıtyn bolsańyz, nemese, aqyr-sońynda, tipti kógise Samsonovqa aıtqan shartyńyzdy Hohlakova hanymǵa usynsańyz, ol bas tarta qoımaıtyn edi ǵoı, solaı emes pe? Siz ol qaryz shartyn áli de tıimdi sanaısyz ǵoı?

Mıtá qyzaryp ketti.

— Sizdiń meni tipti sonshalyqty sumpaıy dep oılaǵanyńyz ba? Múmkin emes, bul jaı aıta salǵanyńyz shyǵar!.. — dedi yzaǵa býlyqqan Mıtá, oǵan senerin de, senbesin de bilmegendeı tesireıe qarap.

— Senseńiz, shynym bul... Siz nelikten jaı aıta saldy dep oılaısyz? — dep endi prokýror tań tamasha boldy.

— Beý, shirkin, óıtsem odan jaman ońbaǵandyq bolmaı ma! Bilesizder me, myrzalar, sizder meni tálkek qylýǵa aınaldyrdyńyzdar ǵoı deımin! Raqym etińizder, endi sizderge barlyǵyn aqtaraıyn, meıli, tipti namystanyp tursam da, moıyndaıyn sizderge, biraq, men muny sizderdi uıaltý úshin isteımin, adamnyń jan sezimimen oınaý qandaı sumdyqqa aparyp soǵatyndyǵyna sizder sonda bir qaıran qalarsyzdar. Prokýror, sizdiń jańaǵy aıtqan amalyńyz meniń basymda bolǵan dúnıe, ony bilip qoıyńyz! Iá, myrzalar, álgi ant atqan bir aıda maǵan ondaı oı kelgen, Katáǵa barýǵa táýekel etip te qoıǵam — eger naǵyz arsyz bolmasam, sóıter me edim! Biraq, oǵan baryp ózimniń opasyzdyǵymdy aıtyp, osy opasyzdyǵymdy iske asyrýǵa, sonyń aldaǵy shyǵyndaryna odan, Katádan, aqsha suraý (suraý, estısińder me, suraý!), sosyn, ekinshi áıelmen, onyń baqtalasy, ony jek kóretin, ony qorlaǵan áıelmen qashyp ketý, — bul qalaı, prokýror, sizderdiń esteriń durys pa ózi!

— Esimizdiń durys-burysyn sóz etip qaıtemiz, biraq álgi áıel zatynyń qyzǵanyshy degendi... qyzý ústinde ańdamaýym da ǵajap emes... eger, árıne, sizdiń aıtqanyńyzdaı, qyzǵanshaqtyq shyn oryn alsa... Iá, sol tárizdi birdeńe, bálkim, bolsa bolǵan da shyǵar, — dep myrs etti prokýror.

— Biraq, ol jan túrshiktirer jeksuryndyq bolar edi, — dedi Mıtá ústeldi judyryǵymen qaqyrata qoıyp qalyp, — tipti ne derge bilmeımin bul qolqańnan atatyn jerkenishti birdeńe bolar edi! Sonsoń, sizder sezesizder me, Katá maǵan qaryz berer de edi, ıá, ıá, menen kek alý úshin, qaıtqan esesimen qybyn qandyrý úshin berer edi, óıtkeni ol da órshil jan, qabaǵynan qar jaýatyn áıel! Al men ol aqshany alar edim, odan bas tartýǵa dátim barmas edi, sonan soń ǵumyr baqı... o, qudaı taǵala! Ǵapý etińizder, myrzalar, bul oı tipti jýyrda ǵana, burnaǵy kúni ǵana, túni boıy Kári Tóbetpen áýre bop júrgende, sonsoń keshe, ıá, keshe de, tańerteńnen keshke deıin esimnen bir ketpegen. áli esimde, mynaý bále kep jabysqansha...

— Ol neǵylǵan bále? — dep Nıkolaı Parfenovıch kılige ketip edi, biraq, muny Mıtá estimedi.

— Men sizderge ashpaıtyn syrymdy ashtym! — dedi sońynan tunjyrap ketken ol — Myrzalar-aý, nege úndemeısizder, maǵan birdeńe demeısizder me? Lebiz bildirý óz aldyna, ony baǵalaı bilýleriń kerek emes pe, eger baǵalamasańdar, aıtqanymdy zerdeleı bilmeseńder, onda, myrzalar, aıtyp qoıaıyn, meni tipti iltıpatqa da almaǵandaryń ǵoı, onda men senderdeı sappastarǵa syrymdy ashqanymnan jarylyp ólermin! Joq, atylyp ólgenim artyq! Kórip otyrmyn, sender maǵan senbeısińder! Ne, sizder solaı dep jazyp qoımaqsyzdar ma? — dep baj etti shoshyp ketken ol

— Sizdiń osy aıtqanyńyzdyń bári, ıakı eń sońǵy sátke deıin Verhovseva hanymǵa baryp qaryz suramaqshy bolǵandyǵyńyz...— dep Nıkolaı Parfenovıch oǵan tańyrqaı qarady. — Ilansańyz, Dmıtrıı Fedorovıch, bul moıyndaýyńyzdyń biz úshin máni óte-móte zor, ıakı osy oqıǵanyń bári... ásirese siz úshin, ózińiz úshin óte-móte mándi.

— Myrzalar-aý, qudaıdan qoryqsańdarshy, — dedi Mıtá qolyn jaıyp, — tym bolmasa osyny jazbaı-aq qoısańdarshy, uıalsańdarshy! Men, bylaısha aıtqanda, sizderge aǵynan jarylyp jatsam, sizder osyny paıdalanyp, jaraly janyma sýyq qoldaryńdy suǵasyńdar... O, qudaı taǵala!

Ol ashynǵasyn qolymen betin basty.

— Dmıtrıı Fedorovıch, onshama mazasyzdanbaı-aq qoıyńyz, — dep túıindedi prokýror, — bul jazylǵannyń barlyǵyn áli sizge oqyp beremiz, eger kelispeıtin jerińiz bolsa, ony ózińizdiń aıtýyńyzsha túzetemiz, al qazir sizge myna bir bolmashy saýaldy úshinshi ret qaıtalaǵym kelip tur: moınyńyzǵa salyp júrgen boıtumardaǵy aqshany shynynda da tiri jan bilmegeni me, neǵyp eshkimge aıtpadyńyz? Menińshe, bul áste múmkin emes sekildi.

— Eshkim, tiri pende bilgen joq. Nemene, álgiden túk túsinbegenderiń be! Tynyshtyq berińdershi.

— Raqym etińiz, muny keıin túsindire jatarsyz, buǵan alda ýaqyt jetkilikti, al ázirshe mynany paıymdap kórińizshi: sizdiń júrgen jerińizde úsh myń somdy shashyp-tógip bitirdim, myń jarym emes, naq úsh myń dep ózińizdiń tipti aıqaılap jar salǵandyǵyńyz jóninde bizdiń, bálkim, ondaǵan kýámiz bar shyǵar; odan keıin, keshegi aqsha qolyńyzǵa tıisimen-aq, bul joly da úsh myń som aqshamen keldim dep talaı adamdardy qulaqtandyryp úlgerdińiz emes pe...

— Sizderde, ondaǵan emes, júz, eki júz kýálik bar, meniń sózimdi eki júz adam, myń adam estip turǵan! — dep kijıdi Mıtá.

— Mine kóresiz be, jurttyń bári, bári solaı deıdi. Endeshe, bári degen sózde bir mán-maǵyna bar shyǵar?

— Ánsheıingi shatpaq, men bósip ketip edim, meniń sońymnan olar da ótirik soǵa bastady.

— Sizge bulaı "ótirik" aıtýdyń ne qajeti boldy, siz muny qalaı túsindiresiz?

— Saıtan biledi ony. Maqtanshaqtyqtan shyǵar... osylaı... men aqshany sýdaı shashamyn dep... Álde sol boıtumardaǵy aqshany umytý úshin be... ıá, naq sol úshin... qurysyn... sizder maǵan osy saýaldy neshe márte qoıyp otyrsyzdar? Ótirik aıttym dedim ǵoı jańa, sonymen bitti, aýyzdan shyqqan ótirikti túzetkim kelmedi. Adam keıde ne úshin ótirik aıtady?

— Dmıtrıı Fedorovıch, onyń sebebin aıtý óte qıyn ǵoı, — dedi sesti únmen prokýror. — Alaıda, siz mynany aıtyńyzshy: álgi ózińiz boıtumar dep ataǵan shúberek qandaı, úlken be edi?

— Joq, úlken emes.

— Sonda, mysaly, qandaı?

— Júz somdyqty ortasynan búktegende qandaı bolady — mine sondaı.

— Bizge bárinen de sol shúberekti kórsetkenińiz artyq emes pe? Ol janyńyzda shyǵar.

— Eı, saıtan.. netken zerdesizdik... qaıdan bileıin onyń qaıda qalǵanyn.

— Toqtaı turyńyz, alaıda: siz ony moınyńyzdan qaı jerde jáne qashan aldyńyz? Páterime soqqan joqpyn dep jańa ózińiz aıttyńyz ǵoı.

— Fenádan shyǵyp, Perhotınge bara jatqan jolda ishindegi aqshany aldym da, shúberekti laqtyryp tastadym.

— Qarańǵyda ma?

— Ol úshin shyraǵdannyń qajeti ne? Bul op-ońaı.

— Qaıshysyz ba, kóshede me?

— Tegi, alańda bolar: al oǵan qaıshynyń keregi ne? Úlbiregen shúberekti dar etkizip bir-aq aıyrǵam.

— Sodan keıin ony qaıda tastadyńyz?

— Sol jerge.

— Dál qaı jerge?

— Qaıda tastaýshy em, alańǵa, árıne! Al onyń qaı tusy ekeni jadymda joq. Onyń sizderge qajeti ne?

— Munyń tótenshe máni bar, Dmıtrıı Fedorovıch: zattaı aıǵaqtar siz úshin paıdaly ǵoı, siz tipti osyny da túsinbeısiz be? Bir aı buryn aqshany shúberekke orap tigýge bireý-mireý kómektesip pe edi?

— Eshkim de kómektesken joq, ózim tikkenmin.

— Ine ustaı alýshy ma edińiz?

— Kók ıneni túrte almaǵan soldat bola ma, al buǵan tipti eshqandaı eptilik qajet emes.

— Al matany, ıakı álgi aqshany oraǵan shúberekti qaıdan aldyńyz?

— Sizder ózi meni kúlki ǵyp otyrǵan joqsyzdar ma?

— Áste kúlmeımiz jáne kúletin jaǵdaıymyz da joq, Dmıtrıı Fedorovıch.

— Qaıdam, tipti esimde joq, bir jerden alǵan shyǵarmyn.

— Munyńyz qalaı, mundaıdy qalaı umytýǵa bolady.

— Qudaı aqyna esimde joq, múmkin, eski-qusqy birdeńeni jyrtqan shyǵarmyn.

— Óte qyzyq eken: onda sol jyrtylǵan zat, bálkim, ol eski kóılek shyǵar, erteń páterińizden tabylyp ta qalar. Ol kenep shúberek pe edi, álde jaı mata ma?

— Soǵan qarady deımisiń. Toqtańyz... Birdeńeniń shetinen jyrtyp alǵan sıaqty edim. Iá, jaı mata bolatyn... Jańylmasam, bıkesiniń eski shúberek qalpaǵyna tiktim ǵoı deımin.

— Úı ıesi báıbisheniń cheıchıgine me?

— Iá, jymqyra qoıyp edim.

— Jymqyrǵany qalaı?

— Bilesizder me, áli esimde, birde eski shúberek qalpaqty birdeńeni, aıtalyq, qalamdy súrtýge qajet bolar dep alǵan edim. Eski-qusqy bolǵasyn suraýsyz ala salǵamyn, myń jarym somdy sol shúberekke orap tiktim... Naq sol eski shúberek qoı deımin. Jýa-jýa tozyp bitken, túkke turǵysyz birdeńe.

— Osy aıtqanyńyzdyń bári anyq esińizde me?

— Ony aıta almaımyn. Sol shúberek qoı deımin. Meıli, kúl bolmasa bul bolsyn!

— Eger shyn solaı bolsa, bıkesi sondaı zatynyń joǵalǵanyn esine túsirip, muny rastaı ala ma?

— Joqtamasa, qalaı rastaıdy. Eski shúberek dedim ǵoı sizderge, jarty tıynǵa turmaıtyn eski birdeńe-di.

— Al ıne men jipti qaıdan aldyńyz?

— Boldy, endi tipti aýyz ashpaımyn. Jeter endi! — dep Mıtá aqyry ashýǵa basty.

— Taǵy da tańǵalarlyq: álgi... boıtumardy alańnyń qaı jerine tastaǵanyńyzdy qalaı umyttyńyz...

— Erteń alańdy sypyrtsańyzdar, bálkim, tabylyp qalar, — dep Mıtá myrs etti. — Jeter endi, myrzalar, jeter, — dedi ol qajyǵan únmen. — Aıqyn kórip turmyn: sizder maǵan senbedińizder! Bir sózime de, tıtteı de ılanbaısyzdar! Buǵan sizder emes, ózim kinálymyn, aǵynan jarylyp nem bar edi. Qudaı ataıyn demese, ózimdi-ózim bulaı masqaralar ma edim! Kózderińnen kórip turmyn, sizderge bul kúlki. Prokýror, meni qurtqan sensiń! Qybyń qansa, endi masaıraı ber... Maǵan kórsetken osy qorlyqtaryń óz bastaryńa kelsin!

Mıtá basyn tómen salyp, qolymen betin basty. Prokýror men tergeýshide ún joq. Bir mınýtten keıin ol basyn qaıta kóterip, analarǵa álde qalaı súlesoqtana kóz saldy. Ol endi bolatyny bolyp, boıaýy sińdi dep kúder úzgendeı edi, sodan keıin aqyryn úni óship, daǵdaryp otyryp qaldy. Onyń ber jaǵynda tergeýdi aıaqtaý, ol úshin kýálardan jaýap alýǵa tez kirisý kerek-ti. Tańǵy saǵat segiz bop qalǵan. Shyraǵdandar áldeqashan sóngen. Mıtádan jaýap alǵan kezde kirip-shyǵyp júrgen Mıhaıl Makarovıch pen Kalganov bul joly bólmeden ekeýi birdeı shyǵyp ketti. Prokýror men tergeýshiniń túrlerinen de qatty qajyǵandyq baıqalady. Bulyńǵyr kúndi áp sátte qalyń bult basyp, jańbyr shelektep quıa jónelgen. Mıtá tereze jaqqa del-sal kóz tastap otyrǵan edi.

— Terezeden qaraýǵa bola ma? — dep surady ol Nıkolaı Parfenovıchten.

— A, qaraı berińiz, — dep ún qatty tergeýshi.

Mıtá túregelip, terezege bardy. Kók-jasyldaý kishkentaı áınekterge jańbyr sabap tur. Syrtta, terezeniń dál túbinde laısań jol, onyń ar jaǵynda qaraıǵan, jutań, eski úıler jańbyrdan odan saıyn qaraýytyp, suryqsyzdanyp kórinedi. Mıtá "Altyn shashty Febti", onyń alǵashqy sáýlesimen birge qalaı atylyp ólmekshi bolǵanyn esine túsirdi. "Bálkim, ony dál osyndaı munartqan tańda istegen táýir shyǵar", — dep myrs etken ol kenet qolyn tómen bir sermep, óziniń "azaptaýshylaryna" buryldy:

— Myrzalar! — onyń daýsy ashynyp shyqty, — meni qoıshy, men endi quryǵan kisimin ǵoı. Biraq, Grýshenkanyń hali ne bolmaq? Qudaı úshin aıtyńdarshy, jalynyp ótinemin, menimen birge onyń da sorlap qalǵany ma? Ol kinásiz ǵoı, keshe ol: "bárine men kinálymyn" — dep tek eseńgiregesin ǵana aıtqan. Onyń eshbir, tıtteı de kinásy joq! Sizdermen birge otyrǵanymda... men túni boıy sony ýaıymdap shyqtym. Maǵan aıta alasyńdar ma: endi oǵan ne istemeksińder?

— Dmıtrıı Fedorovıch, ol jóninde bosqa ýaıymdaısyz, — dedi ile-shala asyǵys jaýap bergen prokýror, — siz qapalana sóz etip otyrǵan áıeldi birdeńe dep kinálaý úshin ázirshe bizde eshqandaı eleýshi sebep joq. Oıymsha, istiń barysynda ondaı sebep tabyla qoıar ma eken... Bul maǵynada, qaıta, bizdiń tarapymyzdan qoldan kelgenniń bári istelinedi. Buǵan múlde qam jemeńiz.

— Myrzalar, rahmet sizderge, esh nársege qaramastan, sizderdiń qalaı degenmen adal, ádiletti ekenderińizdi ózim de bilgemin. Kóńilim kúpti edi, jeńildep qaldym... Al endi ne isteımiz? Men daıynmyn.

— Iá, solaı, asyqpasaq bolmas. Tezirek kýálardan jaýap alýǵa kirisý kerek. Olardy tergegende sizdiń qatysyp otyrýyńyz qajet, óıtkeni...

— Oǵan kirispes buryn shaı iship alsaq qaıtedi? — Nıkolaı Parfenovıch prokýrordyń sózin bólip jiberdi, — bir staqan shaılyq eńbek ettińiz ǵoı!

Eger tómende daıyn shaı bolsa (Mıhaıl Makarovıchtiń anyq "shaı ishýge" ketýi sebepti), shaı iship áldenip alýǵa, sodan keıin "odan ary jalǵastyra berýge" uıǵaryldy. Babymen ishiletin shaı men "tátti-dámdiniń" bári qol bostaý ýaqytqa qaldyryldy. Tómende shaı shynynda da bar bop shyqty, ony kóp keshikpeı joǵaryǵa alyp ta keldi. Nıkolaı Parfenovıch sypaıygershilikpen usynǵan bir staqan shaıdan Mıtá áýeli bas tartyp edi, sońynan ózi surap alyp, qunyǵa iship saldy. Jalpy, onyń ábden dińkelegen kisishe otyrǵandyǵy tańǵalarlyq edi. Abzalynda, tepse temir úzetin jas jigitke, qanshama qajytsa da, bir túngi ýman-dýman ne táıiri? Biraq aldyndaǵy zattar keı-keıde teńselip, shyr aınalyp bara jatqandaı bolyp, qur súlderi otyrǵanyn onyń ózi de sezgen "Birazdan keıin, múmkin, sandyraqtaı bastarmyn", — dep oılaǵan ol ishinen.

VIII

KÝÁLARDYŃ JAÝABY. SÁBIDİŃ SHYRYLY

Kýálardan jaýap alý bastalǵan. Alaıda, biz endi áńgimemizdi odan ary jalǵastyrǵanda, osyǵan deıingideı, oqıǵanyń búge-shigesine toqtalmaımyz. Sondyqtan Nıkolaı Parfenovıchtiń árbir kýáni aıtqanyn tek aqıqat bolsyn, óıtkeni buǵan ar-uıatyńmen jaýaptysyń jáne de keıin bul sózińdi ant iship turyp qaıtalaısyń dep qalaı eskertkenin pajaılap jatpaımyz. Sonan soń, aqyrynda, árbir kýádan óziniń jaýaby jazylǵan hattamaǵa qol qoıý talap etiletindigine jáne taǵysyn taǵylaryna da toqtalyp jatpaımyz. Áıtse de, kýálardyń nazary úsh myń som tóńiregindegi báz baıaǵy bir saýalǵa, ıakı Dmıtrıı Fedorovıch osydan bir aı buryn Mokrosǵa alǵashqy kelgeninde onyń aqshasy úsh myń ba edi, álde myń jarym ǵana ma edi, odan keıin keshe, ekinshi ret oralǵanynda ol úsh myń sommen keldi me, álde myń jarym ǵana ma edi? — degen jalǵyz ǵana saýalǵa kóbirek aýdarylǵanyn atap ótelik. Amal ne, kýáliktiń bári, biri qalmastan, Mıtáǵa qarsy bop shyqty, ony aqtaǵan birde-bir kýá bolmady, al keıbir kýálikterde tipti onyń jaýaptaryn teristeıtin jańa, sumdyq jaıttar da keltirildi. Birinshi bolyp Trıfon Borısovıchten jaýap alynǵan. Ol tergeýshiniń aldyna kelgende, eshbir qaımyqpaǵany bylaı tursyn, kaıta, ózin aıyptalýshyǵa qarsy yza-kek bılegen, oǵan qatty narazy adamsha ustap, shyndyqtan taımaıtyn, óte namysshyl bolyp kóringeni kúmánsyz edi. Ol az sóılep, ustamdy bolǵan, ár saýaldy kútip alyp, naqpa-naq, oılastyryp jaýap bergen. Bir aı buryn kelgeninde onyń úsh myń somnan kem shashyp-tógýi múmkin emes dep bylqyldatpaı, bultalaqtatpaı jaýap bergen, muny "Dmıtrıı Fedorovıchtiń" óz aýzynan estigenderin osyndaǵy mujyqtardyń barlyǵy rastaı alady degen: "Ol syǵan qatyndaryna qanshama aqshany shashty. Solardyń ózine ǵana bir myńnan artyq rásýá bolǵan shyǵar".

— Sen ony qaıdan bilesiń, bálkim, bes júz som da bolmas, — dedi Mıtá tunjyraǵan pishinmen onyń bul jaýabyna, — átteń mastyqtan esepteý esimde bolmaǵany...

Mıtá bul joly shymyldyqqa arqasyn berip, qyryndap otyryp, kóńilsiz tyńdaǵan, onyń muńly, qajyǵan keskin-keıpi: "Á, meıli, ne deseńder o deńder, maǵan endi báribir!" — degendeı edi.

— Joq, Dmıtrıı Fedorovıch, olarǵa myń somnan artyq aqsha ketken, — dedi Mıtányń sózin bekerge shyǵarǵan Trıfon Borısovıch,— bostan-bosqa edenge laqtyra berdińiz, al olar ala berdi. Baýkespe ury, sumyraı qaraqshy halyq emes pe, eger basqa jaqqa aýyp ketpese, sizden aldap-sýlar qansha aqsha túsirgenin olardyń ózderi de aıtar edi. Sizdiń qolyńyzdaǵy aqshany men óz kózimmen kórgemin — esepteýin eseptegem joq, árıne, siz maǵan ustatqan joqsyz jáne bul jón de shyǵar — al kózben shamalaǵanda, esimde, myń jarymnan áldeqaıda kóp sekildi bolatyn... Myń jarym degen ne! Ondaı aqshany biz de qolymyzda ustaǵanbyz, bilemiz ǵoı...

Al keshegi aqsha jóninde Trıfon Borısovıch toq eterin bir-aq aıtty: attan túsip jatqanynda, úsh myń sommen keldim dep Dmıtrıı Fedorovıchtiń ózi aıtqan dedi.

— Qoıyńyz, Trıfon Borısovıch, — dep kelispegen boldy Mıtá, — úsh myń som aqshamen keldim dep shynymen-aq dabyrlap aıtqanym ba?

— Solaı dedińiz, Dmıtrıı Fedorovıch. Andreıdiń kózinshe aıtqansyz. Andreı áli ketken joq, ony shaqyryp alyp sóılesýlerińe bolady. Zalda, hordyń ánshilerin syılap jatqanyńyzda osy úıde altynshy myńdy qaldyryp jatyrmyn dep tipti aıqaılap aıtqan bolatynsyz, — ıakı muny burynǵymen qosyp eseptegende dep túsiný kerek. Stepan men Semen da estigen, onda sizdiń janyńyzda Petr Fomıch Kalganov ta turǵan, onyń da esinde qalýy múmkin...

Altynshy myńdy shashyp jatqandyǵy týraly habar tergeýshilerge qatty áser etken edi. Olarǵa, ásirese, úsh te úsh, demek, altaý, olaı bolsa, ana joly úsh myń ekeýin qossań alty myń, endi bári aıqyndaldy degen jańa topshylaý unap qalǵan-dy.

Trıfon Borısovıch kórsetken mujyqtardyń bárinen, Stepan men Semennan, jámshik Andreıden jáne Petr Fomıch Kalganovtan jaýap alyndy. Mujyqtar men jámshik Trıfon Borısovıchtiń jaýaptaryn eshbir bultalaqsyz rastady. Oǵan qosa, Andreıdiń aýzynan, onymen birge kele jatqanda Mıtányń: "Men, Dmıtrıı Fedorovıch, ana dúnıede qaıda baramyn: kókke me, álde tamuqqa ma, mahsharda meni keshire me, álde keshirmeı me?" — dep suraǵanyn da erekshe mán berip jazyp aldy. "Psıholog" Ippolıt Kırıllovıch osynyń bárin jymıa kúlip otyryp tyńdaǵannan keıin Dmıtrıı Fedorovıchtiń ol dúnıede qaıda tap bolatyndyǵy týraly kýálikti "iske tigip qoıý kerek" degen usynys jasady.

Bólmege selsoqtanyp, tunjyrap, qyńyrlanyp kirgen Kalganov, prokýror men Nıkolaı Parfenovıchtiń kúnde kezdesip júretin, kóptengi tanysy bola tursa da, olarmen ómirinde tuńǵysh ret júzdesip turǵandaı sóılesti. Ol jaýabyn "men eshteńe bilmeımin jáne bilgim de kelmeıdi" dep boıyn aýlaq salýdan bastady. Biraq, alty myń jaıynda ol da estigen bolyp shyqty, dál sol mınýtta onyń janynda turǵanyn moıyndady. Óz oıynsha Mıtányń qolynda "qansha aqsha bolǵanyn bilmeıdi". Biraq poláktardyń karta oınaǵanda qýlyq istegenin rastady. Qaıtalap qoıylǵan saýaldarǵa bergen jaýaptarynda poláktardyń karta oınaǵanda qýlyq istegenin rastady. Qaıtalap qoıylǵan saýaldarǵa bergen jaýaptarynda poláktardy bólmeden qýyp shyqqasyn Mıtá men Agrafena Aleksandrovnanyń arasynda shynaıy jarastyq ornap, onyń Mıtány súıemin dep aıtqanyn eskerte ketti. Agrafena Aleksandrovna jónindegi pikirin bildirgende, beıne ol asyl tekti qaýymnan shyqqan bıkeshteı, ustamdy ári qoshemetpen sóıledi, ony "Grýshenka" dep ataýǵa tipti bir ret te aýzy barmady. Jas jigittiń jaýap berýden jerkenetindigi kórinip tursa da sýyrtpaqtap suraı bergen Ippolıt Kırıllovıch Mıtányń ótken túndegi "ǵashyqtyq hıkaıasynyń" kúlli búge-shigesin tek sodan ǵana estip bildi. Kalganovtyń sózin Mıtá bir ret te bólgen joq. Aqyry, jas jigitti qoıa berdi, bólmeden shyǵyp bara jatqanynda onyń kirjıgen narazylyǵy sezilip turǵan edi.

Poláktardan da jaýap alynǵan. Olar ózderiniń aıadaı bólmesinde, tósekke jatqanmen, túni boıy kóz ilmegen-di, al tergeýshiler kelgen soń, bizdi de shaqyrtýǵa tıisti ǵoı dep tez kıinip, daıyn otyrǵan. İshteı azdap qoryqsa da, namysqa tyrysqan edi. Eń úlkeni, ıakı Mýsıalovıch degen tápeltek pan on ekinshi klasty sheneýnik eken, qazir qyzmetten ketken, buryn Sibirde mal dárigeri bolyp istegen. Al pan Vrýblevskıı qyzmetsiz júrgen dantıst, oryssha aıtqanda — tis dárigeri bolyp shyqty. Ol ekeýi bólmege kirgesin, saýal berýshi Nıkolaı Parfenovıchke qarap jaýap berýdiń ornyna, áýeli Mıhaıl Makarovıchke qarap sóıledi, osyndaǵy eń sheni úlken, sol bolar dep oılady ma qalaı, ár sóz saıyn: "pane pýlkovnıký" dep ataı berdi. Nıkolaı Parfenovıchke ǵana jaýap berý qajettigin olar birazdan keıin, tek Mıhaıl Makarovıchtiń ózi túsindirgesin ǵana ańǵardy. Keıbir sózderge múdirińkiregeni bolmasa, oryssha tipti ájeptáýir sóıleıtin bop shyqty. Pan Mýsıalovıch Grýshenkaǵa óziniń burynǵy jáne qazirgi qarym-qatynasy jaıynda aıtqanda masattanyp, lepire bastap edi, Mıtá talaǵy tars aırylyp, bul "sumyraıdyń" meniń kózimshe olaı bóskenine kóne almaımyn dep aıqaıǵa basty. Pan Mýsıalovıch "sumyraı" degen sózge jarmasa ketip, hattamaǵa jazyp qoıýdy ótindi, Mıtá yzadan terisine syımady.

— Ol sumyraı, sumyraı! Júz jerden jazyp qoısańdar da erikteriń, men ony sumyraı deýden báribir tanbaımyn! — dep zirkildedi ol.

Mıtányń sózin hattamaǵa jazyp qoıǵanmen, Nıkolaı Parfenovıch osy bir shetindeý sátte aıtarlyqtaı iskerlik kórsetip, bul jaǵdaıdan qutylýdyń amalyn op-ońaı taýyp ketti: Mıtáǵa qatań eskertip ótken soń, ol mahabbatqa qatysty jaıttardy surastyrýdy doǵaryp, tez istiń mańyzdyraq jaǵyna aýysa qoıdy. Mańyzdyraq jaǵy dep otyrǵanymyz — pandardyń tergeýshilerdi qatty eleńdetken jaýaby, atap aıtqanda, ana bólmede Mıtányń pan Mýsıalovıchti para berip satyp almaqshy bolyp: oǵan, eger birjola qarańdy batyrsań, saǵan úsh myń som beremin, onyń jeti júzin qazir qolyńa ustatamyn, al qalǵan eki myń úsh júzin "erteń tańerteń shaharǵa qaıtqasyn alasyń", qazir túgel berýge janymda ondaı soma joq, úıde qaldyryp ketip edim dep ant berip ılandyrǵany bolatyn. Mıtá áýeli olaı dep aıtqan joqpyn dep qyzbalyqpen moıyndap edi, pan Vrýblevskıı ony bultartpaı qoıdy, biraq, ol sodan keıin, bir mınýttaı oılanǵasyn, tunjyrap turyp: qaıdam, pandardyń jón aıtýy da múmkin, ashýmen kisi ne demeıdi, aıtsam aıtqan shyǵarmyn dep moıyndaǵan-dy. Prokýror onyń bul sózine jabysa ketken. Tergeýshilerge endi Mıtányń qolyndaǵy úsh myń somnyń jartysy nemese biraz bólegi shaharda bir jerde, nemese tipti osy Mokrosda bir jerde shynynda da tyǵýly jatýy múmkindigi (keıip shynynda da solaı kórsetilgendeı), demek, Mıtányń boıynan ne bary segiz júz som ǵana tabylǵandyǵy aıqyn-dy, al tergeýdiń qolyn baılaýy múmkin osy bir eleýsiz aıǵaqtyń ózi osyǵan deıin, qalaı degenmen, Mıtányń jaǵdaıyn jeńildetetin birden-bir kýálik bolyp kelgen-di. Endi Mıtáǵa paıdaly degen osy jalǵyz kýáliktiń ózi quryp bara jatqandaı edi. Prokýrordyń: ne bary myń jarym ǵana aqshań bola turyp, pandy ýádemde turamyn dep sendirgende, oǵan erteń taýyp beretin eki myń úsh júz somdy qaıdan almaqshy edińiz? — degen saýalyna Mıtá "poláksymaqqa": erteńine aqsha ornyna, ózimniń Chermashnádaǵy, álgi Samsonov pen Hohlakova hanymǵa aıtqan meken-jaıymdy bermekshi bolǵan edim dep taısalmaı jaýap bergen. Prokýror onyń bul "kúnásyz qýlyǵyna" tipti myrs etip kúlip te jibergen edi.

— Siz eki myń úsh júz qolma-qol aqshany alýdyń ornyna, ol meken-jaıyńyzdy "ıemdený quqyna" kelisedi dep oıladyńyz ba?

— Sóz joq, keliser edi, — degen eshbir kúmán qaldyrmaǵan Mıtá. — Mine qyzyq, eki myń nemese tórt myń túgil tabandatqan alty myńdy jambasqa basaıyn dep tursa, nege kelispeıdi! Onda ol óziniń advokatsymaqtaryn, poláksymaqtary men jáıtterin tez jınap alyp, shaldan úsh myń som túgil, kúlli Chermashnány sypyryp alar edi.

Álbette, pań Mýsıalovıchtiń jaýaby hattamaǵa egjeı-tegjeıine deıin engizilgen-di. Osymen pańdardy bosatqan. Olardyń karta oınaǵanda qýlyq jasaǵany tipti sóz de bolǵan joq; olarǵa onsyz da barynsha rıza Nıkolaı Parfenovıch onyń bári kartanyń qyzyǵyna túsken mastardyń arasyndaǵy bos kıkiljiń shyǵar dep, usaq-túıekti sóz etkisi kelmegen. Al túngi ýman-dýman men yrdý-dyrdý az ba edi... Sonymen, eki júz som aqsha pańdardyń qaltasynda kete barǵan.

Odan keıin Maksımov shaqyrtyldy. Shal baıǵustyń záre-quty qalmaǵan, aıaǵyn kibirtiktep zorǵa basady, syqpyty álemtapyryq, tunjyrap ketken. Ol únemi tómende Grýshenkany panalap otyrǵan, keıinnen Mıhaıl Makarovıch aıtqandaı, "keı-keıde bıkeshke qarap jylamsyrap, keregekóz kókshil oramalmen kózin súrtkeni bolmasa", tis jaryp ún shyǵarmaǵan. Sol sebepti Grýshenkanyń ózi oǵan toqtaý aıtyp, jubatqan bolatyn. Dmıtrıı Fedorovıchten "qolynyń qysqalyǵynan on som" qaryzǵa alǵanyn kemseńdep turyp tez moıyndaǵan shal ol aqshany qaıtarýǵa daıyn ekenin aıtqan... Nıkolaı Parfenovıchtiń: qaryz alǵanda oǵan óte jaqyn turǵandyqtan siz baıqaýǵa tıispisiz, Dmıtrıı Fedorovıchtiń, qolynda onda naq qansha aqsha baryn kóre aldyńyz ba? — degen tikeleı saýalyna, — Maksımov: "jıyrma myń bolatyn" — dep qoıyp qaldy eshbir shúbálanbastan.

— Sizdiń osyǵan deıin bir jerden jıyrma myń somdy tym bolmasa bir ret kórgenińiz bar ma edi? — dep surady Nıkolaı Parfenovıch jymıa kúlip.

— Kórgende qandaı, tek jıyrma myń emes, jeti myń bolatyn báıbishem jaman derevnámdy zaqyletke salǵanda kórgemin. Qolyna ustap maqtanyp turyp, anadaıdan ǵana kórsetken edi. Qalyńdyǵy bir qarys bolatyn, shylǵı qyzyl ala qaǵazdar. Dmıtrıı Fedorovıchtiń aqshasy da shylǵı qyzyl ala bolatyn...

Ony kóp uzamaı qoıa berdi. Aqyry, kezek Grýshenkaǵa da jetti. Tergeýshiler odan jaýap alǵanymyzǵa Dmıtrıı Fedorovıch qıtyǵyp qalmas pa eken dep qaýiptendi me qalaı, Nıkolaı Parfenovıch oǵan tipti birdeńe dep kúbirlep aqyl aıtqan da boldy, sóıtip Mıtá oǵan únsiz bas ızep, óziniń "tártip buzbaıtynyn" ańǵartqan. Grýshenkany Mıhaıl Makarovıchtiń ózi ertip keldi. Ol qabaǵy túsip, tunjyraǵan, biraq, syrttaı sabyrly pishinmen kirdi de, Nıkolaı Parfenovıchtiń qarsysynan kórsetilgen oryndyqqa jaıǵasty. Óńi bop-boz, tegi, denesi tońazyǵan ba qalaı, ádemi qara shálisin bir qymtap qoıdy. Onda Grýshenka shynynda da sol dirildep, tońyp ketken edi — bul keıin uzaqqa sozylǵan, sol túngi jabysqan naýqastyń bastamasy bolatyn. Qıanattylyǵy, kisige týra, baısaldy qaraıtyndyǵy men sabyrly máneri bárinde tym jaqsy áser qaldyrǵan. Nıkolaı Parfenovıch tipti qalaı "eligińkirep qalǵanyn da" ańǵarmaǵan edi. Men onyń "ǵajap sulýlyǵyn" sonda ǵana sezdim, buryn talaı ret kórsem de, ony árqashan "ýezik sylqym" sekildi birdeńe ǵana shyǵar dep oılaýshy edim dep sońynan keıbir otyrystarda onyń ózi moıyndaǵandy. Áıel qaýymyndaǵy bir suhbat ústinde: "Onyń qylyqtylyǵy shynaıy aqsúıek qaýymyndaǵydan áste kem emes" dep tamsana aıtyp salǵany da bar. Bul maqtaýǵa kirjińdep qalǵan arýlar jas jigitti sol sátte-aq "shaldýar" — dep ataǵan da, buǵan ol dardaı bolyp qalǵan. Bólmege kirgennen keıin Grýshenka oǵan tek kóz qıyǵyn ǵana salǵanyn baıqaǵan soń Mıtányń baǵanadan bergi mazasyzdanýy sap tyıyla qalǵan edi. Alǵashqy kirispe saýaldar men aqyl-keńesten keıin Nıkolaı Parfenovıch, múdirińkireı sóılegenmen, daǵdyly sypaıygershilikten jańylmaýǵa tyrysyp: "Áskerı qyzmetin tastaǵan porýchık Dmıtrıı Fedorovıch Karamazovpen qandaı qarym-qatynasta boldyńyz?" dep surady. Bul saýalǵa Grýshenka asyqpaı-saspaı, aıqyn jaýap berdi:

— Tanys kisi bolǵandyqtan, ony sońǵy bir aı boıy tanysym retinde qabyldap júrdim.

Odan arǵy sýyrtpaqtap sýyrǵan suraqtarǵa: "keı sátterde" ol maǵan unaıtyn, biraq men ony súıgen emespin, anaý "shal" sıaqty, muny da "ózimniń ońbaǵan yzaqorlyǵymnan" áýrege saldym, Fedor Pavlovıch pen erkek kindiktiniń bárinen meni qalaı qyzǵanatynyn kórip, osyny ǵana qyzyq kórdim dep tupa-týra jáne ashyq málimdedi. Fedor Pavlovıchke esh ýaqytta kóńilim túsken emes, ony tek mazaq qyldym. "Ótken bir aı boıy bul ekeýine kóńil bólýge tipti mursham da kelgen joq; meniń aldymda kinály bolǵan basqa bir kisini kútýmen boldym... Bul jaıynda, — dedi ol qorytyndysynda, — sizder menen eshteńe suramańyzdar, al men eshteńe aıtpaı-aq qoıaıyn, óıtkeni bul meniń jeke basymnyń erekshe sharýasy".

Nıkolaı Parfenovıch te dereý solaı etti: "mahabbatqa" qatystysyn bylaı qoıa salyp, týra eń mándi nársege, ıakı úsh myń som aqsha jaıyndaǵy boz baıaǵy, eń basty máselege aýysty. Grýshenka osynda, bir aı buryn, shynynda da úsh myń somnyń qalaı shashyp-tógilgendigin, aqshany qolyna alyp sanamaǵanmen, úsh myń degen sózdi Dmıtrıı Fedorovıchtiń óz aýzynan estigendigin rastady.

— Ol muny sizdiń ózińizge ǵana aıtty ma, álde qasyńyzda bireý bar ma edi, nemese onyń basqa bireýge osylaı dep turǵanyn estidińiz be? — dep surady odan ile-shala prokýror.

Buǵan Grýshenka jurttyń kózinshe de estidim, ózge bireýmen sóıleskeninde de estidim, ekeýmiz ońasha qalǵanda ózinen de estidim dep jaýap qaıtardy.

— Ońasha otyrǵandaryńda bir ret qana estidińiz be, álde birneshe márte estidińiz be? — dep prokýror qaıtalap surap edi, odan birneshe márte degen jaýap aldy.

Ippolıt Kırıllych bul kýálikke qatty rıza boldy. Odan arǵy jaýaptardan bul aqshanyń oǵan qaıdan kelgeni anyqtaldy, Dmıtrıı Fedorovıch ony Katerına Ivanovnadan alypty.

— Bir aı buryn osynda sýdaı shashylǵan aqsha úsh myń som emes, odan az ekendigin, qarjysynyń teń jarymyn Dmıtrıı Fedorovıch keıinge alyp qalǵanyn tym bolmasa bir ret estigen joqsyz ba?

— Joq, esh ýaqytta estigen joqpyn, — dedi Grýshenka.

Budan keıin tipti Mıtá, munyń kerisinshe, oǵan osy aı boıy bir tıyn da aqsham qalmady dep jıi qynjylǵany da anyqtaldy. "Ákesinen birdeńe alatyn shyǵarmyn dep úmittengen edi", dedi Grýshenka sóziniń sońynda.

— Sizdiń aldyńyzda... nemese áldeqalaı sóz arasynda, nemese ashý ústinde ákemdi óltiremin dep kijingenin qulaǵyńyz shalǵan joq pa? — dep qoıyp qaldy bir kezde Nıkolaı Parfenovıch.

— Oh, aıtqan! — dep kúrsindi Grýshenka.

— Bir joly ma, álde birneshe márte me?

— Renjigen kezinde birneshe márte qaıtalaǵan solaı dep.

— Onyń bul nıetin iske asyratyndyǵyna siz sendińiz be?

— Joq, esh ýaqytta sengen joqpyn! — dep kesip aıtty ol men onyń izgiligine senetinmin.

— Myrzalar, ruqsat etińizdershi, — dedi kenet Mıtá, — sizderdiń aldaryńyzda Agrafena Aleksandrovnaǵa aıtatyn bir ǵana sózim bar edi, soǵan ruqsat etińizdershi.

— Aıtyńyz, — dep ruqsat etti Nıkolaı Parfenovıch.

— Agrafena Aleksandrovna, — Mıtá oryndyqtan túregeldi, — qudaıǵa, odan soń maǵan senseń: keshe qaza bolǵan ákemniń qany úshin, meniń kinám joq!

Osyny aıtqan soń, Mıtá oryndyǵyna qaıta otyrdy. Grýshenka túregelip, ıkonaǵa qarap shoqynyp, qudaıǵa qulshylyq etti.

— Jasaǵan ıem óziń jar bola gór! — dedi tebirenip ketken ol jalbarynǵan únmen; sonsoń, ornyna otyrmastan, Nıkolaı Parfenovıchke qarap bylaı dedi: — Ol qalaı dep aıtsa, soǵan senińizder! Men ony bilemin: ne kúldiremin dep, ne qyńyrlyǵynan ańǵyrt sóıleýi múmkin biraq, ar-namysyna kir keletin bolsa, ol esh ýaqytta aldamaıdy. Shyndyqty betińe aıtady, buǵan senińizder!

— Janashyrlyq bildirgenińe rahmet, Agrafena Aleksandrovna! — dedi oǵan Mıtá daýsy dirildep.

Keshegi aqsha týraly saýalǵa Grýshenka qansha ekenin bilmeımin, biraq onyń keshe úsh myń som aqshamen keldim dep bireýlerge birneshe márte qaıtalap aıtqanyn estigenin málimdedi. Ony qaıdan aldyń? — dep suraǵanynda, Grýshenkanyń jeke ózine ǵana Katerına Ivanovnadan "qymqyrdym" depti, buǵan ol sen eshteńe urlaǵan joqsyń, sondyqtan aqshany erteń qaıtaryp berýiń kerek depti. Prokýror Katerına Ivanovnadan urladym degende, ol qandaı aqshany — keshegi aqshany aıtty ma, áldebir aı buryn osynda jumsalǵan aqshany aıtty ma? — dep ejiktep suraǵanda, — Grýshenka oǵan bir aı burynǵy aqshany aıtqan-dy, onyń sezin men solaı túsingenmin dep jaýap berdi.

Aqyry, Grýshenkany bosatty. Nıkolaı Parfenovıch: qalasańyz, shaharǵa qazir-aq qaıtýyńyzǵa bolady, eger meniń tarapymnan, mysaly, kólik, nemese, aıtalyq, qasyńyzǵa bireýdi qosyp berý jóninen qandaı da bir kómek qajet bolsa, onda men... óz tarapymnan... — dep quraq ushty.

— Táńir jarylqasyn, — dep Grýshenka oǵan taǵzym etti, — birge qaıtýǵa álgi pomeshık shal bar ǵoı, sony ala baramyn, al ázirshe, ruqsat etseńiz, tómende kúte turaıyn, Dmıtrıı Fedorovıch jónindegi sheshimderińizdi estimeı qalaı ketemin.

Grýshenka shyǵyp ketti. Mıtá tynyshtalyp, bir mınýtqa tipti boıy sergip qalǵandaı edi. Sonan soń, tańǵalarlyǵy sol, ýaqyt ótken saıyn boıynan qýat ketip, álsiregendeı boldy. Qajyǵandyqtan kózi jumyla berdi. Aqyry, kýálardan jaýap alý da bitti. Tergeýshiler hattamanyń túpkilikti nusqasyna kirisken edi. Mıtá túregelip, oryndyǵynan burysh jaqqa, shymyldyqqa qaraı baryp, qojaıynnyń ústine kilem jaýyp qoıǵan sandyǵyna qısaıyp edi, tez uıyqtap ketti. Ol jatqan jerine de, mezgiline de úılespeıtin bir tańǵalarlyq tús kórdi. Mine ol japan túzde, erterekte ózi qyzmet etken jermen keledi eken deıdi: kók salpaq, bir mujyqtyń par at jegilgen arbasynda otyr. Denesi tońazıtyn sekildi, qarashanyń bas kezi eken, japalaqtaǵan jabysqaq qar jerge túser-túspeste erip ketip jatyr. Jıren saqaly salbyraǵan, sur teri ton kıgen, elýler shamasyndaǵy jasamys mujyq kóligin aıdap qoıyp, shıraq júrip keledi. Mine bir selo da kórindi, úıleri qap-qara kúıe, teń jarymy órtengen, ot sharpyǵan bóreneleri ǵana qaraıady. Selodan shyǵa beristegi joldyń ústine bir top áıel úımeleı qalypty, bári de azyp-tozǵan, qajyǵan, qyzyl-kúreń betteri birtúrli tańǵalarlyq. Ásirese shet jaǵynda turǵan uzyn boıly áıeldiń arbıǵan qý súıegi ǵana qalypty, qyryqtaǵydaı kóringenmen, shyn jasy jıyrmadan aspaýy da ǵajap emes, sopıǵan betteri pyshaq janyǵandaı, qolyndaǵy sábıi shyr-shyr etedi, beısharanyń keýip qalǵan emsheginde, tegi, bir tamshy sút joq shyǵar. Sábıi damylsyz shyryldap jalańash qolyn erbeńdete beredi, kishkentaı judyryqtary sýyqtan kógerip ketipti.

— Analar nege jylaıdy? Olardyń jylaǵany nesi? — dep surady Mıtá, jınalǵan toptyń janynan quıyndatyp ótip bara jatqanda.

— Sábı ǵoı jylaǵan sábı, — dep jaýap berdi oǵan jámshik. — Onyń ózinshe, mujyqsha, "bala" demeı, "sábı" degenine Mıtá qaıran qaldy. Mujyqtyń "sábı" degeni onyń janyna jaǵyp barady: olaı dese, aıanyshtyraq bolady.

— Nelikten jylaıdy eken, a? — zerdesiz adamsha, Mıtá qaıtalap surady. — Beısharanyń qolyn nege bos jibergen, nege qymtamaǵan?

— Jaýrap qalǵan ǵoı, ústinde jylý ustarlyq lypasa bolmasa qaıtsyn sábı beıshara.

— Nege olaı? Munyń sebebi ne? — dep zerdesiz Mıtá odan taǵy qaıtalap surady.

— Sebebi, jut alǵan, órtke ushyraǵan, ash-jalańash, sosyn qaıyr-sadaqa suramaǵanda qaıtedi.

— Joq, joq, — deıdi Mıtá áli de túkke túsinbegendeı, — sen mynany aıt: ol áıelderdiń úı-jaıy órtenip, jutap qalýynyń sebebi ne, adamdar nelikten kedeı bolady, sábı nege emshekke jarymaıdy, myna japan túz qaıdan paıda boldy, álgi áıelder nege bir-birimen qushaqtasyp, nelikten súıispeıdi, birlesip shattyq ánin nege shyrqamaıdy, qara báleden olar nege qaraıyp ketken, sábıin nege emizbeıdi?

Bul saýalynyń essizdik, qala berdi bekershilik ekenin ishteı seze tursa da, onyń qalaı da naq solaı dep, tek qana osylaı dep suraǵysy kelgen. Sodan keıin ol júregin osyǵan deıin bolyp kórmegen bir eljireý sezimi bılegenin, eki kózine jas kelip tyǵylǵanyn, emshektegi sábı de, onyń qap-qara bop qatyp-semgen anasy da jylamasyn dep, osy mınýttan bastap basy jumyr pende bitkenniń kóz jasy tógilmesin dep barsha jurtqa qandaı da bir jaqsylyq istegisi kelgenin jáne de osy nıetin kesheýildetpeı, eshteńege qaramaı tap qazir Karamazovqa tán ańǵyrttyqpen istegisi kelgenin sezgen edi.

— Men de senimen birge bolamyn, endi seni tastap kete almaımyn, ǵumyr baqı qasyńda júremin, — onyń dál qulaǵynyń túbinen Grýshenkanyń jan-tánimen tebirengen, názik úni estildi. Mine, ol júregi alyp ushyp, shapaqtaǵan bir sáýlege talpynatyn sekildi, ómirdiń qyzyǵyna toımaı saırandaı bergisi keledi, men mundalaǵan jańa jaryq sáýlege qaraı toqtaýsyz júre bergisi, tezirek, dál qazir, dereý júre bergisi keldi!

— Ne? Qaıda? — dedi shoshyp oıanǵan ol kózin ashqan soń, jymıa kúlip sandyqtyń ústine otyryp jatyp. Nıkolaı Parfenovıch onyń qasyna kelip, hattamany tyńdap, qol qoı dep tur eken Mıtá bir saǵat pa, álde odan kóbirek pe kóz shyrymyn alǵan shyǵarmyn dep oılady, alaıda, tergeýshiniń sózi onyń qulaǵyna kirmegen-di. Qaljyraǵandyqtan sandyqtyń ústine qyljıa ketkeninde basynyń astynda túk joq edi, endi qarasa bireý jastyq ákep salypty, muny baıqaǵanda ol qaıran qaldy.

— Basyma jastyq ákep salǵan kim? Ondaı raqymshyl jan kim boldy eken? — ol, ózine beıne bir jaqsylyq istelgendeı, rızashylyǵy tasyp tógilip, daýsy dirildep, bir túrli shattana aıqaılap jiberdi. Kózine kep tyǵylǵan jas kúlli jan-júıesin eljiretken jaqsylyqty istegen kýálardyń biri me, álde oǵan meıirimi túsip jastyq aldyrǵan Nıkolaı Parfenovıchtiń hatshysy boldy ma, áıteýir janashyrlyq kórsetken adam sol beımaǵlum kúıi qalyp qoıdy.

— Myrzalar, men tym jaqsy tús kórdim, — dedi ishtegi qýanyshynan júzi nurlanyp ketken ol tańǵalarlyq únmen.

IX

MITÁNY ALYP KETTİ

Hattamaǵa qol qoıylǵannan keıin Nıkolaı Parfenovıch aıypkerge mańyzdana qarap, oǵan "Qaýlyny" oqydy; onda bylaı delingen: mynadaı jyly, mynadaı kúni, mynadaı jerde, mynadaı okrýgtik sottyń tergeýshisi mynadaı qylmystary úshin (qoıylatyn aıyptar muqıat tizilgen bolatyn) aıypker retinde mynadaı adamnan (ıakı Mıtádan) jaýap alǵannan keıin, aıypkerdiń istegen qylmystaryn moıyndamaǵandyǵyn, ózin aqtaý úshin eshqandaı dálel keltirmegendigin, alaıda, kýálar (myna adamdar) men naqtyly jaǵdaılar (myna-myna jaǵdaılar) onyń kinásyn moınyna salǵandyǵyn eskerip jáne "Jazalaý týraly zańnyń" mynadaı-mynadaı baptaryn, t.t. basshylyqqa ala otyryp tergeýden jáne sottan jaltarýyna jol bermeý úshin ol (Mıtá) myna abaqtyǵa otyrǵyzylsyn bul týraly aıypkerge habarlansyn, osy qaýlynyń kóshirmesi prokýrordyń orynbasaryna da tabys etilsin jáne t.t., t.s.s. Qysqasy, Mıtáǵa osy mınýtten bastap onyń qamaýǵa alynatyndyǵy, sodan keıin ony qazir shaharǵa alyp baryp óte jaısyzdaý bir orynǵa otyrǵyzylatyndyǵy málimdendi. Mıtá qaýlyny zeıinmen tyńdaǵasyn tek ıyǵyn bir qozǵalaqtatty da qoıdy.

— Jaraıdy, myrzalar, men sizderdi kinálamaımyn, men ázirmin... Sizderge budan basqa eshteńe qalmaǵandyǵyn men túsinemin.

Nıkolaı Parfenovıch qazir ony stanovoı prıstav Mavrıkıı Mavrıkıevıch alyp júretinin, onyń osynda ekenin Mıtáǵa jaılap túsindirgen boldy...

— Toqtańyzdar, — bólmedegilerdiń bárine qarap sýyryla sóılegen Mıtá tergeýshiniń sózin bólip jiberdi. — Myrzalar, bizdiń bárimiz qatalmyz, bárimiz jaýyzbyz, adamdardy, áıelder men emshektegi sábılerdi jylatýǵa kelgende bárimiz de kem túspeımiz, biraq bárimizdiń ishimizden — meıli, endi osylaı dep-aq uıǵarylsyn — menen asqan ońbaǵan sumyraı joq! Meıli! Men ómir boıy kún saıyn keýdemdi qaǵyp, túzelemin dep ýáde berdim de, kún saıyn sol jerkenishti qylyǵymdy qaıtalaýmen boldym. Endi túsindim, myna men sıaqtylarǵa soqqy, taǵdyrdyń soqqysy kerek, olardy moınyna buǵalyq salyp jýasytpasa bolmaıdy. Men óz betimmen eshqashan da qaz tura almas edim! Biraq najaǵaı oınady. Aıybym men barsha jurt aldyndaǵy masqaralyǵymnyń azabyn tartýǵa talsha moınym munsha, azap shegý arqyly janymdy tazartamyn! Bálkim, tazararmyn, sizdershe qalaı, myrzalar? Alaıda endi aqtyq sózime qulaq salyńdarshy: ákemniń qany tógilgendiginde meniń esh kinám joq! Aıypty bolsam, ony óltirgenim úshin emes, al óltirgim kelgeni úshin ǵana jáne, bálkim, shynynda da jazataıym etýimniń múmkindigi úshin ǵana aıyptymyn... Biraq meniń sizdermen qalaı da bir jaǵalasyp kórmek nıetim bar, muny aıtyp qoıaıyn. Sizdermen aqyryna deıin aıqasamyn, ar jaǵyn bir qudaıǵa tapsyrdym! Qosh bolyńyzdar, myrzalar, tergeý ústinde sizderge daýys kótergenim úshin renjimessizder, o, onda men áli essiz eser edim ǵoı... Bir mınýtten keıin men tutqynmyn, sondyqtan qazir, ázirshe basy bos turǵanda, Dmıtrıı Karamazov sizderge sońǵy ret qolyn usynady. Sizdermen qoshtasqanda men jalpy halaıyqpen qoshtasamyn!..

Mıtányń daýsy dirildep ketti, sonsoń ol shynynda da qolyn soza berip edi, oǵan ózgelerden góri jaqyndaý turǵan Nıkolaı Parfenovıch qolyn julyp alǵandaı artyna tyǵa qoıdy. Muny sol sátte sezgen Mıtá selk etti. Soza bergen qolyn ol da tez tartyp aldy.

— Tergeý áli bitken joq, — dep mińgirledi sál qysylyńqyrap qalǵan Nıkolaı Parfenovıch, — shaharǵa barǵasyn ony odan ary jalǵastyramyz, álbette, men óz tarapymnan... sizdiń aqtalýyńyzǵa... tyrysqan talabyńyzdyń sátti bolýyna tilektespin... Shyndyǵynda, Dmıtrıı Fedorovıch, sizdi óz basym, bylaısha aıtqanda, kinály deýden góri, baqytsyz jan dep sanaýǵa beıimmin hámanda... Osynda otyrǵan bárimiz, eger de barshamyzdyń atymyzdan birdeńe deýge meniń batyldyǵym jetse, bizdiń bárimiz sizdi túpki negizinen alǵanda adamgershil jigit dep esepteýge ázirmiz, biraq, amal qansha! — keıde álde nege shamadan tys qushtarlanyp ketetinińiz bar...

Nıkolaı Parfenovıch sózin aıaqtaı bergende onyń táshtıgen pishini áldeqandaı bolyp mańǵazsı qalǵan edi. Osy sátte Mıtányń basyna myna "balaqan" qazir ony qoltyqtap alyp, ana buryshqa qaraı aparǵan soń, ekeýiniń arasynda taıaýda ǵana bolǵan "qyzdar" týraly áńgimeni qaıta bastamasa ıgi edi degen oı sap ete tústi. Áıtse de, keıde tipti dar basyna apara jatqan qylmyskerge de iske eshbir qatysy joq, alabóten oılar kele bermeı me.

— Raqymshyl, adamgershil myrzalar-aý — meniń onymen sońǵy ret júzdesip, qoshtasýyma bola ma? — dep ótindi Mıtá.

— Ábden bolady, biraq ta... qysqasy, endi bizdiń kózimizshe ǵana júzdesesizder...

— Oqasy joq, tura berińizder!

Grýshenkany alyp kirdi, biraq olar uzaqqa sozbaı, tez qoshtasty, buǵan Nıkolaı Parfenovıch tipti qanaǵattanbaı qalǵan sekildi, Grýshenka Mıtáǵa eńkeıip taǵzym etti.

— Sendikpin, — dedim ǵoı, — sol aıtqanym aıtqan, ǵumyr baqı sendikpin, seni qaıda jiberse de meıli, kózimniń tirisinde senimen birge bolamyn. Qosh bol, ózińdi-óziń eshbir kinásiz sorlatqan beıbaǵym!

Onyń erinderi dirildep, eki kózinen jas yrshyp ketken edi.

— Grýsha, saǵan ǵashyqtyǵym úshin, seni baqytsyzdyqqa ushyratqan baıansyz mahabbatym úshin meni keshire gór!

Mıtá taǵy da birdeńe degisi kelip edi, biraq, kenet tyıyla qalyp, dalaǵa shyǵyp ketti. Odan kóz jazbaı turǵan adamdar ony tez qorshap aldy. Kúni keshe Andreıdiń troıkasymen quıyndatyp kelip bir-aq toqtaǵan tómendegi baspaldaqtyń aldynda eki arba daıyn tur eken. Eki beti shıqandaı, dembeltek semiz Mavrıkıı Mavrıkıevıch aıaq astynan bolǵan bir jónsizdikke qabaq shytyp qalǵan ba, qalaı, bulan-talan bop bireýlerge aqyryp jatyr eken. Mıtáǵa arbaǵa otyr dep dúńk etken daýsy tym dóreki shyqty. "Buryn, menimen birge traktırde otyryp sharapty sýdaı simirgende bet álpeti múlde basqasha edi", — dep oılady Mıtá arbaǵa minip jatyp. Trıfon Borısovıch ta baspaldaqtan tómen túsken. Qaqpa aldy uılyqqan jurt — mujyqtar, qatyndar, jámshikter, bári Mıtáǵa tesireıe qalypty.

— Qosh bolyńdar, qudaıy jandar! — arbada otyrǵan Mıtá olarmen aıqaılap qoshtasty.

— Óziń de keshirgeısiń bizdi, — degen eki-úsh daýys shyqty.

— Trıfon Borısovıch, sen de qosh bol!

Biraq Trıfon Borısovıch, murnynan shanshylyp jatqandaı, oǵan tipti burylyp ta qaramady. Ol da birdeńe dep bajyldap, kúıgelektep jatqan. Mavrıkıı Mavrıkıevıch pe sońynan erýge tıisti eki sotskııdiń kóligi áli daıyn emes eken. Ekinshi troıkanyń aıdaýshysy jaman tonyn kıip jatyp, kezek meniki emes, Akımdiki bolatyn dep salǵylasyp jatyr. Akım bolsa joq, ony shaqyrýǵa kisi jiberilgen; mujyq toqtańdar, Akım kelgenshe tosa turyńdar dep qasardy.

— Mavrıkıı Mavrıkıevıch, bul muńdarǵa ne laj, ar-uıattan jurdaı bolǵan ábden! — dep kúıinedi Trıfon Borısovıch álgi mujyqqa. — Akım, saǵan ol burnaǵy kúni ǵana jıyrma bes som aqsha bergen joq pa edi, ony qulqynyńa quıyp alasyń da, endi kelip shý shyǵarasyń. Bizdiń bul ońbaǵandarǵa sizdiń osynshalyq keshirimdiligińizge tańym bar, Mavrıkıı Mavrıkıevıch, basqa ne deıin!

— Bizge ekinshi troıkanyń keregi ne? — dep sózge aralasty Mıtá, — bireýi de jetedi ǵoı, Mavrıkıı Mavrıkıevıch. Janjal shyǵarmasam, sizden qashpasam, aıdaýyldyń ne qajeti bar?

— Myrza-ekesi, kisimen sóılese bilmeseńiz, áýeli úırenip alyńyz, maǵan sen deıtin kimniń shikiresisiń, sonsoń aqylyń ózińe... — dep Mavrıkıı Mavrıkıevıch ishine syımaı bara jatqan zapyrandy laq etkizýdiń sáti túskenine qýanyp ketkendeı, Mıtány toıtaryp tastady.

Mıtá úndemeı otyryp qaldy. Ol azarlanyp ketken edi. Sálden soń múlde jaýrap bara jatqandaı sezindi. Jańbyr basylǵan, biraq tutasqan bulttan aspan áli bulyńǵyr, týra mańdaıdan ótkir jel soǵady. "Qaltyrap bara jatqannan saýmyn ba ózi?" — dep oılady Mıtá ıyǵyn qozǵalaqtatyp. Aqyry, Mavrıkıı Mavrıkıevıch te arbaǵa otyrdy-aý, aýyr denesimen Mıtányń qasynan jalp etkende, baıqamaǵansyp, ony qatty syǵylystyrǵan edi. Ras, ol kóńilsiz bolatyn, sol sebepti ózine júktelgen myna iske múlde rıza bolmaı, qıtyǵyp qalǵan-dy.

— Qosh bol, Trıfon Borısych! — dep aıqaılady Mıtá taǵy da, biraq ol bul joly aqkóńildilikten dalaqtamaı, ashý qysqasyn, qasaqana aıqaılaǵanyn ishteı sezgen. Alaıda, eki qolyn artyna ustap, mańǵazsyp turǵan Trıfon Borısovıch Mıtáǵa susty pishinmen qadala qaraǵan boıy eshteńe dep jaýap qatpaǵan.

— Qosh bolyńyz, Dmıtrıı Fedorovıch, qosh bolyńyz! — bir jerden shyǵa kelgen Kalganovtyń daýsy estildi kenetten. Ol arbaǵa júgirip kelip, Mıtáǵa qolyn sozdy. Fýrajkasyz eken, Mıtá onyń qolyn alyp, qysyp úlgerdi.

— Qosh bol, marhabattym, seniń raqymshyldyǵyńdy umytpaımyn! — dedi ol tebirenip. Alaıda, arba qozǵala berdi de, olardyń qoldary ajyrasyp ketti. Qońyraý shyldyrlady — Mıtány alyp kete bardy.

Al Kalganov bolsa aýyz úıge júgirip kirip, buryshqa baryp, basyn tómen salyp, qolymen betin basyp eńirep qoıa bergen, beıne jıyrmadaǵy zińgitteı jigit emes, aq úrpek baladaı bozdap uzaq otyrǵan. O, ol Mıtányń kináli ekendigine tolyq senýge jýyq-ty! Ashshy ýaıym bılep, ómirden kúder úzýge aınalǵan ol: "Neǵylǵan jandar bul, budan soń olardy qalaı ǵana adam dersiń!" — dep ashyna aıqaı salǵan. Bul mınýtten onyń tipti bul dúnıede ómir súrgisi de kelmegen. "Qajeti ne, ómir súrýge tura ma!" — dep kúıingen opynǵan jigit.

TÓRTİNSHİ BÓLİM

ONYNSHY KİTAP

BALALAR

İ

KOLÁ KRASOTKIN

Qarashanyń bas kezi bolatyn. On bir gradýstaı qara sýyqtyń aqyry kók taıǵaqqa aınalǵan edi. Tońazyǵan jerge túsken túngi qyrbyq qardy "yzǵyryq, ótkir" jel kishigirim shaharymyzdyń tunjyraǵan kóshelerimen, ásirese bazar alańymen uıtqytyp ala jónelgen. Bulyńǵyrlanyp atqan tańmen birge qardyń ushqyndaýy da toqtaǵan. Alańǵa taıaý, Plotnıkovtardyń dúkenine jaqyn tusta, ishi-syrty muntazdaı kishigirim úı turatyn, bul bir sheneýniktiń jesiri Krasotkınanyń meken-jaıy bolatyn. Gýbernıa hatshysy Krasotkınniń ózi osydan on tórt jyldaı buryn, áldeqashan dúnıe salǵan da, otyzǵa endi ǵana jetken, áli de óte shyraıly kelinshegi osy muntazdaı uıasynda "óz kapıtalyna" turatyn. Názik minezdi, aq jarqyn kelinshek áıel atyna kir keltirmeı, ıbalyq saqtap kún keship jatqan-dy. Ol kúıeýimen ne bary bir jyldaı ǵana otasyp, oǵan bir ul taýyp bergesin, on segizdegi ýyzdaı jas kúıi jesir qalǵan. Osydan keıin ol óziniń búkil ǵumyryn kóziniń qarashyǵyndaı jalǵyz balasy Kolány tárbıeleýge baǵyshtaǵan edi. osy on tórt jyl boıy súıikti ulyn ebektegen áziz ananyń ol birdeme ǵyp aýyryp qala ma, sýyq tıe me, tentektik istep qoıa ma, oryndyqqa shyǵamyn dep qulap túse me, nemese taǵy bir bálege tap bola ma dep qudaıdyń qutty kúni záresi ketip, ele jazdaı júrip kergen qýanyshynan ýaıym-qaıǵysy kep bolǵan edi. Kolá áýeli mektepte, odan keıin bizdiń progımnazıada oqı bastaǵanda, sheshesi onyń sabaqqa daıyndalýyna kómektesý úshin balasymen birge sarlyq, ǵylymdaryn ıgerýge talaptanyp, muǵalimdermen, tipti olardyń áıelderimen de tanysqansha asyqqan, Koláǵa tıispesin, mazaqtap qol jumsamasyn dep tipti onyń shákirt joldastaryn da erkeletip, jik-jappar bolǵan edi. Aqyry, onyń osy qylyǵy balalardyń shynynda da Kolány sheshesiniń erketaıy dep mazaqtap, kúlki etýine sebep bolǵan. Biraq Kolá óziniń namysyn qorǵaı bildi. Ol batyl minezdi bala edi, synypta "keremet kúshti", epti, tabandy, ójet ári tapqyr degen qaýeset tarap, tez ornyqqan. Jaqsy oqydy, ol arıfmetıka men búkil dúnıejúzilik tarıhtan, tipti muǵalim Dardanelovtyń ózin de súrindire alady degen laqap ta taraǵan. Biraq Kolá balalarǵa kekireıip, muryn shúıire qaraǵanymen, joldastyqqa jaqsy boldy, jónsiz aqsaqtaǵan joq. Shákirtterdiń qurmet tutqanyn zańdy nársedeı qabyldap, ottarǵa ózi de dostyq iltıpatyn aıamaǵan. Eń bastysy, shama-sharyqtan aspady, qajetti jerinde ustamdylyq kórsete bildi, bastyqtardyń aldynda eń sońǵy, kókeıkesti shekten áste aspady, eger ol shekten attasa, jaı teris qylyqtyń ózi tártipsizdikke, beıbastaqtyq pen bassyzdyqqa ulasyp, tózgisiz nárse bolyp kórinetindigin túsindi. Áıtse de, ol reti kelgende naǵyz bula tentekshe asyr salyp oınaýdan tartynbaıtyn, biraq onyń bul shaldýarlanýynda ózinshe bir tapqyrlyq kórsetýge, tańyrqatyp tastaýǵa "ekstrafefer" jasaýǵa, ásempazdyq pen syrbazdyqqa tyrysýshylyq kóbirek-ti. Eń bastysy, óte namysshyl boldy. Ol osy qasarma minezimen tipti sheshesin de ózine táýeldi etip qoıǵan. Balasyna hámanda elpildep turatyn sheshesi oǵan áldeqashan baǵynyshty bolǵan edi, tek onyń maǵan nelikten "meıirimi túspeıtindigine tańym bar" degen bir ǵana oıǵa tóze almaıtyn. Oǵan uly eshbir "jibimeıtindeı" kórinetin, anasynyń tipti ony nelikten osynsha meıirimsizsiń dep kinálap eńiregende etegi tolǵan kezderi de bolǵan. Búıtkendi sýqany súımegen bala ózinen ishi-baýyry eljirep turýyn talap etkende onan saıyn qasara túsetindeı sezinetin. Biraq ol muny esh ýaqytta qasaqana istemeıtin, minezi sondaı bolsa qaıtedi, bári ózinen-ózi osylaı bop shyǵa keletin, shesheı qatelesken edi: Kolá ony óte jaqsy kóretin, onyń shákirttik tilimen aıtqanda, tek "eljiregen meıirimdilikti" ǵana unatpaıtyn. Ákesinen qalǵan shkafta birneshe kitap bar-dy. Kitap oqýǵa qumar Kolá solardyń keıbirimen tanysyp ta úlgirgen edi. Ulynyń dalaǵa shyǵyp oınaýdyń ornyna, qolyna bir kitapty alyp, shkaftyń aldynda sodan bas almaı birneshe saǵat turatyndyǵyna keıde tańǵalǵany bolmasa, sheshesi onyń bul qylyǵyna onsha ýaıym jemegen. Sóıtip, Kolá onyń jasynda áli qolyna ustatýǵa da bolmaıtyn keıbir kitaptarmen tanysyp alǵan... Áıtse de, ol esh ýaqytta údeli bir shekten shyqqan da, sońǵy kezde sheshesiniń záresin ushyrǵan, alabóten qylyq ta kórsete bastaǵan edi, ras, bul sonshalyqty sumdyq birdeńe bolmaǵanmen, naǵyz ólermen ójettik bolatyn. Osy jazda, shildede, kanıkýl kezinde, sheshesi men balasy jol túsken soń, osy aradan jetpis shaqyrym jerde, ekinshi ýeze turatyn jekjatynyń úıine bir jumaǵa qonaqqa barǵan, týys áıeldiń kúıeýi temir jol stansasynda isteıtin (bul shaharymyzǵa eń jaqyn stansa bolatyn, bir aıdan keıin Ivan Fedorovıch Karamazov Máskeýge osy stansadan attanǵan). Úıge qaıtqasyn óz progımnazıasynyń shákirtterin osy sapardan alǵan jańa áserlerimen taǵy bir tańyrqataıynshy, dep oılaǵan Kolá, stansaǵa kele salysymen temir joldy yjdaǵattan qarap kórip, onyń jumys tártibimen tanysyn alǵan. Biraq dál osy kezde onda taǵy birneshe bala bar eken, Kolá olarmen de tanysady, sóıtip bireýleri stansada, ekinshileri sol tóńirekte turatyn on eki men on bestiń arasyndaǵy alty-jeti balanyń basy quralady, ekeýi tipti bizdiń shahardiki bolyp shyǵady. Balalar kúnde asyr salyp oınap júredi, sonan soń, tórtinshi kúni me, álde besinshi kúni me, óńsheń alańǵasar bozbastar eki som qoıyp, aqylǵa syımas bir bás tigisedi, qostyń kishisi bolǵandyqtan, oǵan eresekteýleriniń tanaýyn kótere qaraıtyndyǵyna namystana ma, álde ólermendigi qystaı ma, Kolá túnde, saǵat on birdegi poıyz eterde qos relstiń aralyǵynda etpetinen jatyp, sol poıyz onyń ústinen ótkenshe tyrp etpeımin dep málimdeıdi. Ras, ol muny eki relstiń ortasynda jermen jer bolyp sozyla jabysyp jatsa, poıyzdyń kisini zaqymdamaı óte shyǵatyndyǵyna kóz jetkizgen soń ǵana aıtqan, biraq, qalaı desek te, olaı jatý ońaı bolyp pa! Kolá qos relstiń arasynda jata alamyn degeninen qaıtpady. Balalar áýeli ony kúlki qyldy, sonsoń bóspesiń, maqtanshaqsyń dep mazaqtap, onan beter eregistirdi. On bestegi bozbastardyń oǵan tym muryn shúıire qarap, "kishisinip", alǵashta ony tipti joldas dep esepteýge qomsynǵandyǵy Kolány bárinen de qatty qorlady. Sóıtip, ymyrt jabylǵasyn stansadan bir shaqyrymdaı jerge baryp, jolǵa shyqqan poıyzdyń júrisi birtindep qyzyp, júıtkı jóneletin tustan kútip alýǵa uıǵaryldy. Balalar jınaldy. Aısyz tún tastaı qarańǵy edi. Tıisti mezgil jetkende Kolá qos relstiń arasyna etpetinen sozylyp jatty. Bás tigiskenderine jaman opynǵan qalǵan beseýi júregi aýzyna tyǵylyp, záre-quty qalmaı, joldyń etegindegi butanyń túbine buǵyp jatqan. Aqyry, stansadan shyqqan poıyzdyń dúrsili estiledi. Sosyn qarańǵydan qos qyzyl shamy jarqyrap, jaqyndaǵan alyp qubyjyqtyń dybysy kúsheıe tústi. Butanyń arasyndaǵy ólerdeı qoryqqan balalar: "Túregel, qash relsten!" — dep aıqalap edi, biraq úlgermedi — poıyz zymyrap óte shyqty. Balalar atyp turyp, Koláǵa júgirdi, ol qımylsyz jatqan edi. Olar Kolány julmalap, jerden kótermekshi boldy. Mıtá tez túregelip, ún-túnsiz kómbeden tústi. Tómen túskesin: "ol senderdi qorqytaıynshy dep ádeıi qımylsyz jatty" degen; alaıda, onda Kolá shynynda da es-tússiz jatypty, biraz ýaqyt ótkesin sheshesine onyń ózi moıyndaǵan, sonymen ol "ójet bala" degen ataqqa birjola ne bolǵan. Stansadaǵy úıine qaıtyp kelgende ol shúberekteı bop-boz eken. Kelesi kúni basy zeńip, denesi qyzyp naýqastanyp ta qalady, biraq keńili shat, qýanyshty, ózine-ózi razy bolypty. Bul oqıǵa keıin, Kolá shaharǵa oralǵasyn ǵana málim bolyp, progımnazıaǵa jetip, bastyqtardyń da qulaǵyna shalynady. Sheshesi jalǵyz uly úshin bastyqtarǵa baryp qolqa salyp jalynyp-jalbarynady, aqyry jurt qurmet tutatyn bedeldi muǵalim Dardanelovtyń aralasýymen jabýly qazan jabýly qalǵan. Boıdaq jigit bolǵasyn Dardanelov talaı jyldan beri júregin tutqyndaǵan Krasotkına hanymǵa ǵashyq bop júrgende, osydan bir jyl buryn, meselim qaıta ma, álde ádepsiz kórinem be dep qysylsa da, oǵan óziniń osy ystyq sezimin bildirýge bir márte táýekel etkende; ondaı jany taza, nazqoı jesir arý onsha ketári bolmasqa tıis qoı dep armandaýǵa, óziniń keıbir jumbaq qylyqtaryna qaraǵanda, Dardanelovtyń tipti azdy-kópti haqy bar sekildi kóringenmen, buǵan kelisýdi súıikti ulyna opasyzdyq jasaýmen bara-bar sanap, Krasotkına hanym onyń bul júrek syryn, alaıda, qabyldamaı tastaǵan. Biraq Kolányń myna ólermendigi muzdy jibitkendeı kóringen soń, balasyna arasha túskeni úshin ol Dardanelovqa, alysqa meńzese de ada-kúde úmit úzbeýge ıshara bildirgen; Dardanelovtyń ózi de ardyń tazalyǵy men sypaıygershilikti qasterleıtin kisi bolǵandyqtan, onyń shyn baqytty sezinýi úshin ázirshe osynyń ózi de ábden jetkilikti-di. Ol Koláǵa jaramsaqtanýdy namys kórdi, biraq ony jaqsy kórdi, áıtse de synypta oǵan ózgelermen birdeı talap qoıyp, qatty ustady. Alaıda Kolányń ózi de muǵalimin alystan qurmettep, sabaǵyn úzdik oqydy, synypta ekinshi shákirt sanaldy, Dardanelovpen salqyn sóılesti, sóıtip Kolányń búkil dúnıejúzilik tarıhtan óte kúshtiligine, kerek bolsa onyń tipti Dardanelovtyń ózin de "súrindire" alatyndyǵyna kúlli synyp kúmánsyz sengen. Bir kúni, shynynda da, solaı boldy, Kolányń: "Troıannyń irgesin qalaǵan kim?" degen saýalyna Dardanelov jalpy halyqtar, olardyń qozǵalystary men qonys aýystyrýlary jaıynda, kóne zaman, eski ańyzdar jaıynda áńgimelep, Troıannyń irgesin qalaǵan naq kim ekendigine, ıakı ol kisilerdiń atyn atap jaýap bere almady, sonsoń bul saýaldyń ózin, nege ekeni belgisiz, tipti erikkenniń ermegi sekildi, qajetsiz birdeńe dep sanaıtyndyǵyn sezdirdi. Biraq balalar Troıannyń irgesin kim qalaǵanyn Dardanelov bilmeıdi degen senimde qalyp qoıdy. Al Kolá bolsa baıaǵy zamandaǵy shahardy kimderdiń salǵanyn, ákesinen qalǵan shkaftaǵy Smaradovtyń kitabynan oqyp alǵan-dy. Aqyry, Troıannyń irgesin naq kimderdiń qalaǵanyn bilýge balalardyń ózderi de yntyqqan edi, biraq Kolá olarǵa óziniń qupıasyn asha qoımady, sóıtip onyń bilgishtik ataq-dańqy myzǵymaı qaldy.

Temir joldaǵy oqıǵadan keıin Kolányń sheshesimen qarym-qatynasynda keıbir ózgeris týǵan edi. Anna Fedorovna (Krasotkınniń jesiri) ulynyń stansada qandaı erlik kórsetkenin estigende, záresi zár túbine ketip, tipti shalyq bop qala jazdaǵan. Sheshesiniń esi bir kirip, bir shyqqan súlesoq hali birneshe kúnge sozylǵanda shyndap sasýǵa aınalǵan Kolá budan bylaı ondaı essiz eserlik jasamaımyn dep adaldyq, aqyrǵy sózin aıtqan. Sheshesi talap etken soń, ol tipti ıkona aldynda tizerlep turyp, áke arýaǵyn aýzyna alyp ant ta bergen; "qaısar" bala sosyn "ishi-baýyry eljiregendikten" alty jasar sábıshe eńirep jylap jibergen; sóıtip anasy men balasy kún uzaqqa qaıta-qaıta qushaqtasyp, solqyldap jylaýmen bolǵan. Erteńine qaıtadan "bezbúırek" bolyp oıanǵan Kolá, áıtse de, endi uıańdaý, kishipeıildeý, salmaqtylaý jáne muńlylaý kóringen edi. Ras, arada aı jarymdaı ótkesin taǵy bir tentektigimen onyń aty tipti bizdiń bitistirýshi sýdıaǵa da málim bolǵan, biraq onyń bul jolǵy qylyǵy múlde basqa, kisi kúlerlik, jaı aqymaqtyq qanady, sonan soń qatysqany bolmasa, óziniń búldirgen eshteńesi joq bop shyqqan. Alaıda bul jaıynda oraıy kelgende keıinirek áńgime etermiz. Jalǵyz uly úshin qaltyrap, nazalana bergen sulý jesirdiń tynyshsyzdanýy ósken saıyn, Dardanelovtyń kókiregindegi úmit oty da mazdaı túskendeı edi. Bul jaǵynan Dardanelovtyń ditin uǵyp, ańsaryn ańǵarǵan Kolá, álbette, osy "sezimi" úshin ony qatty jek kórgen. Kezinde Kolányń osy jekkórinishin sheshesiniń kózinshe ashyq aıtyp, Dardanelovtyń neni kókseıtinin oǵan alystan ańǵartqan dórekiligi de bolǵan edi. Endi, temir joldaǵy oqıǵadan keıin, ol bul jóninen de óziniń kózqarasyn ol tipti shet jaǵalap tuspaldaýdan da birjola tyıylyp, sheshesiniń kózinshe Dardanelov týraly qoshemetpen sóıleýge kóshken. Al Anna Fedorovnanyń sezgish júregi muny shyn rızashylyqpen uǵa qoıatyn, biraq ony esesine úıine kelgen meımannyń aýzynan Kolányń kózinshe Dardanelovty aýyzǵa alǵan sóz shyqqanda, uıalǵanynan onyń eki beti bal-bul janyp qyzaryp ketetin edi. Mundaı sátterde Kolá qabaǵyn túıip alyp terezege qaraıtyn, nemese nan surap turǵan joq pa eken dep etiginiń julyǵyna úńile bastaıtyn, bolmasa zildene daýystap Perezvon atty jaman sabalaq tóbetin shaqyryp alatyn edi. Osydan bir aıdaı buryn taýyp ákelip, nege ekeni qaıdam, joldastarynyń eshqaısysyna kórsetpeı, úıde jasyryp ustaǵan ıtin ol birdeńege úıretip jattyqtyramyn dep ábden áýrege salyp bitken edi, aqyrynda, beıshara ıt Kolá sabaqqa ketkende, úıde ony joqtap ulıtyndy shyǵarǵan, al mektepten kelgende onyń basyna sekirip, qyńsylap erkelep, sosyn edenge sulaı ketip, qımylsyz jata qalatyn, taǵy birdeńe qylatyn qysqasy, úıretilgen nárseniń bárin, ıesiniń talap etýimen emes, tek óziniń oǵan degen shyn berilgendigi men yqylasyn sezdirý úshin ǵana kórsete bastaıtyn.

Aıtpaqshy: umytyp barady ekem, oqyrmanǵa tanys, áskerı qyzmetinen ketken shtabs-kapıtan Snegırevtiń balasy Ilúsha, ákesin shákirtterdiń "jóke saqal" dep mazaqtaǵanyna namystanyp, bir balanyń sanyna bákiniń ushyn suǵyp alyp edi ǵoı, sol bala osy Kolá Krasotkın bolatyn.

II

BALAQANDAR

Sonymen, qarashanyń úskirik jeli yzyńdaǵan bir sýyq kúni Kolá Krasotkın úıde otyrǵan edi. Búgin jeksenbi, sabaqqa barmaıdy. Mine, saǵat on birdi soqty, al onyń "óte tyǵyz sharýamen" bir jerge qalaıda barýy kerek bolsa da, omalyp otyrǵany mynaý; eresekterdiń bári óte shuǵyl da erekshe jaǵdaımen bir jaqqa ketip qalǵandyqtan osy úıge bas-kóz bop jalǵyz ózi qalsa, qalaı ketpek. Krasotkınanyń úıinde, onyń ózi turatyn páterden basqa, aýyz bólmeniń ekinshi jaǵynda jalǵa berilgen shaǵyn eki bólmeli taǵy bir páter bar-dy, onda eki jas balasymen bir áıel turatyn. Jas jaǵynan Anna Fedorovna quralyptas kelinshek onymen dos-jar qurby bop ketken-di, onyń dáriger kúıeýi áýeli Orynborǵa, sosyn Tashkent jaqqa ketkeli bir jyl bolǵan, sońǵy alty aıdan beri odan eshbir habar-oshar joq-ty; onyń basyna túsken qaıǵy-qasiretti seıiltýge Krasotkına hanymnyń dostyǵy járdemdespegende, beıshara jylap-syqtaýdan bas kótermes edi. Taǵdyrdyń tálkegi az bop júrgendeı, onyń jalǵyz kútýshi qyzy Katerınanyń oıda joqta dál senbiden jeksenbige qaraǵan túni tań aldynda bala tabatyn shyǵarmyn demesi bar ma. Muny osyǵan deıin eshkimniń sezbegeni qalaı dep úıdegilerdiń bári tańǵalysqan. Dorterdiń áıeli buǵan ań-tań bolsa da, ázirge ýaqyt barda, Katerınany shaharymyzdaǵy osyndaıda kómegi tıetin qoly epsekti kempirdikine tezirek jetkizgendi jón kórgen. Oǵan kútýshi qyzy óte qajet edi, sol sebepti osy nıetin tez iske asyrmaq bolyp ony kempirdiń úıine aparǵan soń, qasynda qalyp qoıǵan. Erteńine tańerteń, nege ekeni belgisiz, Krasotkına hanymnyń báz bireýden qysyltaıańda qol ushyn berýin ótinip, óziniń qamqorlyǵyn da aıamaı, osy sharýaǵa dostyq nıetpen tikeleı aralasyp, qolǵabys etýi qajet bolady. Sonymen, eki áıeldiń ekeýi de úıde joq-ty, al Krasotkına hanymnyń qyzmetshisi, Agafá apaı, bazarǵa ketken, sóıtip Kolá "balaqandarǵa", ıakı pátershi áıeldiń baǵýsyz qalǵan kishkentaı uly men qyzyna ýaqytsha bas-kóz bolýǵa májbúr etilgen edi. Qasynda ıti bolǵasyn Kolá úıdi jalǵyz kúzetip otyrýǵa qoryqqan joq-ty, ol Perezvondy aýyz bólmedegi sákiniń astyna "tyrp etkizbeı" jatqyzyp qoıǵan, Kolá úıde júrip aýyz bólmege kirgen saıyn ıti basyn jerden julyp alyp, arsalańdap quıryǵymen edendi sabaıtyn sebebi osydan edi, alaıda, ıesi beri kel dep ysqyryp qalmasa, ol qaıtedi. Kolá kózin alaıta qaraǵan soń, beıshara ıt qaıtadan jym bola qalatyn. Myna "balaqandardyń" jipsiz baılaǵany bolmasa, Koláǵa qysylatyndaı eshteńe joq-ty. Katerınanyń kenetten bir jaısyz oqıǵaǵa dýshar bolǵanyna Kolá, álbette, qatty qyjyrtqan, biraq ol sheshesi joqta jetimsiregen balalardy óte jaqsy kóretin edi, sábılerge arnalǵan bir kitapty olarǵa aparyp bergendigi de sondyqtan. Úlkeni, segizdegi Nastá, oqı biletin, al kishisi, jetidegi Kostá, oǵan daýystap kitap oqyǵanda qumarta tyńdaıtyn. Árıne, Krasotkınniń olardy bir qyzyqty oıynmen aldarqatýyna, ıakı ekeýin sapqa turǵyzyp qoıyp sarbaz bop oınaýyna nemese úıdiń ishinde tyǵylmaq oınaýyna da bolatyn edi. Ol buryn da talaı osylaı istegen jáne buǵan arlanbaıtyn, sol sebepti óziniń synybynda birde Krasotkın úıindegi pátershi áıeldiń qarshadaı balalarymen at bop oınaıdy deıdi, ózi beıne shetki atsha moınyn buryp, qyryndap alyp ordańdaıdy eken degen laqap ta taraǵan, alaıda, Krasotkın buǵan sasa qoımaǵan: "bul zamanda" ózim sekildi on úshtegi somadaı balalarmen at bop oınasam, bul uıat qylyq bolar edi, árıne, al eger úıimdegi "balaqandarmen oınasam — olardy jaqsy kórgendikten oınaımyn, endeshe, ne isteıtinim jóninde bireýge esep berýge mindetti emespin dep, ózine taǵylǵan kinány serpip tastaǵan-dy. Munyń esesine "balaqandardyń" ekeýi de ony keremet jaqsy kóretin edi. Áıtse de, onyń bul joly olarmen oınaýǵa murshasy keletin emes. Onyń bylaı qaraǵanda tipti óte qupıa birdede sekildi kórinetin asa mándi sharýasy bar edi, balalardy Agafáǵa tastap keteıin dese, kempirdiń bazardan qaıtyp kelmeı jatqany. Ol mezgil-mezgil aýyz bólmege shyǵyp, balalardyń esigin ashyp, olardyń ne istep otyrǵanyna qaıta-qaıta kóz salǵan; munyń aıtýymen kitap oqyp otyrǵan eki bala bul esikti ashyp qaraǵan saıyn ol qazir ishke kirip, tamasha ári qyzyqty bir oıyndy bastaıtyn shyǵar degen úmitpen oǵan aýyzdaryn ańyraıtyp únsiz kúlimdeıtin. Alaıda ózi alakóńil bop turǵandyqtan Kolá bólmege kirmegen. Saǵat on birdi soqqasyn ol, endi on mınýttan keıin "qaqbas" Agafá kelmese, ony kútpesten kete berýge birjola bekingen-di; álbette, ol keterinde "balaqandardyń" ol joqta qoryqpaımyz, eshteńeni búldirmeımiz jáne úreılenip jylamaımyz degen ýádesin alady. Ol osyndaı baılamǵa kelgennen keıin maqtaly astary qaısybir ańnyń juqa terisinen ılengen jaǵasy bar qysqy páltesin kıip, sómkesin ıyǵyna ildi; sheshesiniń "mundaı sýyqta" dalaǵa shyqqanyńda aıaǵyńa galoshyńda ile salýdy umytpasańshy dep talaı jalynǵanyna qaramastan ol aýyz bólmeden ótip bara jatyp galoshqa jerkene bir kóz saldy da, etigimen shyǵyp kete bardy. Iesiniń kıingenin kórgende Perezvon denesin bulǵaqtatyp, quıryǵymen edendi sabalap, tipti bir túrli jalynyshpen qyńsylap ta qoıǵan, biraq Kolá tym arsalańdap ketken ıtiniń erkinsip bara jatqanyn kórgennen keıin, bul onyń tártipke daǵdylanýyna zıandy bolar dep oılap, ony bir mınýt bolsa da qaıtadan sákiniń astynda ustaǵan soń, tek aýyz bólmege shyǵatyn esikti ashqasyn ǵana ony ysqyryp ózine shaqyryp alǵan. Jatqan jerinen atylyp shyqqan ıt onyń aldynda quıryǵyn bulańdatyp, taırańdaı jónelgen edi. Aýyz úıge shyqqasyn Kolá "balaqandardyń" esigin ashqan. Ekeýi burynǵysynsha kishkentaı ústeldiń basynda otyr eken, biraq kitapty alyp qoıyp, álde ne týraly kerildesip jatyr. Olar ómirde kezdesetin áralýan tótenshe oqıǵalar jóninde jıi talasyp qalatyn, ondaıda eresekteý Nastá dáıim basym túsip jatatyn edi; al Kostá, eger onymen kelispese, árqashan Kolá Krasotkınniń tóreligine júginetin, sonsoń ol qalaı dep tapsa, sheshim eki jaqqa birdeı ádil úkim bolyp qalatyn. "Balaqandardyń" bul jolǵy talas-tartysy birshama qyzyqtaý kóringendikten, Krasotkın tabaldyryqta analardyń pikir talasyna qulaq salyp kidirip qalǵan-dy. Onyń tyńdap turǵanyn kórgesin balalar onan saıyn órshelene talasty.

— Kindik ájeler sábılerdi baqshadaǵy qyryqqabat júıekteriniń arasynan taýyp ákeledi degenge men esh ýaqytta senbeımin, — dep byldyraqtaıdy Nastá qyzbalanyp. — Qazir dalada qys, eshqandaı júıek joq, endeshe, ol Katerınaǵa kishkentaı qyzdy qaıdan almaq.

— Fú! — Kolá ishteı ysqyryp qoıdy.

— Nemese bylaı: kempirler sábıdi basqa bir jaqtan ákeledi, biraq, tek kúıeýi barlarǵa ǵana beredi.

Kostá Nastádan kóz almaı, zer sala tyńdap, oılanyp turǵan.

— Nastá, sen netken zerdesizsiń, — dedi, aqyrynda, qyzbalanbaı, salmaqtap sóılegen ol, — Katerınanyń kúıeýi bolmasa, oǵan bala qaıdan kelmek?

Nastá qatty qyzaraqtap qalǵan edi.

— Sen túkke túsinbeısiń? — dedi ol ashýlanyp, — múmkin, onyń kúıeýi bolǵan shyǵar, múmkin, ol qazir túrmede otyrǵan shyǵar, áıtpese bala tabýshy ma edi.

— Onyń kúıeýi túrmede me edi? — dep surady Kostá baısaldy únmen.

— Nemese bylaı bolýy da múmkin, — dep óziniń alǵashqy joramalynan aınyp shyǵa kelgen Nastá inisiniń sózin bólip jiberdi. — Seniki durys, onyń kúıeýi joq, biraq kúıeýge tıgisi kelgen, sóıtip qalaı kúıeýge shyǵar ekem dep kúndiz-túni oılap júrgende, kúıeýge tıe almasa da, balaly bolǵan.

— Á, solaı ma edi, — dep kelise ketti múlde júni jyǵylǵan Kostá, — sen maǵan muny buryn nege aıtpadyń, men qaıdan bilem.

— Al, balalar, — dedi Kolá bólmege kirgen soń, — baıqaımyn, senderden saq júrmese bolmas!

— Perezvondy ala ketesiz be? — Kostá yrjıyp kúlgesin, saýsaǵyn syrtyldatyp ıtti shaqyra bastady.

— Balaqandar, meniń qınalyp turǵanym, — dep bastady Krasotkın mańǵazsyp, — maǵan kómektespeseńder bolatyn emes: Agafá, árıne, tabanynan saýǵan, áıtpese osy ýaqytqa deıin ol qaıda júr, meniń bir jaqqa ketýim kerek, bul osylaı dep uıǵarylyp, qol qoıylǵan másele. Qalaı, meni jiberesińder me, joq pa?

Balalar bir-birine sasqalaqtap qarady, olardyń yrjıǵan júzinen abyrjyǵandyq sezile bastady. Olar, áıtse de ózderinen neni talap etip turǵanyn áli tolyq túsinbegen-di.

— Men ketkesin tentektik jasamaısyńdar ma? Shkafqa shyqpaısyńdar ma, aıaqtaryńdy syndyryp almaısyńdar ma? Men joqta birdeńeden qorqyp jylamaısyńdar ma?

Balalardyń júzi sumdyq jabyrqap sala berdi.

— Onyń esesine men senderge bir keremet nárseni kórseter edim; meniń kishkentaı ǵana mys zeńbiregim bar, oǵan kádimgi shyn oq-dárini salyp atýǵa bolady.

Muny estigende balalardyń júzi qaıtadan jadyrap ketti.

— Qane kórsetińizshi, — dedi kózi jaınańdaǵan Kostá, Krasotkın sómkesine qolyn salyp, kishkentaı qola zeńbirekti alyp shyǵyp ústelge qoıdy.

— Kórgileriń kelse, mine! Qarańdarshy, kishkentaı dońǵalaqtary da bar, — dep Kolá oıynshyqty ústeldiń ústimen syrǵytty, — odan atýǵa da bolady. Oq salyp atý kerek.

— Óltirmeı me?

— Kózdep atsań árıne, óltiredi. — Krasotkın oq-dárini qaıda salý keregin, sosyn domalaq oqpen qalaı oqtaýdy túsindirdi, otaldyratyn kishkentaı tesikti kórsetti, atqan kezde zeńbirektiń keıin tebetin sáti de bolatyndyǵyn eskertti. Balalar onyń bul áńgimesin keremet qushtarlana tyńdady. Olardyń qıalyn ásirese zeńbirektiń keıin tóbetin kezi de bolatyny qaıran qaldyrdy.

— Al oq-dárińiz bar ma? — dep surady Nastá.

— Bar.

— Oq-dárińizdi de kórsetińizshi, — dedi daýsyn sozyp, jalynǵandaı jymıa kúlgen Nastá.

Krasotkın qolyn sómkesine taǵy da súńgitip jiberip, shynynda da bir shókim oq-dári salynǵan kishkentaı quty men qaǵazǵa oralǵan birneshe domalaq oqty alyp shyqty. Ol tipti qutynyń tyǵynyn alyp, oq-dáriden alaqanyna salyp ta kórsetti.

— Tek otqa saq bolý kerek, áıtpese gúrs etip jarylǵanda, bárimizdiń byt-shytymyzdy shyǵarady. — dep qasaqana qorqytyp qoıdy Krasotkın.

Balalar oq-dárige qorqa-qorqa kóz salǵanmen, buryn kórmegen nárseni kórip bir raqattanyp qaldy. Biraq Kostáǵa domalaq oqtar kóbirek unady.

— Al oq otqa janbaı ma? — dep surady ol.

— Oq janbaıdy.

— Onda maǵan birneshe oq berińizshi, — dedi Kostá jalynyshty únmen.

— Saǵan azǵana bermeı bolmas, mine, ala ǵoı, tek shesheńe men berdi dep aıtyp qoıma. men qaıtyp kelgenshe dymyńdy shyǵarmyz, jaraı ma, áıtpese ol muny oq-dári shyǵar dep oılap qorqyp, senderdi quryp júrer.

— Mamam, bizge esh ýaqytta shybyq tıgizgen emes. — dedi oǵan ile-shala jaýap qatqan Nastá.

— Ony bilem ǵoı, men ánsheıin ásireleńkirep jatyrmyn. Sender mamalaryńdy eshqashan da aldamańdar, tek osy joly — men qaıtyp kelgenshe ǵana tisterińnen shyǵarmańdar. Qalaı balaqandar, júre bereıin be, joq pa? Men joqta qorqyp, jylap júrmeısińder me?

— Jy-la-aı-myz, — dep yńyrsyp bastady Kostá.

— Jylamaǵanda she, jylaımyz! — dedi Nastá da úreıli únmen inisin qostap.

— Oh, balalar, balalar, qorqaıyn dedim men senderden. Amal joq, balapandar, senderdi kúzetip qansha otyrarymdy qudaı biledi. Al ýaqyt ótip barady, men keshigip baram, ýh!

— Perezvonǵa ólgenińshe jata qal dep buıyryńyzshy, — dep ótindi Kostá.

— Basqa ne isteımiz, jaraıdy, onda Perezvonmen oınaıyq. Perezvon, psı! — Sóıtip, Kolá ıtime jarlyq etýge kiristi, al Perezvon biletin ónerin kórsete bastady. Bul úlkendigi kádimgi qorada júretin ıtterdeı, sur-aqshyl-kók tústi sabalaq ıt edi. Oń kózi qısyq, sol qulaǵy, nege ekeni belgisiz, qıyq bolatyn. Ol qyńsylap sekirdi, tik turdy, artqy eki aıaǵymen júrdi, edenge shalqasynan qısaıa ketip, beıne ólgen ıtshe, tórt aıaǵyn kóterip, qımylsyz jata qaldy. Dál osy sońǵy sátte esik ashylyp, bazardan satyp alǵan azyqtaryn salǵan túıinshekterdi kótergen Agafá kirip keldi; Krasotkına hanymnyń úı kútýshisi qyryqtardaǵy shubar bet, jýan áıel edi. Ol kirgen boıynda sol qolyndaǵy túıinshegin tómen túsirgen kúıi edende jatqan ıtke qarap qaldy. Agafányń kelýin qanshama asyǵa kútse de, Kolá oıyndy úzgen joq, Perezvondy sol qalpynda taǵy biraz jatqyzǵasyn ǵana, aqyry, oǵan ysqyryp qalyp edi, ıt ornynan atyp turyp, óziniń boryshyn ótegenine máz bolyp arsalańdap sekire bastady.

— Qaraı gór mynaý ıtti! — dedi Agafá ǵıbratty únmen.

— Áıel násili, sen nege osynsha keshiktiń? — dep surady Krasotkın tiksinip.

— Olaı deıtin sen kimniń shikirásisiń!

— Kimniń shikirási?

— Iá, shikirási. Keshiksem keshigem, onda seniń ne sharýań bar, — dep kúńkildedi peshtiń aldynda kúıbeńdep júrgen Agafá; biraq onyń daýsynan eshqandaı narazylyq pen ashý-yza sezilmeıdi, qaıta kerisinshe, pysyqaı baıbatshanyń betinen alýdyń bir reti kelgenine qýanǵandaı, tym razy sekildi.

— Áı, sholaq aqyl kempir, — dedi Krasotkın dıvannan túregelip jatyp, — jaryq dúnıedegi qasıetti nárseniń bárin, oǵan qosa taǵy birdeńelerdi aýzyńa alyp, men joqta myna balaqandarǵa bas-kóz bolamyn dep maǵan ant ete alamysyń. Men bir jaqqa ketemin qazir.

— Meniń saǵan ant berýimniń keregi ne? — dep kúldi Agafá,— men olardy onsyz da baǵamyn.

— Joq, eger olardy baqpasam, janym jannamǵa ketsin dep ant etpeseń ketpeımin.

— Maǵan ketpegeniń jaqsy. Dala aıaz, úıde otyr.

— Balaqandar, — dedi Kolá eki balaǵa qarap, — men qaıtqansha nemese shesheleriń kelgenshe, onyń da oralatyn ýaqyty áldeqashan ótip ketti, mynaý áıel senderdiń qastaryńda bolady. Sáskelik tamaqtaryńdy da beredi. Agafá, mynalarǵa júrek jalǵarlyq birdeńe beresiń ǵoı?

— Berýge bolady.

— Qosh bolyńdar, balapandar, sender úshin endi ýaıym jemeımin. Al sen, ájetaı, — dedi mańyzsyǵan pishinmen kúbirlep sóılegen ol, Agafányń janynan ótip bara jatyp, — qatyndardyń Katerına jónindegi daǵdyly myljyńymen mynalardyń basyn qatyrmassyń, olardyń sábıligine janyń ashyr dep oılaımyn. Perezvon, ısı!

— Áı, sen qudaı atqandy ma, — dedi Agafá eshbir qyltyń-syltyńsyz. — Kisi kúlerlik tipti! Mundaı sózderiń úshin seniń ózińdi taıaqtap alar ma edi.

III

SHÁKİRT BALAQAN

Biraq endi Kolányń qulaǵyna eshteńe kirmegen. Aqyry úıden shyǵa alǵany qandaı jaqsy boldy. Qaqpadan shyqqasyn ol jan-jaǵyna qarap: "Aıaz eken ǵoı!" dep ıyǵyn qıqańdatqannan keıin kóshemen týra júrdi, sosyn oń qoldaǵy sholaq kóshege túsip, bazar alańyna qaraı bettedi. Ol alańǵa bir úı qalǵanda toqtap turyp, qaltasynan ysqyryǵyn shyǵaryp, qatty ysqyryp bireýge men keldim dep qaqpa aldynan belgi berdi. Arada bir mınýt ótpesten on birlerdegi narttaı bala ishten shyǵa keldi; ol da ústine jyly, taza, tipti sándi derlik pálte kıgen. Bul bir aýqatty sheneýniktiń balasy, daıarlyq synypta oqıtyn (al Kolá Krasotkın odan eki synyp joǵary oqıtyn) Smýrov degen bala edi; onyń áke-sheshesi Krasotkındi aty-shýly tentek dep eseptep, balasynyń Kolámen oınaýyna ruqsat etpeıtin, sol sebepti Smýrov, tegi, úıden qashyp shyqsa kerek. Eger oqyrman umytpasa Smýrov osydan eki aıdaı buryn ordyń ar jaǵynda turǵan Ilúshaǵa tas laqtyrǵan balalardyń ishinde bolǵan jáne sonda Alesha Karamazovqa Ilúsha jaıynda baıandap bergen bala edi.

— Krasotkın, meniń seni kútkenime tabandatqan bir saǵat boldy, — dedi Smýrov batyl pishinmen, sodan keıin olar alańǵa qaraı júrdi.

— Bir sebeppen keshigip qalǵanym, — dep jaýap qatty Krasotkın. — Menimen birge júrgeniń úshin taıaq jemeısiń be?

— O ne degeniń, meni urady dep kim aıtty? Perezvondy erte kelgensiń be?

— Iá, Perezvondy da ala keldim!

— Ony da erte barasyń ba?

— Iá, erte baramyn.

— Ah, Jýchka bolsa ǵoı!

— Qaıdaǵy Jýchka. Ol joq endi. Jýchka zym-zıa joǵaldy emes pe.

— AH, bylaı desek qaıtedi, — dedi kenet toqtaı qalǵan Smýrov,— Ilúsha Jýchka da sabalaq ıt edi, Perezvon sekildi ol da býryl, sur bolatyn degen-di, — endeshe, sol Jýchka osy ıt desek qaıtedi, múmkin, ol ılanyp qalar?

— Shákirt balaqan, ótirikten aýlaq bol, bul bir; tipti izgilikti iske bola da ótirik aıtpa, bul eki. Eń bastysy, sen onda meni keledi degennen basqa eshteńeni byqsytpaǵan bolarsyń dep oılaımyn.

— Qudaı saqtasyn, men bárin túsinem ǵoı. Alaıda Perezvonmen onyń kóńilin aýlaı alar ma ekenbiz, — dep kúrsindi Smýrov.

— Bilesiń be: onyń ákesi, kapıtan, álgi jóke saqal, búgin oǵan bir kúshik, tumsyǵy qaraıǵan naǵyz medelán kúshigin ákep beremin degen edi, sol kúshikpen ol Ilúshany jubatarmyn dep oılaıdy, áı qaıdam?

— Al Ilúshanyń hali qalaı ózi?

— Ah, jaman, jaman ǵoı. Kókirek aýrýy bolý kerek. Aqyl-esi durys, tek tynys alǵany unamaıdy, demige beredi. Taıaýda ol dalaǵa shyqqym keledi degen soń, etigin kıgizip edik, aıaǵyn basa almady. "Ah, áke, men saǵan eski etigim jaman dep aıtyp edim ǵoı, onymen buryn da júre almaýshy edim" — deıdi. Ol aıaǵyn basa almaǵanyna etigi kinály dep oılaıdy, al shyndyǵynda ol álsirep bitken. Bir jumaǵa jete almas. Gersenshtýbe kelip turady. Endi olar taǵy da baı, aqshasy kóp.

— Surqıalar ǵoı.

— Kimdi aıtasyń?

— Dárigerlerdi, jalpy emshi-domshylardyń bárin, álbette, jáne keıbireýlerin de aıtamyn. Men medısınany moıyndamaımyn. Paıdasyz mekeme. Biraq men munyń bárin zertteımin áli. Senderdiki, alaıda, neǵylǵan eljirektik bul? Sender onda, tegi, búkil synyp bop baryp júrgen shyǵarsyńdar, solaı ǵoı?

— Joq, bárimiz emes, onda baryp júrgender on shaqty bolyp qalar, kún saıyn barady. Eshteńe etpeıdi.

— Meni tańǵaldyratyny — osynyń bárindegi Alekseı Karamazovtyń róli: sumdyq qylmysy úshin aǵasyn búgin bolmasa, erteń sottaıyn dep jatqanda, ol sonshama ýaqytyn balalarmen birge qaıdaǵy bir eljirektikke jumsaıdy!

— Bul arada eshqandaı eljirektik joq. Ilúshamen tatýlasamyn dep óziń de baraıyn dep otyrsyń ǵoı.

— Qaıdaǵy tatýlasý? Kisi kúlerlik sóz ǵoı mynaýyń. Alaıda, men ózimniń qylyǵymdy bireýdiń talqyǵa salýyna kóne almaımyn.

— Seniń kelgenińe Ilúsha qatty qýanatyn shyǵar! Bul onyń qaperine de kirmeıdi. Aıtshy, seniń kópke deıin barǵyń kelmegeni nelikten? — dep surady kenet Smýrov qyzbalanyp.

— Súıikti balaqanym, bul meniń óz erkim, seniń sharýań emes. Men óz betimen baramyn, óıtkeni men osylaı dep uıǵardym, al senderdiń bárińdi onda Alekseı Karamazov alyp bardy, demek, aıyrmasy bar. Sosyn, sen qaıdan bilesiń, men, bálkim, onda áste tatýlasý úshin bara jatpaǵan bolarmyn? Aqymaqtyq sózdiń qajeti ne.

— Bizdi Karamazov aparǵan joq, múlde ol emes. Bizdiń balalar onda ózderi bara bastaǵan, árıne, alǵashta oǵan erip barǵanymyz ras. Eshqandaı ersilik, eshqandaı zerdesizdik bolǵan joq. Áýeli bireýi, sosyn ekinshisi. Bizdiń kelgenimizge ákesi qatty qýandy. Sen bilesiń be, eger Ilúsha ólse, ol jyndanyp ketedi. Ilúsha onyń kóz aldynda sónip bara jatyr ǵoı. Bizdiń Ilúshamen tatýlasqanymyzǵa ol qalaı qýandy. Ilúsha seni surady, ózge eshteńe degen joq. Birdeńeni suraıdy da, únsiz otyryp qalady. Onyń ákesi ne jyndanady, ne asylyp óledi. Bilesiń be, ol aq nıetti adam, ana joly qatelik ketti. Bárine anaý óz ákesin ózi óltirgen azǵyn kinály, ol onda beısharany sabap tastady ǵoı.

— Degenmen, Karamazov bir jumbaq jan. Men onymen áldeqashan-aq tanysyp alatyn edim, biraq keıbir jaǵdaıda tákappar bolǵandy unatamyn. Sonsoń, meniń ol jóninde óz pikirim bar, tek ony áli tekserip, túsindirý kerek.

Kolá mardymsyp úndemeı qaldy, Smýrov ta úndemedi. Smýrov, álbette, Kolá Krasotkınniń aldynda tabynatyn, sondyqtan onymen teńesýdi tipti oıyna da almaıtyn. Endi ol Krasotkınniń onda barǵanyna qushtar edi, óıtkeni Kolányń "óz erkimmen baramyn" dep túsindirýi tegin emes, demek, bul arada Kolányń tek endi ǵana, naq búgin barmaqshy bolǵanynda bir gáp bar dep oılaǵan. Olar bazar alańymen kele jatqan, bul joly onda kelgen arbalar tolyp ketipti, satýǵa ákelgen qus ta kóp eken. Shaharlyq qatyndar jappalarynyń astynda dóńgelek nan, jip, taǵy birdeńe satyp tur.

Jeksenbidegi osyndaı jıyndardy bizdiń shaharda ańǵaldyqpen jármeńke dep ataıdy jáne de jyl boıy ondaı jármeńkeler kóp bolady. Perezvon óte kóńildi, birese ońǵa, birese solǵa burylyp, birdeńeni ıiskelegen bolyp, sońymyzdan zyr qaǵyp keledi. Basqa ıttermen ushyrasyp qalǵanda, olarmen ózderiniń erejesi boıynsha, alabóten yqylaspen ıiskelesedi.

— Smýrov, men realızmdi, ómir shyndyǵyn baqylaǵandy unatamyn, — dep Kolá kenet sóz bastady. — Sen ıtterdiń bir-birimen kezdeskende qalaı ıiskelesetinin baıqadyń ba? Bul arada olardyń bárine ortaq tabıǵattyq nendeı bir zańy bar bolýǵa tıis.

— Iá, tipti kúlkiń keledi.

— Kúlkili eshteńe joq, sen qatelesesiń. Soqyr senimnen arylmaǵan adamǵa qalaı kórinse olaı kórinsin, biraq tabıǵatta kúlkili eshteńe joq. Eger ıtter paıymdap, synaýǵa qabiletti bolsa, onda olar adamdardyń jáne olardyń ámirshileriniń arasyndaǵy áleýmettik qatynastardan kúlkili jaıttardy áldeqaıda kóp tappasa, az tappas edi; muny qaıtalap aıtyp jatqanym, bizde zerdesizdiktiń óte kóptigine men kámil senemin. Rakıtkınniń aıtqan oıy bul, ǵajap oı. Smýrov, men sosıalıspin.

— Sosıalıs degen ne? — dep surady Smýrov.

— Bul adamdar bir-birimen teń jáne barlyǵynyn ortaq bir ǵana ıeligi bolady, neke degen bolmaıdy, din men barlyq zańdar jóninen de árkimniń óz erki ózinde,qalǵan basqa jaǵy da osylaı bolady degen sóz. Sen áli jassyń, muny túsiný qıyn saǵan. Alaıda dala shyńyltyr eken.

— Iá. On eki gradýsty. Baǵana ákem termometrden qaraǵan.

— Smýrov, seniń baıqaǵanyń bar ma: qystyń ortasynda, on bes gradýs nemese tipti on segiz gradýs aıaz bolǵanda da, sýyq onsha sezilmeıdi, al qazir, mysaly, qystyń basynda qar áli juqa kezde kenetten túsken on eki gradýs aıazdyń ózi ájeptáýir seziledi. Bul sýyqqa áli daǵdylana qoımaǵandyqtan. Adam daǵdylanǵysh qoı, ol barlyǵyna, tipti memlekettik jáne saıası qatynastarǵa da daǵdylanyp alady. Daǵdy — eń basty kúsh. Áıtse de, ana mujyqty qarashy, kisi kúlerlik.

Kolá arbasynyń janynda bıalaıly qolyn soǵyp jylytyp turǵan, júzi jyly, tulyp kıgen eńgezerdeı mujyqty kórsetken edi. Onyń salbyraǵan aqsary saqalyn qyraý basqan eken.

— Myna mujyqtyń saqalyna muz qatypty! — dedi Kolá onyń janynan óte bergende, mazaqtaǵandaı qatty daýystap.

— Saqalyna muz qatqan jalǵyz men emes, — dep baısaldy jaýap berdi mujyq ǵıbratty áýenmen.

— Oǵan nege tıisesiń, — dedi Smýrov.

— Oqa emes, ol ashýlanbaıdy, jaqsy kisi, Matveı, qosh bol.

— Qosh.

— Seniń atyń Matveı me edi?

— Matveı. Sen, nemene, bilmep pe eń?

— Bilgen joqpyn; jaı jobalap aıtyp edim.

— Áı, bátshaǵar-aı. Shákirtsiń ǵoı, sirá?

— Shákirtpin.

— Qalaı, taıaqtap tura ma?

— Eptep qana.

— Aýyra ma?

— Nege aýyrmasyn.

— Ah, darıǵa-aı! — dep mujyq tereń kúrsindi.

— Qosh bol, Matveı.

— Qosh, aman bol, súıkimdi balaqaıym.

Balalar óz jónimen kete bardy.

— Jaısań mujyq eken, — dedi Kolá qasyndaǵy Smýrovqa. — Men halyqpen suhbattasqandy unatamyn jáne de ony ádiletti baǵalaýǵa hámanda qýanyshtymyn.

— Sen oǵan bizdi urady dep nege ótirik aıttyń? — dep surady Smýrov.

— Onyń da kóńilin jubatý kerek emes pe?

— Qalaı?

— Kóresiń be, Smýrov, birdeńeni erinniń emeýrininen ańǵarmaı, qaıtalap suraǵanda, meniń qıtyǵyp qalatynym bar. Keı nárseni tipti túsindirý de kıyn. Mujyqtyń oıynsha, shákirtti urady jáne urýǵa tıis te: mektepke barsa, taıaq jemese — bul qalaı? Shybyq tıgizbeıdi desem, ol opynyp qalmaı ma. Áıtse de, sen muny túsine almaısyń ǵoı. Halyqpen tilin taýyp sóılesý kerek.

— Tek eshkimge tıispeı, jaı júr, áıtpese, ótkende ana bir múttáıimǵa uqsap, birdeńege ushyrap júrermiz.

— Sen, nemene, qorqasyń ba?

— Kúlmeshi. Kolá, qudaı aqyna qorqamyn. Ákem bulqan-talqan bolady. Meniń senimen birge júrýime qatań tyıym saldy.

— Ýaıymdama, bul joly túk te bolmaıdy. Natasha, sálemet pe, — dep daýystady ol jappanyń astynda saýda jasap turǵan kelinshekke.

— Qaıdaǵy Natashany aıtasyń, meniń atym Mará, — dep tiksindi áli tuǵyrdan taımaǵan áıel.

— Mará bolsań, tipti jaqsy, qosh bol.

— Sotqar nemeniń kip-kishkentaı bolyp ap tilin súıreńdetýin!

— Senimen sóılesýge qazir ýaqytym joq, kelesi jeksenbide aıtarsyń, — dep qolyn bulǵady Kolá, beıne kelinshekke bul tıispeı, buǵan ol jabysqandaı.

— Dámesiniń zoryn, jeksenbide men saǵan ne aıtýym kerek? Ózi tıisip turyp, istep turǵanyn myna sotqar nemeniń, — dep bajyldady Mará, — sendeı aty-shýly jábirshini taıaqtaıtyn kisi joq!

Jappanyń astynda Marámen birge saýda jasaýshy áıelder buǵan kúlip jatqan kezde, dúkenderdiń qaltarysynan etegi shubatylǵan kók shekpendi, basynda kúnqaǵarly fýrajkasy bar, áli jastaý, kúreń sary buıra shashty, ashýly bireý shyǵa keldi; túri kópestiń pirkázshigine uqsaıdy, bizdiń shaharlyq emes, tegi, syrttan kelgen kisi bolý kerek. Áldenege tuldanýly eken, Kolány kórgen jerden oǵan judyryǵyn túıdi.

— Men seni bilemin, — dep aıqaılady ol ashýlanyp, — men seni bilemin!

Kolá oǵan tesireıe qarady. Ol óziniń bul kisimen qandaı jaǵdaıda ustasyp qalýy múmkin ekenin esine túsire almady. Biraq ol kóshede júrgeninde áldekimdermen az ustasty ma, barlyǵy birdeı jadynda qala ma.

— Nemene, tanyp turmysyń? — dep surady ol kekesindi únmen.

— Men seni bilemin! Men seni bilemin! — dep betaldy qaıtalaı berdi meshanın.

— Bilseń, ózińe jaqsy. Al, qosh, senimen sóılesýge ýaqytym joq!

— Nege sotqarlanasyń? — dep aıqaılady meshan. — Sen taǵy da buzaqylana bastadyń ba? Men seni bilemin! Sen taǵy da sotqarlyǵyńdy bastadyń ba?

— Men sotqarlyq jasaımyn ba, joq pa, bul, aǵaıyn, seniń sharýań emes, — dedi Kolá, toqtap turyp, ony kózimen sholyp.

— Qalaı meniń sharýam emes.

— Solaı, ol seniń sharýań emes.

— Onda bul kimniń sharýasy? Kimdiki ol? Kimdiki deımin?

— Bul, aǵaıyn, endi Trıfon Nıkıtıchtiń isi, seniki emes.

— Trıfon Nıkıtıchiń kim ol? — dep ańyryp qalǵan jigit burynǵysynsha qyzaraqtap Koláǵa tesireıe qarady. Kolá ony kózben mańǵazdana bir sholyp ótti. Sonsoń kenetten:

— Voznesenege baryp pa ediń? — dep shuqshıa surady qatqyl únmen.

— Qaıdaǵy Voznesene? Nege? Joq, barǵan joqpyn, — dedi sasqalaqtaıyn degen jigit.

— Sabansevti bilýshi me ediń? — dep surady Kolá onan saıyn shuqshıa túsip.

— Sabansevi kim taǵy? Joq, bilmeımin.

— Onda óz obalyń ózińe! — dep qolyn bir-aq siltegen Kolá, tipti Sabansevti de bilmeıtin meńireýge sózimdi nesine qor qylamyn degendeı, ońǵa qaraı jalt burylyp, óz jónimen kete bardy.

— Áı, toqtaı turshy! Álgi Sabanseviń kim edi? — dedi endi ǵana esin jıǵan jigit, taǵy da abyrjýǵa aınalyp. — Anaý ne dep ketti ózi? — Ol endi saýdager áıelderge ańyraıa qarady.

Áıelder qarqyldap kúldi.

— Qý bala eken, — dedi áıelderdiń biri.

— Qaıdaǵy Sabansevti aıtty álgi? — dep jigit oń qolyn sermep, damylsyz qaıtalaı berdi.

— A, ol álgi, Kýzmıchevtardyń qyzmetshisi bolǵan Sabaneevti aıtqan shyǵar, ol, álgi, osylaı bolýǵa tıis, — dep joramaldady ekinshi áıel.

Jigit oǵan odyraıa qarady.

— Kýz-mı-chevta deımisiń? — dep qaıtalap surady álgi áıel, — onyń aty Trıfon ba edi? Ol, Trıfon emes, Kýzma bolatyn, jańaǵy bala Trıfon Nıkıtıch dedi, demek, ol emes.

— Ol, bilgiń kelse, Trıfon da, Sabaneev te emes, ol Chıjov, — dep ilip áketti osyǵan deıin tis jarmaı, baısaldy tyńdap turǵan úshinshi áıel, — onyń aty Alekseı Ivanych Chıjov, Alekseı Ivanovıch.

— Naq solaı, Chıjov, ol durys aıtady, — dep kámil senimmen rastady tórtinshi áıel.

Eseńgiregen jigit birese ana áıelge, birese myna áıelge qarady.

— Menen nege surady ony, jarańdar-aý, aıtsańdarshy, ol nege surady! — dep aıqaılady kúıgelekteı bastaǵan jigit, —"Sabaneevti bilýshi me ediń?" — deıdi. Onyń Sabaneevi kim ekenin saıtan biledi!

— Sen-daǵy bir zerdesiz ekensiń-aı, Chıjov, Alekseı Ivanovıch Chıjov dep aıtyp tursaq, bul Sabaneev deı beredi! — dep zekip tastady ony saýdager áıelderdiń biri.

— Chıjovtyń kim? Qandaı adam ol? Eger bilseń, aıta qoıshy.

— Anaý jaz boıy bazardan shyqpaǵan uzyn tura, sý muryn she?

— Jarandar-aý, aıtyńdarshy, mynanyń Chıjovy kimge dári, a?

— Chıjovtyń kimge dári ekenin men qaıdan bileıin.

— Onyń saǵan nege keregin kim bilipti, — dep ilip áketti ekinshi áıel, — muny sen óziń bilmeseń, men bilem be, áıtpese nege dyzalaqtaısyń. Aqymaq bolmasań, ol bizge emes, saǵan aıtty ǵoı. Álde shynynda da bilmeısiń be?

— Kimdi?

— Chıjovty.

— Chıjovtaryńmen basymdy qatyrmaı, aýlaq júrińdershi! Qazir men onyń sazaıyn tartqyzam! Ol meni mazaq qyldy!

— Chıjovtyń sazaıyn beresiń be! Álde ol seni sabaı ma! Sendeı aqymaqty kórsem kózim shyqsyn!

— Sen qatyn da tiliń súıreńdegen bir zarjaq ekensiń, men Chıjovty emes, ana balany sabaımyn dedim, endi bildiń be! Ustańdar, ustańdar anany, meni mazaqtaǵany úshin sazaıyn berem qazir!

Qatyndar kúlip jatyr. Kolá olardan alystap bara jatqan, onyń qyby qanǵanǵa uqsaıdy. Smýrov janynda keledi, arttaǵy shýyldasqan topqa burylyp qarap qoıady. Koláǵa eremin dep bir pálege ushyramasam jarar edi dep áli de qoryqqanymen, ol da kóńildi.

— Sen odan qaıdaǵy Sabaneevti suradyń? — dedi Kolá onyń jaýabyn aldyn ala sezgen pishinmen.

— Ony men qaıdan bilem? Endi olar keshke deıin shýyldasady. Men qoǵamnyń barlyq jikterindegi aqymaqtarǵa qozǵaý salyp qoıǵandy unatamyn. Áne taǵy bir mılaý tur, anaý mujyqty aıtam. Jadyńnan shyǵarma, "aqymaq fransýzdan asqan zerdesizdi izdep taba almaısyń" demeı me, biraq orystyń surqy da ózin sezdirip turady. Ana qarashy, anaý mujyqtyń keshsheligi betinde jazýly turǵan joq pa, a?

— Oǵan tıispe, Kolá, toqtamaı óte shyǵaıyq.

— Oǵan birdeńe demeı qalaı ótpekpin, mine, bastadym. Áı! Sálemetpisiń, mujyǵym!

Jaıbaraqat kele jatqan eńgezerdeı mujyq basyn kóterip, sálemdesken balaǵa qarady; jalpaq beti jabalǵylaý, saqaly kókshýlan tartqan, azdap iship alǵan bolý kerek.

— Eger qaljyń bolmasa, al, amanbyz, — dep baıaý jaýap qatty ol.

— Al qaljyńdasam qaıter edińiz, — dep kúldi Kolá.

— Qaljyńdasań — qaljyńda, onda ne tur. Oqasy joq. Qudaıym ázil-qaljyńnan aıyrmasyn.

— Keshir, aǵaıyn, qaljyńdap em.

— Qudaı keshirsin.

— Sen óziń keshiremisiń?

— Shyn nıetimmen keshiremin. Kete ber.

— Olaı bolsa, onda sen, tegi, aqyldy mujyq boldyń ǵoı.

— Senen góri aqyldyraq shyǵarmyn, — dep kenetten, burynǵysynsha salmaqty jaýap berdi mujyq.

— Asyra aıtqan joqsyń ba? — dedi abyrjyńqyrap qalǵan Kolá.

— Shyn aıtam.

— Seniki jón shyǵar.

— Solaı ma eken, aǵaıyn?

— Qosh bol, mujyq.

— Qosh.

— Mujyqtar ár túrli bolady, — dedi Kolá biraz únsizdikten keıin Smýrovqa. — Ózim de sezip em aqyldy mujyqqa tap bolatynymdy. Halyqtyń aqyl-parasatyn moıyndaýǵa men árqashan daıynmyn.

Alystaǵy shirkeý saǵaty on bir jarymdy soqty. Balalar asyǵýǵa aınaldy, sóıtip shtabs-kapıtan Snegırevtiń úıine deıin aıaqtaryn jedeldete basyp. bir-birine ún qatpady deýge bolady. Úıge jıyrma qadamdaı qalǵanda Kolá toqtap turyp, Smýrovty endi úıge kirip, Karamazovty osy araǵa ertip kelýge jumsady.

— Aldyn ala ıiskesip almaı bolmaıdy, — dedi ol Smýrovqa.

— Ony shaqyryp ákelýdiń qajeti ne, — dep kelispedi Smýrov, — osylaı birge baraıyq, seniń kelgenińe máz bop qalady bári de. Aıazda turyp tanysyp qaıtesiń?

— Ony aıazǵa nege ertip shyǵý keregin men ózim bilemin, — dep qatal kesip tastady Kolá (ol mundaı "balapandarmen" osylaı sóıleskendi unatýshy edi), budan keıin Smýrov onyń ámirin oryndaýǵa júgire jónelgen edi.

IV

JÝCHKA

Kolá tákappar keıippen dýalǵa súıenip turyp, Aleshanyń kelýin kútken edi. Iá, onyń Karamazovpen kópten beri tanysqysy kelip júrgen. Balalardan ol týraly biraz jaıttardy da estip bilgen de, biraq osyǵan deıin Alesha jóninde oǵan birdeńe deı bastasa, muny jaratpaǵan syńaı tanytyp, ol týraly aıtylǵan pikirlerge qulaq salǵanmen, arasynda ony tipti "synap" alatyny da bar-dy. Alaıda, onymen tanysýǵa ishteı óte qushtar bolatyn: Alesha týraly estigen áńgimeleriniń bárinde onyń janyn súısindirip, ony onan saıyn eliktirgen tartymdy birdeńe bar edi. Sonymen, munyń ózi ol úshin bir mańyzdy sát tuǵyn; birinshiden, uıatqa batyp qalmaı, táýelsiz kisi ekenińdi tanytýyń kerek: "Áıtpese, on úshtegi bala ǵoı dep maǵan da ana balalarǵa qaraǵanyndaı qarap júrer. Ol balalar kim edi sonshama? Kezdeskende surap kórem odan. Alaıda, boıymnyń tapaldyǵynan-aq kóresińdi kóretin boldym. Anaý Týzıkovty qarashy, jasy kishi bolsa da, menen qalqyńqy ǵoı. Bir táýiri, qıanatyma qarap meni eshkim aqylsyz demeıdi, sulý emesimdi bilemin, syqpytym ońyp turǵan joq, biraq bet álpetim zerdesiz emes. Onymen onsha ashyla sóılespeý kerek shyǵar, eger kórgen jerden jalbaqtaı ketsem... áldene dep oılap qalar. Tfý, eger... dep oılasa, qandaı ókinishti!"

Aleshkanyń aldynda naǵyz táýelsiz kisi bolyp kórinýge tyrysqan Kolá osylaı qatty abyrjyǵan edi. Eń jamany, ony syqpytynyń "ońyp turmaǵandyǵynan" góri, boıynyń tapaldyǵy kóbirek qınaǵan. Byltyr ol úıiniń bir buryshyndaǵy qabyrǵaǵa óziniń boıy qansha ekenin qaryndashpen belgilep qoıǵan, sodan beri eki aıda bir ret sol syzyqqa tebirene jaqyndap baryp, boıyn ólshep kóretin: qansha ósti eken? Biraq, ókinishke qaraı, ol sumdyq az ósken bolyp shyǵatyn, sóıtip ol buǵan qatty nalyp qalatyn. Al syqpytyna kelsek, "ońyp turǵan joq" dep kemsitýge áste kelmeıtin, qaıta ájeptáýir súıkimdi, azǵana sepkili bolmasa, qýqyldaý appaq júzi ózine jarasymdy edi. Qaımyqpaı qaraıtyn kishkentaılaý sur, ótkir kózderinen ishtegi sezim oty jalqyndap turatyn. Shyqshyty shyǵyńqylaý, sál ǵana kóntekteý kishkene erinderi shıedeı qyzyl bolatyn; pushtıǵan muryn da tańqıyp jatqan-dy. Aınaǵa qaraǵan saıyn: "Osynshama tańyraıǵan netken tańqy muryn!" — dep kúbirlep, ózine-ózi kóńili tolmaı aınadan burylyp ketetin. Sonan soń ol: "Áı, qaıdam, qıanatymnyń aqyldy kórinýi de neǵaıbyl-aý" — dep endi tipti óziniń bet-júzine de shúbá keltiretin. Áıtse de, ol tek óziniń syqpyty men denesiniń ósip jetilýin ǵana ýaıymdaýmen júrgen edi dep oılamaý kerek. Kerisinshe, aınanyń aldynda turǵan mınýtteri qanshama namysyna tıse de, ol muny lezde umytatyn, al "ıdeıalar men shynaıy ómirge túgeldeı berilgen kezde" — óziniń qyzmetin ol osylaı anyqtap qoıǵan-dy — tipti kópke deıin umytyp ketetin.

Úıden tez shyqqan Alesha jedeldete basyp Koláǵa jaqyndady; onyń júzinen nendeı bir qýanysh lebi esetinin Kolá anadaıdan ańǵarǵan. "Meniń kelgenime osynsha qýanǵany ma", dep oılady Kolá jany súısinip. Osy arada biz kórmegeli beri Aleshanyń tanymastaı bolyp ózgergenin aıta ketken jón: ol ústindegi múrıttiń juqalań qara beshpentin sypyryp tastap, sándi súrtik kıip júrgen, basynda jumsaq dóńgelek qalpaq, al shashyn qysqartyp qyrpytyp alǵan. Osynyń barlyǵy boıyna jarasyp turǵandyqtan, Alesha sulý bozbala bop shyǵa kelgen-di. Onyń súıkimdi júzi qashanda kóńildi kórinetin edi, biraq munyń ózi bir túrli jaıbaraqat, jaıdary kóńildilik bolatyn. Aleshanyń dalaǵa bólmede otyrǵan kúıi, páltesiz shyqqanyna ań-tań bolǵan Kolá, tegi, asyqqan shyǵar dep oılaǵan. Alesha Koláǵa qolyn soza bergen edi.

— Bárimiz kútken edik, kelgenińiz qandaı jaqsy boldy.

— Qazir aıtam, onyń bir sebebi bar. Qalaı bolǵanda da sizben tanysqanyma qýanyshtymyn. Ózim de kópten beri tanyspaqshy edim, sosyn siz jaıynda estip bilgenim de az emes, — dep mińgirledi sál entige sóılegen Kolá.

— Ekeýmiz munsyz da tanysatyn edik, men de siz jóninde birsypyra habardarmyn, áıtse de, siz munda, bul úıge keshigińkirep keldińiz ǵoı.

— Aıtyńyzshy, onyń hali qalaı ózi?

— Ilúsha nashar jatyr, óletin shyǵar.

— Ne dep tursyz! Karamazov, osy medısına degenniń qolynan túk kelmeıdi, solaı emes pe, — dedi qyzbalanǵan Kolá.

— Ilúsha sizdi óte jıi esine aldy, bilesiz be, ol tipti uıqysyrap sandyraqtaǵanda da atyńyzdy ataı beredi. Tegi, ol sizdi buryn... álgi... bákini suǵyp alǵanǵa deıin qatty qurmettegen bolý kerek. Sonsoń, taǵy bir sebep bar... Aıtyńyzshy, mynaý sizdiń ıtińiz be?

— Meniki. Perezvon ǵoı.

— Jýchka emes pe? — dep Alesha Kolányń kózine múláıimsı qarady. — Sonda ol ıt birjola joǵalǵany ma?

— Senderdiń barlyǵyńa Jýchka keregin bilemin, bárin estigenmin, — dep Kolá jumbaqtap myrs etti. — Tyńdaǵyn, Karamazov, qazir barlyǵyn túsindiremin, munda kelýimniń basty sebebi de, úıge kirmesten buryn gáptiń nede ekenin túsindireıin dep sizdi dalaǵa shaqyrtqanymnyń syry da osy, — dedi sheshile sóılegen Kolá. — Bilesiz be, Karamazov, kóktemde Ilúsha daıarlyq synypqa oqýǵa túsken bolatyn. Al ondaǵy balalardyń qylyǵy málim ǵoı. Ilúsha kelisimen-aq, oǵan tıise bastady. Odan eki synyp joǵary oqyǵandyqtan, men, álbette, buǵan áýeli alystan, tek syrttaı kóz salyp júrdim. Baıqaımyn, kishkentaı ári áljýaz bolsa da, onyń baǵyna qoıatyn túri joq, á dese má dep shyǵa keledi, kózi ottaı janady. Men ózim dál sondaılardy jaqsy kórem. Al analar ony odan saıyn eregistiredi. Eń bastysy, onda Ilúshanyń ústindegi páltesi alym-julym bolatyn, shalbary da tyltıyp ketken-di, al etiginiń julyǵy nan surap turǵan. Olar ony osy sebepti de qorlady ǵoı deımin. Ony kemsitti. Mundaıǵa shydaıtyn men be, qolma-qol arasha túsip, balalardy jymdaı qyldym. Karamazov, sen mundaı qyzyqty kórip pe ediń, men olardy sabaımyn, al olar meni báribir jaqsy kóredi? — dep bósken Kolá bir maqtanyp qoıdy. — Men balalardy jalpy jaqsy kórem. Qazir de úıde eki balapannyń baǵym-kútimi meniń moınymda, jańa osynda kelerde solardan zorǵa shyqtym. Aqyry, balalar Ilúshaǵa tımeıtin boldy, men ony qanatymnyń astyna aldym. Ol keremet namysqoı, muny myna men aıtyp turmyn; aqyry, ne kerek, ol maǵan jan-tánimen berilip, aıtqanymdy eki etpeıtin, meni táńirideı kóretin, maǵan ólerdeı elikteıtin boldy. Úzilis kezinde ol maǵan keledi, sóıtip ekeýmiz birge júretinbiz. Jeksenbi kúnderi de birge bolatynbyz. Bizdiń gımnazıada eresekteý balanyń ózinen kishi balamen jaqyn júrgenin kúlki qylady, biraq bul soqyr senim. Mine, men osylaı dep oılaımyn, bildiń be, munym durys qoı? Men ony úıretip, jetildiremin — eger ony shyn jaqsy kórsem, aıtyńyzshy, oǵan óz bilgenimdi nelikten úıretpeýim kerek? Mine, Karamazov, siz ózińiz de anaý balaqandarmen birge júrsiz ǵoı, demek, bul sizdiń jas urpaqqa yqpal etkińiz kelgeni, olardyń ósip-jetilýine paıdańyzdy tıgizbekshi bolǵanyńyz emes pe? Minezińizdiń osy qasıetin syrttaı estigen edim, nesin jasyraıyn, meniń nazarymdy bárinen de kóbirek tartqan osy qasıetińiz bolatyn. Alaıda, toq eterine kósheıinshi: maǵan Ilúshanyń boıynda bir sezimtaldy, eljirektik paıda bolǵan sekildi kórindi, al men, bile bilseń, ondaı eljiregen meıirimdilikti týmysymnan áste jaqtyrmaımyn. Onyń ústine myna qaıshylyqty qarańyz: ol namysshyl, biraq maǵan jan-tánimen berilgen — solaı bola tursa da, kózi jaınańdap, menimen tipti keliskisi joq, sóz talastyryp, qasara qalady. Men oǵan ártúrli ıdeıany aıtyp kórdim: onyń bul ıdeıalarmen kelispegeni bylaı tursyn, tipti meniń jeke basyma qarsy týlaıtyndy shyǵardy, óıtkeni onyń eljirektigine men salqynqandylyqpen qaraımyn. Sonan soń, ony synap kórý úshin, ol eljirek bolǵan saıyn, men onan beter salqynqandy bola berdim — kámil senimin osyndaı bolǵan soń. qasaqana osylaı ettim. Búıtkende men onyń minezin shynyqtyryp, kedir-budyryn tegistep, adam ǵyp shyǵarǵym kelgen edi... odan arǵysyn... siz, álbette, erinniń emeýrininen-aq uǵarsyz deımin. Sonan soń, maǵan ol kenetten bir kún, eki kún, úsh kún boıy álde neden qysylyp, qapalanatyndaı kórindi, biraq eljirektikke emes, múlde ózge, qudiretti, asqaq birdeńege bola opynatyn sekildi. Bul neǵylǵan qaıǵy-sher? — dep oılaımyn. Balany qysyp edim, aıtyp saldy: sizdiń marqum ákeńizdiń (onda ol áli tiri bolatyn) malaıy Smerdákovpen onyń qalaı tanysqanyn qudaı biledi; sol sumpaıy zerdesiz balany bir aqymaqtyq qaljyńǵa, ıakı haıýandyq, ońbaǵandyq qaljyńǵa úıretedi — nannyń jumsaǵyna túıreýishti salyp, ashtyqtan aýzyna túskendi shaınamaı qylǵytatyn buralqy ıtterdiń birine tastap kóreıik deıdi. Sóıtip, ekeýi nannyń jumsaǵyna túıreýishti solaı etip orap, qorada bir úzim qatqan pań tastaýshy tabylmaǵan soń kókke qarap ulyǵan ıtke (Karamazov, siz ıttiń bulaı betaldy ulyǵanyn unatasyz ba? Óz basym jek kóremin), jurttyń bári hıkaıa ǵyp júrgen Jýchkaǵa tastaıdy. It nandy qaǵyp alyp, jutyp jibergennen keıin qyńsylap, bir orynda aınalsoqtap turyp, sosyn qasha jóneledi, aqyry sol qyńsylaǵan kúıi joq bolypty — maǵan Ilúshanyń ózi osylaı baıandaǵan edi. Ol meni qushaqtap, jylap turyp aıtty, ıttiń qyńsylaǵanynan jany túrshikkendeı: "júgiredi de qyńsylaıdy, júgiredi de qyńsylaıdy" dep qaıtalaı berdi. Baıqaımyn, opasyzdyǵyna qatty opynatyn sekildi. Men onyń bul kúızelisin shynǵa baladym. Eń bastysy, onyń burynǵy qylyqtary úshin de sazaıyn bergim keldi, sol sebepti, shyndyǵynda, qýlyq jasap, ótirik ashýlanyp, bulqan-talqan bolǵansydym: "Sen, deımin, sumdyq raqymsyzdyq jasadyń, sen ońbaǵansyń, árıne, seniń bul sumpaıylyǵyńdy aıtyp jar salyp jatý maǵan laıyqsyz is, biraq endi senimen baılanysty ázirge úze turamyn. Bul qylyǵyńdy áýeli oılastyryp kóremin, sosyn, qajet bolsa, Smýrov arqyly (myna qasymda júrgen jáne maǵan hámanda shyn berilgen bala arqyly) habarlasamyn: senimen budan bylaı qarym-qatynas jasaımyn ba, álde ońbaǵandyǵyńa kózim jetkennen keıin senen birjola bezemin be, muny sonda bilesiń'". Meniń bul sheshimim ony qatty nalytty. Shynymdy aıtsam, onda tipti, bálkim, tym qatty ketkendeı sezingen edim, biraq dál sol sáttegi oıym osyndaı bolsa, buǵan ne lajym bar. Bir kúnnen keıin budan bylaıǵy jerde meniń "onymen sóılespeıtinimdi" aıt dep — bizde eki joldas bir-birimen kórispeıtin bolǵanda osylaı etedi — oǵan Smýrovty jumsadym. Bul aradaǵy qupıa syr mynada: men ony ne bary birneshe kún ferbantta ustap, táýbesine kelgenin kórgen soń, oǵan qaıtadan qol sozǵym kelgen. Bul berik nıetim edi. Al ol qaıtty deısiz ǵoı: Smýrovtan meniń sálemimdi estigende onyń kózi jaınańdap ketipti, "Krasotkınge aıta bar, — dep aıqaılapty ol, — men endi kóshedegi ıttiń bárine túıreýish salǵan nan tastaımyn, bár-bárine tastaımyn, bildiń be!" — "A, bul bátsháǵaryń tym erkinsip barady eken ǵoı, demek, onyń aptyǵyn basý kerek shyǵar", — dep oıladym da, ony sýqanym súımeıtinin anyq ańǵarta bastadym, kezdesip qalǵanda teris aınalatyndy nemese mysqyldap kúletindi shyǵardym. Sóıtip júrgende onyń ákesi álgi bir oqıǵaǵa dýshar boldy, esińizde me, balalar ony jóke saqal dep mazaqtap edi ǵoı? Paıymdap kórseńiz, balalar Ilúshany sumdyq ashýǵa aldyn ala osylaı ázirlegen-di. Meniń odan bezgenimdi sezgen soń, balalar: "Jóke saqal, jóke saqal", — dep mazaqtap, oǵan tıise bergen. Osydan keıin tóbeles bastaldy da ketti, aqyry bulaı bolǵanyna qatty ókinemin, óıtkeni Ilúshany onda jaman urdy ǵoı deımin. Birde sabaqtan keıin aýlaǵa shyqqasyn ol barlyǵyna dúrse qoıa berdi, al men onshaqty qadamdaı jerde oǵan jaı qarap turǵam. Ant etemin, onda men Ilúshaǵa kúlgen joqpyn, qaıta, oǵan janym ashyǵan, tipti azdan soń ony arashalaýǵa da daıyn edim. Biraq ol meniń qarap turǵanymdy baıqap qaldy ǵoı deımin: nege óıtkenin bilmeımin, áıteýir qaltasynan bákisin alyp, maǵan umtyla berdi de, oń aıaǵymnyń sanyna kirsh etkizdi. Men tyrp etpedim, shynymdy aıtsam, Karamazov, meniń keıde keremet batyrlyǵym da bar, oǵan: "Senimen dos bolǵanym úshin taǵy bir jerime pyshaq salmaımysyń, men ázirmin", — degendeı, mysqyldaı qarap tura berdim. Alaıda, ol ekinshi ret pyshaq jumsaı almady, buǵan onyń dáti barmady, óziniń záresi ushyp ketkendikten, bákisin laqtyryp tastap, eńirep jylaǵan kúıi qasha jóneldi. Men, álbette, shaǵym aıtqan joqpyn jáne bastyqtardyń qulaǵyna shalynbaýy úshin balalardyń bárine únderińdi shyǵarmaısyńdar dep buıyryp qoıdym, tipti ózimniń shesheme de keıin, jyrtyp ketken bolmashy jaraqat jazylǵan soń ǵana aıttym. Keıin estidim, sol kúni ol balalarmen tas laqtyrysypty jáne sizdiń saýsaǵyńyzdy qyrshyp alypty, — onyń qandaı kúıde júrgenin osydan ózińiz shamalaı berińiz! Amal bar ma, meniki zerdesizdik boldy: tósek tartyp qalǵanynda onyń teris qylyǵyn keshirý, ıakı onymen tatýlasý úshin úıine barýym kerek edi, biraq bara almadym, men osyǵan ókinemin. Biraq, bul arada, meniń ózgeshe bir esebim de bar-dy. Mine, bar bolǵany osy... tek bir zerdesizdik istedim be dep oılaı berem...

— Ah, qandaı ókinishti, — dedi tebirenip ketken Alesha, — onymen qarym-qatynasyńyzdyń mundaı ekenin buryn bilsemshi, bilsem ǵoı, oǵan ekeýmiz birge baraıyq dep sizge áldeqashan kelemin ǵoı. Nanasyz ba, denesi qyzyp-janyp, qınalyp jatqanynda, ol sizdiń atyńyzdy atap sandyraqtady. Sizdi munsha qymbat kóretinin qaıdan bileıin! Álgi Jýchkany izdep taba almaǵandaryń ba? Ilúshanyń ákesi men balalar da búkil shahardy súzip shyqty. Nanasyz ba, ol qınalyp jatyp, kózine jas alyp, meniń kózimshe: "Áke, meniń aýyryp jatqanym, anada Jýchkany óltirdim ǵoı, bul qudaıdyń sol úshin maǵan jibergen jazasy", — dep úsh márte qaıtalady; onyń kókeıinen osy oı keter emes! Eger sol Jýchkany taýyp ákelip, tiri ekenin kórsetse, ol qýanyshtan saýyǵyp keter me edi, qaıter edi. Bárimizdiń sizge sengenimiz osydan.

— Aıtyńyzshy, Jýchkany izdep tabatyn naq men dep nelikten oıladyńyzdar? — dep surady qushtarlanǵan Kolá, — basqaǵa emes, naq maǵan úmit artýdyń sebebi ne?

— Sizdi sol ıtti izdep júr eken, tapqan soń ony alyp kelmekshi eken degen bir qaýeset taraǵan. Osyndaı birdeńeni Smýrov aıtqan sıaqty edi. Eń bastysy, bizdiń bárimiz Jýchka tiri, ony bir jerden kóripti dep Ilúshany ılandyrýǵa tyrysamyz. Balalar oǵan tiri qoıan taýyp ákelip edi, ol qoıandy kórgesin jymıyp kúldi de, dalaǵa alyp baryp qoıa berińder dedi. Biz solaı ettik te. Sodan keıin ákesi keldi, ol bir jerden medelán kúshigin taýyp ákelipti, aldanysh bola ma dep oılaǵan eken, biraq kerisinshe, burynǵydan da jaman boldy ma dep oılaımyn...

— Karamazov, endi mynany aıtyńyzshy: onyń ákesi netken jan? Men ony bilemin, biraq ony siz qandaı adam dep oılaısyz: saıqymazaq pa, qyljaqbas pa?

— Ah, joq, óte-móte sezimtal, biraq bir túrli ynjyq kisiler bolady ǵoı. Ǵumyr baqı qoryqsyǵan jasqanshaqtyǵynan bolar, shyndyqty kózin shuqyp, týra aıta almaǵan adamdaryna ishtegi zárli mysqylyn saıqymazaqtanýymen bildiredi. Nansańyz, Krasotkın, mundaı saıqymazaqtyqtyń aqyry keıde óte qaıǵyly bolyp jatady. Qazir oǵan barlyǵy, bul dúnıedeginiń bári bir Ilúshanyń boıynda sekildi kórinedi, Ilúsha ólse, ol ne jyndanady, ne ózin ózi óltiredi. Onyń syqpytyn kórgenimde, buǵan meniń eshbir kúmánim qalmaıdy tipti.

— Karamazov, aıtqanyńyzdy túsindim, endi sizdiń ony biletinińizdi kórip turmyn, — dedi taǵy da tebirene sóılegen Kolá.

— Al men ıt ertip júrgenińizdi kórgesin, álgi Jýchkany alyp kelgen shyǵar dep oılaǵan edim.

— Sabyr etińiz, Karamazov, bálkim, biz ony izdep tabarmyz áli, al mynaý — bul Perezvon. Men ony qazir bólmege ala kireıin, bálkim, Ilúsha medelán kúshiginen góri meniń ıtimdi kórgende kóńildene túser. Sabyr etińiz, Karamazov, qazir siz birdeńeni kórip bilesiz. Ah, qudaı-aý, men sizdi nege dalada ustap turmyn! — dedi kenet Kolá ókinishti únmen. — Mynadaı sýyqta jalǵyz súrtikte tursyz ǵoı, osyny sezbegen men de sappas ekenmin; kórdińiz be, meniń sappastyǵymdy! O, bizdiń bárimiz de sappaspyz, Karamazov!

— Abyrjymańyz, ras, dala sýyq, biraq men jaýraǵan joqpyn. Áıtse de, kettik. Aıtpaqshy: atyńyz kim, sizdi Kolá deıtinin bilemin, ákeńizdi qalaı ataıdy?

— Nıkolaı, Nıkolaı Ivanov Krasotkın, nemese resmı túrde, Krasotkın uly, — dep álde nege myrs etken Kolá, kenet taǵy bylaı dedi:

— Men, álbette, ózimniń Nıkolaı degen atymdy múlde jaratpaımyn.

— Nege?

— Mán-maǵynasyz, jaı birdeńe...

— On úshtesiń ǵoı? — dep surady Alesha.

— Dálirek aıtqanda, on tórttemin, eki jumadan keıin on tórtke tolamyn, kóp qalǵan joq. Karamazov, sizdiń aldyńyzda bir kemshiligimdi aldyn ala moıyndap qoıaıyq tek sizge ǵana, alǵashqy tanystyq úshin ǵana, meniń kúlli jaratylysymdy salǵan jerden kórip bilýińiz úshin ǵana moıyndaımyn: menen jasyń neshede dep suraǵanda qurystap ketetinim bar, tipti jek kórem... sosyn aqyrynda... men jóninde, mysaly, ótken jumada daıarlyq synybyndaǵy kishkentaı balalarmen qaraqshy oıynyn oınapty degen ósek taraǵan. Oınaǵanym ras, bul shyndyq, biraq ózi úshin, óziniń raqattanýy úshin oınady degen — mine, bul múlde jalǵan. Men bul ósek sizge de jetken shyǵar dep oılaımyn, sondyqtan, ózim úshin emes, balalar úshin oınaǵanymdy, óıtkeni olar mensiz, óz betimen qyzyqty birdeńe oılap shyǵara almaıtynyn eskertip qoıýǵa tıistimin. Bizde sandyraqqa qashanda beıim turady. Maǵan senseńiz, bul ósek-aıańnyń shahary.

— Tipti óziń úshin oınasań da oqasy joq, onyń qandaı ersiligi bar?

— Al óziń úshin... siz at bop oınaı qoımaısyz ǵoı?

— Onda bylaısha paıymdańyz, — dep jymıa kúldi Alesha, — mysaly, eresekter ǵoı teatrǵa barady, al teatrda túrli keıipkerlerdiń bastan keshirgen oqıǵalary kórsetiledi, keıde onda da qaraqshylardy kóresiń, urys ta bolyp jatady — mine bul, álbette, ózine tán ereksheligimen, balalardyń oıyny sekildi nárse emes pe? Úzilis kezinde balalardyń ásker nemese qaraqshy bop oınaýy — bul da jańa týyp kele jatqan óner ǵoı, jas órkenniń kókireginde oıana bastaǵan ónerge qushtarlyqtyń belgisi emes pe, bul oıyndar keıde tipti teatrdaǵy qoıylymdardan góri úılesimdirek shyǵyp jatady, aıyrmasy — teatrǵa akterlardy kórýge barady, al munda balalardyń ózderi akter. Biraq bul tek tabıǵı bolsa ǵana.

— Siz osylaı dep oılaısyz ba? Sizdiń kámil senimińiz osyndaı ma? — dep Kolá oǵan qadala qarady. — Bilesiz be, siz óte qyzǵylyqty oı tastadyńyz; úıge barǵan soń, osy jóninde mıǵa salyp kóremin. Shyńymdy aıtsam, sizden taǵylym alarlyq birdeńe estirmin dep oılap edim. Karamazov, men sizden úırený úshin keldim, — dedi sońynda tebirenip, shıryǵyp ketken Kolá.

— Al men sizden úırenemin, — dedi onyń qolyn qysyp turyp, jymıa kúlgen Alesha.

Kolá Aleshaǵa shyn rıza bolǵan edi. Ony ózimen terezesi teń kisideı kórgenine, onymen "eresek kisishe" sóıleskenine ol qaıran qalǵan.

— Karamazov, sizge qazir teatr qoıylymy sekildi bir qyzyq oıyn kórsetemin, osynda kelýimniń sebebi de osy, — dedi Kolá órekpı kúlip.

— Áýeli sol jaqtaǵy qojaıyndarǵa kireıik, balalardyń bári páltelerin sonda sheship qaldyrady, óıtkeni bólmede tar ári tymyrsyq qoı.

— O, men tek bir sátke ǵana kiremin, páltemdi sheshpesem de bolady. Perezvon aýyz úıde tyrp etpesten jatady: "Perezvon, psı, kúsh, ól!" — mine kóresiz be, ol óle qaldy. Men áýeli ishke kirip, jaǵdaıdy kórgen soń, qajet bolsa, "Perezvon, ısı!" — dep ysqyramyn — sonda ol, ózińiz kórersiz, bólmege atylyp kiredi. Tek dál sol sátke Smýrov esikti asha qoıýdy umytpasa boldy. It meniń jarlyǵymdy eki etpeıdi, sóıtip siz bir qyzyq oıyndy kóretin bolasyz...

V

ILÚSHANYŃ TÓSEGİ QASYNDA

Áskerı qyzmetten ketken shtabs-kapıtan Snegırevtiń otbasy turatyn ózimizge tanys bólmede jınalǵan jurttyń kóptiginen tynshý ári tar edi. Bul joly Ilúshanyń janynda birneshe bala otyrǵan, olardy Ilúshamen tatýlastyryp, qaıta tabystyrǵan Alesha ekenin, Smýrov sıaqty, bári de moıyndaǵysy kelmegenmen, bul shyndyǵynda solaı bolatyn. Alesha balalardy, birinen soń birin, "eljiregen meıirimdilik" kórsetýsiz-aq, áldeqalaı, ózinen-ózi oraılasqandaı etip Ilúshamen qaıta tabystyrǵan edi — onyń bul jolǵy bar eptiligi osy ǵana. Osydan soń Ilúshanyń naýqasy ájeptáýir jeńildep qalǵan Bir kezde ózimen óshtesken balalardyń dostyq peıili men janashyrlyǵyn kórgende onyń tipti kóńili bosap ketkendi. Endi onyń júregine tikendeı qadalǵan nárse — jalǵyz Krasotkınniń kelmegendigi ǵana edi. Eger Ilúshechka basynan keshken eń ókinishti oqıǵany esine alsa, ol óziniń burynǵy jalǵyz dosy ári qorǵaýshysy Krasotkınge sonda abaılamaı pyshaq salyp alǵandyǵy bolatyn. Zeıindi Smýrov ta (Ilúshamen tatýlasýǵa birinshi bolyp kelgen bala) osylaı paıymdaǵan. Alaıda Smýrov oǵan Aleshanyń "bir sharýamen" kelmekshi ekenin tuspaldaǵanda Krasotkın ne isteý keregin ózi de biletinin, bireýdiń aqylyna zárý emesin, naýqasqa barǵysy kelse, oǵan qashan barýdy ózi de biletinin, sebebi, onyń "óz esebi" baryn "Karamazovqa" aıta bar dep kesip tastaǵan. Bul osy jeksenbiden eki jumadaı buryn bolǵan-dy. Aleshanyń alǵashqy nıetinen aınyp, oǵan ózi barmaǵany osydan edi. Alesha kútip júrgenmen, Smýrovty oǵan, áıtse de, bir ret emes, eki ret jumsaǵan. Biraq eki joly da Krasotkın úzildi-kesildi bas tartyp, qıastana jaýap bergen: eger barǵym kelmese, tipti Aleshanyń ózi kelip qolqalasa da, Ilúshaǵa esh ýaqytta barmaıtynymdy oǵan aıta bar, sosyn endi qaıtyp mundaı nársemen meni mazalamańdar degen. Kolányń búgin tańerteń Ilúshaǵa baratynyn akyrǵy sátke deıin tipti Smýrovtyń ózi de bilmegen edi; Kolá keshe keshke Smýrovpen qoshtasyp turyp, kenet erteń tańerteń meni úıińde kútetin bol, ekeýmiz Snegırevtardikine baramyz, biraq muny ázirshe tisińnen shyǵarma, biz onda jol-jónekeı soǵa ketkendeı bolyp barýymyz kerek dep eskertip qoıǵan. Smýrov onyń aıtqanyna kóngen de. Krasotkınniń birde: "eger ol ıt tiri bolsa, ony neǵyp taba almaı júr, onda olardyń barlyǵy qoldarynan túk kelmeıtin aqymaqtar bolǵany ǵoı", — degeni bar edi. — Smýrovtyń ol joǵalǵan Jýchkany taýyp ákeledi dep qıaldaýyna osy sózder sebep bolsa kerek. Biraz ýaqyt ótkesin Smýrov joǵalǵan ıt jaıyndaǵy joramalyn Krasotkınge eptep taǵy da qulaq qaǵys etkende, ol: "Ózimniń Perezvonym barda, búkil shahardan bireýdiń ıtin izdeıtin, meni aqymaq deımisiń? Sosyn, deni durys kisi túıreýish jutqan ıt tiri qalady dep oılaı ma? Emeshesi úzilýdiń belgisi bul, basqa túk te emes!" — dep jaman ashýlanǵan.

Onyń ber jaǵynda Ilúshanyń buryshtaǵy ıkonaǵa taıaý turǵan tóseginen bas kótermegenine eki jumadaı bolyp qalǵan. Balalarmen tas laqtyrysqanda Aleshanyń saýsaǵyn qyrshyp alǵan kúnnen beri sabaqqa da barmaǵan. Bir aıǵa jýyq ara-tura tóseginen turyp, keıde bólmede, aýyz úıde eptep júrgenmen, ol naýqas bolatyn. Aqyry ábden álsirep, ákesiniń demeýinsiz júre almaıtyn halge jetken edi. Balasy úshin qaltyrap, tipti ishýdi de qoıyp ketken ákesi ol ólip qala ma dep qorqyp, tipti esinen adasa jazdaǵan; sóıtip, ásirese, qoltyǵynan demep bólmede júrgizgesin ony tósegine qaıta jatqyzǵannan keıin, — tez aýyz úıge júgirip shyǵyp, qarańǵy buryshta mańdaıyn qabyrǵaǵa súıep turyp, Ilúsha sezip qalmasyn dep dybysyn shyǵarmaı, jıi-jıi solqyldap jylaıtyn.

Al bólmege qaıtyp kelgesin ol súıikti ulyn ádette birdeńemen aldarqatyp, jubatýǵa tyrysatyn, oǵan ertegi, kúlkili anekdot aıtatyn, nemese bet álpetin, qımylyn ózgertip, ózi biletin kúlkili adamdardy beıneleıtin, tipti ańnyń ulyǵan bolmasa baqyrǵan daýsyna da salatyn. Alaıda Ilúsha ákesiniń saıqymazaqtanyp, bet-aýzyn tyrjyńdatyp, ony kúldirmekshi bolǵanyn múlde unatpaıtyn edi. Ol jaqtyrmaǵan sezimin syrtqa shyǵarmaýǵa tyrysqanmen, ákesiniń bul qoǵamda ıt qorlyqpen júrgenin oılaǵanda júregi syzdap ketetin de, balalardyń "jóke saqal" dep mazaqtaǵany men sol bir "qaraly kúndi" háman titirkene esine alatyn. Ilúshkanyń meshel, buıyǵy, momaqan ápkesi Nınochka da ákesiniń saıqymazaqtanǵanyn jaqtyrmaıtyn (al Varvara Nıkolaevna áldeqashan Peterborǵa oqýǵa ketken-di), biraq, munyń esesine, jarymes sheshesi kúıeýi qorbańdap áldekimdi beınelegende nemese kúlkili birdeńeni kórsetkende máz-máıram bolyp, raqattana kúletin. Beısharanyń odan ózge jubanyshy da qalmaǵan edi, ózge ýaqytta ol meni umyttyńdar, syılamaısyńdar, renjitesińder dep jáne taǵy basqa ókpesin aıtyn damylsyz kúńkildep, jylaı beretin. Alaıda sońǵy kúnderi ol da kenet ózgergen edi. Ol Ilúsha jatqan buryshqa jaýtań-jaýtań etip, oıǵa shomatyn bolǵan-dy. Únemi buıyǵyp otyrǵany, eshkimge ún qatpaıdy, jylasa — tiri janǵa estirtkisi kelmegendeı, aqyryn ǵana yńyrsıdy. Shtabs-kapıtan bul ózgeristi sezgende oǵan ne bolǵanyna mıy jetpeı, dal bolǵan. Balalardyń topyrlap kelgenin jaqtyrmaǵan aýrý sheshe áýeli qabaq bermegen, áıtse de, keıinnen olardyń úıdi ýman-dýman qylǵany ony kóńildendiretin bolǵan, aqyry qatty unaǵany sonsha, eger osy balalar kelmeı ketse, ol múldem jabyǵyp, ýaıymdap qalar edi. Olar birdeńeni aıta bastaǵanda nemese oıynǵa kiriskende, ol kúlip, qol shapalaqtaıtyn. Keıbirin janyna shaqyryp alyp, betinen súıetin. Ásirese Smýrovty óte jaqsy kórip ketti. Al balalardyń Ilúshanyń kóńilin kóterýge kelgeni úshin shtabs-kapıtannyń áýel bastan keýdesin qýanysh kernegen, aýrý uly sary jambas bop jatpasa, bálkim, ol tezirek saýyǵyp keter dep te úmittengen. İshteı qanshama qoryqsa da, baıǵus áke balasynyń bir kúni aıaǵynan basyp ketetindigine tipti sońǵy kezge deıin bir mınýt te shúbálanbaǵan. Ol óziniń jaýqazyn meımandaryn elpildep qarsy alyp, solardyń mańynan ketpeı, qalbalaqtap qyzmet etip, olardy moınyna mingizýge de baqul bolǵan, ol tipti solaı istegen de, biraq Ilúshaǵa unamaǵasyn bul oıyn toqtalǵan. Ol balalarǵa kámpıt, piránik, jańǵaq satyp ákeletin, aldaryna maı jaqqan nan qoıyp, shaı beretin. Bul kezde onyń qaltasy aqshasyz bolmaǵanyn aıta ketken jón. Ol anada Katerına Ivanovnadan... eki júz som aqshany Aleshanyń aıtýymen ǵana alǵan-dy. Sodan keıin, olardyń jaı-jaǵdaıy men Ilúshanyń naýqas ekenin estigen soń, Katerına Ivanovnanyń ózi kelip, úı-ishimen túgel tanysyp, tipti shtabs-kapıtannyń jarymes áıelin de tańǵaldyrǵan. Sodan beri Katerına Ivanovnanyń da alaqany ashyq bolǵan da, balasy ólip qala ma degen oıdan jasyǵan shtabs-kapıtan burynǵy menmendikti umytyp, qaıyr-sadaqany arlanbaı ala bergen... Katerına Ivanovnanyń aıtýy boıynsha, jergilikti dáriger Gersenshtýbe aýrý balaǵa osy ýaqyt boıy kúnara úzilissiz jáne yjdaǵattap kelip turǵan, biraq onyń dári-dármekti aıamaǵanyna qaramastan, budan túsken paıda shamalytuǵyn. Alaıda, onyń esesine búgin, ıakı jeksenbi kúni tańerteń, shtabs-kapıtannyń úı ishi Máskeýden kelgen bir jańa ataqty dárigerdi kútip otyrǵan edi. Katerına Ivanovna qyrýar aqshasyn shyǵyndap, ony Máskeýdiń ózinen arnaıy shaqyrtyp aldyrǵan — álbette, Ilúshany emdetý úshin emes, ózge bir maqsatpen aldyrǵan-dy, biraq ol jaıynda kezegi kelgende keıin aıtyla jatar, ázirge jańa dáriger qolda turǵandyqtan, Katerına Ivanovna odan Ilúshechkany da qaraýdy ótinip, bul jaıynda shtabs-kapıtandy aldyn ala eskertip qoıǵanyn aıtsaq ta jetkilikti shyǵar. Súıikti uly oǵan qashan keler eken dep zaryǵa kútken balanyń, aqyry, úıge kelýin kópten beri tilese de. ol Kolá Krasotkındi tap búgin jetigi keler dep áste oılamaǵan Krasotkın esikti ashyp, bólmege kirgende barlyǵy, shtabs-kapıtan men balalar, tósektegi Ilúshany qorshap alyp, keshe ǵana týǵan kishkentaı medelán kúshigin japa-tarmaǵaı kórip jatqan; joǵalyp ketip, bir jerde ólip qalǵan Jýchkany ýaıymdap, qapalanǵan ulynyń kóńilin jubatý úshin shtabs-kapıtan kúshikti alamyn dep ıesine bir juma buryn eskertip qoıǵan-dy. Ákesi oǵan bir kishkentaı kúshikti, kúshik bolǵanda, naǵyz medelán kúshigin (árıne, eń mándisi de osy edi) syılamaqshy ekenin osydan úsh kún buryn estip, bilgen Ilúsha ádep kórgen balasha sezimnen bul syılyqqa qýanǵandaı syńaı tanytqan edi, biraq bul kúshiktiń azappen ólgen Jýchkany taǵy da onyń esine túsirip, onan saıyn qapalandyra túskenin barlyǵy, ákesi de, balalar da anyq baıqaǵan. Janynda qybyrlaǵan tıtteı kúshikti ol ebeteısiz yrjıǵan kúıi, qýaryp, solǵan, jip-jińishke qolymen sıpalaı bergen edi: onyń kúshikti jaratatyny kórinip tur, biraq... Jýchka báribir joq, bul qalaı degenmen Jýchka emes, eger Jýchka tiri bolsa ǵoı, oǵan qosa myna kúshik te bolsa ǵoı — ol, mine, sonda shyn baqytty seziner edi!

— Krasotkın! — Kolányń kelgenin birinshi bolyp kórgen balalardyń biri aıqaılap jiberdi. Bul daýysqa abyrjyp qalǵan balalar qaq jarylyp, eki jaqqa keıin sheginip turǵanda, Ilúsha kereýetinde kórinip jatty. Shtabs-kapıtan elpeńdep Kolányń aldyna bardy.

— Raqym etińiz, joǵarylatyńyz... eń qymbatty qonaq ózińizsiz! —dep qalbalaqtap jatyr. — Ilúshechka, saǵan Krasotkın myrza keldi...

Biraq Krasotkın, shtabs-kapıtanmen qol berip amandasqan soń, aqsúıek qaýymynyń daǵdyly sypaıygershiligine mashyqtyǵyn kórsetpek boldy bilem. Ol ile-shala áýeli kresloda otyrǵan dimkás áıelge (shtabs-kapıtannyń zaıyby balalar Ilúshanyń tósegin qorshap alyp, maǵan kúshikti kórsetpeı qoıdy dep burtyńdap otyrǵan edi) burylyp, onyń aldynda basyn ıip taǵzym etti, odan keıin Nınochkaǵa burylyp, áıel esebinde, oǵan da tap sondaı sypaıygershilikpen taǵzym etti. Onyń mundaı iltıpat bildirgeni naýqas áıelge óte-móte unamdy áser etken edi.

— Tálimi jaqsy, ónegeli bozbala beseneden belgili, — dedi dańǵyrlaǵan ol qolyn jaıyp, — ózge qonaq balalardy kórmeısińder me: biriniń ústine biri artylyp kiredi túge.

— Sheshesi-aý, bul qalaı, úıge birine biri minip kiredi deımisiń?— dep mińgirledi, múláıimsip aıtsa da, "sheshesi" birdeńe dep sala ma dep qymsynǵan shtabs-kapıtan.

— Solaı, attaı minip alyp kiredi. Aýyz úıde biri ekinshisiniń moınyna minip alady da, sol kúıi ınabatty úıdiń tórine qaraı kósteńdeıdi bul mundar. Sondaı da qonaq bola ma eken?

— Sheshesi-aý, ol kim ózi, bul úıge olaı kirgen kim boldy eken?

— Búgin myna bala ana balanyń moınyna minip kirdi emes pe, anaý anaǵan...

Biraq bul kezde Krasotkın tósektegi Ilúshanyń janynda turǵan edi. Óńi qashyp ketken Ilúsha kereýetten basyn kóterip, Koláǵa qadala qarady. Krasotkın bolsa, óziniń burynǵy kishkentaı dosyn eki aıdan beri kórmegen soń, onyń aldynda ańyryp turyp qalǵan: onyń munshama azyp, bet-aýzy bir ýys bop qýshıyp, sarǵaıyp ketkenin kórermin, kúıip-janǵan deneniń qyzýy baqyraıǵan qos janardan sezilip turar, qoldary shybyqtaı bop solyp qalar degen oı onyń qaperine de kirmegen edi. Ilúshanyń entigip, jıi tynystaǵanyn, erinderi kezerip ketkenin kórgende ishteı jany ashyp, qapadar bolǵan edi. Kolá oǵan bir attap, qol bergennen keıin ne derge bilmeı:

— Al, shalym... halyń qalaı? — dedi ádeıi dórekileý sóılep.

Alaıda onyń úni óship qalyp, qaljyńqoısyǵan nıetinen túk shyqpaı, kenet surqy buzylyp, erniniń aınalasy dirildep ketken edi. Ebeteısiz yrjıǵany bolmasa, Ilúshanyń da birdeńe deýge murshasy kelmegen. Kolá bir kezde qolyn kóterip, nege óıtkenin ózi de bilmeı, alaqanymen Ilúshanyń shashynan sıpaǵan. Sodan keıin:

— Esh-te-ńe et-pes! — dep baıaý mińgirledi Kolá; biraq ol bulaı degende Ilúshanyń kóńilin kótergisi kelgenin, nemese ózge bir sebebi bolǵanyn ózi de túsinbegen.

— Mynaý ne, kúshigiń bar ma edi? — dep surady Kolá kenet qatqyl únmen.

— Iá-á-á! — Entigip otyrǵan Ilúshanyń daýsy aqyryn sozylyp shyqty.

— Tumsyǵynyń qarasyn, demek, shynjyrlap ustaıtyn naǵyz qabaǵan ıt bolady, — istiń mánisi kúshik pen onyń qap-qara tumsyǵynda turǵandaı, Kolá mańǵazsyp, bilgishsı qalǵan edi. Al, shyndyǵynda, bar gáp onyń "sábıshe" eńirep qoıa bermeý úshin ózin-ózi ustaýǵa qanshama tyryssa da, bosaǵan kóńilin áli de tizgindeı almaı turǵandyǵynda edi. — Ony ósken soń shynjyrlap qoımasa bolmaıdy, men bilemin, — dedi ol.

— Ózi de taıynshadaı bolyp óser, — dep tańdandy toptyń ishinen bir bala.

— Medelán tuqymdas ıt úlken bop, tipti taıynshadaı bop ósedi, — dedi qosarlana sóılegen birneshe bala.

— Iá, ol taıynshadaı, kádimgi taıynshadaı bolady, — dedi balalardyń janyna jetip barǵan shtabs-kapıtan, — men dál sondaı, naǵyz qabaǵan ıttiń kúshigin ádeıi izdep taptym, bul kúshiktiń áke-sheshesi de taıynshadaı úlken ári julyp túsetin qabaǵan, boıy edennen mynadaı... Ilúshanyń tóseginiń shetine, ne sákiniń ústine otyrsańyzshy. Raqym etińiz, qymbatty qonaq, sizdi kútkeli qashan... Alekseı Fedorovıchpen birge keldińiz be?

Krasotkın kereýetke, Ilúshanyń aıaq jaǵyna tize búkti. Ol osynda kele jatqanynda ádeıi qaljyńǵa basyp, áńgimeni neden bastaýdy oılastyryp kelse de, endi jiptiń ushtyǵyn joǵaltyp alǵan edi.

— Joq... Perezvonmen.. Ertip kelgen ıtim bar, aty Perezvon. Slavánsha ataǵan. Aýyz úıde... ysqyryp qalsam boldy, jetip keledi. Meniń de ıtim bar, — dedi ol sosyn kenet Ilúshaǵa burylyp, budan keıin ol: — Jýchka esińde me, shalym? — dep oılamaǵan jerde qoıyp qaldy.

Ilúshechkanyń surqy buzylyp ketti. Ol Koláǵa jalbaryna qarady. Bosaǵada turǵan Alesha qabaǵyn túıip, Jýchkany sóz ǵyp qaıtesiń dep Koláǵa basyn ızep edi, ol baıqamady nemese baıqaǵysy kelmedi.

— Onda... Jýchka qaıda? — dep surady qarlyqqan daýyspen Ilúsha.

— Baýyrym-aý, seniń Jýchkań fú boldy emes pe? Ol joq endi!

Ilúsha jaýap qatpady, biraq Koláǵa taǵy da tesireıe, onan saıyn qadala qarady. Kolányń kózin ushyrastyrǵan sátte Alesha oǵan taǵy da qaıta-qaıta basyn ızep edi, anaý kózin taıdyryp áketip, taǵy da ańǵarmaǵan boldy.

— Bir aýlada qyljıa ketken shyǵar. Aýzyna ondaı sybaǵa túsken ıt qalaı tiri qalsyn, — dep adýyndady Kolá, onyń ber jaǵynda áldeneden tynysy taryla bastaǵandaı bolyp. — Onyń esesine meniń Perezvonym... Slavánsha ataǵan... Seni kórsin dep ala keldim...

— Ke-re-gi joq! — dep dúńk etti Ilúshechka.

— Joq, joq, sen ony qalaı da kórýiń kerek... Kóńiliń kóteriledi. Ádeıi erte keldim, anaý sıaqty, bul da baraq ıt. Ruqsat bolsa, hanym, men qazir ony osynda shaqyrar edim, siz qalaı qaraısyz? — dedi ol endi adam túsingisiz bir erekshe tebirenispen kenet Snegıreva hanymǵa qarap.

— Keregi joq, keregi joq! — dep baqyrdy ashynǵan daýyspen Ilúsha. Onyń kózinen Kolány kinálaǵandyq sezildi.

Qabyrǵaǵa taıaý turǵan sandyqtyń ústine endi ǵana jaıǵasqan shtabs-kapıtan Kolányń álgi sózine ornynan qaıta atyp tura jazdap:

— Sizdiń munyńyz ne... basqa ýaqyt tappadyńyz ba... — dep mińgirlep edi, raıdan qaıtpaǵan Kolá Smýrovqa: "Esikti ash!" — dep aıqaı salǵan, sosyn, ol esikti ashqannan keıin, Kolá ysqyryǵymen qatty ysqyryp qalǵanda, Perezvon atylyp bólmege kirgen.

— Káne, eskir, Perezvon, eki aıaǵyńnan tik tur! Káne tik tur! — Kolá túregelip, ıtine ıshara etip edi, Perezvon eki artqy aıaǵynan tik turyp Ilúshanyń aldyna bardy. Sonsoń tiri pendeniń qaperine de kirmegen bir oqıǵa boldy: Ilúsha kenet selk etip, búkil denesimen alǵa qaraı shaıqala berdi de, demin ishine tartyp Perezvonǵa tesireıe qaraı qaldy. Sodan keıin ol:

— Mynaý... Jýchka ǵoı! — dep aıqaılap jiberdi qaıǵy menen qýanyshtan qarlyqqan álsiz daýysymen.

— Al sen qalaı oılap eń? — Ilúshany qýantaıynshy dep dańǵyrlaı jónelgen Kolá ıtti qushaqtap edennen kóterip alyp, onyń aldyna tosty.

— Kártámishim-aý, qarasańshy, bir kózi qylı, bir qulaǵy qıyq, kórmeısiń be, dál óziń aıtqandaı ǵoı. Men ony osy belgileri boıynsha izdep taptym! Kóp keshikpeı-aq, sonda tapqanmyn. Ol buralqy ıt bolatyn, solaı emes pe! — dep túsindire bastady Kolá tezirek shtabs-kapıtanmen onyń zaıybyna, sonan soń, aqyrynda qaıtadan Ilúshaǵa burylyp qarap. Fedorovtardyń aýlasyna baryp panalapty, biraq olar ıtke tamaq bermegen, derevnádan qańǵyp kelgen buralqy ıtti qaıtsyn... Men ony sol jerden izdep taptym... Kártámishim-aý, sezemisiń, demek, anada seniń bergen nanyńdy ol jemegen ǵoı. Eger ol qomaǵaılanyp jutyp jiberse, onda, árıne, bir jerde sespeı qatatyn edi! Biraq ol nandy jemegen, aýzynan shyǵaryp tastaǵan. Al sen muny baıqamaǵansyń. Ol tilin jaraqattap alǵan, onyń qyńsylaǵany sodan. It qyńsylaǵanda ol nandy jep qoıdy dep oılaǵansyń ǵoı. Jany shyǵyp kete jazdasa, beıshara qyńsylamaı qaıtsyn, ıttiń aýzynyń ishi názik bolady... adamnyń aýzynan áldeqaıda názik bolady! — dedi qyzbalanǵan Kolá qýanyshtan eki beti bal-bul janyp.

Al Ilúshanyń tipti birdeńe deýge de murshasy kelmeı qalǵan-dy. Ol óńi shúberekteı bozaryp, aýzyn ashqan kúıi, badyraq kózderi ońǵalaǵynan shyǵa jazdap Koláǵa telmire qarap qalǵan edi. Átteń túk sezbegeni, aýrý balaǵa mundaı qaljyńnyń aýyr tıetinin bilgende, Krasotkın mundaı oqys qylyqqa áste aıaq baspaıtyn edi. Alaıda, osynda otyrǵandardan muny jalǵyz Aleshadan basqa eshkim de uqpady. Al shtabs-kapıtanǵa kelsek, ol tipti sábı bala bolyp ketti me dersiń.

— Jýchka ma! Mynaý ras Jýchka ma! — dep aıqaılady ol máz-máıram bolyp. — Ilúshechka, bul Jýchka ǵoı, seniń Jýchkań ǵoı! Mamasy-aý, Jýchka tabyldy, mine! — Ol jylap jibere jazdaǵan-dy.

— Men qalaı túk sezbegenmin! — dep ókinip jatyr Smýrov ta. — Bárekeldi Krasotkın, men senderge aıtyp em ǵoı, ol Jýchkany tabady dep, mine taýyp ákeldi de!

— Taýyp ákeldi! — dep qýandy taǵy bir bala.

— Krasotkın keremet qoı! — dep shýlasqan balalar qol soǵa bastady.

— Toqtańdar, toqtańdar, — dep Krasotkın olardyń bárinen asyra aıqaılaýǵa tyrysty, — men qazir senderge munyń qalaı bolǵanyn aıtaıyn, munyń ózi shynynda da qyzyq! Men ıtti izdep taýyp, úıge ákelgen soń, kóldeneń kózden jasyryp, kilttep qoıdym, kúni keshege deıin ony tiri pendege kórsetken joqpyn. Osydan eki juma buryn Smýrov qana kórip qoıdy, biraq men bul Perezvon dep ılandyrǵasyn ol eshteńeni sezbedi, qolym bosta Jýchkany ár túrli oıynǵa jattyqtyra berdim, myna qarańdarshy, onyń tipti bilmeıtini joq! Kártámishim-aý, men ony jattyqtyryp, júnin qundyzdaı ǵyp jaltyratyp ákelmekshi boldym: bylaısha aıtqanda, kártámishim, seniń Jýchkań mine, qandaı boldy degim keldi saǵan! Bir túıir et tabylmas pa eken, ol qazir senderge bir keremet kórsetedi, sonda kúlkiden ishekteriń qatady, kishkentaı bir túıir et neǵyp bolmas eken?

— Shtabs-kapıtan aýyz bólmeden qojaıynnyń úıine júgirip kirdi, onda bulardyń da tamaǵy pisirilip jatqan. Al Kolá bolsa, ýaqytyn zaıa ketirmeý úshin asyǵyp-úsigip, Perezvonǵa: "Óle qal!" — dep buıyrdy. It kenet shyr aınalyp baryp, tórt aıaǵyn joǵary kóterip, shalqasynan qımylsyz jaǵa qaldy. Balalar qyran-topan kúlip jatyr, Ilúsha jany qınalyp jatsa da jymıǵan boldy, biraq Perezvonnyń ótirik óle qalǵany bárinen de "sheshesine" qatty unaǵan sekildi. Ol qarqyldap kúlip, saýsaqtaryn shyrtyldatyp:

— Perezvon, Perezvon! — dep ıtti shaqyra bastady.

— Joq, ol áste turmaıdy, tipti báriń japatarmaǵaı aıqaılasańdar da, báribir tyrp etpeıdi, al eger men aıtsam, ol atyp turady! Perezvon, psı! — dep daýystady mardymsyp, óktemsı sóılegen Kolá.

It atyp turyp, nesine arsalańdap, sekire bastady. Osy kezde túıir pisken etti ustap shtabs-kapıtan da júgirip kirgen edi.

— Ystyq emes pe eken? — dep asyqsa da yjdaǵattap surady Kolá pisken etti qolyna alyp jatyp, — joq, ystyq emes eken, jalpy bul ıt degeniń astyń ystyǵyn jaratpaıdy. Al endi báriń beri qarańdar, Ilúshechka, sen de beri qara, kártámishim-aý, nege qaramaısyń? Men ádeıi alyp kelsem, ol kóz de salmaıdy!

Kolá tumsyǵyn kóterip, qımylsyz turǵan ıttiń dál murnynyń ústine bir túıir et qoımaqshy edi. Beıshara ıt osy kúıi, ıesi qansha tur dese sonsha, tipti jarty saǵat bolsa da, tyrp etpesten melshıip turýǵa tıis. Biraq ol Perezvondy tek bir sátke ǵana ustady. Sonan soń:

— Pıl! — dep qalyp edi, ıt dál murnynyń ústindegi etti qaqshyp aýzyna sala qoıdy. Bári máz-meıram bolyp tańyrqasyp jatyr.

— Bul nege kelmeıdi desem, áýeli osynyń bárine jattyqtyryp almaqshy bolǵan ekensiń ǵoı! — dedi Alesha ony ishteı jazǵyrǵandaı bolyp.

— Tek osyǵan bola kele almaǵanym ras, — dedi Kolá da aǵynan jarylyp. — Itimniń keremet mashyqtanǵanyn kórsetkim keldi!

— Perezvon! Perezvon! — Ilúsha kenet tyrbıǵan saýsaqtaryn syrtyldatyp, ıtti ózine shaqyra bastady.

— Joq, ony bylaı shaqyrý kerek! Kereýetińe onyń ózi sekirip shyǵatyn bolsyn. Perezvon, ıen! — Kolá alaqanymen tósekti qaǵyp edi, ol Ilúshanyń kereýetine sekirip mindi. Ilúsha Perezvondy basynan eki qolymen qushaqtap edi, ıt onyń betinen jalap aldy... Perezvondy qushaqtap tósegine qısaıa ketkende Ilúshanyń beti onyń baraq júnine kómilip ketti.

— Astaǵypyralla! Astaǵypyralla! — dep tań-tamasha bolyp jatyr shtabs-kapıtan.

Kolá kereýettiń shetine qaıta otyrdy.

— Ilúsha, taǵy birdeńe kórseteıin be. Oıynshyq zeńbirek ákeldim saǵan. Esińde me, ana joly osy oıynshyq zeńbirekti aıtqanymda, sen: "Ah, meniń de kórgim keledi!" — degen ediń ǵoı. Mine, saǵan ádeıi ákeldim.

Sosyn Kolá sómkesinen kishkentaı qola zeńbirekti apyl-ǵupyl shyǵara bastady. Onyń óziniń qýanyshy da qoınyna syımaı bara jatqan: basqa ýaqytta ol Perezvonnyń tıgizgen áseri basylǵansha aıaldaı turar edi, biraq qazir olaı ete almady: "bári osynshama qýanyp jatqanda, taǵy bir qýanyshty nesine aıaımyn!" dep oılady ol. Onyń ózi keremet súısinýli bolatyn.

— Morozov degen sheneýniktiń úıinen kórgen soń, osy oıynshyqqa kópten beri qyzyǵyp júr edim, — biraq, tek sen úshin, kártámishim, sen úshin ǵana. Aǵasynan qalǵan oıynshyq eken, onyń qolynda bosqa turmasyn dep bir kitapqa aıyrbastap aldym: ákemniń shkafynda "Muhammedtiń týysy nemese Shıpagerlik qyljaq" degen kitap turatyn, sony berdim. Áýleki kitap osydan bir ǵasyr buryn Máskeýde, senzýra joq kezde basylypty, al Morozovtyń dál sondaı nársege jany qumar. Ol maǵan tipti rahmet aıtty...

Kolá oıynshyq zeńbirekti joǵary kóterip ustaǵandyqtan, ony barlyǵy kórip, tań-tamasha bolyp qalǵan edi. Ilúsha basyn kóterip, Perezvondy oń qolymen qushaqtap otyrǵan kúıi, oıynshyqqa qyzyǵa qaraǵan. Kolá tipti oq-dárim de bar, "eger hanymdar qoryqpasa", qazir-aq atyp kórýge bolar edi degende, bári odan saıyn eleńdep qaldy. "Mamataıy" oıynshyqty qolyma ustap kórgim keledi dep edi, onyń bul tilegi dereý oryndaldy. Tizesine qoıyp júgirte bastaǵanyna qaraǵanda, kishkentaı dońǵalaqty qola zeńbirek oǵan qattylady bilem. Alaıda odan ne isteýge ruqsat suralǵanyn ańdamasa da, zeńbirekten atyp kóreıik degen ótinishke ol kelise ketti. Kolá oq-dári men bytyrany kórsetti. Buryn áskerı adam bolǵandyqtan, shtabs-kapıtan zeńbirekti qalaı oqtaýdy óz mindetine aldy: ol oqpanǵa tıtteı ǵana oq-dári saldy da, bytyrany ázirshe alyp qoıa turýdy ótindi. Edenge oıynshyq zeńbirekti oqpanyn kisilerden teris qaratyp qoıǵanyn keıin ol ıneniń jasýyndaı tesikke oq-dáriniń úsh túıirshigin salyp, óte berdi. Kádimgideı gúrs etti. Mamataıy áýeli selk ete tústi de, sosyn máz-máıram bop kúlip jiberdi. Balalar únsiz qýanyshpen qaraıdy, áıtse de Ilúshadan kóz almaı, bárinen de qatty shattanǵan shtabs-kapıtan boldy. Kolá zeńbirekti edennen kóterip alyp, oq-dári men bytyrany qosa, dereý Ilúshaǵa syılady.

— Bul meniń tartýym, saǵan syılyǵym! Áldeqashan daıyndap qoıyp em, — dep qýanyshtan tebirene sóılegen ol taǵy da qaıtalady.

— Ah, onan da maǵan syılasańyzshy! Joq, oǵan emes, maǵan nege syılamaısyz! — dep mamataıy, beıne bir sábı balasha, suraı bastady. Onyń bermeı qoıa ma degen ishtegi ýaıymy abyrjyǵan bet-júzinen sezilip turdy. Kolá qysylyp qaldy. Shtabs-kapıtan da degbirsizdenip sasqalaqtaı bastaǵan edi.

— Sheshetaıy! Sheshetaıy! — dedi ol áıeliniń janyna jetip baryp, — seniki bolmaǵanda kimdiki deısiń, árıne, seniki, alaıda Ilúsha ustaı tursyn, óıtkeni zeńbirekti Ilúshaǵa syılady ǵoı, túptep kelgende ol báribir seniki, qazir ony saǵan oınaýǵa báribir beredi, oıynshyq ekeýińe ortaq bolady...

— Joq, ortaq emes, tek meniki bolsyn, Ilúshaǵa onyń keregi ne, — dep mińgirledi jylamsyraýǵa aınalǵan sheshesi.

— Apa, ala ber, seniki-aq bolsyn! — dedi daýsy yshqynyp shyqqan Ilúsha. — Krasotkın, mynany apama syılaýyma bola ma? — dep surady ol, ózine syılaǵan zatty basqaǵa bergeni úshin renjip qala ma dep qoryqqandaı, Krasotkınge kenet jalbaryna qarap.

— Nege bolmasyn, árıne, berýge bolady! — dep kelise ketken Krasotkın oıynshyq zeńbirekti Ilúshanyń qolynan alyp, sheshesine asa sypaıygershilikpen taǵzym etip ustata berdi. Buǵan shyn rıza bolǵan dimkás áıel tipti kózine jas aldy.

— Ilúshechka, qulynshaǵym, shesheńdi shyn jaqsy kóretinińe endi kúmánim joq! — dedi súısingen sheshesi; osydan keıin ol oıynshyq zeńbirekti tizesine qoıyp, ersili-qarsyly júgirte bastady.

— Sheshetaıy, qolyńnan bir súıeıinshi. — Elpeń qatqan kúıeýi áıeliniń janyna jetip baryp onyń qolynan súıdi.

— Eger aralaryńda bir súıkimdi bozbala bolsa, ol osy raqymshyl bala bolar! — dedi shattanǵan áıel Krasotkındi kórsetip.

— Ilúsha, sen oq-dárige ýaıym jeme, men saǵan qalaǵanyńsha taýyp bere alamyn. Biz endi oq-dárini ózimiz jasaıtyn boldyq qoı. Borovıkov onyń quramyn bilip alǵan-dy: jıyrma tórt bólik selıtra, on bólik kúkirt, alty bólik qaıyńnyń kómiri — osynyń bárin túıip untaqtaǵannan keıin, sý quıyp aralastyryp, baraban terisine úıkelep úgitse bolǵany — oq-dári bolyp shyǵa keledi.

— Senderdiń oq-dárilerińdi Smýrov maǵan aıtqan, biraq ákem shyn oq-dári olaı jasalmaıdy deıdi.

— Qalaı, bul ne degeni? — Kolá qyzaraqtap qalǵan edi. — Synap kórgemiz — otalady. Biraq, qaıdam...

— Jo-joq, ol jaı aıtady, — dedi elpeńdep Kolányń janyna jetip kelgen shtabs-kapıtan kináli pishinmen. — Shyn oq-dári olaı jasalmaıdy degenim ras, áıtsede, jaı aıta salǵan sóz ǵoı bul, ony solaı istese de eshteńe etpeıdi, báribir...

— Qaıdam, bizden góri siz artyq biletin shyǵarsyz. Doda salatyn qysh qutyǵa salyp tutatyp kórip edik, keremet jandy, túgel janyp bitti, bolar-bolmas qara kúıe ǵana qaldy. Alaıda ol jumsaq qospa ǵana-dy, al eger terige úıkelep untaqtasa she... Áıtse de siz jetigirek bilýge tıistisiz ǵoı, men bilmeımin... Estip pe ediń, bizdiń oq-dárimiz úshin Býlkındi ákesi shyqpyrtyp alypty.

— Estigem, — dep jaýap qatty Ilúsha. Ol dosynyń áńgimesin zeıinmen, raqattana tyńdap otyrǵan.

— Biz bir shólmek oq-dári jasaǵan edik. Býlkın ony kereýetiniń astyna tyǵyp saqtap júrgen. Bir kúni ákesi kórip qalyp, myna báleni ákelgen senbisiń, kúlimizdi kókke ushyrmaqshy ekensiń ǵoı deıdi. Sosyn balasyn sileıtip salypty. Gımnazıaǵa baryp, men jóninde shaǵynbaqshy da bolady. Maǵan ony jolatpaı qoıdy, endi maǵan eshkimdi mańaılatpaıtyn boldy. Smýrovty da jibermeıdi, bárine jeksuryn sekildimin; olardyń oıynsha, men "tym ójetpin", — dedi kekete myrs etken Kolá. — Barlyǵy osyndaǵy temir jolda bolǵan oqıǵadan keıin bastaldy.

— Ah, sizdiń ondaǵy keremet ójet qylyǵyńyzdy biz de estigenbiz! — dedi tań-tamasha bolǵan shtabs-kapıtan, — qalaı ǵana qoryqpaı jattyńyz eken? Poıyzdyń astynda jatqanda neǵyp túk sezbedińiz, neǵyp seskenbedińiz? Shynymen-aq qoryqpaǵanyńyz ba?

Shtabs-kapıtan Koláǵa jádigóısı qalǵan-dy.

— Onsha qoryqqan joqpyn! — deı saldy Kolá. — Ony qoıshy, qapıada opyq jegizgen álgi qazdyń hıkaıasy boldy ǵoı, — dedi ol qaıtadan Ilúshaǵa burylyp. Biraq ol, qanshama eleń qylmaǵandaı, ádeıi kisimsip sóılese ds, ózin-ózi áli de tizgindeı almaı, áýeninen jańylysa bergen edi.

— Ah, men qazdyń hıkaıasyn da estigenmin! — Júzi jadyrap sala bergen Ilúsha kúlip jibergen edi. — Maǵan aıtqan kezde túkke túsinbep edim, seni sýdıanyń aldyna alyp barǵany ras pa?

— Bizde túımedeıdi túıedeı qylatyn jaman ádet bar emes pe, áıtpese túkke turmaıtyn, bolymsyz birdeńe, — dep bastady ókimsigen Kolá. — Bir kúni, alańnan ótip bara jatqanymda, bireý onda qaz aıdap keldi eken. Men toqtap, qazdarǵa qarap turdym. Osynda Vıshnákov degen bir jigit bar, ol qazir Plotnıkovtarda anda bar, mynda barǵa jumsaıtyn júgirmek bolyp isteıdi, sol kenet maǵan qarap: "Nemene, ómirińde qaz kórmep pe ediń?" — dedi. Men oǵan qaradym, jıyrmaǵa kelgen dardaı jigittiń tabaqtaı betinde aqyl-parasattan nyspy bolsaıshy bul, biraq, bile-bilseń, men qara halyqtan eshqashan da bezbeımin. Halyqpen birge bolǵandy qalaımyn... Biz halyqqa ere almaı kelemiz — bul aksıoma — Karamazov, siz, qalaı, maǵan kúlip turǵan joqsyz ba? 7

— Qudaı saqtasyn, nege kúleıin, qaıta, bar yqylasymmen tyńdaımyn, — dedi Alesha ańqyldaǵan aq kóńilden. Osydan soń sekemshil Kolá sergip sala bergen edi.

— Meniń teorıam, Karamazov, aıqyn ári qarapaıym, — dedi qaıtadan sheshile sóılegen ol. — Óz basym halyqqa senemin jáne ony dáıim ádiletti baǵalaıtynyma qýanyshtymyn, biraq ony tóbeme eskirte almaımyn, bul sine qua...1. Iá, aıtpaqshy, qazdyń hıkaıasyna oralýym kerek eken ǵoı. Men ol aqymaqqa qarap: "Qazdar ne týraly oılaıdy eken?" — dedim. Ol maǵan túısiksiz kisishe bedireıe qarap: "Qazdar ne oılaýshy edi?" — dedi. "Kóremisiń, áne bir arba tur, deımin. Arbadaǵy qaptyń tesiginen jerge suly tógilip jatyr, ana bir qaz moınyn dońǵalaqtyń dál astyna sozyp, sol sulyny terip jep jatyr, kóresiń be?" — "Árıne, kórip turmyn", — deıdi. "Olaı bolsa, deımin, eger sol arba kenet alǵa júrip ketse — dońǵalaq qazdyń moınyn úze ala ma, joq pa?" — "Moınyn úzbek túgil, múrdem ketiredi", — dep ol aýzyn ańyraıtyp, yrjıyp kúldi. "Olaı bolsa, jigitim, júr, kettik" — deımin. "Kettik", — deıdi. Kóp áýrelenbedik: ol tizginnen ustaıtyndaı bolyp atqa aldynan jaqyndaı berdi, qazdy arbanyń astyna qaraı qaqpaılaý úshin qaptaldan men de jaqyndadym. Dál osy kezde ańqaý mujyq ta teris qarap, bireýmen sóılesip turǵan edi, qazdy qaqpaılaýdyń qajeti de bolmady: ol, sor túrtkendeı, dońǵalaqtyń astyna ózi moınyn sozyp, jerdegi sulyny terip jeı bastady. Kózimdi qysyp qalǵanymda jigit atty tizgininen julqyp qalyp edi — moıny úzilgen qazdyń "q-qraq" degen daýsy ǵana shyqty! Qyrsyq qylǵanda, mujyqtar bizdi kórip qalyp, aıqaı-shý kótermesi bar ma: "Sen, qasaqy, muny qasaqana istediń!" — "Joq, qasaqana emes".

— "Joq, qasaqana istediń!" "Mırovoıǵa2 barǵyń kelgen shyǵar?" dep gújildesip jatyr. Meni de ustap aldy: "Sen de osynda aınalsoqtap júrgensiń, anaǵan sen kómektestiń, seni kúlli bazar biledi!" Qaıdam, shynynda da solaı, meni kúlli bazar biledi, — dedi mardymsyǵan Kolá. — Barlyǵymyz mırovoıǵa barmaqshy boldyq, ólgen qazdy da ákele jatyr. Qarasam, záre-quty qashqan jigitim jylaıdy, kádimgi qatyndarsha eńireıdi. Al mal ıesi: "Bulaı ete berseńder, sender qaz ataýlyny qurtyp bitirersińder!" — dep kidińdeıdi. Álbette kýálar da tabyldy. Mırovoı kesimin tez aıtty: ıesine bir som qunyn tólep, ólgen qazdy aıypty jigit ózine alsyn. Biraq budan bylaı mundaı qyljaqtan saq júrsin. Al jaman qatynsha jylaǵan jigit: "Men emes, anaý aıtaqtaǵasyn istedim",—dep meni kórsetedi. Al men: ony aıtaqtap nem bar, tek ózimniń oıymdy aıtyp, pikirimdi ǵana bildirdim deımin salqynqandylyqpen. Mırovoı Nefedov myrs etti, sonsoń nege óıtkenine yzalanyp ketti bilem: "Qolyńa kitabyńdy alyp, sabaq oqýdyń ornyna, qaıdaǵy joq bylshylyńmen bireýdi shatastyrmaýyń úshin seni qazir bastyqtaryńa jiberemin", — dep zirkildep aldy. Biraq meni eshqaıda jibergen joq, jaı qorqytsa kerek, áıtse de qaýeset tarap ketti, ol tipti bastyqtardyń qulaǵyna da shalyndy: qulaǵymyz uzyn ǵoı bizdiń! Til muǵalimi Kolbasnıkov shúıilip kórip edi, taǵy da Dardanelov arashalap qaldy. Qazir Kolbasnıkov bárimizben óshtesip aldy, kádimgi kók esek. Ilúsha, sen, estip pe ediń, ol úılendi ǵoı, Mıhaılovtardyń qyzynyń enshisine bergen myń somyna qyzyqqan ǵoı deımin, al qalyńdyǵynyń syqpytynan, qudaı saqtasyn, kisiniń júregi aınıdy. Úshinshi synyptyń balalary oǵan mynadaı epıgram shyǵarǵan:

Úılengende Kolbasnıkov saldyr-salaq,

Úshinshi synyp kúldi ony qylyp mazaq.

Osylaı shubyrta beredi, óte kúlkili, saǵan keıin ózim ákep berem. Al Dardanelov jaıynda eshteńe demeımin: ol bilimpaz kisi, óte bilimpaz. Óz basym sondaılardy qurmetteımin, biraq arashalaǵany úshin dep oılap qalma, áste olaı emes.

— Alaıda, Troıanyń irgesin qalaǵan kim? — degen saýalyńmen sen ony múdirtip tastaǵan ediń ǵoı! — dedi dál osy sátte Krasotkınge qatty súısingen Smýrov sózge aralasa ketip. Qaz týraly áńgime oǵan óte unaǵan edi.

— Shynymen-aq múdirtip tastadyńyz ba? — dep ilip áketti jádigóısigen shtabs-kapıtan. — Álgi Troıanyń irgesin qalaǵan kim? — degen saýal ma? Onda qalaı súrindirgenińizdi estigenbiz. Ilúshechka maǵan sonda-aq aıtqan...

— Áke, onyń bilmeıtini joq, bizdegi balalardyń bárinen de kóp biledi! — dedi ile-shala Ilúsha da, — ol jaı bilmegensıdi, áıtpese barlyq pánnen onyń aldyna eshkim túse almaıdy...

Ilúshanyń bar yqylas-peıili Koláǵa tógilip turǵandaı edi.

— Al Troıa jónindegi jaı sandyraq qoı. Men ózim ol saýaldy bos sóz sanaımyn, — dedi Kolá mardymsyǵan qarapaıymdylyqpen. Ol sóziniń áýenin taýyp úlgergenmen, áıtse de, áli de birshama abyrjýly edi, qatty tebirenip ketkenin mysaly, qazdyń hıkaıasyn tym aǵynan jaryla baıandaǵanyn sezgen-di, onyń ber jaǵynda áńgime kezinde Alesha tipti tis jarmaǵan, baısaldy qalpynan áste aınymaǵan, sóıtip menmenshil balanyń júregin: "Úndemeýiniń sebebi — meni onyń maqtaǵanyna qushtar dep oılap, jek kórip qalǵandyǵynda emes pe eken? Olaı bolsa, eger ol bulaı dep oılaıtyn bolsa, onda men..." — degen kúdik birtindep ishin tyrnaı bastaǵan edi.

— Men bul saýalymdy múlde bos sóz sanaımyn, — dedi ol taǵy da mardymsı sóılep.

— Al Troıanyń irge tasyn qalaýshylardy men bilemin, — dedi kenetten osyǵan deıin lám dep aýyz ashpaǵan, úndemeıtin, tegi, uıalshaqtyǵynan kóp sóılemeıtin, óte súıkimdi, jasy on birlerdegi Kartashov degen bala. Ol dál bosaǵada otyrǵan edi. Ań-tań bolǵan Kolá oǵan tákapparsı kóz tastady. Áńgime mynada-dy: "Troıanyń irgesin qalaǵan kim?" — degen saýal barlyq synyptarda sheshilmes jumbaq sanalatyn, óıtkeni oǵan jaýap berý úshin Smaragdovty oqý kerek. Al Smaragdovtyń kitaby Koládan ózge eshkimde joq-ty. Kolá teris aınalǵan kezde Kartashov basqa oqýlyqtarynyń arasyndaǵy Smaragdovtyń kitabyn ashyp qalyp, Troıanyń irgesin qalaýshylar týraly aıtylǵan tusqa dál túsken edi. Ol muny kópten beri biletin, biraq masqara bop qalam ba, álde Kolá ony bul úshin birdeme dep uıaltyp tastaı ma dep qoryqqandyqtan, Troıanyń irgesin qalaýshylardy men de bilemin dep jurttyń aldynda sýyrylyp shyǵýǵa ózinen-ózi qysylyp, tartynshaqtaı bergen edi. Endi mine, nege ekeni belgisiz, shydaı almaı aıtyp saldy. Kópten aıtqysy kelip júr edi, aıtyp tyndy.

— Sonda onyń irgesin qalaǵan kim boldy? — dep kekete suraǵan Kolá oǵan tákapparsyp, mensinbeı qarady. Balanyń shynynda da birdeńeni biletinin bet álpetinen-aq sezgennen keıin, ol, álbette, aqyry ne bolsa da táýekel etken. Jalpy kóńil raýanyndaǵy jarastylyq joǵalyp bara jatqan edi.

— Troıanyń irgesin qalaǵandar — Tevkr, Dardan, Illús jáne Tros, — dep naqpa-naqtap aıtqan balanyń eki beti zamatta ot bop janǵany sonsha, oǵan tipti týra qaraýǵa da dátiń shydamaıdy. Alaıda balalardyń bári oǵan tesireıe qarap, bir mınýt boıy odan kóz almaǵan, sodan keıin bul tesireıgen kózderdiń bári birden Koláǵa aýǵan. Al Kolá ójet balany jek kórgen salqynqandylyqpen bastan-aıaq kózben sholyp turǵan-dy.

— Iakı olar ne bitiripti sonda? — dedi ol, aqyry, terisine syımaı, — jalpy shahardyń nemese memlekettiń irgesin qalaý degen ne ózi, bilesiń be? Nemene, olar kelip, bir-bir kirpishten qalap pa?

Barlyǵy kúlip jiberdi. Kinály balanyń qyzarǵan beti onan saıyn kúreńite tústi. Úni shyqpaıdy, jylarmanǵa jýyq. Kolá ony qasaqana taǵy bir mınýt azapqa saldy.

— Ulttyń negizin qalaý sıaqty tarıhı oqıǵalardy paıymdaý úshin eń aldymen onyń ne ekenin uǵyp alý kerek, — dedi ol qatal ǵıbrat aıtyp. — Áıtse de, áıel zatynyń ondaı ertek-ańyzyna men mán bermeımin, sonan soń, jalpy, búkil dúnıejúzilik tarıhty onsha unatpaımyn da, — dedi taǵy da ol nemquraıdy pishinmen, endi balalardyń bárine qarap.

— Qalaı, búkil dúnıejúzilik tarıhty ma? — dep surady shoshynǵan kisishe shtabs-kapıtan.

— Iá, búkil dúnıejúzilik tarıhty aıtamyn. Ol adamzattyń basynan keshken keıbir zerdesizdikterdi zertteý ǵana, bar bolǵany osy. Men matematıkany jáne jaratylystanýdy ǵana unatamyn. — dep kókidi Kolá, kóz qıyǵyn Aleshaǵa tastap: ol munda tek sonyń pikirinen ǵana qorqatyn. Biraq Alesha áli de ún qatpaı, baısaldy qalpynan taımady. Eger ol qazir birdeńe dese, áńgime sonymen támamdalatyn edi, alaıda ol aýyz ashpaı qoıdy, biraq onyń bul "úndemeýi — jek kórgendikten bolýy múmkin ǵoı", osy sebepti Kolá qatty qystyǵyp ketken edi.

— Bizde klasıkalyq tilderdi nesine oqytady: esten adasqandyq bul, basqa eshteńe de emes... Karamazov, siz menimen, tegi, taǵy da kelispeısiz ǵoı?

— Kelispeımin, — dep aqyryn jymıdy Alesha.

— Eger meniń pikirimdi bilgileriń kelse, klasıkalyq tilder, — bul polıseılik shara, ol tilderdi soǵan bola oqytady, — dep Kolá kenet taǵy da birtindep entige bastady, — adamdy zeriktirip, zeıin-zerdeden aıyratyn bolǵasyn ǵana oqytady. Onsyz da sumdyq zerigýshilikti odan saıyn kúsheıtý úshin ne isteý kerek? Onsyz da meńdep alǵan paryqsyzdyqty odan saıyn kóbeıtý úshin ne isteý kerek? Klasıkalyq tilderdi osyǵan bola oılap shyǵarǵan. Ol tilder týraly meniń kámil pikirim, mine, osyndaı jáne muny esh ýaqytta ózgerte qoımaıtyn shyǵarmyn, — dep tikesinen tujyrdy Kolá. Onyń eki betinde barmaqtaı teńbil qyzaryp shyǵa kelgen edi.

— Shyn aıtady, — dedi ony yqylaspen tyńdaǵan Smýrov ashyq, senimdi únmen.

— Al ózi latyn tilinen aldyna jan salmaıdy! — dep daýystady toptyń ishinen bir bala.

— Iá, áke, ol jaı aıtyp tur, áıtpese latyn tilinen synybymyzda birinshi shákirt, — dep ún qatty Ilúsha da.

— Onda turǵan ne bar? — degen Kolá, joldastarynyń maqtaǵany janyna jaǵyp bara jatsa da, syr bermegendi jón kórdi. — Latyn tilin kerek bolǵasyn jattaımyn, onyń tolyq kýrsynan ótpeı qoımaımyn dep shesheme bergen ýádem bar, sosyn, menińshe, qolǵa alǵan iske tyndyrymdy bolý kerek qoı, biraq, báribir, klasısızm men sol kúlli aramzalyqty tipti sýqanym súımeıdi... Tegi, buǵan kelispeısiz ǵoı, Karamazov?

— "Aramzalyq" deýdiń qajeti ne? — Alesha taǵy da myrs etken edi.

— Raqym etińiz, klasıkter barlyq tilderge aýdarylǵan, endeshe, latyn tilin oqytý olarǵa, klasıkterdi zertteý úshin emes, tek polıseılik shara úshin, adamdy zeıin-zerdeden jurdaı ǵyp toptastyrý úshin ǵana qajet bolǵan. Osydan keıin aramzalyq bolmaǵanda ne bolady?

— Osynyń bárine sizdi kim úıretti eken? — dedi aqyry tańǵalǵan Alesha.

— Birinshiden, muny bireýdiń úıretýinsiz-aq, ózim de paıymdaı alamyn, ekinshiden, bilgileriń kelse, klasıkterdiń aýdarylǵandyǵy jóninde osy aıtqanymnyń bárin kúlli úshinshi synypqa muǵalim Kolbasnıkovtyń ózi jar salyp aıtqan...

— Dáriger keldi! — dep daýystady baǵanadan beri ún qatpaǵan Nınochka.

Shynynda da, qaqpanyń aldyna Hohlakova hanymnyń kúımesi kelip toqtaǵan edi. Dárigerdi kútip tańerteńnen tyqyrshyǵan shtabs-kapıtan ony qarsy alý úshin apyl-ǵupyl dalaǵa júgirgen. Mamataıy shırap, ádeıi pańdana qalǵan-dy. Alesha bolsa Ilúshanyń janyna baryp, onyń jastyǵyn túzeýge kiristi. Onyń tósekti qalaı durystaǵanyna kreslosynan degbirsizdene kóz salyp Nınochka otyr. Balalar asyǵys-úsigis qoshtasa bastady, keıbireýleri keshqurym taǵy bir soǵamyz dep ýáde berip jatyr. Kolá Perezvondy shaqyryp edi, ıt kereýetten sekirip tústi.

— Men áli ketpeımin, osynda bolamyn! — dedi asyqqan Kolá Ilúshaǵa, — aýyz bólmede tosa turamyn da, dáriger ketken soń, Perezvondy ertip qaıta kiremin.

Biraq dál osy sátte dáriger bólmege kire bergen edi — ol aıý ishik jamylǵan, nyǵyzsyǵan kisi eken, salbyraǵan qara qońyr jaq saqaly bar, ıegin jyltyrata qyrypty. Ol tabaldyryqtan attaı berip, adasyp basqa úıge kirdim be dep ańyryp turyp qaldy: "Bul ne? Qaıda keldim?"— dep mińgirledi ıyǵyndaǵy ishigi men qýyq aǵaryna deıin teńiz mysyǵynyń terisimen qaptaǵan bas kıimin de sheshpesten. Topyrlaǵan balalar, jupyny bólme, burysh jaqtaǵy jipke ilingen kir — osynyń bári ony abyrjytyp tastaǵan edi. Shtabs-kapıtan onyń aldynda ıilip-búgilip, shulǵydy da qaldy.

— Áste jańylǵan joqsyz, bári de durys, — dep jámpeńdep jatyr ol, — bizdiń úıge keldińiz, kóne joǵarlatyńyz...

— Sne-gı-rev? — dedi mańǵazsyǵan dáriger dańǵyrlaı sóılep. — Snegırev myrza siz bolasyz ba?

— Iá, men, men!

— A!

Dáriger bólmeni taǵy bir jerkene sholdy da, ishigin sheshe bastady. Moınyndaǵy mártebeli ordeni báriniń kózine shalyna ketti. Shtabs-kapıtan onyń ishigin qaǵyp alǵannan keıin dáriger basynan fýrajkasyn aldy.

— Pasıent qaıda? — dep surady ol ókimsigen, ashyq daýyspen.

VI

ERTE ESEIÝ

— Siz qalaı oılaısyz, dáriger oǵan ne der eken? — dep surady aptyqqan Kolá, — alaıda, óziniń syqpyty qandaı jeksuryn edi, solaı emes pe? Medısınany meniń sýqanym súımeıdi!

— Ilúsha óletin shyǵar. Menińshe, bul kúmánsiz sekildi, — dedi Alesha muńly únmen.

— Olar zalymdar ǵoı! Medısına degen baryp turǵan zalymdyq! Karamazov, áıtse de, sizben tanysqanyma qýanyshtymyn. Kópten beri biliskim kelip júr edi. Tek mynadaı kóńilsiz jaǵdaıda tanysqanymyzdyń ókinishti bolyp turǵany.

Kolányń budan da góri qyzynyp, onan saıyn óktemsip, taǵy birdeńe degisi kelgen edi, biraq áldenege qyjyrtyp tartynyp qaldy. Muny seze qoıǵan Alesha jymıa kúlip, onyń qolyn qysty.

— Sizdeı biregeı jandy men kópten beri syılaıtyn edim, — dep mińgirledi taǵy da aýzyna sóz túspeı, múdire bergen Kolá. — Estigem, siz mıstıksiz jáne monastyrda bolǵansyz. Mıstık ekenińizdi bilemin, alaıda... bul meni toqtata alǵan joq. Shyn ómirge aralasý sizdi saýyqtyrady... Siz syqyldy adamdar basqasha ete almaıdy...

— Sizdiń mıstıka dep turǵanyńyz ne? Sonda ol meni neden saýyqtyrady? — dedi sál tańyrqaǵan Alesha.

— Qudaı jáne taǵy birdeńeler bar ǵoı.

— Qalaı, siz álde qudaıǵa senbeısiz be?

— Joq, men qudaıǵa qarsy eshteńe deı almaımyn. Árıne, qudaı degen jaı joramal ǵana... biraq... men onyń qajettigin moıyndaımyn, tártip úshin... álemdik tártip úshin jáne taǵy sol sıaqty... eger qudaı joq bolsa, onda ony oılap shyǵarý kerek bolar edi, — dedi taǵy da qyzara bastaǵan Kolá. Oǵan Alesha qazir myna bala óziniń bilimdiligi men "eseıgendigin" kórsetpekshi ǵoı dep oılap qalatyndaı kóringen edi. "Al men onyń aldynda bilimpaz ekenimdi kórsetkim kelip turǵam joq", — dep oılady ishteı yzalanǵan Kolá. Sóıtip, ol kenet qatty opyndy.

— Shynymdy aıtsam, meniń sondaı aıtys-tartysqa túsip jatýǵa tipti qulqym joq, — dep kesip tastady ol, — adamzat balasyn qudaıǵa senbeı-aq súıýge bolady ǵoı, siz qalaı oılaısyz? Vólter qudaıǵa senbegen ǵoı, biraq adamzat balasyn súıgen, solaı emes pe? — ("Taǵy, taǵy!" dep oılady ol ishinen).

— Vólter qudaıǵa sengen, biraq, tegi, jetkiliksiz sense kerek, ol adamzat balasyn da onsha kóp súımegenge uqsaıdy, — Alesha bulaı degende jas jaǵynan ózimen teteles nemese tipti ózinen úlken kisimen suhbattasqandaı, saspaı, baıyptap, erkin sóılegen edi. Vólter jónindegi pikirine Aleshanyń óziniń de kúdiktiligi jáne osy saýaldyń sheshimin naq oǵan, kishkentaı Koláǵa qaldyrǵandyǵy Kolány tańǵaldyrdy.

— Al siz Vólterdi oqyp pa edińiz? — dedi Alesha aqyrynda.

— Joq, oqyǵandyqtan emes... Áıtse de, "Kandıdti" oqydym, oryssha aýdarmasyn... eski, burmalaǵan, kúlkili aýdarma bolatyn... (Taǵy, taǵy!).

— Birdeńe uǵa aldyńyz ba?

— O, ıá, barlyǵyn... ıakı... meni túk te túsinbeıdi dep oılaýyńyzdyń sebebi ne? Árıne, onda ádepsizdik degen jetip jatyr... Men, árıne, onyń pálsapalyq roman ekenin jáne onyń... ıdeıany aıtý úshin jazylǵanyn uǵa alamyn, — dedi múlde shatasa bastaǵan Kolá. — Karamazov, men sosıalıspin jáne de qyńyr sosıalıspin, — dedi ol sózin jaıdan-jaı kenetten úzip.

— Sosıalıspin deımisiz? — dep Alesha kúlip jiberdi. — Qaı ýaqytta úlgerip júrsiz? Siz ne bary on úshte emessiz be, solaı ǵoı?

Kolá qyjyrtyp qaldy.

— Birinshiden, on úsh emes, on tórt, eki jumadan soń men on tórtke kelemin, — dedi shyrt etken ol, — ekinshiden, mıyma kirmeıtini, buǵan meniń jasymnyń qandaı qatysy bar? Áńgimeniń túıini, meniń jasymda emes, kózqarasymnyń qandaılyǵynda emes pe, solaı ǵoı?

— Kisiniń kózqarasyna jasynyń qandaı máni baryn eseıgennen keıin óziń kóresiń áli. Meniń oıymsha, siz olaı degende óz oıyńyzdy aıtqan joqsyz, — dep jaýap qatty Alesha baıaý, baısaldy únmen. Biraq qyzaraqtaǵan Kolá onyń sózin bólip jiberdi.

— Ǵapý etińiz, sizder kónbistik pen mıstısızmdi kókseısizder. Mysaly, mynaǵan qalaı kelispes ekensiz: tómengi tapty quldyqta ustaý úshin hrıstıan dini baılar men aqsúıekterge ǵana qyzmet etpeı me, solaı ǵoı.

— Ah, sizdiń muny qaıdan oqyǵanyńyzdy men sezip turmyn, sizdi buǵan bireý úıretken ǵoı! — dedi kúıingen Alesha.

— Ǵapý etińiz, qalaı da bireýdiń úıretýi shart pa eken? Maǵan eshkim de úıretken joq. Ózimniń de qolymnan keledi... Bilgińiz kelse, meniń Hrıstosqa qarsylyǵym joq. Ol naǵyz marhabatty kisi bolǵan, eger ol bizdiń zamanymyzda ómir súrse, týra revolúsıonerlerge kelip qosylar edi de, bálkim, tipti kórnekti ról atqarar ma edi, qaıter edi... Tipti qalaı da solaı bolar edi.

— Mundaı sholaq oıdy qaıdan ǵana estidińiz eken! Sizge muny úıretip júrgen qandaı aqymaq eken! — dedi kúızelgen Alesha.

— Ǵapý etińiz, shyndyqty jasyrýǵa bolmaıdy. Men, árıne, bir nárse jaıynda Rakıtın myrzamen jıi áńgimelesemin, biraq... Muny kezinde Belınskıı aqsaqal da aıtypty deıdi ǵoı.

— Belınskıı me? Jadymda joq. Ol esh jerde bulaı dep jazbaǵan.

— Eger jazbasa, ol solaı dep aıtqan dep júr ǵoı. Men muny bireýden estip edim... desek te, qaıdam...

— Al Belınskııdi oqyp pa edińiz?

— Qalaı desem eken... joq... oqydym deı almaımyn, áıtse de... álgi Tatánanyń Onegınge nege tımegeni aıtylǵan tusyn oqyǵanmyn.

— Onegınge tımedi deımisiz? Bul qalaı, siz, nemene... tipti sony da túsinetin boldyńyz ba?

— Ǵapý etińiz, siz meni anaý Smýrov degen balamen birdeı sanaısyz ǵoı, tegi, — dep dúńk etti Kolá. — Áıtse de, — dedi odan soń áldeqalaı myrs etken Kolá, meni bir keremet revolúsıoner eken dep qalmańyz. Men Rakıtın myrzamen kóp jaǵdaıda kelispeı qalamyn. Eger Tatánany aýyzǵa alsam, bul meniń áıel erkindigin jaqtaǵanym emes. Men áıel baǵynyshty adam, demek, ol aıtqanǵa kónýge tıis degendi moıyndaımyn. Napoleon aıtqandaı, — dedi nege ekeni belgisiz, myrs etken Kolá, — Les femmestriocottent1, osynaý jalǵan kemeńgerdiń osy pikirin men qalaı degenmen jaqtaımyn. Mysaly, men de: el-jurtyńdy tastap, Amerıkaǵa qashý — opasyzdyq, odan da jamany — zerdesizdik bolady dep sanaımyn. Óz jerimizde júrip-aq adamzatqa kóp paıda keltire alatyn bolsaq, Amerıkaǵa qashatyn ne bar? Dál qazir. Jemisti qyzmet degen bastan asyp jatqanda. Men dál osylaı jaýap berdim.

— Ol qandaı jaýap? Kimge? Álde sizdi bireý Amerıkaǵa shaqyryp pa edi?

— Shynymdy aıtsam, meni úgittegen, biraq men kónbedim. Bul, árıne, meniń ishtegi syrym, Karamazov, bireý-mireýge aıtyp qoımassyz, jaraı ma. Men sizge ǵana ashyp jatyrmyn. Úshinshi bólimsheniń sheńgeline túsip, Shynjyr kópirdiń aýzynda taǵylym alatyn jaıym joq:

Esińnen ketpes sol bir úı

Shynjyr kópir aýzynda!

Esińizde me? Ǵajap qoı! Siz nege kúldińiz? Ótirikti sýdaı sapyrýyn qarashy dep oılap turǵan joqsyz ba? ("Al eger ol úıdegi ákemnen qalǵan shkafta "Kolokoldyń" bir nómiri ǵana bar ekenin, meniń odan basqa túk oqymaǵanymdy sezip qalsa qaıtem?" — dep oılady Kolá kenet záresi ushyp).

— Oh, joq, nege kúleıin, ótirik aıtyp tur degen oı meniń qaperime de kirgen joq. Olaı oılamaıtynym, sizdiń bul aıtqanyńyzdyń barlyǵy shynaıy shyndyq! Al aıtyńyzshy, Pýshkındi oqyp pa edińiz? "Onegındi"... İlkide Tatánanyń atyn atadyńyz ǵoı?

— Joq, áli oqyǵan joqpyn, biraq oqyǵym keledi. Men joq nársege sene bermeımin, Karamazov. Meniń ana jaqty da, myna jaqty da tyńdap alǵym keledi. Siz nege suradyńyz?

— Jaı.

— Aıtyńyzshy, Karamazov, siz meni sumdyq jek kóresiz be? — dep saldy bir kezde Aleshaǵa qarsy qarap tikireıe qalǵan Kolá. — Ótinemin, tek shynyńyzdy aıtyńyzshy.

— Bul neǵylǵan saýal? — dedi oǵan tańdana qaraǵan Alesha. — Ne úshin jek kórem? Meniń áli ómirdiń dámin tatyp ta kórmegen sizdeı balaýsa jastyń osyndaı shatpaq sandyraqpen azǵyndap úlgergenine ǵana janym ashıdy.

— Maǵan janyńyz ashymaı-aq qoısyn, — dep tákapparsı qalǵan Kolá onyń sózin bólip jiberdi, — al kinámshil ekenim ras. Joqqa bola kilt ete qalatynym bar, tipti uıat. Jańa siz myrs etkende, men...

— Joq, meniń múlde basqa birdeńege kúlkim kelgen. Kúlgen sebebim, Reseıde turǵan bir jat jurttyq nemistiń bizdiń osy kúngi oqýshy jastar jónindegi pikirin oqyǵan edim jýyrda: "Orys shákirtine juldyzdy aspannyń kartasyn kórsetseń, osyǵan deıin eshqandaı túsinigi bolmaǵanyna qaramastan, ol saǵan erteńine sol kartany ózinshe túzetip ákeledi", — dep jazypty. İlim-bilim degennen jurdaı, biraq ózin ózi dáriptegishtigin 8qaıtersiń — ol nemis orys shákirti týraly osylaı demekshi bolǵan.

— Ah, keremet aıtqan eken! — dep kúlip jiberdi Kolá, — vernıssımo, dál ústinen túsken! Bárekeldi, nemis! Alaıda ol sabazyń sonymen birge jaqsy jaǵyn da baıqamaǵan, buǵan sizdiń ózińiz qalaı qaraısyz? Ózińdi óziń dáripteýshilik — bul pisip jetilmegendikten, shıkilikten, biraq kezi kelgende kisi budan arylady, túzeledi, biraq onyń esesine qarshadaıyńnan rýhyń táýelsiz bolǵany, alǵyr oıyń men senimiń bolǵany qandaı ǵajap, bedeldiń aldynda shulǵyp qalatyn ol shujyq qumarlar nemene sonsha... Nemisiń, alaıda, qalaı degenmen jaqsy aıtqan eken! Bárekeldi, nemis! Desek te, nemisterdi qylǵyndyrý kerek. Ǵylym-bilimge kúshti bolsa bola bersin, olardy báribir qylǵyndyryp óltirý kerek...

— Olardy sonda ne úshin qylǵyndyrmaqsyń? — dep kúldi Alesha.

— Tegi, bósip baram ǵoı deımin, kóndim sizge. Keıde balalyǵym ustap, birdeńege qýanǵanda, ózimdi ustaı almaı, bóskim kep aýzym qyshyp ketedi. Tyńdaǵyn, alaıda, ekeýmiz munda joq nárseni myljyńdap turǵanda, anaý dáriger kidirdi ǵoı. Áıtse de, ol, bálkim, "shesheıdi" de, anaý meshel Nınochkany da qaraıtyn bolar. Bilesiz be, Nınochka maǵan unady. Shyǵyp bara jatqanymda ol maǵan: "Osyǵan deıin nege kelmedińiz?" — dep sybyrlady. Jáne de sondaı bir ókpe-nazben aıtty! Menińshe, ol óte meıirimdi bolýǵa tıis, meniń oǵan janym ashıdy.

— Iá, ıá! Osynda kelip júrseńiz, onyń qandaı adam ekenin kóresiz áli. Naq osyndaı jandarmen tanystyqtan paıymdaıtyn kóptegen basqa da jaıttardy baǵamdaý úshin sizge bul ásirese óte paıdaly, — dedi qyzbalaǵan Alesha. — Sizdi túzeı alatyn eń jaqsy em osy ǵana.

— O, nege ǵana erterek kelmedim eken dep ishim ýdaı ashyp, ózimdi-ózim kinálaı beremin! — dedi Kolá ashshy ókinishpen.

— Iá, ókinishti-aq. Tóbe kórsetkenińizge beıshara balaqannyń qalaı qýanyp qalǵanyn ózińiz kórdińiz emes pe! Sizdi kútip, qalaı qapa bop jatqanyn bilseńiz ǵoı!

— Aıtpańyzshy! Bitpegen jaranyń aýzyn nesine tyrnaısyz. Biraq ózime de sol kerek. Men munda órkókirektikten, menmensigen tákapparlyqtan, sumdyq ákimshildikten kelmedim, boıymdaǵy osy qyrsyqpen arpalysyp-aq baǵam, alaıda arylatyn túrim joq. Endi ǵana sezip júrmin, Karamazov, men kóp jaǵynan aramzamyn!

— Joq, siz, teris tárbıelenseńiz de, súıkimdi jansyz, sondyqtan men meıirimdi, tym áserlengish balany qatty tebirente alǵanyńyzdyń sebebin tym jaqsy túsinemin! — dep jaýap berdi qyzbalanǵan Alesha.

— Siz muny myna maǵan aıtyp tursyz ba! —dep tańǵaldy Kolá, — al men, nansańyz, — osynda kelgeli beri birneshe márte, — siz meni jek keretin shyǵar dep oılaǵan edim. Eger sizdiń pikirińizdi meniń ımandaı qadir tutatynymdy bilseńiz ǵoı!

— Áıtse de, shynymen-aq sonshama kúdikshil bolǵanyń ba? Qarshadaı basyńmen! Al men bolsam, ana bólmede sizdiń sóz saptasyńyzǵa qarap, sirá, tym kúdikshil bolar dep túıgen edim.

— Solaı oılap qalǵanyńyz shyn ba? Alaıda, kózińiz qandaı qyraǵy edi, solaı emes pe? Bás tigýge barmyn men tap qazdyń hıkaıasyna kóshken kezde sondaı oıǵa kelgen shyǵarsyz. Keremet ójet bop kórinýge janyqqanym úshin dál sol sátte siz meni ıttiń etinen jek kórip, jerkenip turǵandaı boldyńyz, sosyn ózim de sizdi lezde jaqtyrmaı qalyp, onan beter myjyp kettim. Odan keıin: "Eger qudaı joq bolsa. ony oılap shyǵarý kerek" degende men, muny kitaptan oqyp alǵanyma qaramastan, ózimniń keremet bilimpazdyǵymdy kórsetýge (dál qazir, osy arada turǵan da) asyqqandaı sezindim. Biraq ant etýge barmyn, ataqqumarlyqtan óıtpegenim haq, ánsheıin, sebebin ózim de bilmeımin, qýanǵanymnan, qudaı aqy, qýanǵanymnan bolý kerek... qýanǵanda kez kelgen kisiniń moınyna asyla ketý óte uıat qylyq bolsa da, tegi, solaı ǵoı deımin. Men muny bilemin. Alaıda, onyń esesine sizdiń meni jek kórmeıtindigińizge, al álginiń bári meniń ózim oılap shyǵarǵanymen endi kózim jetti. O, Karamazov, men naǵyz baqytsyz janmyn. Keıde kózime qaıdaǵy joq birdeńeler elestep, jurttyń bári meni kúlki qylatyndaı kórinedi, sonda, zyǵyrdanym qaınap ketkende, kóz aldymdaǵynyń báriniń kúl-talqanyn shyǵarǵym keledi.

— Sonda ǵoı, aınalańdaǵy adamdardy mazalaı bastaısyń, solaı emes pe, — dedi Alesha jymıa kúlip.

— Iá, barlyǵynyń, ásirese sheshemniń mazasyn alamyn. Karamazov, aıtyńyzshy, men qazir sonshalyqty kúlkilimin be?

— Nege olaı dep oılaısyz, mundaı oı tipti qaperińizge de kirmesin! — dedi Alesha shoshynyp. — Sonan soń, kúlkili degen ne ol? Neshe márte kisi kúlerlik bolǵanda nemese solaı bop kóringende ne tur? Qazir qabiletti adamdardyń bári jurtqa kúlki bolam ba dep jaman qorqady, olardyń baqytsyzdyǵy mine osynda. Meniń tek sizdiń osyny tym erte sezgenińizge tańym bar; áıtse de, men muny kópten beri baıqap júrmin, biraq jalǵyz sizdiń basyńyzdan ǵana emes. Qazir tipti balalar da osyndaı dertke ushyraǵan. Bul aljasqandyqpen bara-bar. Tutas bir urpaqtyń boıyna kirip alyp, namysqoılyq bop kóringen ázázil shaıtan bul, naq shaıtan bul, — dedi taǵy da Alesha; oǵan tesireıe qaraǵan Kolá ol myrs etetin shyǵar dep kútken edi, biraq Alesha kúlmedi. — Basqalar qandaı bolsa, siz de sondaısyz, ıakı sizdiń basqalardan aıyrmańyz joq, biraq sizge aıtatynym, jurttyń bárine uqsaýdyń esh qajeti joq.

— Tipti jurttyń bári sondaı ekenine qaramastan uqsamaýym kerek pe?

— Iá, báriniń sondaı ekendigine qaramastan. Tipti sopıyp jalǵyz qalsańyz da, ózgelerge uqsamaı baǵyńyz. Siz shynynda da basqalardan bóleksiz: mine siz teris qylyǵyńyzdy, tipti kúlkili isterińizdi de moıyndaýdan uıalǵan joqsyz. Al qazirgi zamanda mundaıdy kim moıyndaı alady? Eshkim de moıyndamaıdy, tipti mundaı qylyǵy úshin ózin ózi synap-mineý qajettigin eshbir sezbeıtin bolyp barady emes pe. Aqylyń jetse, basqalar sıaqty bolmaı, ózińmen ózin bol: ózgelerge uqsamaıtyn jalǵyz óziń bolsań da, sol eshkimge uqsamaǵan kúıinde qala bil.

— Ǵajap sóz! Men qatelespeppin. Kisini jubatýǵa mashyq ekensiz. O, eger sizben tanysýǵa qandaı qushtarlanǵanymdy bilseńiz ǵoı. Karamazov, sizben dıdarlasqym kelgeli qashan! Sizdiń de meni oıǵa alǵanyńyz ras pa? Baǵana aıttyńyz ǵoı, sizdi oıladym dep.

— Iá, siz jaıynda estigenmin jáne sizdi oılaǵanym da ras... al eger sizdiń muny suraýyńyzǵa ishinara namysqoılyǵyńyz da sebep bolsa, onyń oqasy joq.

— Bilesiz be, Karamazov, sizdiń bul sózderińiz jigit pen qyzdyń syrlasqanyna uqsap ketti bilem, — dedi Kolá bir túrli sónińki, uıań daýyspen. — Kisi kúlerlik birdeńeni aıtqam joq pa, qalaı?

— Nege, áste kúlkili emes, tipti kúlkili bolsa da túk emes, óıtkeni bul jaqsy lepes, — dep jaıdary kúlimsiredi Alesha.

— A, bilesiz be, Karamazov, menińshe, siz ózińiz de uıalyńqyrap qalǵan joqsyz ba, solaı ǵoı... Janaryńyzdan baıqap qaldym, — dep áldeqalaı qýlansa da, ishteı bir qýanyshpen jymıyp kúldi Kolá.

— Men ne úshin uıalýym kerek?

— Onda nege qyzaryp kettińiz?

— Qyzartatyn sóz aıtsań, qalaı qyzarmaıyn! — dep kúlgen Aleshanyń bet-júzi shynynda da kúreńitip ketken edi. — Iá, azdap uıalǵan sekildimin biraq nege qyzarǵanymdy qudaı bilsin... — dep mińgirledi shyn qysylyńqyraǵan ol.

— O, dál osy mınýtte maǵan qosylyp, sizdiń de áldeneden uıalǵanyńyz úshin men sizdi shyn jaqsy kóremin jáne qadir tutamyn! Óıtkeni siz de dál men sıaqty ekensiz! — dedi tebirenip ketken Kolá. Onyń eki beti alaýlap, janary jalt-jult etken edi.

— Tyńdaǵyn, Kolá, siz, alaıda, ómirde óte baqytsyz kisi bolasyz ba deımin, — dedi kenet áldeqalaı Alesha.

— Bilem, bilem. Biraq sizdiń osynyń bárin kúni buryn qalaı boljaıtynyńyzǵa tanym bar! — dep ilip áketti Kolá.

— Áıtse de, tutas alǵanda, qalaı degenmen, osylaı tiri júrgenimizge shúkirshilik etý kerek.

— Taýyp aıttyńyz! Ýra! Siz áýlıesiz! O, ekeýmiz til tabysatyn boldyq, Karamazov. Bilesiz be, meni bárinen de kóbirek súısindiretini, siz menimen terezesi teń kisishe sóılesesiz. Al ekeýmiz teńbiz be, joq, teń emespiz, siz bıik tursyz. Biraq til tabysatyn boldyq. Bilesiz be, sońǵy bir aı boıy ózime ózim: "Ol ekeýmiz ne ómir boıy tós qaǵystyrǵan dos bop ótemiz, ne salǵan jerden ǵumyr baqıǵa dushpan bop aırylysamyz!" — deýmen júrgenmin.

— Muny, árıne, meni jaqsy kórgendikten aıtqan bolarsyz! — dedi Alesha jymıa kúlip.

— Árıne, jaqsy kórgesin, tipti sizdi shyn jaqsy kórip, armandaǵasyn aıttym! Munyń bárin siz qalaı ǵana kúni buryn bilip qoıasyz osy? Áne dáriger de shyqty. Qudaıa táýba, birdeńe aıtpaqshy ma qalaı, bet-álpetin qarańyzshy!

VII

ILÚSHA

Dáriger úıden shyǵýǵa aınalǵan edi, ústine ishigin kıip, basyna fýrajkasyn qondyryp alypty. Qabaǵyn túsirip, tyjyrynǵan túrine qaraǵanda ústine birdeńeni juqtyryp alam ba dep jerkenetin sekildi. Aýyz úıdi kózimen sholǵanda Alesha men Koláǵa sýyq qarady. Alesha esikten kóshirge qolyn bulǵap edi, dárigerdi ákelgen kúıme úıdiń aldyna kelip toqtady. Shtabs-kapıtan dárigerdiń sońynan júgirip shyǵyp, sońǵy ret tildesip qalmaqqa ıilip-búgilip taǵzym etip, onyń etegine orala ketti. Beısharanyń surqy buzylyp, záre-quty qalmaǵan edi:

— Mártebelim, mártebelim-aý... shynymen-aq?.. — deı bergende úni óship qalǵan ol, sorly balaǵa taǵdyrdyń qatal úkimi dárigerdiń tap qazirgi bir aýyz sózinen ózgere qalatyndaı, oǵan sońǵy ret jalbaryna qarap, qolyn erbeńdete berdi.

— Meniń qolymnan ne keledi! Men qudaı emespin ǵoı! — Enjar jaýap qatqan dárigerdiń daýsy, áıtse de, ádettegisinshe óktem estildi.

— Doktor... Mártebelim... qalaı, taıalyp qalǵany ma?

— Jaman aıtpaı jaqsy joq. — Sóziniń ár býynyna ekpin túsire sóılegen dáriger kózin tómen salyp, tabaldyryqtan attap, kúımege qaraı júrýge yńǵaılandy.

— Mártebelim-aý, Qudaı úshin birdeńe deńizshi tym bolmasa! — quty qashqan shtabs-kapıtan taǵy da keneshe jabysty, — mártebelim-aý!.. Jalǵyzymnyń janyna arasha bolarlyqtaı esh amal qalmaǵany ma, shynymen-aq esh laj joq pa?..

— Meniń qolymnan túk kelmeıdi endi, — dedi degbirsizdengen dáriger, — alaıda, hm, — ol kenet irkilip qaldy, — eger de, siz, aıtalyq, eger... pasıentti... dál qazir jáne dereý túrde Sırakýzaǵa jiberseńiz (ol "qazir jáne dereý túrde" degen sózderdi, qatýlanǵany bylaı tursyn, tipti bir túrli yzamen aıtqanda, shtabs-kapıtan selk ete túsken-di), onda... jańa, qolaıly klımattyń áserimen... bálkim, shıpa bolýy da múmkin...

— Sırakýzaǵa ma! — Áli de túk túsinbegen shtabs-kapıtan aıqaılap jiberdi.

— Sırakýza Sısılıada emes pe, — dep túsindirmekshi bolǵan Kolányń tańdaıy taq etti. Dáriger oǵan úńile qarady.

— Sısılıaǵa ma! Kóketaı-aý, mártebelim-aý, — shtabs-kapıtan ne derge bilmeı sasyp qaldy, — ózińiz kórdińiz ǵoı! — ol eki qolyn jaıyp, úı ishiniń tym jupynylyǵyn meńzedi, — sonda men áıelimdi qaıtem, shıetteı bala-shaǵamdy qaıtem?

— Jo-joq, bala-shaǵańyzdy Sısılıaǵa aparýdyń qajeti bolmas, jazǵa salym Kavkazǵa jiberseńiz de jetip jatyr... qyzyńyzdy Kavkazǵa... al jubaıyńyzdy revmatızmin Kavkazdyń shıpaly sýymen emdetkennen keıin ile-shala Parıjdegi psıhıatr doktor Lepelleteniń emhanasyna jatqyzý kerek, men oǵan hat jazyp bere alamyn, mine, sonda ǵana..., múmkin, sonda sátin salsa...

— Doktor, doktor-ay! Mine, kórmeısiz be! — dep ábden jany kúızelgen shtabs-kapıtan taǵy da qolyn erbeńdetip, aýyz bólmeniń jalańash bórene qabyrǵasyn kórsetti.

— A, onda meniń sharýam joq, — dep myrs etti dáriger, — men sizdiń endi qandaı amal qaldy degen saýalyńyzǵa ǵylymnyń ne deıtinin ǵana aıttym, endigisi... ókinishke qaraı...

— Qoryqpańyz, emshi myrza, meniń ıtim sizdi qappaıdy. — Esikte turǵan Perezvonǵa dárigerdiń seskene qaraǵanyn baıqaǵan Kolányń daýsy qatty shyqqan edi. Onyń úninen kekesin áýen sezilgen. Keıin "ony kemsiteıinshi dep aıttym" dep Kolányń ózi moıyndaǵandaı, dáriger deýdiń ornyna, ol "emshi" dep qasaqana aıtqan bolatyn.

— Sen ne dep ottap tursyń? — dep Koláǵa tańyrqaı qaraǵan dáriger basyn kegjeń etkizdi. — Mynaýyń kim ózi? — dedi sosyn ol, beıne jaýap berýdi talap etkendeı, kenet Aleshaǵa burylyp qarap.

— Ol Perezvonnyń nesi, emshi myrza, áıtse de, siz meniń kim ekenimdi surap qaıtesiz, — dep Kolá taǵy da shaǵyp aldy.

— Zvonyń ne? Jańǵyryq? — Perezvon degendi uǵa qoımaǵan dáriger qaıtalap surady.

— Jańǵyryq, bilmeıdi biraq máńgirip. Sırakýzada kóriskenshe qosh bolyńyz, emshi myrza.

— Mynaýyń kim? Bul suńqyldaqtaryń kim ózi? — dedi yzaǵa býlyqqan dáriger.

— Ol osyndaǵy bir shákirt qoı, doktor, shaldýar bala, eleń qylmaı-aq qoıyńyz onyń sózin, — dedi qabaǵyn túıip, shapshań sóılegen Alesha. — Kolá, sen aýzyńdy jabasyń ba, joq pa! — dep zekirdi sosyn ol Krasotkınge. — Onyń sózin aýyr alyp qaıtesiz, doktor, — dep qaıtalady sodan keıin, endi ózi de ashýǵa berile bastaǵan Alesha.

— Mynaý, tegi, taıaq jemegen bala bolar, shyqpyrtyp alý kerek ony! — Aıaq astynan bulqan-talqan bolǵan dáriger jer tepkileýge jýyqtady.

— Bilesiz be, emshi myrza, eger meniń ıtim sizdi qaýyp alsa qaıtesiz! — dedi óńi surlanyp, janarynan jalyn ushqyndaǵan Kolá dirildegen daýyspen. — Perezvon, psı!

— Kolá, taǵy birdeńe deseń, ekeýmiz ǵumyr baqı kórispeımiz! — dep zekirdi oǵan Alesha.

— Emshi myrza, bul jalǵanda Nıkolaı Krasotkınge buıyrǵy júretin bireý bolsa, ol osy kisi, — dep Kolá Aleshany kórsetti.

— Men onyń aıtqanyn eki etpeımin, al qosh bolyńyz.

Budan keıin ol júgirip baryp esikti ashyp, bólmege kirip ketti. Onyń sońynan ıti de zyp berdi. Aleshadan kóz almaı bes sekýndte ańyryp qalǵan dáriger, sonan soń, bir túkirip tastap, "bul ma, bul ne sumdyq, bul ne hıkmet!" — dep kúıip-pisip, esik aldyndaǵy kúımege qaraı júrdi. Shtabs-kapıtan dárigerdi shyǵaryp salaıyn dep onyń sońynan júgirdi., Kolányń izinshe Alesha da bólmege kirgen. Ol Ilúshanyń tósegi qasynda tur eken. Ilúsha Kolányń qolynan ustap alǵan, ákesin shaqyryp jatyr. Bir mınýtten keıin shtabs-kapıtan da keldi.

— Áke, áke, mynda kelshi... biz... — dep kúbirledi ishi eljirep, tebirenip ketken Ilúsha, biraq, álsirep bara jatty ma qalaı, tyrbıǵan qoldaryn kenet alǵa sozyp, Kolá men ákesin, ekeýin birdeı, áli kelgenshe qapsyra qushaqtap alyp keýdesine qysty. Tula boıy dirildep, júıkesi bosaǵan shtabs-kapıtan únsiz solqyldap jylady. Kolányń da jan-júıesi bosap, erinderi dirildep, ıegi kemseńdep ketken edi.

— Áke, áke! Saǵan janym ashıdy, áke! — dedi kóziniń jasyn tyıa almaǵan Ilúsha.

— Ilúshechka... qarashyǵym.. doktor aıtty... jazylyp ketesiń... baqytty ómir súremiz... doktor... — deı bergen edi shtabs-kapıtan.

— Ah, áke, qaıtesiń ony! Jańa dárigerdiń men týraly saǵan ne degenin men bilemin! Bárin kórip jattym ǵoı! — dedi Ilúsha kúızelip, sonsoń ol mańdaıyn ákesiniń ıyǵyna basyp, ekeýin qaıtadan qushaqtap alyp óziniń keýdesine qysa tústi.

— Áke, jylama... men ólgennen keıin ózińe basqa bir... ońdy bala taýyp al... bir balany tańdap alyp, oǵan Ilúsha dep at qoıyp, meni qalaı jaqsy kórseń, ony da sondaı jaqsy kóretin bol..

— Áı, kártámish, sen ne dep barasyń, munyń ne, áli-aq jazylasyń! — dedi tiksingen kisishe Krasotkın.

— Al meni, áke, meni esh ýaqytta umytpa, — dedi odan ary Ilúsha, — beıitime kelip júrersiń... sosyn, papa, serýenge shyqqanda ekeýmiz bir jartasqa barýshy edik qoı, meni sol jerge qoıarsyń, Krasotkındi ertip alyp keshqurym kelip júr... Perezvondy da erte kelersiń... Men senderdi kútemin... Papa, papa!

Kolányń daýsy úzilip ketti de, úsheýi qushaqtasqan kúıi únsiz turyp qaldy. Nınochka da óziniń kreslosynda dybys shyǵarmaı jylap otyrǵan, kenet báriniń jylaǵanyn kórgende sheshesi de eki kózge erik bergen-di.

— Ilúshechka! Ilúshechka! — dep kemseńdedi ol.

Krasotkın kenet Ilúshanyń qushaǵynan bosandy.

— Ázirshe qosh bol, kártámishim, men keteıin endi, tústik ishýge sheshem kútip otyrǵan shyǵar, — dedi Kolá asyǵyp-úsigip. — Úıden shyǵarda eskertpegenimdi qarashy! Qatty mazasyzdanatyn boldy... Biraq tústen keıin saǵan tez qaıtyp kelip, kún uzaqqa jáne kesh boıy qasyńda bolyp, talaı qyzyqty áńgime aıtyp beremin! Perezvondy da ala kelemin, al qazir ony ózimmen birge ala keteıin, áıtpese ol qyńsylap mazańdy alady; kóriskenshe kún jaqsy!

Sodan keıin ol aýyz bólmege júgirip shyqty. Jylamaıynshy dep qanshama zorlansa da, shyqqasyn shydaı almady. Alesha kelgende ol eńirep turǵan edi.

— Kolá, ýádeńizde turyp, qalaı da keletin bolyńyz, áıtpese ol jaman qapalanyp qalar, — dedi Alesha shegeleı túsip.

— Sózsiz kelemin! Men, qaıta, osynda erterek nege kelmegenime ókinemin, — dep mińgirledi Kolá endi eńirep jylaǵanyna eshbir qysylmastan. Osy kezde shtabs-kapıtan da ishki bólmeden atyp shyǵyp, esikti qaıta jaba qoıdy. Júzi qatýlana túsken, erinderi dir-dir etedi. Ol Kolá men Aleshanyń aldyna baryp, eki qolyn jaıyp bylaı dedi.

— Ońdy bala kerek emes maǵan! Basqa balanyń keregi joq! — dedi yzaǵa býlyǵyp, tisin shyqyrlatqan ol sybyrlap qana sóıleýge tyrysyp, — Ágárkı seni, Ierýsalım, umytatyn bolsam, onda meni...

Alqynǵan kisishe sóziniń sońyn jutyp qoıǵan ol álsiregen qalpy taqtaı sákiniń aldyna tizerleı ketti. Sosyn basyn qos qoldap qysyp alyp, ishtegilerge estirtpeı, botadaı bozdaı jóneldi. Kolá kóshege júgirip shyqty.

— Qosh bol, Karamazov! Ózińiz kelesiz ǵoı? — degende Kolányń daýsy qatqyl da ashýly shyqqan edi.

— Keshqurym sózsiz kelemin, — dedi Alesha.

— Ierýsalım jóninde ne dep ketti álgi... Onysy ne taǵy da?

— Ol İnjilde aıtylǵan sóz ǵoı: "A ne zabýdý tebe, Ierýsalıme", ıakı eger boıymdaǵy nebir abzal-asyldyń bárin umytatyn bolsam, eger ony basqa birdeńege aıyrbastap jibersem, onda meni qarǵys atsyn...

— Túsindim, ar jaǵyn aıtpasańyz da bolady! Ózińiz de keletin bolyńyz! Perezvon, psı! — dep ıtine aqyryp qalǵan Kolá aıaǵyn alshań basyp, úıine qaraı jedeldete kete bardy.

ON BİRİNSHİ KITAP

TETE AǴASY IVAN FEDOROVICH

I

GRÝSHENKANYŃ PÁTERİNDE

Alesha Shirkeý alańyndaǵy Morozova degen kópes áıeldiń úıinde turatyn Grýshenkaǵa bara jatqan. Onyń qalaı da kelip ketsin degen ótinishin Fená tańerteń erte kelip aıtqan-dy. Alesha kópes hanymnyń kesheden beri áldenege qatty mazasyzdanýdy ekenin Fenádan surap bilip alǵan edi. Mıtá abaqtyǵa otyrǵaly bergi eki aı boıy Alesha bul úıge óz sharýasymen de jáne Mıtányń tapsyrýy boıynsha da jıi-jıi baryp turatyn. Mıtá tutqyndalǵasyn úsh kúnnen keıin Grýshenka murttaı ushyp, sodan beri, mine, bes jumaǵa jýyq naýqas-tuǵyn. Bul ýaqyt ishinde ol bir jumaǵa jýyq tipti es-tússiz de jatqan-dy. Onyń dalaǵa shyǵýǵa jaraǵanyna eki jumaǵa jýyqtaǵanmen, keskin-kelbeti ózgerip, júzi júdeý tartyp, sarǵaıyp ketken edi. Biraq ol Aleshaǵa burynǵydan da qıanatty kóringen, sodan ba qalaı, kirip barǵanyńda onyń kózi men óziniń kózi ushyrasyp qalǵanda ishi jylyp júre beretin bolǵan. Onyń kózqarasynan bir nárseni ábden paıymdaǵan bekemdik seziledi, ishinde biraz rýhanı ózgeris bolǵanǵa uqsaıdy, boıynda adal, taǵdyrǵa moıynsunǵan, biraq izgilikti, táýekelshil batyldyq paıda bolǵan sekildi. Qastarynyń orta tusynan mańdaıyna tike túsken bolmashy ájim syzyǵy onyń súıkimdi bet-júzine ishteı oıǵa shomǵan salıqaly shyraı berip, bylaı qaraǵanda tipti sustylaý da ǵyp kórsetetin. Mysaly, burynǵy jeńiltektiktiń izi de qalmaǵan. Aleshany taǵy bir qaıran qaldyrǵany — súıgen jigiti sumdyq qylmys boıynsha tutqyndalǵannan keıin bastan keshken baqytsyzdyqtyń bárine qaramastan, odan soń tósek tartyp jatqandyǵyna, ol az bolsa, alda áli sottyń qatal úkimi turǵandyǵyna qaramastan, Grýshenkanyń jastyqqa tán daǵdyly kóńil shattyǵyn saqtap qala alǵandyǵy edi. Onyń bir kezdegi tákappar janary endi álde jası bastaǵan ba qalaı, desek te... osynaý qos janarda, áıtse de, óship bitpegeni bylaı tursyn, qaıta kerisinshe, kópten bergi ýaıymy júregine qaıta oralǵan sátterde, nendeı bir qaharly ot jalyny anda-sanda bir jalt etpeı qalmaıtyn. Onyń báz-baıaǵy bir sebebi — Katerına Ivanovna, ol tipti aýyryp jatqanynda da sonyń atyn atap sandyraqtaǵan. Katerına Ivanovnanyń qamaýdaǵy Mıtáǵa qalaǵan ýaǵynda barýǵa múmkindigi bola tura, bir ret te tóbe kórsetpegendigine qaramastan, Grýshenkanyń abaqtydaǵy Mıtány odan sumdyq qyzǵanatyndyǵyn Alesha túsinetin. Munyń ózi ony qıyn jaǵdaıǵa qoıǵan edi, óıtkeni Grýshenka óziniń júrek syryn tek jalǵyz soǵan ǵana ashatyn da, odan únemi aqyl-keńes suraıtyn; al Alesha bolsa, keıde oǵan mardymdy eshteńe aıta almaı qınalatyn.

Grýshenkanyń páterine Alesha ishteı qobaljyp kirdi. Ol úıinde eken; Mıtáǵa baryp kelgenine jarym saǵattaı bolypty; bul kirgende ústel janyndaǵy kreslodan turyp, oǵan qarsy júrgen shapshań qımylynan Alesha, sirá, meni taǵatsyzdana kútken ǵoı dep túıdi. Ústel ústinde doraq oınaýǵa tastalǵan kartalar jatyr. Onyń ar jaǵynda, bylǵary dıvandaǵy tósekte ústine halat kıgen, shúberek qalpaqty Maksımov shyntaqtap jatyr eken; jylmıyp kúlip qoıady, biraq júdeý kórindi, tegi, aýrý-syrqaýy bolýǵa tıis. Grýshenka osydan eki aıdaı buryn Mokrosdan qaıtqanda oǵan erip kelgen úısiz-kúısiz beıshara shal sodan beri taban aýdarmastan osynda jatqan. Qara jańbyr, laısańda ústi-basy malmandaı bolyp Grýshenkaǵa erip kelgen úreıli shal dıvanǵa baryp otyrǵan soń, osynda qalsam qaıtedi degendeı, oǵan únsiz, jalbaryna qarap qalǵan-dy. Aýyr qaıǵy janyn jep, oǵan qosa bezgek murttaı ushyrýǵa taıaǵan Grýshenka ábigermen júrip alǵashqy jarym saǵatta ony tipti umytyp ta ketken edi, sonan soń ań-tań bolyp oǵan tesile qaraǵanynda abdyraǵan shal onyń kózine mólıe qarap bir jyrq etken. Osydan keıin ol Fenány shaqyryp alyp, shalǵa tamaq bergizdi. Ol kúni Maksımov sol ornynda tapjylmastan, tipti tyrp etpesten otyrǵan ymyrt úıirilip, tereze qaqpalary jabylǵan soń Fená:

— Bıkesh, anaý kisini qaıtemiz, ol osynda qonbaqshy ma? — dep suraǵan. Oǵan Grýshenka:

— Iá, dıvanǵa tósek salyp ber, — degen.

Grýshenka shaldyń endi shynynda da barar jeri qalmaǵanyn sýyrtpaqtap surap otyryp bilip alǵan edi: "Meniń esirkeýshim Kalganov myrza endi seni úıime apara almaımyn dep týrasyn bir-aq aıtyp, qolyma bes som aqsha ustatty" — degen ol "Jaraıdy, táńirim jar bolsyn saǵaq qalsań qala ǵoı", dep sheshken muńly Grýshenka oǵan jyly shyraımen jymıa qarap. Onyń kúlimsirep sóıleskenine ishi jylyǵan shaldyń kózinen jas yrshyp, erinderi dirildep ketken edi. Kezbelikpen kúnin kórgen shal sodan beri osy úıde bolatyn. Ol tipti Grýshenka aýyryp jatqanda da ketpegen. Fená men onyń sheshesi — Grýshenkanyń aspazy — shaldy úıden qýmaǵan, qaıta burynǵysynsha, daıyn tamaǵyn aldyna qoıyp, dıvanǵa tósegin salyp berip otyrǵan. Keıin Grýshenka oǵan tipti úıirsek bop ta ketken. Mıtáǵa baryp kelgesin (Grýshenka basyn kóterip júrýge jaraǵan soń, birjola aıyǵyp ketpese de, oǵan baryp turatyn bolǵandy), ol óziniń qaıǵy-sherin umytý, ony oılaı bermeý úshin "Maksımýshkamen" usaq-túıek birdeńeni áńgime ete bastaıtyn. Shal keıde áńgimeshil bolyp ketetindikten, aqyry, ol bıkeshke kerek sekildi kórinetin edi. Grýshenka Aleshadan basqa tiri pendeni qabyldamaıtyn bolǵan, alaıda onyń ózi de bul úıge kúnde kelmeıtin jáne háman tek tóbe kórsetip qana shyǵatyn. Al onyń kópes shaly bul kezde aýyr naýqasty, shahardaǵy jurttyń soıa qylǵanyndaı, "ál ústinde jatqan" ol Mıtá sottalǵasyn ne bary bir jumadan keıin qaıtys bolǵan. Ólerine úsh juma qalǵanda, dám-tuzynyń taýsylatynyn sezgen soń, marqum joǵarydaǵy ózi jatqan bólmege uldaryn qatyn-balalarymen birge shaqyryp alyp, endi meniń qasymda bolyńdar dep buıyrypty. Al malaılaryna osy mınýtten bastap Grýshenkany tabaldyryqtan attatpańdar, al eger kele qalsa, oǵan: "Sizge oıyn-kúlkisimen júre bersin, endi meni múlde umytsyn dep tapsyrdy" — dep aıtýǵa jarlyq etedi. Osyǵan qaramastan, Grýshenka kúnde kisi jumsap, onyń kóńilin surap turǵan.

— Á, aqyry keldiń be! — dedi kartasyn tastaı salyp, Aleshamen kóńildi sálemdesken Grýshenka. — Al, Maksımýshka seni munda kele qoıar ma eken dep záremdi alyp edi. Sondaı dilger bop otyr em saǵan! Ústelge otyr: ne ishesiń, kofe ákelsin be?

— Ózegim talyp kelip edim, ishsem isheıin, — dedi Alesha ústelge jaıǵasyp jatyp.

— Á, solaı ma, Fená, Fená, kofe ákelshi! — dep daýystady Grýshenka. — Seniń keletinińdi sezgendeı, baǵana qaınatyp qoıǵan, sonsoń samsa da ákel, tek yssy bolsyn. Joq, sabyr et, Alesha, búgin sol samsasy qurǵyrdyń janjal shyǵarǵany. Úıdiń dámi ǵoı dep abaqtyǵa alyp baryp edim, ol nanasyń ba, qaıtaryp tastady, aýzyna alǵan da joq. Bir samsany tipti edenge laqtyryp, aıaǵymen taptady. Men: "Onda kúzetshige qaldyryp ketemin, eger keshke deıin jemeseń, onda yzadan ishegiń bitelip qalǵany!" — dedim de ketip qaldym. Nanasyń ba, ol ekeýmiz taǵy da kerisip qaldyq. Barǵan saıyn janjaldasyp ajyrasamyz.

Grýshenka bunyń barlyǵyn apyl-ǵupyl, abyrjyp aıtqan edi. Quty qashqan Maksımov kózin tómen salyp, yrjıyp kúldi.

— Sonda bul joly shataq neden shyqty? — dep surady Alesha.

— Búıter dep oıyma da kelmep edi! Nanasyń ba, meni "anaý poláktan" qyzǵanady: "Sen ony ne úshin asyramaqsyń. Demek, sen ony asyraı bastaǵansyń ǵoı?" — deıdi. Meni qyzǵanady, áli kúnge qyzǵanady! Uıyqtap jatyp ta, tamaq iship otyryp ta qyzǵanady! Ótken jumada tipti Kýzmadan da qyzǵandy ǵoı.

— Ol "polágińdi" bilýshi edi ǵoı?

— Ne qylarsyń oǵan. Áýel bastan osy kúnge deıin bile tura, búgin atyp turyp, dúrse qoıa berdi. Ne degeniń tipti aıtýǵa uıat. Aqymaq ol! Men ketkeli jatqanda oǵan Rakıtqa keldi. Bálkim, ony Rakıtka aıtaqtaıtyn shyǵar, a? Sen qalaı oılaısyń? — dedi taǵy da ol selsoqtanyp.

— Ol seni súıedi, bilesiń be, ol saǵan ǵashyq. Tek qazir ol ashýly ǵoı.

— Erteń sottaıyn dep jatsa, ashýly bolmaǵanda qaıtedi. Oǵan aldaǵy sot jónindegi oıymdy aıtpaqshy bolyp barǵan edim, nege deseń, Alesha, men tipti erteń onyń taǵdyry ne bolatynyn oılaýǵa da qorqamyn! Sen, mine, ol ashýly ǵoı deısiń, al meniń qandaı yzaly ekenimdi sezemisiń. Al ol polákty sóz qylady! Mundaı aqymaq bolar ma! Myna Maksımýshkany ǵoı qyzǵanbaıdy.

— Meniń zaıybym da qatty qyzǵanýshy edi meni, — dep qaldy osy sátte Maksımov.

— Seni ne dep qyzǵanady, — Grýshenka kúlgen boldy, — kimnen qyzǵanady?

— Úı kútýshi qyzdar she.

— Á, sen aýzyńdy japsań qaıtedi, Maksımýshka, qazir meniń áste kúlegeshtigim ustap turǵan joq, terime syımaı otyrmyn. Al samsaǵa kózińdi satpaı-aq qoı, báribir bermeımin, ol seniń ishińe jaqpaıdy, bálzamnaıa da tatyrmaımyn. Kórmeısiń be, mynamen de áýrelenýim kerek; meniń úıim qudaıhana ma, sonsha, — dep kúldi Grýshenka.

— Men sizdiń bul raqymshylyǵyńyzǵa laıyq emespin, men naǵyz ońbaǵanmyn, — dedi, Maksımov jylamsyrap. — Onan da siz mundaı jaqsylyǵyńyzdy buǵan menen góri laıyqtaý ózge bireýge jasańyz, sol durys bolady.

— Eh, Maksımýshka, adamnyń jaqsylyq isteýge laıyqsyzy bola ma eken, sonan soń onyń laıyqty-laıyqsyzyn qaıdan bilesiń. Sol polák qaıdan ǵana tap boldy eken maǵan, Alesha; búgin ol da aýyryp qalypty. Men oǵan da baryp keldim. Eregiskende oǵan da samsa berip jiberý kerek edi, Alesha, alaıda óıtken joqpyn, al Mıtá bolsa sen ony nege asyraısyń, dep kinálaıdy meni, endi qasaqana berip jiberemin, sonda qaıter eken! Ah, mine, Fená da keldi bireýdiń hatyn alyp! Iá, dál solaı, taǵy da poláktardan kelipti, taǵy da aqsha suraıdy!

Pań Mýsıalovıch shynynda da, ádettegisinshe, tym shubalańqy hám tym mánerlep jazǵan hatynda Grýshenkadan qaryzǵa úsh som surapty. Qaryzyn úsh aıda óteýge mindettengen qolhatyn da qosa salyp jiberipti; oǵan pan Vrýblevskıı de qol qoıǵan. Grýshenka "óziniń polágynan" osyndaı qolhattar qosylǵan mundaı hattardy kóp alǵan bolatyn. Bul osydan eki juma buryn, Grýshenka aýrýynan aıyqqasyn bastalǵan edi. Biraq, ol tósek tartyp jatqanynda onyń kóńilin suraýǵa eki pannyń kelip turǵanyn biletin. Poshtanyń etekteı qaǵazyna meılinshe mánerlep jazyp, óz áýletiniń alaqandaı mórin basqan birinshi haty tym uzaq ári óte kúńgirt bolǵandyqtan, Grýshenka ony jarym-jartylaı oqyǵan soń laqtyryp tastaǵan. Onda mundaı hatty oqýǵa onyń tipti murshasy da joq-ty. Odan keıin, erteńine, ekinshi hat kelgen; bul hatynda pan Mýsıalovıch tez arada qaıtaramyn dep ýáde berip, qaryzǵa eki myń som aqsha suraǵan. Grýshenka bul hatqa da jaýap qaıtarmaǵan. Budan keıin, kún saıyn bir hattan, taǵy birsypyra hat kelgen-di, alaıda mańǵazsyp, mánerlep jazylǵan bul hattarda qaryzdyń somasy áýeli júz somǵa, odan keıin jıyrma bes somǵa, sosyn on somǵa deıin birtindep azaıa bergen, aqyr-sońynda, Grýshenka eki pannyń odan bir som qaryz surap, ekeýi birdeı qol qoıǵan qolhatyn qosa salyp jibergen hatyn da alǵan edi. Osydan keıin olarǵa shyn jany ashyǵan Grýshenka keshqurym panǵa ózi baryp qaıtqan. Barsa, eki polák ábden jutap, qaıyrshy bolýǵa jýyqtapty, ne ishýge tamaq, ne jaǵarǵa otyn joq, ne temekisi joq, úı ıesine boryshqa belsheden batqan. Mokroeda Mıtádan utyp alǵan eki júz somnyń basyna sý quıyp úlgeripti. Alaıda ony eki pannyń tanaýyn tańyraıtyp, mensinbeı, tákapparsyp, keremet sypaıygershilik saqtaǵansyp, kúpildep qarsy alǵandyǵyna Grýshenka qaıran qalǵan bolatyn. Ol "óziniń polágyna" on somdy ustata salyp, jaı kúlgen de qoıǵan. Grýshenka muny Mıtáǵa kúlip otyryp aıtqanda, ol eshqandaı qyzǵanysh bildirmegen. Biraq sodan beri eki pan oǵan túp etektep jabysyp, qaryz suraǵan hattaryn qarsha boratyp jatqan, al bul hat kelgen saıyn olarǵa tam-tumdap qana berip turǵan. Al búgin Mıtányń aıaq astynan týlap, jaman qyzǵanǵany.

— Polágim syrqattanyp qalǵan soń, Mıtáǵa bara jatyp jolaı bir mınýtke oǵan da soǵa keteıin demesim barma aqymaq basymmen, — dep taǵy da sóz bastady asyǵyp-úsigip, abyrjyǵan Grýshenka.

— Sonsoń kúlip, Mıtáǵa bárin aıtyp berdim: myna qyzyqty qara, deımin oǵan, ánmen jibite alsam, maǵan tıe qoıady dep oılady ma eken, polágim qolyna gıtaryn alyp, maǵan burynǵy ánderin aıta bastady. Mıtá ornynan atyp turyp, balaǵattaı jóneldi... Joq, eregiskende men endi ol pandarǵa samsa berip jiberemin! Fená, olar álgi júgirmekti nege jiberipti? Mine, ol qyzdyń qolyna úsh somdy qystyr da, oǵan qosa qaǵazǵa on shaqty samsa orap ustat — aparyp bersin, al sen, Alesha, meniń pandarǵa samsa berip jibergenimdi Mıtága ádeıi aıta bar.

— Joq, men muny esh ýaqytta aıtpaımyn, — dedi Alesha jymıa kúlip.

— Eh, sen onyń ishi bara kúıip jatyr deımisiń, ol jorta qyzǵanǵansydy, al shyndyǵynda oǵan báribir, — dedi Grýshenka keıip.

— Jorta qyzǵanǵany qalaı? — dep surady Alesha.

— Sen ańǵalsyń, Alesha, bildiń be, qansha zerdeli bolsań da, bul arada eshteńe ańǵarmaı tursyń, bildiń be. Men oǵan ózimdi bireýden qyzǵanǵany úshin renjimeımin, qaıta, eger ol meni múlde qyzǵanbasa, qalaı ókpelegendi sonda kórer edi. Men, mine osyndaımyn. Onyń qyzǵanǵanyn kek tutpaımyn, óıtkeni ózimniń de tilim qatty, ózim de qyzǵanshaqpyn. Tek onyń meni múlde súımeıtindigine ǵana jábirlenemin endi kelip jorta qyzǵanǵan bolady, bildiń be. Muny kórmeıtindeı, soqyr emespin ǵoı? Maǵan jaıdan-jaı anaý, álgi Katka týraly aıta bastady: ol anadaı, ol mynadaı deıdi, men úshin sotqa Máskeýdegi doktor shaqyrtty, meni aqtap alý úshin alǵyzdy, sosyn eń ataqty, eń bilgir advokatty da shaqyrtty deıdi. Eger ony kózimdi baqyraıtyp qoıyp maqtasa, bul ǵashyqtyǵynyń belgisi emes pe ol arsyzdyń! Meniń aldymda ózi kináli bolǵandyqtan, áýeli bar kináni maǵan aýdaryp, "sen menen buryn polákpen ámpeı bolǵansyń, endeshe meniń Katkamen ámpeıligimdi qalaı aıyptamaqsyń" — dep kinániń bárin jalǵyz maǵan aýdarý úshin baılana ketti. Mine, solaı! Barlyq kinány tek maǵan aýdarmaqshy. Ol qasaqana baılandy, ádeıi istedi, tek men...

Grýshenka sózin aıaqtaı almaı, oramalymen kózin basyp, eńirep qoıa berdi.

— Ol Katerına Ivanovnany súımeıdi, — dedi Alesha nyǵarlaı sóılep.

— Ony súıe me, joq pa, muny taıaýda ózim de anyqtamaqpyn, — dep kózinen qol oramalyn ala bergen Grýshenkanyń úni sesti shyqty. Onyń surqy buzylyp ketken edi. Momaqan, jaıdary-jýas júziniń lezde túnere qalyp, yza tepkenin kórgende Alesha jaman qapalandy.

— Boldy, ondaı zerdesizdikti sóz ǵyp qaıtemiz! — dedi kenet óktem sóılegen ol — Men seni munda ol úshin shaqyrǵan joqpyn. Alesha, jarqynym, erteń onyń taǵdyry ne bolmaq? Mine, osy meniń janymdy qınaıtyn! Tek jalǵyz meniń qabyrǵam qaıysady! Baıqaımyn, onyń taǵdyryn ýaıymdap jatqan eshkim kórinbeıdi, buǵan tiri pende qam jemeıtindeı. Tym bolmasa sen birdeńe oılaımysyń? Erteń ony sottaıdy ǵoı! Sen aıtshy maǵan, erteń ony qalaı sottamaq? Malaı ǵoı, malaı ǵoı óltirgen, malaı! O, táńirim! Malaıdyń ornyna neǵyp ony sottar eken, oǵan eshkim arasha túspeıtin bolǵany ma? Malaıǵa múlde tıgen de joq qoı, a?

— Ony qatań tergedi, — dedi oıǵa shomǵan Alesha, — biraq barlyǵy óltirgen ol emes dep uıǵardy. Qazir ol qatty naýqas. Sonda qoıanshyǵy ustap qalǵannan beri aýrý. Ol shyn syrqat, — dedi taǵy da Alesha.

— Táńirim-aý, sol advokatqa sen óziń nege barmaısyń, onymen ońasha otyryp, bar shyndyqty óziń nege jaıyp salmaısyń. Jurttyń bári ony Peterbordan úsh myńǵa arnaıy shaqyrtypty dep júr emes pe.

— Ol úsh myńdy men, aǵam Ivan jáne Katerına Ivanovna úsheýmiz bergenbiz, al Máskeýden eki myńǵa doktordy alǵyzǵan Katerına Ivanovna. Sonsoń, bul is kúlli jalpaq Reseıge jarıa bolyp, gazet-jýrnal bitkenniń bári dýyldatyp jatpaǵanda, advokat Fetúkovıch budan da kóp suraıtyn edi, ol munda kelýge kóbine-kóp tek óziniń atyn shyǵarý úshin kelisti ǵoı deımin nege deseńiz munyń ózi aty-shýly iske aınalyp ketti. Men ony keshe kórdim.

— Iá, qalaı? Oǵan aıttyń ba? — dep surady Grýshenka boıyn asyǵys bir tiktep qoıyp.

— Sózimdi tyńdap otyrdy, biraq eshteńe demedi. Óziniń belgili bir pikirge kelgenin ǵana aıtty. Biraq meniń sózimdi eskerýge ýáde berdi!

— Eskergeni qalaı! Bul alaıaqtardan shyǵar! Olar ony qurtyp tynady! Al, doktordy she, doktordy nege alǵyzypty?

— Sarapshy retinde shaqyrtypty. Aǵamnyń esi aýysqan, sol sebepti ol shadyq kezinde abaılamaı óltirip alypty degen uıǵarym shyǵartpaq, — dep aqyryn jymıdy Alesha, — biraq aǵam buǵan kónbeıdi.

— Ah, shalyq ekeni ras, biraq ol eshkimdi óltirgen joq qoı! — dedi Grýshenka óbektep. — Onda ol shynynda da shalyq bolatyn, ábden esýastanyp alǵan-dy, buǵan men, myna men ońbaǵan kinálymyn! Biraq ol óltirgen joq, óltirgen ol emes! Barlyǵy, kúlli shahar sol óltirdi dep shýyldasady. Tipti Fenányń jaýabynan da sol óltirgen bolyp shyǵady. Al dúkendegi ósekti, anaý sheneýniktiń sózin, onyń aldynda traktırde ne dep shýlasqanyn neǵyp estimedińiz! Barlyǵy, barlyǵy oǵan qarsy óre túregeldi ǵoı.

— Iá, kýálardyń jaýaby sumdyq kóbeıip ketti, — dedi tunjyraǵan Alesha.

— Anaý Grıgorııge, Grıgorıı Vasılevıchke ne joq deseńshi, esik ańyraıyp jatqan dep qasaryp bolmaıdy, óz kózimmen kórgem dep jeńsik bermeıdi, men onymen jolyǵyp, kózbe-kóz sóılesip edim, sózime qulaq qoımady. Boqtanady tipti!

— Iá, aǵama eń kódiktisi de, bálkim, sonyń jaýaby bolar, — dedi Alesha.

— Meniń oıymsha, Mıtá qazir de shalyq sekildi, — dedi kenetten Grýshenka bir túrli jaman ýaıymǵa batqan, shúbáli pishinmen. — Bilesiń be, Alesha, saǵan aıtýǵa kópten oqtalyp júr edim: men oǵan kúnde barǵan saıyn tańǵalam. Aıtshy, sen qalaı oılaısyń: onyń qazirgi sózderinen ne túsinýge bolady? Birdeńeni aıta beredi, aıta beredi — biraq túkke túsinsem buıyrmasyn, ol meniń mıym jetpeıtin nárseni aıtatyn shyǵar, al men zerdesizdiń ony uqpaıtynyn sodan bolar dep oılaımyn; ol maǵan bir bala, ıakı qaıdaǵy bir kishkentaı sábı týraly aıta bastady, "ol sábıdiń deıdi, ne jazyǵy bar?" "Ol bala úshin men endi Sibirge de aıdalatyn boldym, men óltirgen joqpyn, biraq meniń Sibirge aıdalýym kerek!" Bul ne degeni, ol neǵylǵan bala — túgine túsingem joq. Ol aǵyl-tegil sóıleı bastaǵanda kóńilim bosap ketti, tym jaqsy aıtylǵan sózge onyń ózi de jylady, men de jyladym, sonsoń ol meniń betimnen súıdi de, qolymen shoqyndyrǵan boldy. Bul ne hıkmet, Alesha, aıtshy maǵan, ol neǵylǵan "sábı"!

— Qaıdam, Rakıtın áıteýir dánigip alypty ǵoı oǵan barýǵa, — dedi kúlimsiregen Alesha, — áıtse de... Rakıtınnen bolmasqa tıis. Men oǵan keshe barǵanmyn, búgin de baramyn.

— Joq, Rakıtındi qoıshy, ol Ivan Fedorovıchti kórgende abyrjyp qalady, ol Mıtáǵa baryp júr ǵoı, bilesiń be... — Grýshenka aıtylmaıtyn sózdiń abaısyzda aýzynan shyǵyp ketkenin sezgesin kúmiljip qaldy. Ań-tań Alesha oǵan tesireıe qarady.

— Barǵany qalaı? Onyń Mıtáǵa baryp júrgeni me? Ivan bir de tóbe kórsetpedi dep maǵan Mıtányń ózi aıtyp edi ǵoı.

— Qap, munym ne meniń! Abaısyzda aıtyp qoıǵanymdy qarashy! — dedi qysylǵan Grýshenka uıalǵanynan eki beti alaýlap shyǵa kelip. — Toqta, Alesha, endi úndemeı-aq qoı, áıteýir aıtyp qoıǵan ekem, shyndyqty túgel jaıyp salaıyn saǵan. Ol Mıtáǵa eki márte bardy, birinshisinde Máskeýden qanat baılap jetken boıda — onda men áli saý bolatynmyn, ekinshisinde osydan bir juma buryn bardy. Ol Mıtáǵa bul jaıynda saǵan aıtpa, tisińnen shyǵarýshy bolma dep tapsyrǵan, tipti eshkim bilmesin degen, óıtkeni ol jasyryn baryp júrgen-di.

Alesha tereń oıǵa batyp, birdeńeni ishteı paıymdap otyrǵandaı. Álgi habar ony qatty tańyrqatqan edi.

— Mıtányń isi jóninde Ivan menimen sóılesken emes, — dedi ol baıaý únmen, — osy eki aı boıy ol menimen jalpy óte az tildesti, úıine barsam, kelgenime qabaq shytatyndy shyǵardy, sosyn men de úsh jumadan beri qaramdy kórsetpedim. İm... Eger Ivan oǵan osydan bir juma buryn barsa, onda odan beri Mıtáda shynynda da bir ózgeris bolýy múmkin ǵoı...

— Ózgergende qandaı, árıne, ózgerdi! — dep ilip áketti Grýshenka. Olardyń qupıasy, bir jasyryn syry bar! Maǵan bul qupıa dep Mıtányń ózi aıtqan, onyń qandaı qupıa ekenin Mıtányń kóńili baıyz tappaǵanynan-aq shamalaı ber. Ol buryn da kóńildi edi ǵoı, qazir de solaı, tek, bilesiń be, basyn bylaı shaıqap, bólmede ersili-qarsyly júre bastaǵanda, sonsoń oń qolynyń myna saýsaǵymen samaı shashyn shıyrshyqtaýǵa kiriskende, onyń ishinde neniń mazalap turǵanyn... men bilemin. Ana joly kóńildi edi, búgin de kóńildi!

— Sen ne dediń jańa keıýli edi dediń be?

— Ol keıýli bolsa da, kóńildi edi. Bir sátke tunjyraıdy da, lezde qaıta jadyraıdy, sosyn kenet taǵy moıyp qalady. Bilesiń be, Alesha, men oǵan tańǵalamyn: erteńgi taǵdyry sondaı qorqynyshty bola tura, ol keıde tipti bolymsyz birdeńege beıne sábıshe máz bolyp kúledi.

— Ivannyń kelgenin maǵan aıtpa dep tapsyrǵany ras pa? Dál solaı: aıtýshy bolma dedi me?

— Dál solaı: aıtýshy bolma dedi. Ǵajaby, Mıtá aldymen senen qorqady ǵoı deımin. Bul aradaǵy qupıa osynda, bul qupıa dep onyń ózi aıtqan... Alesha, jarqynym, sen oǵan baryp, bárin bilip alshy: ekeýiniń qandaı qupıasy bar eken, sonsoń maǵan kelip bárin aıtyp berersiń, — dep múláıimsip, jalyna bastady Grýshenka, — alda meni taǵdyrdyń taǵy qandaı tálkegi kútip tur eken, sony bilip alaıyn, men beıbaqty tym bolmasa sen aıasańshy! Osyǵan bola shaqyrǵan edim seni.

— Ol qupıasy sen jóninde birdeńe bolar dep oılaımysyń? Onda seniń kózińshe qupıa syryn ashpas edi ǵoı.

— Qaıdam. Múmkin, ol naq maǵan birdeńe demekshi shyǵar, alaıda aıtýǵa dáti barmaıtyn bolar. Sol sebepti qulaq qaǵys etkeni bolsa qaıtesiń. Bir qupıa bar deıdi de qoıady, al ol neǵylǵan qupıa — muny aıtpaıdy.

— Sen óziń ne oılaısyń?

— Men ne oılaýshy em? Men sorlaıtyn boldym — meniń oıym osy. Katka kelip kılikkesin ol úsheýi túbime jetip tynady. Bar pále sol Katkadan, bári sodan tarap jatyr. "Ol anadaı, ol mynadaı", sonda meniń ondaı bolmaǵanym ǵoı. Mıtá meni tastamaqshy, bar qupıa osy ǵana! Muny úsheýi — Mıtka, Katka, sosyn Ivan Fedorovıch oılap shyǵardy. Alesha, kópten beri senen bir nárseni suramaqshy edim: osydan bir juma buryn Mıtá maǵan Ivan Katkaǵa ǵashyq bolý kerek, óıtkeni onyń úıine tym barǵyshtap ketipti dep edi oıda joqta. Ol maǵan shyn aıtty ma, joq pa? Ar-ujdanyń ne dese, sony aıt tek, meni aıama.

— Saǵan ótirik aıta almaımyn. Meniń oıymsha, Ivan Katerına Ivanovnany súımeıdi.

— Iá, onda men ózim de solaı oılaǵanmyn! Uıatsyz neme maǵan ótirik soǵady, bildiń be! Keıin meni kinály etý úshin jorta qyzǵanady. Búkpeleý degendi bilmeıdi ǵoı ol aqymaq, toqeterin bir-aq qoıyp qalady... Men be, men oǵan kórsetemin! "Men óltirdi degenge senesiń be" deıdi maǵan, myna maǵan osylaı deıdi, bul meni jazǵyrǵany emes pe! Meıli! Kórersiń, sotta men anaý Katkanyń sazaıyn berem! Týra shalqasynan túsiretin sózim bar aıtatyn... Onda men bárin jaıyp salamyn!

Sóıtip Grýshenka taǵy da eńirep qoıa berdi.

— Grýshenka, — dedi Alesha ornynan túregelip, — men saǵan tek mynany kesip aıta alamyn: birinshiden, maǵan senseń, Mıtá tek seni ǵana súıedi. Men bilem. Anyq bilemin. Ekinshi aıtarym, onyń qandaı qupıa syry baryn suraǵym kelmeıdi, al eger búgin barǵanymda onyń ózi ashylsa, onda ne degenin saǵan aıtatynymdy oǵan eskertip ketemin. Sonsoń, búgin saǵan kelip, bárin aıtyp beremin. Tek... menińshe... bul arada Katerına Ivanovnanyń qatysy joq, ol ózge qupıa. Solaı bolýǵa tıis. Menińshe Katerına Ivanovna jóninde emes ol qupıa. Al ázirshe qosh bol!

Alesha onyń qolyn qysty. Grýshenka áli de jylap turǵan. Óziniń jubatqan sózderine onyń onsha ılana qoımaǵanyn, biraq ishtegi kúdigin aıtyp, tym bolmasa sher-muńyn biraz tarqatqanyn kórgen Alesha ony mynadaı kúıde tastap júre berýge qımady. Biraq ol asyǵys bolatyn, alda ony birsypyra sharýa kútip turǵan.

II

AÝRÝ AIAQ

Eń aldymen Hohlakova hanymnyń úıindegi sharýasyn tezirek tyndyryp, odan keıin Mıtáǵa da keshikpeı barý úshin Alesha áýeli sol úıge jetkenshe asyqqan edi. Hohlakova hanym úsh jumadan beri bir aıaǵy áldeqalaı isip ketkendikten aqsańqyrap basatyn bolǵan, biraq kúndiz tósekte jatpaıtyn, ózine unaıtyn bir óte sándi kóılegin kıip, qabyldaý bólmesindegi kýshetkada qısaıyp jatyp bir mezgil ǵana dem alatyn jeri bar-dy. Ana joly onyń syrqattanyp júrse de tym sánqoılanyp ketkenin: qaıdaǵy bir ádemi túıreýishterdiń, bantıkterdiń, álekeı-shúlekeıli keýdeshelerdiń paıda bolǵanyn baıqaǵanda, ol jaı myrs etken de qoıǵan; munyń sebebin ishteı sezgenmen, osy bir bósteki oıdy boıyna darytpaýǵa tyrysqan-dy. Sońǵy eki aıda Hohlakova hanymnyń úıine, onyń basqa meımandarymen birge, Perhotın degen jigit te keletin bolǵan-dy. Alesha munda tórt kúnnen beri bas suqpaǵan edi, sondyqtan ol tabaldyryqtan attasymen tezirek Lızanyń bólmesine ótip ketýge tyrysqan; óıtkeni Lıza keshe "'óte tyǵyz sharýa bar", tez kelip ketsin degen ótinishpen bir qyzdy júgirtip jibergen, belgili bir sebeptermen Alesha osy tótenshe isti tez tyndyryp tastaýǵa múddeli edi. Alaıda úı kútýshi qyz Lızaǵa baryp aıtqansha, Aleshanyń kelgenin bireýden estip qalǵan Hohlakova hanym ony "bir mınýtqa ǵana kirip shyqsyn" dep dereý ózine shaqyrtty. Alesha aldymen sheshesiniń ótinishin oryndaıyn, áıtpese Lızanyń bólmesinde otyrǵanynda qaıta-qaıta kisi jumsap sóılestirmes dep uıǵardy. Bul kirgende hanym kýshetkada jatyr eken, toıǵa jınalǵandaı sylanyp-sıpanyp sándi kıingen, júzine qaraǵanda ishteı óte tolqýly sekildi. Ol Aleshany qaýqyldaǵan qýanyshpen qarsy aldy.

— Sizdi de kóretin kún bar eken ǵoı! Bir juma tóbe kórsetpeı ketkenińiz ne, ah, joq, jańyldym, osydan tórt kún buryn, sársenbide kelgen ekensiz ǵoı. Siz, árıne, Lise-ge keldińiz, meni estip qalmasyn dep aıaǵyńyzdyń ushynan ǵana basyp, onyń bólmesine zyp bergińiz kelgenin de sezemin. Jarqynym, marhabatty Alekseı Fedorovıch, sol qyz úshin meniń qalaı qatty mazasyzdanatynymdy bilseńiz ǵoı! Áıtse de, bul jóninde keıin sóılesermiz. Eń bastysy sol bolsa da, qazir ony keıin qoıa turalyq. Marhabatty Alekseı Fedorovıch, Lızam jóninde men sizge kámil senimdimin. Zosım pirádar dúnıe salǵan soń — jaryqtyq ımandy bolsyn! (Ol shoqyndy), — myna jańa kástómińiz boıyńyzǵa quıyp qoıǵandaı jarasyp tursa da, men sizge ehımnık, naǵyz shyn taqýa dep qaraýshy edim. Mundaı keremet ismer tiginshini qalaı taýyp júrsiz? Áıtse de, joq, ony keıin sóılesermiz, qazir eń bastysy ol emes. Keıde sizdi Alesha dep ataǵanym úshin keshirersiz, men kempirmin ǵoı, endeshe, bári de keshirimdi maǵan, — dep ol kerbezdene bir kúlimsirep qoıdy, — alaıda, muny da qoıa turalyq. Maǵan keregi — eń bastysyn umytpaý. Raqym etińiz, eger eligińkirep bara jatsam, siz "eń bastysyn umytpańyz" dep eskertip otyryńyz. Ah, qazir qaısysy basty ekenin bilip bola ma! Lise sizge kúıeýge shyǵamyn degen ýádesin — óziniń balalyq ýádesin, Alekseı Fedorovıch — qaıtyp alǵaly beri siz, árıne, onyń bári kresloda talaı zaman qımylsyz otyrǵan aýrý órimdeı qyzdyń qıaly ǵana bolǵandyǵyn túsingen shyǵarsyz deımin, — qazir, qudaıǵa shúkir, óz aıaǵynan júretin boldy. Álgi jańa doktor... ony sizdiń sorly aǵańyzdy kórsetý úshin Katá Máskeýden arnaıy shaqyrtty emes pe, aǵańyzdy erteń... Aqyry nemen tynar eken! Muny oılaǵanda meniń ımanym qasym bolady. Eń bastysy, nemen biter eken dep... Qysqasy, sol doktor keshe kelip Lise-ni kórdi... Kelip kórgeni úshin elý som tóledim. Áıtse de, aıtpaǵym bul emes, taǵy da jańyldym ba qalaı... Múlde adasqanymdy sezesiz be. Asyǵýlymyn. Nelikten asyǵamyn? Qaıdam. Mıym jetpeıdi tipti. Maǵan barlyǵy shym-shytyryq bop shatasyp, túıinshektelip qalǵan sekildi kórinedi. Menimen sóılesýden zerikkesin turyp júre beresiń be dep te zárem joq. Ah, táńirim-aý! Bul ne otyrys, birinshiden — kofe isheıik, Iýlıa, Glafıra, kofe ákelińdershi!

Alesha jańa ǵana bir jerden kofe ishkenin aıtyp, alda rıza dedi.

— Kimniń úıinen?

— Agrafena Aleksandrovnanikinen.

— Á, anaý áıel me? Ah, báriniń túbine jetken sol emes pe, áıtse de, men qaıdan bilem, ol endi keremet taqýa bop alypty desedi ǵoı, biraq kesh qalǵan. Qajet kezinde, budan erterek kóshýi kerek edi taqýalyqqa, al qazir ne paıda? Úndemeńiz, Alekseı Fedorovıch, úndemeı tyńdaı berińiz, meniń sizge aıtar oıymnyń kóptigi sondaı, túptep kelgende sizge jarytyp eshteńe aıta almaǵan bop shyǵýym da múmkin. Erteńgi sottyń sumdyǵy... meniń qalaıda barýym kerek, daıyndalyp jatyrmyn, kreslomen kóterip kirgizedi, óz betimmen otyra alamyn, janymda kisi bolady, ózińiz bilesiz, men kýámin ǵoı. Sotta qalaı sóılemekpin, ne demekpin! Ne aıtatynymdy da bilmeımin tipti! Onda ant berý kerek qoı, solaı emes pe?

— Biraq, menińshe, bara alar ma ekensiz?

— Otyra alamyn dedim ǵoı; ah, siz meniń barmaǵanymdy tileısiz ǵoı, tegi! Anaý sot, anaý sumdyq qylmys, sonsoń barlyǵy Sibir ketpek, báz bireýleri úılenbek jáne munyń bári keremet tez bolmaq, bári ózgermek, sosyn, aqyrynda, túk qalmaıdy, barlyǵy qaýsaǵan shal bolady, bir aıaǵy kórde turady. Alaıda meıli, men qajydym. Meniń barlyq úmitimdi úzgen sol, anaý Katka — cette charmante personne1; endi ol bir aǵańyzdyń sońynan Sibir barmaqshy, al ekinshi aǵańyz sol áıeldiń sońynan ketip, kórshi shaharda turmaq, sóıtip bári birin-biri tirideı tamuqqa salmaq. Bul meniń zyǵyrdanymdy qaınatady, eń jamany, aıdaı álemge masqara qylǵany batyp tur; Peterbor men Máskeýdiń barlyq gazetterinde mıllıon márte jazdy emes pe. Ah, ıá, nanasyz ba, meni aǵańyzdyń "kóńildesi" boldy dep te jazdy ǵoı; nansańyz, men ondaı sózdi tipti aýyzǵa alýǵa jerkenem, ózińiz oılańyzshy!

— Olaı bolýy múmkin emes! Qaıda, qalaı jazypty?

— Qazir kórseteıin. Keshe alǵan boıda oqyp shyǵyp edim. Mine, Peterbordyń myna "Qaýeset" atty gazetinde. Ol bıyl shyǵa bastaǵan qaýeset degenge qulaǵym túrik júretindikten, jazdyryp alatyn bolyp edim, meniń soryma: qandaı qaýeset bolyp shyqqanyn kórmeımisiń. Mine, myna tusyn oqyńyzshy.

Sonan soń ol jastyǵynyń astynan gazetti alyp, Aleshaǵa ustata berdi.

Onyń renjigeni bylaı tursyn, tipti qabyrǵasy sógilgen-di, sol sebepti basyndaǵy oılary shym-shytyryq bop ketýi, shynynda da, ǵajap emes-ti. Gazettiń alabóten habary, árıne, onyń namysyna tym qatty tıýge tıisti, alaıda ol, baqytyna qaraı, dál sol sátte birdeńeni paıymdaıtyndaı kúıde bolmaǵan, sondyqtan bir mınýtten keıin gazetti tars umytyp, ózge nársege aýysyp kete barǵan. Áıgili sot prosesi týraly daqpyrttyń jalpaq Reseıge túgel taraǵanyn Alesha áldeqashannan biletin, ol osy eki aıda aǵasy týraly, jalpy Karamazovtar áýleti haqynda jáne tipti ózi jóninde de durys jazylǵan ózge habarlarmen birge sandyraq habarlar men maqalalardy da, qudaı saqtasyn, sumdyq kóp oqyǵan. Bir gazette tipti ol aǵasynyń qylmysynan keıin qudaıǵa qulshylyq etýge onan beter berilip, qujyrasynan shyqpaıtyn bolypty dep te jazypty: muny bekerge shyǵarǵan ekinshi gazet, kerisinshe, ol óziniń pirádar qarıasy Zosımmen birigip monastyrdyń sandyǵyn buzǵannan keıin "monastyrdan qashyp ketipti" dep jazǵan. Endi "Qaýeset" gazetindegi myna maqalaǵa: "Skotoprogonevskiden (ókinishke qaraı, bizdiń shahar osylaı atalatyn, men muny kópten beri jasyryp kelgen edim), Karamazovtyń soty jóninde" degen taqyryp berilipti. Qysqa ǵana habar eken, Hohlakova hanym jóninde týra eshteńe delinbegen, alaıda barlyq kisi attary jalpy tuspaldap qana atalady. Onda sonshama shýyldatyp sottaǵaly jatqan qylmysker, áskerı qyzmetten ketken kapıtany, ar-uıattan jurdaı bolǵan, boıkúıez, krepostnıktiń ara-tura mahabbatqa berilip, keıbir "zerikken jesirlerge" alabóten yqpaly bolǵandyǵy ǵana habarlanady. "Zerikken jesirlerdiń" ishinen, boıjetken qyzy bola tura, kerbezdenýin qoımaǵan sondaı bir hanym tym eligip ketkendikten, qylmys jasalardan ne bary eki saǵat qana buryn, eger ony altyn kenishine alyp qashsa, úsh myń som aqsha bermekshi bolypty. Biraq ol zulym, qyryqtaǵy qyrqyljyń hanym qanshama kerbezdense de, ony alyp sonaý Sibirge jylystaǵansha, ákesin óltirip, sonyń úsh myń somyn tonaǵandy artyq sanaǵan jáne de bul úshin eshbir jaza kórmeımin dep dámelengen. Bul oınaqy maqala ákege qol kóterý men keshegi basybaılylyqtyń adamgershilikke jatpaıtyndyǵyna izgilikti narazylyq bildirýmen aıaqtalady; ol osylaı támamdalýǵa da tıisti. Alesha gazetti qyzyǵa oqyǵannan keıin ortasynan bir búktep, Hohlakova hanymǵa qaıtardy.

— Ol hanym men bolmaǵanda kim? — dep mińgirledi Hohlakova taǵy da, — sonyń aldynda bir saǵattaı buryn oǵan altyn kenishin almaısyń ba degen men bolatynmyn, endi kelip "qyryqtaǵy qyrqyljyń" degen ataqqa qaldym! Meniń ondaı aram oıym bolǵan da joq! Muny ol qasaqana jazǵan! Qyryqtaǵy qyrqyljyńy úshin, meniń keshirgenim sıaqty, ony máńgilik tóreshimiz de keshire kórsin, biraq onyń... kim ekenin bilesiz be? Ol sizdiń dosyńyz Rakıtın.

— Múmkin, — dedi Alesha, — biraq men eshteńe estigen joqpyn.

— "Múmkin" emes, sol, dál sol! Men ony úıimnen qýyp shyǵarǵanmyn... Siz ol hıkaıany bilýshi me edińiz?

— Sizdiń oǵan budan bylaı tabaldyryǵymnan attamaıtyn bolyńyz dep eskertkenińizdi bilemin, biraq naq ne úshin olaı degenińizdi — bul jónińde... sizdiń óz aýzyńyzdan eshteńe estigen emespin.

— Demek, odan estigensiz ǵoı! Ol ne dedi, meni jamandady ma, qatty balaǵattady ma?

— Iá, jamandady, biraq ol jurttyń bárin jamandaıdy ǵoı. Alaıda sizdiń oǵan nege kelme degenińiz jóninde men odan eshteńe estigen joqpyn. Men onymen jalpy óte sırek kezdesemin. Biz dos emespiz.

— Jaraıdy, onda bárin men ózim jaıyp salaıyn sizge, sonan soń, ókinbeske amalym da joq, óıtkeni bul arada, bálkim, meniń ózimdi kinály etetin bir sebep bar shyǵar. Tipti tıtteı, bolmashy ǵana sebep, tipti eleń qylýǵa da turmaıtyn, múlde eleýsiz birdeńe bolǵandyqtan onyń bar-joǵynyń ózi dúdámal. Qalaı desem eken, jarqynym, — Hohlakova hanym bir túrli tiksine qalǵanda, onyń eki ezýinde áldeqandaı sıqyrly, jumbaq kúlkiniń taby oınap shyǵa keldi, — nanasyz ba, kókeıimde bir kúdik... keshirińiz, Alesha, men sizge sheshe bolýǵa jaraımyn ǵoı... o joq, joq, kerisinshe, qaıta men sizdi ákemdeı kórýge... nege deseńiz shesheńizdeı deýimniń bul arada eshbir reti joq... Al, eger Zosım pirádardyń aldynda minájat etkenmen birdeı desem — eń durysy da, eń laıyqtysy da, mine, osy bolar: óıtkeni men baǵana sizdi ehımnık, haq taqýa dep atadym ǵoı, — sonymen, álgi jarly jigitińiz, sizdiń dosyńyz Rakıtın (o, táýba, tipti dátim barmaıdy! Men oǵan onsha qatty ashýlana da, yzalana da almaımyn), qysqasy, sol jeńiltek jigitińiz, nanasyz ba, joq pa, kenet meni aınaldyra bastady. Men muny keıinnen, tek sońynan ǵana sezdim, burynnan tanys bolsaq ta, buǵan deıin onyń ondaı ádeti joq-ty, endi alǵashta, ıakı osydan bir aıdaı buryn, ol bizdikine qudaıdyń qutty kúni derlik keletindi shyǵarǵan. Men túk te sezgen joqpyn... sonsoń oıyma bir kúdik sap ete qaldy, bastysy, ishim áldeneden seziktene bastady. Bilesiz be, osynda Petr Petrovıch Perhotın degen bir qarapaıym, ınabatty, syrbaz jigit qyzmet isteıdi ǵoı, sol eki aıdan beri maǵan kelip-ketip júretin. Siz ony osy úıde talaı ret kezdestirgensiz. Ol shynynda da ınabatty, syrbaz jigit qoı. Ol, kúnde emes, úsh kúnde bir keledi (kúnde kelse de kim renjıdi), ózi dáıim muntazdaı bop júredi, sonsoń, Alesha, men jalpy myna ózińdeı talantty, ınabatty jastardy jaqsy kórem, al Petr Petrovıch memlekettik aqyl-oıdyń ıesi bolatyn kósheli jigit jáne de qandaı dilmar deseńshi, men ony qoltyǵynan demeýge qolymnan kelgendi aıamaımyn Ol bolashaq dıplomat. Sol bir qorqynyshty kúni bizdikine tún ortasynda kelip jetken ol meni ajaldan arashalap qaldy desem de bolar. Al sizdiń dosyńyz Rakıtın kelse kilemniń ústinde lapardaı etigimen kósteńdep júrgeni... qysqasy, ol maǵan tipti birdeńeni tuspaldaıtyndy shyǵarǵan, al birde, keterinde, qolymdy sondaı qatty qysty. Qolymdy syǵymdap jibergesin aıaǵym aýyrdy. Ol bizdikinde Petr Petrovıchti buryn da talaı ret kezdestirgen, alaıda, nanasyz ba, joq pa, kórgen jerden ony ilip-qaǵyp, keketip-muqata berdi, tipti oǵan birdeńe dep myńqyldaýyn qoımady. Ekeýi toqaılasyp qalǵanda ishimde kúlki qysyp tursa da, bular súzisip qala ma dep qypyldap júrdim. Bir kúni úıde jalǵyz otyrǵanymda, ıakı, joq, osylaı qısaıyp jatqanymda, Mıhaıl Ivanovıch keldi, nanasyz ba, joq pa, meniń aýrý aıaǵyma óleń shyǵarypty. Onda mine bylaı delingen:

Bul aıaq pa, bul aıaq

Aýyryp qaldy sál biraq... —

odan ary qalaı edi taǵy, — óleńniń sózderin jadymda saqtaı almaıtynym-aı osy, — men ony sizge keıin kórsetemin, ǵajap, óte tamasha óleń, sonsoń, bilesiz be, ol meniń aıaǵym jóninde ǵana emes, ol ǵıbrat bolarlyq, ǵajap oıly óleń, átteń umytqanymdy qarashy, qysqasy, álbomǵa jazyp qoıýǵa da jaraıdy. Men, álbette, oǵan rahmetimdi aıttym, ol buǵan masattanyp qaldy bilem. Sonsoń, men aýyz jıyp bolǵansha, oıda joqta Petr Ilıchtiń kirip kelmesi bar ma, ony kórgende Mıhaıl Ivanovıch qabaǵyn qars jaýyp, túnere qaldy. Óleńin kórsetken soń Mıhaıl Ivanovıchtiń maǵan birdeńe degisi kelgenin erniniń emeýrininen ishim sezgen, biraq dál osy sátte kelip jetken Petr Ilıch oǵan kedergi jasady ǵoı deımin. Men, oıymda túk joq, Petr Ilıchke álgi óleńdi kórsettim, biraq ony kimniń shyǵarǵanyn aıtpadym. Kimdiki ekenin bilgen joqpyn dep áli kúnge moıyndamasa da, onyń salǵan jerden sezgeni anyq, buǵan meniń eshbir kúmánim joq, bilmedim dep ánsheıin jorta aıtady. Kúlip jibergen Petr Ilıch óleńdi synap-mineı bastady: semınarıst bireýdiki ǵoı, tegi, túkke turǵysyz eken, — dedi ol, — bilesiz be, ol muny sondaı qyzýlanyp, sondaı qumarlanyp aıtty! Osydan keıin sizdiń dosyńyz, jaı kúlip qoıýdyń ornyna, aıaq astynan bulqan-talqan boldy... Qudaı saqtasyn, ekeýi tóbelesip qala ma dep em: "Bul óleńdi jazǵan men, deıdi dosyńyz. Jaı ázildep súıkeı salǵam, óıtkeni men óleń jazýdy namys kórem, deıdi. Biraq meniń óleńim — jaqsy óleń. Sizderdiń Pýshkınderińizge áıeldiń aıaǵyn jyrlaǵany úshin tipti eskertkish te qoımaqshy ǵoı, al meniki baǵyt-baǵdarly óleń, deıdi, al siz ózińiz krepostnık ekensiz ǵoı deıdi: sizde adamgershilikten nyspy da joq deıdi, qazirgi oqyǵan qaýymnyń jan sezimi sizge múlde jat deıdi, siz ósip jetilmeı, kenje qalǵansyz deıdi, siz paraqor sheneýniksiz deıdi!,"Osydan keıin men bularyń ne, qoıyńdar" dep shyjalaqtap, ekeýine jalyna bastadym. Al Petr Ilıch nansańyz, jaltaqtaýdy bilmeıtin jigit qoı, ol der kezinde asa ınabatty áýenge kóshe qoıdy: Mıhaıl Ivanovıchke mysqyldaı qarap tyńdap turǵan soń, keshirim suraǵan boldy: "Men qaıdan bileıin deıdi. Bilsem, olaı demeımin ǵoı, kaıta, maqtaıtyn edim ǵoı, deıdi... Bul aqyn degender shetinen kinámshil keledi, deıdi..." Qysqasy, sypaıy sóılegen bop ońdyrmaı kelemejdedi. Maǵan ol keıin onyń bári shyndyǵynda kelemej bolatyn dep túsindirdi, al men shyn aıtqany shyǵar dep oılap qap em. Mine qazir sizdiń aldyńyzda qısaıyp jatqanymdaı, kýshetkada jatqanymda, bir kezde: tórimde otyryp, qonaǵyma til tıgizip, dórekilik kórsetkeni úshin ony dúrildetip qýyp shyqsam qaıtedi, bul laıyqty ma, álde laıyqsyz ba? — degen oı keldi. Sizge ótirik, maǵan shyn: kózimdi jumyp ap oılap jatyrmyn: qalaı, munym ınabattylyq bola ma, joq pa dep, ne isterge bilmeı qınalamyn, júregim dúrsildep barady: aıqaılaıyn ba, álde aıqaılamaıyn ba? Bir daýys aıqaıla deıdi, ekinshisi joq, aıqaılama deıdi! Sońǵy daýysty estı sala aıqaılap jibergen soń talyp qaldym. Álbette, barlyǵy ýlap-shýlap jatyr. Sonsoń, lezde qaıta basymdy kóterip, Mıhaıl Ivanovıchke: bulaı deýge aýzym barmasa da aıtaıyn, budan bylaı siz bul úıdiń tabaldyryǵynan attamaıtyn bolyńyz dedim. Osylaı qýdym da shyqtym ony. Ah, Alekseı Fedorovıch! Bunyń jaqsy emesin ózim de sezemin, — onda men jalǵan aıtqanmyn, shyndyǵynda múlde renjigen joqpyn da, áıtse de maǵan kenetten — keremeti de osy kenettiginde — osylaı etkenim laıyqty kóringen, tek osy qylyǵymnyń ózi... Alaıda, ılansańyz, bul qylyǵym qalaı degenmen ılanymdy shyqqandaı edi, óıtkeni tipti aǵyl-tegil jyladym, sońynan taǵy birneshe kún kózimnen jas ketpedi, sosyn tústen keıin bárin tars umyttym. Sodan beri onyń bul úıge bas suqpaǵanyna, mine, eki juma ótti, endi men tipti: ol múlde tóbe kórsetpeı keter me eken dep te oılaı bastadym. Bul ótken oqıǵa ǵoı, endi keshe keshke álgi "Qaýeset" qolyma tıgen soń ne bolǵanyn aıtaıyn. Oqyp shyqqasyn ah urdym: mundaıdy kimniń jazýy múmkin, árıne, tek sol men úıden qýyp shyqqan soń... úıine barǵanda, otyra qalyp jazǵan; bul jibergen — olar basyp shyǵarǵan. Eki juma boldy ǵoı odan beri. Áıtse de, Alesha, qajet nárseni sóz etpeı, qaıdaǵy joq birdeńeni myljyńdap ketken joqpyn ba? Ah, tym kóp sóılep kettim ǵoı deımin!

— Búgin aǵama qaıtkende de keshikpeı barýym kerek edi, — dep mińgirledi Alesha.

— Durys, keshikpe! Esime salǵanyńyz jaqsy boldy ǵoı. Mynany aıtyńyzshy, afekt degen ne bul?

— Qaıdaǵy afekt? — dep tańǵaldy Alesha.

— Sottaǵy afektini aıtamyn. Afekt bolǵan adamǵa bári keshirimdi desedi. Ol ne qylsa da — bári keshiriledi deıdi ǵoı.

— Siz ne dep tursyz ózi?

— Ne dep kettim be, aıtaıyn: álgi Katá... Átteń, sol bir súıkimdi, kerbez bıkeshtiń kimge ǵashyq ekenin bile almaı-aq qoıǵanym. Jýyrda osynda kelgeninde sýyrtpaqtap syr tartyp kórip em, biraq túk shyǵara almadym. Sóziniń bári ústirtin bolǵasyn ne shyǵýshy edi, qysqasy, onyń áńgimesi meniń densaýlyǵymdy suraýdan ary aspady, maǵan tipti onyń sóz áýeniniń ózi unamady, sonsoń qaıteıin: meıli, neǵylsań o ǵyl dedim de qoıdym... Ah, ıá, álgi afekt jóninde: álgi doktorlaryńyz keldi emes pe. Siz onyń kelgenin bilýshi me edińiz? Bilýge tıissiz ǵoı, kisiniń esi aýysqanyn anyqtaıtyn doktordy sizder shaqyrttyńyzdar, áıtse de, joq, siz emes, Katá shaqyrtqan. Bári Katányń isi! Mynany qarańyz: esi dup-durys adam bir kezde aıaq astynan afekt degen keselge ushyraıdy eken, ıakı bir sátke onyń esi aýysyp ketedi eken. Bylaısha esi durys, ne istep ne qoıǵanyn biledi, biraq afekt. Mine Dmıtrıı Fedorovıchte sondaı afekt bolǵan. Bul afekt degenińiz jańa sotpen birge keldi ǵoı. Jańa sottyń aıaǵyna oralyp kelgen jaqsylyq bul Doktor osynda kelip, menen sol kúni keshke ne bolǵanyn, álgi altyn kenishi jóninde surastyrdy: onda ol qandaı kúıde edi? — deıdi. Kele salyp aıqaı-shý kóterse: maǵan úsh myń som kerek, maǵan úsh myń aqsha berińder dep digirlese, sodan keıin taıyp otyryp, kenet ákesin óltirse — afekt bolǵany emeı ne bul. Ony óltirip qaıtem, sonshama ne bopty deı tura, óltirgenin qaıtersiń. Mine naq osy úshin óltirip qaıtem deı tura, abaısyzda óltirgeni úshin keshiredi ony.

— Ol óltirgen joq qoı, — dep kilt úzip jiberdi Alesha. Ol barǵan saıyn mazasyzdanyp, taǵatsyzdana túsken edi.

— Bilem, ony anaý Grıgorıı degen shal óltirgen...

— Grıgorıı me? — dedi ań-tań Alesha.

— Sol, sol Grıgorıı óltirgen. Dmıtrıı Fedorovıch ony basynan soqqanda ushyp túskende, qaıta túregelgen kezde esiktiń ashyq jatqanyn kórgen soń, barǵan da Fedor Pavlovıchti óltirgen.

— Nege, ne úshin óltiredi ony?

— Ol afekt bolǵan. Dmıtrıı Fedorovıch ony bastan salyp jibergende esinen tanyp qalǵan da, qaıta esi kirgesin afekt bolǵan, sosyn barǵan da óltirgen. Onyń men óltirgen joqpyn deıtini, tegi, ne istep ne qoıǵanyn bilmegendiginen. Biraq, bilesiz be: eger ony Dmıtrıı Fedorovıch óltirgen bop shyqsa, bul áldeqaıda jaqsy bolar edi. Men Grıgorıı óltirdi desem de munyń naq solaı ekeni anyq, biraq ony báribir Dmıtrıı Fedorovıch óltirgen, osylaı bolǵany áldeqaıda paıdaly! Joq, balasynyń ákesine qol kótergeni qaı bir jaqsylyq deısiń, muny men quptamaımyn, onyń kerisinshe, balalary ata-anasyn qurmet tutýǵa tıis. Biraq, qalaı degenmen, Dmıtrıı Fedorovıch óltirgen bop shyqqany jaqsy, onda siz jylap-syqtamaısyz, óıtkeni ol esi aýysqan sátte jazataıym etken, durysyraq aıtqanda, bári esinde bola tura, ne istep ne qoıǵanyn sezbegendikten óltirip alǵan bolyp shyǵady. Joq, olar ony keshirsin, bul adamgershiliktiń nyshany, sonsoń jańa sottyń jaqsylyǵyn jurttyń kórýi de kerek qoı, men qaıdan bileıin, kópten beri osylaı desedi, keshe ǵana estigenimde tańǵalǵanym sondaı, tipti sizge dereý kisi jumsaǵym da keldi; keıin, eger oǵan keshirim jasalsa, sottan shyǵysymen ony týra bizdikine ertip kel tústik ishýge men tanystarymdy da jınaıyn, sóıtip jańa sottyń mereıi úshin isheıik. Menińshe, dastarqan basynda onymen birge otyrý qaýipti bola qoımas, óıtkeni shaqyratyn qonaqtarym da birsypyra ǵoı, alda-jalda áýlekilene bastasa, jelkesinen alyp shyǵaryp jibermeımiz be. Keıin ol ózge bir shaharǵa baryp bitistirýshi sot bolyp nemese basqa bir qyzmet isteı alady, sebebi óz basynan qaıǵy-qasiret keshken adam ózgelerge ádil kesimin aıtady. Al eń bastysy, qazir kim afekti emes deısiń, siz, men — bárimiz afektidemiz, oǵan mysal jetkilikti: mysaly, bireý otyrady, romans aıtady, sosyn aıaq astynan birdeńe unamaıdy da, tapanshasyn alyp, kez kelgen bir beıbaqty basyp salady, sonan soń, bári keshiriledi. Men muny jýyrda bir jerden oqyǵan edim, doktorlardyń bári rastaıdy. Qazir olar muny rastap júr, bári rastaıdy. Ony aıtasyz, tipti meniń Lızam da afekt, ol meni burnaǵy kúni jylatqan edi, keshe taǵy da jylatty, baqsam afekt bolǵan eken, ony men búgin ǵana ańǵardym. Oh, Lise meni kúıindirip-aq bitti! Múlde qıalı bop ketken be deımin. Ol sizdi nege shaqyrtty? Ol shaqyryp pa edi, álde ózińiz keldińiz be?

— Iá, ol shaqyrǵan, men oǵan baraıyn endi, — dep Alesha ornynan tez túregeldi.

— Ah, marhabatty, qymbatty Alekseı Fedorovıch, bar gáp mine osynda ma dep qorqam. — Hohlakova hanym eńirep qoıa berdi.

— Biraq, qudaı kýá, Lise jóninde men sizge aq nıetimmen senemin, sondyqtan qyzymnyń sizdi menen jasyryn shaqyryp alǵany oqa emes. Alaıda Ivan Fedorovıchke, sizdiń aǵańyzǵa, ǵapý etińiz, ony naǵyz syrbaz jigit dep bilsem de, olaı op-ońaı sene almaımyn. Al, nansańyz, ol oıda joqta Lise-ge kelip ketipti, men muny tipti bilgen de joqpyn.

— Qalaı? Ne? Qashan? — dep Alesha shorshyp tústi. Ol endi otyrmaı, túregep turyp tyńdaǵan edi.

— Endi aıtaıyn sizge, men, bálkim, sizdi osyǵan bola shaqyrǵan shyǵarmyn, óıtkeni sizdi budan basqa ne úshin shaqyratynymdy da bilmeımin... Mine bylaı: Ivan Fedorovıch Máskeýden kelgennen keıin osy úıde ne bary eki ret bolǵan, alǵashynda tanys kisi retinde sálemdesý úshin kelgen, ekinshisinde, osy jýyrda ǵana, Katányń osynda otyrǵanyn bilip kelipti. Qazir onyń sharýasy onsyz da basynan asyp jatqandyǵyn bilgendikten, men, árıne, onyń jıi kelip turýyna dámelengen de joqpyn, vous comprenez, cette affaire et la mort terrible de votrepapa1 — sonsoń kenet onyń bizdikine taǵy da kelgenin, tek mende emes, Lise-de bolǵanyn estidim, osydan alty kún buryn kelip, bes mınýtteı ǵana otyrǵasyn ketip qalypty. Al men muny úsh kúnnen keıin ǵana Glafıradan estip bildim, bul meni frapperlendirip2 tastady. Estı sala shaqyryp alyp surasam, Lise kúledi: ol sizdi uıyqtap jatqan shyǵar dep oılapty, sosyn sizdiń densaýlyǵyńyzdy bileıinshi dep meniń bólmeme kirdi, deıdi. Solaı bolǵany ras shyǵar, árıne. Biraq bul Lise me, táýbe, áıteýir men renjitpese kóńili kónshimeıdi! Bir kúni túnde onymen ne bolǵanyn kózge elestetip kórseńiz ǵoı — osydan tórt kún buryn, siz osyndaı sońǵy ret kelip ketkesin ile-shala, túnde onyń kenet talyp qalyp, baqyryp, shyńǵyryp, esirgeni! Men nege eshýaqytta olaı esirip, baqyrmaımyn? Sodan keıin ekinshi kúni, sosyn úshinshi kúni de qaıtalandy, al keshe bar ǵoı, keshe álgi afektisi qurǵyrdyń tap bolǵany. Qyzymnyń kenetten zirkildeı jónelgeni: "Ivan Fedorovıchti sýqanym súımeıdi, siz ony osy úıdiń esiginen qaratpaıtyn bolyńyz, ol munda endi qaıtyp qarasyn kórsetpesin!" Aıaq astynan dúrse qoıa bergen soń, sasqanymnan: ondaı ınabatty, ondaı bilimdi jigitti qalaı ǵana betinen qaǵamyn, onyń ústine mynadaı sumdyq baqytsyzdyqqa ushyrap júrse, buǵan qalaı aýzym barady, nege deseń sol hıkaıalardyń bári, qalaı degenmen de, basqa qonǵan baqyt emes, arylmas sor emes pe? — dep qarsy daý aıta bastadym. Meniń sózime ol qarqyldap kúldi, kúlgende de, 9bilesiz be, tipti namysyma tıdi. Qaıteıin, áıteýir kúlgenine de shúkirshilik, endi talma aýrýy ótip ketetin shyǵar dep qýandym; onyń ústine Ivan Fedorovıchke endi bizdiń úıge kelmeńiz dep ózim de eskertip, onyń oǵash qylyǵynyń sebebin túsindirýdi talap etkeli júrgen edim. Biraq búgin tańerteń Lıza tóseginen turar-turmasta Iýlıaǵa burtyńdap, nanasyz ba, ony ashý ústinde betinen shapalaqpen tartyp jiberipti. Óz basym qyzdarmen siz-biz dep qana sóılesemin, al onyń munysy monstroz1 ǵoı baryp turǵan. Sosyn, arada bir saǵat ótpeı jatyp, ol Iýlıany qushaqtap, onyń aıaǵynan súıedi. Al endi meniń bólmeme kirmeıtinin, budan keıin de onda aıaq baspaıtynyn aıtýǵa maǵan qyzdardyń birin jumsapty, sonsoń, amal bar ma, ózim baryp edim, betimnen súıip, jylaı bastady, biraq bir aýyz sóz aıtpastan shyǵaryp jiberse, betimnen súıgenin qaıteıin; sol sebepti eshteńe de surap bile almadym. Endi, marhabatty Alekseı Fedorovıch, bar úmitim sizde, álbette, meniń bar ǵumyrymnyń taǵdyry da sizdiń qolyńyzda. Sizden qolqalap ótinetinim Lise-ge baryp, barlyǵyn surap bilip alyńyzshy — al muny jalǵyz siz ǵana isteı alasyz — sonsoń maǵan kelip aıtyp berińiz, — eger bul jaǵdaı odan ary sozylsa, onda meniń tiri júrýimniń qajeti joq, men ólemin nemese osy úıden bir jaqqa qańǵyp ketemin, óıtkeni men onyń anasymyn, túsinesiz be. Budan ary shydaýǵa meniń shamam joq, tóze alamyn, biraq tózimniń de taýsylatyn kezi bolady ǵoı, sonda qaıtem... onda kódik. Ah, táńirim-aý, Petr Ilıch te keldi mine! — Esikten kirip kelgen Petr Ilıch Perhotındi kórgende Hohlakova hanym kenet júzi jadyrap, qýanyp qaldy. — Keshiktińiz ǵoı, munsha keshikkenińiz ne! Al, káne tórletińiz, sóıleı berińiz, onyń taǵdyryn sheshińiz, anaý advokat ne dedi? Alekseı Fedorovıch qaıda ketip barasyz?

— Men Lise-ge baraıyn.

— Ah, ıá! Biraq meniń ótinishimdi umytpaısyz ǵoı, solaı ma? Munda bireýdiń taǵdyry sheshilmek, taǵdyry!

— Árıne, umytpaımyn, alaıda, qolymnan kelse... Biraq men keshigip baram, — dep mińgirledi tezirek ketýge asyqqan Alesha.

— Joq, "qolymnan kelse" degendi qoıa turyp, shyndap kirisińiz, shyndap, jaraı ma, áıtpese men qurımyn! — dep daýystady onyń sońynan Hohlakova hanym, biraq bul kezde Alesha bólmeden shyǵyp ketken edi.

İİİ

KÓK SAITAN

Alesha Lızanyń bólmesine kirgende, ol óziniń kreslosynda shaıqalyp otyr eken; aýrýdan aıaǵyn basa almaı qalǵanda ony osy kreslomen alyp júretin. Ol Aleshaǵa qarsy umtyla qoımady, biraq qyraǵy, ótkir kózderi oǵan qadala qaldy. Qabaǵy isińkirep, óńi qýaryp, sarǵysh tartqan. Alesha qyzdyń aınalasy úsh kúnde kúrt ózgerip, qatty júdegenine tańǵaldy. Lıza oǵan qol bergen joq, Alesha onyń súırikteı, názik saýsaqtaryna ózi qolyn tıgizdi de, úndemesten qarsy aldyna baryp otyrdy.

— Sizdiń abaqtyǵa barýǵa asyǵyp turǵanyńyzdy bilemin, — dedi Lıza qatqyldaý ún qatyp, — biraq meniń sheshem sizdi tabandatqan eki saǵat ustap, sizge Iýlıa ekeýmiz týraly aıtqan áńgimesin jańa ǵana aıaqtady ǵoı.

10— Ony qaıdan bildińiz? — dep surady Alesha.

— Esiktiń syrtynan tyńdap turdym. Nesine tesireıe qaldyńyz? Onda ne tur, bildirmeı tyńdaǵym kelgen soń, bildirmeı tyńdadym, bul qylyǵymdy ersi derlik eshteńe joq. Ol úshin keshirim suramaımyn.

— Siz birdeńege renjýli sekildisiz ǵoı?

— Joq, qaıta, óte qýanyshtymyn. Osy ilkide ǵana ishteı taǵy da, otyzynshy márte paıymdadym: ýádemnen taıyp, sizge kúıeýge shyqqym kelmegeni qandaı jaqsy bolǵan. Siz maǵan kúıeý bola almaısyz: men sizge tımeımin, óıtkeni, eger sizge tıgennen keıin ózime unaǵan basqa bir jigitke hat jazyp, osyny aparyp ber desem, siz ony sózsiz aparyp beresiz, sosyn maǵan tipti onyń jaýabyn da alyp kelesiz. Qyryqtaǵy qyrqyljyń bolǵanyńda da meniń sondaı hattarymdy tasıtynyńyzǵa kúmánim joq.

Lıza kúlip jiberdi.

— Siz maǵan ári ashýshań ári aqpeıil sekildi kórinesiz, — dedi Alesha kúlimsirep.

— Aqpeıil bolsam, bul meniń sizden uıalmaıtyndyǵymnan shyǵar. Ol ol ma, uıalmaıtynym bylaı tursyn, tipti uıalǵym da kelmeıdi, naq sizdiń aldyńyzda jáne naq sizden ne dep uıalamyn. Alesha, meniń sizdi syılamaıtynym nelikten deısiz? Men sizdi óte jaqsy kóremin, biraq syılamaımyn. Eger syılasam, onda uıalmaı sóılese almas edim, solaı ǵoı?

— Solaı.

— Al siz meniń uıalmaımyn degenime senesiz be?

— Joq, senbeımin.

Lıza taǵy da degbirsizdene kúldi; ol asyǵyp-úsigip, tez sóılegen.

— Men sizdiń abaqtydaǵy aǵańyz Dmıtrıı Fedorovıchke kámpıt berip jiberdim. Alesha, bilesiz be, siz óte jaqsy jigitsiz! Tez jek kórýime murshamdy keltirgenińiz úshin men sizdi keremet jaqsy kóretin bolamyn.

— Lise, meni búgin nege shaqyrdyńyz?

— Sizge bir tilegimdi bildirgim kelip edi. Meni uryp-soǵyp, sosyn úılenip, azaptap, aldap bolǵasyn taıyp beretin bireý neǵyp tabylmas eken. Meniń baqytty áıel bolǵym kelmeıdi!

— Munyńyz qalaı, ne dep kettińiz?

— Ah, kúl bolmasa búl bolsyn. Meniń tipti osy úıdi órtep jibergim de kelip júr. Baryp, aqyryn ǵana — muny aqyryn baryp qana isteý kerek — qalaı ot qoıatynymdy kózime elestetem. Olar sóndirmek bolyp jantalasady, al órt laýlaı beredi. Men bilip tursam da, úndemeımin. Ah, netken zerdesizdik edi! Kisiniń ishi pysady tipti!

Lıza jerkenishpen qolyn bir siltedi.

— Sizder baı ekensińder ǵoı, — dep kúbir etti Alesha.

— Ne, onan da jarly bolǵanymyz artyq pa?

— Artyq.

— Muny sizdiń kókeıińizge quıǵan, tegi, álgi marqum taqýańyz ǵoı? Meıli, barlyǵy jarly bola bersin, men-aq baı bolaıyn, kámpıt jep, kilegeı isheıin, biraq men onda anaý jarymaǵandardyń eshqaısysyna bir tamshy tatyrmaımyn. Ah, aıtpańyzshy, aıtpańyzshy, — Alesha aýyz ashpasa da, Lıza qolyn sermeı berdi, — siz maǵan bunyń bárin áldeqashan aıtqansyz, men bárin jatqa bilemin. Zeriktim. Eger jarly bolsam, men bireý-mireýdi óltirip tynarmyn, — tipti baı bolǵan kúnde de bireýdi mert qyp tastaýym múmkin — bosqa otyratyn ne bar! Bilesiz be, meniń egin orǵym keledi, qolyma oraq alyp qara bıdaı orǵym keledi. Men sizge tıeıin, biraq ol úshin siz mujyq, kádimgi qara taban mujyq bolyńyz, ekeýmizdiń bir taıymyz bolsa ǵoı, buǵan qalaı qaraısyz? Siz Kalganovty bilesiz be?

— Bilem.

— háman qıaldaıdy da júredi. Ol bylaı deıdi: shyn ómirdiń qajeti ne, onan da qıaldyń ózi artyq. Qıalǵa berilgende kóńil shirkin seni qaıda ǵana aparmaıdy, al shyn ómir adamdy zeriktirip jiberedi. Ol taıaýda úılenbekshi, maǵan da júrek syryn aqtaryp úlgerdi. Siz zyryldaýyq jibere bilýshi me edińiz?

— Bilem.

— Ol mine sol zyryldaýyq sekildi: zyr aınaldyryp jibergesin, qamshynyń astyna alyp shyqpyrta berseń de qyńq etpeıdi: men oǵan tıip alamyn da, ómir boıy shyr aınaldyramyn ony. Meniń janymda otyrýǵa arlanbaısyz ba?

— Joq.

— Qasıetti birdeńeni sóz etpegenime qatty ashýlanasyz ba. Áýlıe bolǵym kelmese qaıteıik Aıtyńyzshy eń zor kúnáǵa batqanyń úshin aqyrette ne isteıdi? Siz buny anyq bilýge tıistisiz ǵoı.

— Qaıtesiń, qudaıdyń qarǵysyna tıer, — dep Alesha oǵan qadala qarady.

— Ózimniń tileıtinim de sol Aqyretke barǵan soń, meni jazaǵa kesse ǵoı, al men báriniń kózine bedireıe qarap turyp qarqyldap kúlsem ǵoı. Men osy úıdi órtep jibergim keledi, Alesha, ne, siz maǵan senbeısiz be?

— Nege senbeıin? Birdeńeni órtegisi kelip ne isterge bilmeı janyn jep turatyn on eki jasar balalar bolady, olar órtep te jatady. Bul ózinshe bir dertpen teń.

— Ótirik bul, ótirik aıtasyz, ondaı balalar bolsa, meıli, bola bersin, biraq meniń aıtaıyn degenim ol emes.

— Siz jamandyqty jaqsylyq dep qate uǵasyz: bir mınýttik daǵdarys qana bul, oǵan, bálkim, burynǵy syrqatyńyz kinály shyǵar.

— Siz meni jek kóresiz be! Meniń jaqsylyq istegim kelmeıdi, men jamandyqqa qushtarmyn, bar bolǵany osy, buǵan aýrýdyń eshqandaı qatysy joq.

— Sonda ne úshin jamandyq qylmaqsyz?

— Bárin typ-tıpyl qylý úshin. Shirkin, aınalań typ-tıpyl bolsa ǵoı! Bilesiz be, Alesha, men keıde nede bolsa jamandyq pen zulymdyq qylyp baqsam eken jáne de muny aqyryndap uzaq istesem eken, sonsoń jurt bir kúni bir-aq bilse eken dep oılaımyn. Barlyǵy meni qorshap alyp, saýsaqtarymen kózge shuqıdy, al men olarǵa bedireıe qarap turamyn. Bul qandaı jaǵymdy. Alesha, munyń janǵa óte jaǵymdy kórinetini nesi?

— Jaı. Nebir asyldy tabanyńnyń astyna salyp ezýge, nemese, ózińiz aıtqandaı, órtep jiberýge qushtarlyqtan bul mundaı da bola beredi.

— Men muny jaı aıtyp qana qoımaı, isteımin de.

— Oǵan kúmánim joq.

— Ah, kúmánim joq degenińiz úshin sizdi qalaı jaqsy kórmeıin. Álde sizdi mazaqtaý úshin qasaqana aıtyp tur dep oılaısyz ba?

— Joq, olaı oılamaımyn... biraq, kim biledi, azdap solaı bolýy da yqtımal.

— Azdap solaı ekeni ras. Men sizdiń aldyńyzda esh ýaqytta ótirik aıta almaımyn, — dedi Lıza janarynan nendeı bir jalqyn jarq etip.

Aleshany bárinen de góri kóbirek qaıran qaldyrǵany Lızanyń salmaqtylyǵy edi: qazir onyń júzinen kúlki men ázildiń izi de sezilmegen; al buryn eń "salmaqty" sátterinde de ol kúlegesh, ázilqoı bolatyn edi.

— Adamdardyń qylmysqa qumartatyn sátteri bolady, — dedi oıǵa shomǵan Alesha.

— Iá, Iá! Siz meniń oıymdaǵyny tap bastyńyz, bári qumartady, ondaı "sátterde" ǵana emes, udaıy qumartady. Bilesiz be, ótirik aıtýǵa bir kezde bári kelisip alǵan sekildi, sodan beri bári ótirikti sýdaı sapyryp keledi. Bári surqıalyqty ishteı unatyp tursa da, jek kóremiz dep jaı aıtady.

— Al siz buzyq kitaptardy áli de oqısyz ba?

— Oqımyn. Mamam ondaı kitapty oqyǵan soń jastyǵynyń astyna tyǵyp qoıady, al men urlap alyp oqımyn.

— Ózińizdi bulaı azdyrǵanyńyz uıat emes pe?

— Qaıtedi, azsam aza bereıin. Osynda bir bala bar, ol ústinen poıyz ótkende qol relstiń ortasynda tyrp etpesten jatypty. Baqytty bala dep, mine, sony aıt! Tyńdaǵyn, óz ákesin óltirgeni úshin sizdiń aǵańyzdy ǵoı qazir sottaǵaly jatyr, alaıda, óz ákesine qol kótergeni úshin jurttyń bári ony jaqsy kóredi.

— Ákesin óltirgeni úshin qalaı jaqsy kórmek?

— Jaqsy kóredi, bári jaqsy kóredi! Jurttyń bári bul ne sumdyq deıdi, biraq ishteı ony sumdyq jaqsy kóredi. Eń aldymen meniń ózim jaqsy kóremin.

— Bári sóıtedi degen sózińizdiń jany bar sekildi, — dedi Alesha aqyryn ǵana.

— Ah, mynaý oıyńyz qandaı ǵajap edi! — dep aıqaılap jiberdi Lıza, — taqýa kisi de bulaı oılaıdy eken ǵoı! Alesha esh ýaqytta ótirik aıtpaıtynyńyz úshin sizdi qandaı qurmet tutatynyma senesiz be. Qoıshy, onan da sizge bir kúlkili túsimdi aıtaıynshy: keıde uıyqtap jatqanymda shaıtandar túsime kiredi, tún eken deımin, bólmemde qolyma shyraǵdan ustap otyr ekem, qarasam barlyq jerde, burysh-buryshta, ústeldiń astynda shaıtandar órip júr, esikti ashyp edi, ar jaǵynda taǵy tolǵan shaıtan, olar ishke kirip ketip, meni ustap almaqshy eken deımin. Mine, jaqyndap kelip, jarmasa bastady. Tez shoqyna qoıyp edim, bári keıin yǵysty, menen seskenýge aınaldy, biraq múlde ketetin emes, bosaǵa jaqqa aınalsoqtaı beredi, burysh-buryshqa baryp tyǵylady, meni ańdıdy. Bir kezde qudaıdy daýystap sybap alǵym kelgeni, sosyn tipti balaǵattaı da bastap edim, olar qaıtadan maǵan qaraı umtyldy, qýanyp ketti bilem, meni taǵy da ustamaqshy boldy, sonsoń tezirek qaıta shoqyna bastaǵanymda — olardyń bári qaıtadan keıin qashqan eken deımin. Keremet qyzyq qoı bul, záre-qutyń qalmaıdy.

— Dál osyndaı tústi meniń de kórgenim bar, — dedi kenetten Alesha.

— Ras pa? — dedi tańǵalǵan Lıza. — Tyńdaǵyn, Alesha, tek kúlmeńizshi, bul keremet ǵajap qoı: eki kisiniń kórgen tústeri birdeı bop shyǵýy múmkin be?

— Durys aıtasyń, múmkin.

— Alesha, men aıtsam, bul keremet ǵajap qoı, — dedi odan ary bir túrli aıran-asyr tańyrqaǵan Lıza. — Tústiń ózi ǵajap emes, meniń kórgen túsimdi aına qatesiz sizdiń de kórgendigińiz ǵajap. Siz maǵan esh ýaqytta ótirik aıtpaǵan edińiz, qazir de ótirik aıtpańyz: bul shyn ba? Siz maǵan kúlip turǵan joqsyz ba?

— Shyn aıtamyn.

Áldenege tańyrqap qalǵan Lıza jarty mınýttaı úndemedi.

— Alesha, maǵan kelip turshy, jıi kelshi, — dedi ol sodan keıin jalynyshty únmen.

— Men sizge háman, ómir boıy kelip turamyn, — dep bekem jaýap berdi Alesha.

— Men tek jalǵyz sizge ǵana aıtamyn, — dep qaıtadan bastady Lıza. — Tek ózime, sosyn sizge ǵana. Bul jalǵanda jalǵyz sizge ǵana aıtamyn. Ózimnen góri sizge yqylaspen ashylam. Sizden áste uıalmaımyn. Alesha meniń sizden múlde uıalmaýymnyń, tipti qysylyp-qymtyrylmaýymnyń sebebi ne? Alesha, jáıtter pasqa kezinde balalardy urlap áketip, soıady eken deıdi, sol ras pa?

— Qaıdam.

— Mende bir kitap bar, sodan qaısy bir sot týraly oqydym: bir jáıt tórt jasar balanyń áýeli eki qolynyń saýsaqtaryn túgel shaýyp tastaıdy, sonsoń ony qabyrǵaǵa qol-aıaǵynan kerip shegeleıdi, keıin sot bolǵanda bala tórt saǵattan keıin ǵana, tez ólip qaldy dep jaýap beredi. Tezi sol ma! Ol: bala tek damylsyz yńyrsı berdi, al men oǵan janym raqattanyp qarap turdym deıdi. Keremet emes pe!

— Keremet deımisiń?

— Keremet. Men keıde sol balany qabyrǵaǵa qol-aıaǵynan kerip shegelegen ózim shyǵarmyn dep oılaımyn. Kerip tastaǵan bala jany qınalǵandyqtan yńyrsı beredi, al men onyń qarsy aldyna baryp otyryp, ananas kompotyn ishýge kirisemin. Men ananas kompotyna qumarmyn. Siz qalaı qaraısyz?

Alesha oǵan úndemeı qarap turdy. Lızanyń sarǵysh tartqan qýań júzi kenet buzylyp, eki kózi ottaı jandy.

— Bilesiz be, kitaptan sol jáıt týraly oqyǵannan keıin túni boıy dirildep-qalshyldap, jylap shyqtym. Qalaı jany yshqynyp, yńyrsydy eken sorly sábı (tórttegi bala bárin túsinedi ǵoı), al meniń kókeıimnen kompot týraly oıdyń ketpegeni. Tańerteń bir kisige qalaı da maǵan tez jetsin dep hat jazyp jiberdim. Ol keldi, men oǵan túsimdegi bala týraly, kompot týraly baıandap berdim, bárin támamdap aıttym, sonsoń "bul keremet qoı" dedim. Ol kenet kúldi de, bul shynynda da keremet eken dedi. Sodan keıin túregelip, shyǵyp júre berdi. Ne bary bes mınýt otyrdy. Qalaı oılaısyz, ol meni jek kórip ketti me eken? Aıtyńyzshy, Alesha, aıtyńyzshy, ol meni jek kórip ketti me, joq pa? — dep kýshetkada boıyn tiktegende Lızanyń janary bir jalt etti.

— Aıtyńyzshy, — dedi abyrjyp qalǵan Alesha, — ol kisini ózińiz shaqyryp pa edińiz?

— Ózim shaqyrǵam.

— Oǵan hat jiberip pe edińiz?

— Hat jazǵam.

— Kórgen túsińiz, sonsoń álgi bala jaıynda suraý úshin ǵana shaqyrdyńyz ba?

— Joq, áste olaı emes, múlde basqa sebeppen. Ol kelgennen keıin, ile-shala men kórgen túsim jaıynda suradym. Ol jaýabyn aıtyp, kúldi de, túregelip, shyǵyp júre berdi.

— Onda onyń siz jónindegi pıǵyly adal eken, — dedi Alesha aqyryn ǵana.

— Meni jek kórip qalǵan joq pa? Maǵan kúlgen joq pa?

— Joq, nege deseńiz, ananas kompotyna, bálkim, onyń ózi de senetin shyǵar. Qazir ol da qatty naýqas, Lise.

— Iá, senedi! — dedi Lıza janary jalt etip.

— Ol eshkimdi de jek kórmeıdi, — dedi odan ary Alesha. — Biraq ol tiri pendege senbeıdi. Eger senbese, onda, árıne, jek kóretin bolǵany ǵoı.

— Demek, meni de jek kórgeni me? Meni de me?

— Sizdi de.

— Onda munyń ózi tipti jaqsy boldy ǵoı, — dedi Lıza bir túrli tisin shyqyrlatyp. — Shyǵyp bara jatyp, kúlip jibergeninde, men jek kórinishti bolǵannyń jaman emesin seze qoıǵan edim. Sábıdiń saýsaqtary qyrqylǵany da jaqsy, jek kórinishti bolǵany da jaqsy...

Sóıtip, ol Aleshanyń kózine qarap turyp, bir túrli yzamen, zildene kúldi.

— Bilesiz be, Alesha, bilesiz be, meniń bir tilegim... Alesha, meni qutqarmasańyz bolmaıdy! — Lıza kýshetkadan atyp turyp, ony qushaqtaı ketti. — Meni qutqaryńyzshy, — dep ol jylarman boldy. — Sizge ne degenimdi basqa bireýge aıtyp qoıady deısiz be? Men sizge bar shyndyqty, naǵyz, shynaıy shyndyqty aıttym ǵoı! Áıtpese men ózimdi mert qylamyn, óıtkeni tirlikten jeridim! Meniń ómir súrgim kelmeıdi, óıtkeni bárinen ábden jeridim! Bárinen jeridim, bárinen bezdim! Alesha, sizdiń meni múlde súımeıtinińiz nelikten! — dep ol sózin shamyrqanyp aıaqtady.

— Joq, men sizdi súıemin! — dep tebirene ún qatty Alesha.

— Al meni ýaıymdap jylaısyz ba?

— Jylaımyn.

— Sizge tıgim kelmegeni úshin emes, jaı meni oılap jylaısyz ba?

— Jylaımyn.

— Rahmet! Maǵan tek sizdiń osy jylaǵanyńyz ǵana qymbat. Ózgeleri meni darǵa assa da, tabandarynyń astyna salyp ezse de meıli, bár-bári, biri qalmaı sóıtse de meıli! Sebebi, men eshkimdi súımeımin. Estımisiz, esh-kim-di de! Qaıta, bárin jek kóremin! Endi kete ber, Alesha, aǵańyzǵa baratyn ýaqyt ótip barady! — dedi ol kenet Aleshany qushaǵynan bosatyp.

— Al sizdi qaıtem? — dedi záresi ushýǵa aınalǵan Alesha.

— Tez aǵańa jet, áıtpese abaqtyny jaýyp qoıady, bar, mine qalpaǵyńyz! Men úshin Mıtányń betinen súıińiz, baryńyz, tez jetińiz!

Sonymen, ol Aleshany esikten ıterip shyǵarǵandaı boldy, Lızaǵa ókinishti kúdikpen qaraǵan Alesha shyǵyp bara jatqanynda oń qolyna eki búktep, jelimdelgen kishkentaı ǵana hatty qystyra salǵanyn bir-aq sezdi. Ivan Fedorovıch Karamazovqa degen jazýǵa onyń kózi birden tústi. Ol Lızaǵa jalt qarady. Qyzdyń júzi sustana qalǵan edi.

— Tabys et, qalaı da tabys etetin bol! — dep buıyrdy qatýlanyp, dirildep ketken qyz, — búgin, dereý qazir tabys etesiń! Áıtpese men ý iship ólemin! Men sizdi osyǵan bola shaqyrǵanmyn!

Sonsoń, ol esikti tez jaba qoıdy. Tıek shyrt etti. Alesha hatty qaltasyna suǵa salyp, týra baspaldaqqa qaraı bettedi; Hohlakova hanymǵa kirgen joq, ony tipti umytyp ta ketken edi. Al Lıza, Alesha ketisimen ile-shala tıekti qaıta aǵytyp, esikti ashyńqyraǵan soń, sańylaýǵa saýsaǵyn qystyryp, qatty jaýyp qalǵan. On sekýndtan keıin saýsaǵyn bosatyp alyp, baıaý basyp kreslosyna baryp otyrǵasyn, boıyn bir tiktep qoıyp, kógergen saýsaǵy men tyrnaǵynyń kóbesinen shypshyǵan qanǵa tesireıe qaraǵan. Erinderi dirildep ketken ol:

— Men aramzamyn, ońbaǵanmyn, jeksurynmyn! — dep ishinen qaıtalaı bergen edi.

IV

MADAQ SÓZ JÁNE İSHTEGİ SYR

Alesha abaqty qaqpasynyń qońyraýyn shyldyrlatqanda kún keshkirip qalǵan edi (qarashanyń kúni qaı bir uzaq deısiz). Tipti ymyrt úıirile bastaǵan-dy. Biraq ony Mıtáǵa kedergisiz kirgizetinin Alesha biletin. Bizdiń shaharda da barlyq jerdegideı. Alǵashta, aldyn ala tergeý bitkenshe, Mıtányń týystarymen jáne basqa kisilermen kezdesip sóılesýine, árıne, qalaı degenmen belgili bir qajetti resmı tártip ornatylǵan, biraq keıinnen ol resmıliktiń báseńsigeni bylaı tursyn, Mıtáǵa kelýshilerdiń qaısybirine keıbir keńshilik ózinen-ózi berilgendeı bolyp ketken edi. Keıde jolyǵysatyn bólmede tutqyn ózine kelgen kisimen tipti ońasha da qalatyn. Áıtse de, ondaılar kóp emes-ti. Grýshenka, sosyn Alesha men Rakıtın ǵana. Biraq Grýshenkaǵa ıspravnık Mıhaıl Makarovıchtiń ózi zor yqylas bildiretin. Mokrosda Grýshenkanyń oǵan zekip tastaǵany shaldyń júregin kúpti ǵyp júretin. Keıin, istiń mán-jaıyna kózi jetken soń, ol burynǵy pikirin múlde ózgertken-di. Tańǵalarlyǵy sol, Mıtá abaqtyda otyrǵaly beri, onyń qylmysker ekendigine kámil sene tura, ıspravnık oǵan birte-birte aıanyshpen qaraı bastaǵan: "Bul sorly izgi jandy bolýy da múmkin ǵoı, biraq, amal ne, shvedshe ishkilik pen josyqsyzdyqtan quryp bitken!" — deıtin ol. Sóıtip onyń júregindegi burynǵy jerkenishtiń ornyn endi bir túrli aıaýshylyq basqan edi. Aleshaǵa kelsek, ıspravnık ony óte jaqsy kóretin jáne de onymen kópten tanysty, al sońǵy kezde tutqynǵa jıi kelgishtep ketken Rakıtın "ıspravnıktiń boıjetkenderine" — ózi kún qurǵatpaı baryp júretin úıdegi bıkeshterdi ol osylaı ataıtyn edi. Óte jaqyn tanystardyń biri bolatyn. Buǵan qosa Alesha onymen jalpy "danalyq" jaıynda áńgimelesýge qumar abaqty kúzetshisiniń de kópten bergi óte jaqyn tanysy-dy. "Óz aqylymen paıymdaǵysh" úlken pálsapashy bola tura, abaqty kúzetshisi, mysaly, Ivan Fedorovıchti qurmettemeıtini bylaı tursyn, odan tipti seskenetin de, eń bastysy, onyń pikirlerinen qorqatyn. Biraq ol Aleshaǵa bir túrli erekshe zor iltıpatpen qaraıtyn. Sońǵy bir jyl boıy shal shirkeý quptamaıtyn dinı kitaptardy shuqshıa oqyp júretin de, alǵan áserlerin jas dosyna aıtqansha asyǵatyn. Buryn ol tipti monastyrǵa da baryp, onymen jáne ıeromonahtarmen uzaq áńgimelesip te júretin. Qysqasy, abaqtyǵa múlde keshigip kelgende de, Aleshanyń kúzetshimen til tabysyp, bárin op-ońaı retteýge múmkindigi bardy. Oǵan qosa kúzetshilerdiń bári oǵan úıirsek bop alǵan. Bastyqtar ruqsat etse, qaraýyl jaǵynan qysym bolmaıtyn. Shaqyrǵanda Mıtá óziniń tar úıshiginen dáıim tómendegi jolyǵysatyn bólmege túsetin. Alesha kire bergende ol Rakıtınmen kezdeısoq ushyrasyp qaldy. Rakıtın ketkeli tur eken. Mıtá ekeýi dańǵyrlaı sóılesedi. Mıtá onymen qoshtasyp, áldenege qarqyldap kúledi. Rakıtın oǵan birdeńe dep mińgirleıtin sekildi. Rakıtın, ásirese sońǵy kezde Aleshamen kezdesýden qashqaqtaı beretin, onymen sóılespeıtin, tipti syzdanyp zorǵa amandasatyndy shyǵarǵan-dy. Endi mine Aleshanyń kirip kele jatqanyn kórgende ol qabaǵyn túksıtip, teri jaǵaly, keń, jyly páltesiniń túımesin salǵan bolyp teris qarady. Sonsoń qol shatyryn izdegensip kúıbeńdeı qaldy.

— Birdeńemdi umytyp ketermin áli, — dedi ol áıteýir ún qatý úshin.

— Basqanyń birdeńesin de umytpaǵyn! — dep qaǵytty óziniń qaljyńyna qarqyldap kúlgen Mıtá. Rakıtın dyz ete qaldy.

— Bul aqylyńdy Rakıtınge aıtqansha, anaý Karamazovtaryńa aıtpaısyń ba, krepostnık mundar! — dep zirkildedi yzadan dirildep ketken ol

— Saǵan ne bolǵan! Men jaı qaljyńdap jatyrmyn! — dedi oǵan qatty keıigen Mıtá. — Fý, saıtan! Bulardyń bári osyndaı, — dedi ol jalma-jan shyǵa bergen Rakıtınge basyn ızegesin Aleshaǵa qarap, — baǵanadan beri adam sıaqty, kúlip-oınap, kóńildi otyr edi, endi kelip aıaq astynan qıtyqqany nesi! Saǵan tipti ıek te qaqqan joq, nemene, múlde arazsyńdar ma? Sen nege kesh keldiń? Tańerteńnen beri seni kúte-kúte eki kózim tórt boldy ǵoı. Biraq oqasy joq. Esesin toltyramyz.

— Ol saǵan nege kelgishtep ketken? Onymen dostasyp alǵandy qalaımysyń? — dep surady Rakıtın shyqqan esikti ıegimen nusqaǵan Alesha.

— Mıhaılmen be? Joq, ondaı túk te joq. Qoıshy, sol dońyzdy! Meni... aramza sanaıdy. Ázil-qaljyń da mılaryna kirmeıdi — bulardyń basty kemistigi osy. Olar ázil-qaljyń degendi esh ýaqytta túsinbeıdi. Meni osynda ákelgende abaqtynyń surqynan túńilip edim, olar da sondaı — jany jadaǵaı, qulazyǵan, qurdym birdeńe.

Degenmen, ol zerdeli, aqyldy jigit. Al, Alekseı, sonymen, bassyz qalatyn boldym degen osy bolǵany ma!

Sodan keıin ol ózi oryndyqqa baryp jaıǵasqan soń, qasyna Alekseıdi de otyrǵyzdy.

— Iá, erteń sot. Qalaı, aǵa, myna báleden aqtalatyndyǵyńa tipti eshbir úmit artpaısyń ba? — dep surady qıpaqtaǵan Alesha.

— Sen ne dediń? — Mıtá oǵan bir túrli shúbálana qarady, — ah, sot týraly eken ǵoı! Túý, saıtan! Ekeýmiz baǵanadan beri túkke turǵysyz birdeńelerdi áńgimeleppiz ǵoı, mine bári sol sotty sóz qylady, al men osy eń basty sharýa jaıynda senimen áli sóılespeppin de. Iá, erteń sot, biraq, bassyz qaldy degen osy bolǵany ma degende men sotty meńzegen joqpyn. Basym ornynda, tek onyń ishinde túk qalmaǵan. Sen maǵan nege sonshama synap-minep qaraısyń?

— Bul ne degeniń, Mıtá?

— Ne deýshi em, ıdeıa, ıdeıa! Efıka. Bunysy ne ózi?

— Efıka deımisiń? — Alesha tańǵaldy.

— Iá, sondaı bir ilim bolý kerek... tek... shynymdy aıtsam, onyń qandaı ilim ekenin men saǵan túsindire almaımyn.

— Al Rakıtın biledi. Ol, saıtan neme, kóp biledi! Taqýa bolǵysy kelmeıdi. Peterbor ketpekshi. Sonda baryp, syn bólimine qyzmetke turam deıdi, tek durys baǵytta bolsyn deıdi. Kim biledi, múmkin, paıdasyn tıgizer, mansapqa qoly jeter. Ýh, keremet mansapshyl ǵoı olar! Efıkasy qurysyn. Men bolsam bittim, Alekseı, bittim, táńiriniń súıikti pendesi! Men bárinen de seni jaqsy kórem. Saǵan júregim úzilip turady. Álgi Karl Bernary nemene?

— Karl Bernar? — dep Alesha taǵy da tańǵaldy.

— Joq, Karl emes, toqta, jańyldym: Klod Bernar. Bul ne? Hımıa emes pe?

— Ol bir ǵalym bolýǵa tıis, — dedi Alekseı, — biraq, shynymdy aıtsam, ol jaıynda jartymdy eshteńe aıta almaımyn. Jaı estigenim bolmasa, onyń qandaı ǵalym ekenin bilmeımin.

— Qoıshy sol saıtan alǵyrdy, ony men de bilmeımin, — dep jekirindi Alesha. — Anyǵy, qaıdaǵy bir alaıaq shyǵar, qazir bári alaıaq. Al Rakıtın kirip ketedi, Rakıtın sańylaýdy kórdi degenshe kirdi deı ber, ol da bir Bernar emes pe! Ýh, bul Bernarlar ma! Olar tym kóbeıip ketti ǵoı!

— Saǵan ne boldy? — dep túbetektedi Alesha.

— Ol men jaıynda, meniń isim jaıynda maqala jazyp, osy arqyly ádebıette atyn shyǵarmaq, maǵan kelgishtep júrgeni sodan, ózi aıtty. Baǵyt-baǵdarmen jazbaqshy: "qorshaǵan ortasy kún kórsetpese, onyń óltirýden ózge lajy qala ma deıdi" jáne taǵysyn taǵylar, ózi osylaı dep túsindirdi maǵan. Sosıalızm sarynyndaǵy maqala bolady deıdi. Qoıshy sol saıtan alǵyrdy, meıli saryndy bolsa bola bersin, maǵan báribir. Ol Ivandy unatpaıdy, ony jek kóredi; saǵan da yqylasy tógilip turǵan joq. Al men ony qýa almaımyn, óıtkeni ol aqyldy adam. Tek tym asqaqtap ketedi. Jańa men oǵan: "Karamazovtar — aramza emes, pálsapashy, óıtkeni has orystyń bári pálsapashy, al sen oqysań da pálsapashy emessiń, sen kádimgi qara taban mujyqsyń, — dedim. Ol keketip kúldi. Sonsoń men oǵan: de myslıbýs pop est disputandum1 — dedim, keremet tapqyr sóz emes pe? Kóremisiń, men de klasısızmge boı urdym, — dep Mıtá kúldi.

— Sen nelikten qurısyń? Jańa óziń solaı dediń ǵoı? — dep Alesha onyń sózin bólip jiberdi.

— Nelikten qurımyn ba? hm! Shyndyǵynda... eger bárin jalpy alsaq — jasaǵan ıeme janym ashıdy, gáp mine osynda!

— Jasaǵan ıeme janyń ashyǵany qalaı?

— Óziń oılap qarashy: álgi anaý nervide, ıakı júıkede, basta, ıakı anaý mıdaǵy sol álgi nervide (saıtan alǵyr!).. qyldyryqtaı birdeńe bar deıdi, mine sol dir ete túskende... ıakı, ańdaısyń ba, men birdeńege, mine bylaı qaraǵanymda álgi qyldyryqtaı birdeńe... kenet dir ete qalady eken... sonsoń mı da álgi zattyń beınesi qylań etedi eken, dereý sol sátte emes, qas qaǵymdaı, bir sekýntteı, ótkesin paıda bolady eken, beıne sondaı bir sot, ıakı sát emes, — saıtan alǵyr-aı, qaıdan aýzyma tústi, — al beıne, ıakı zat nemese oqıǵa beınelenedi eken, saıtan alǵyrdyń ar jaǵy qalaı edi — ıá, meniń birdeńeni kóretinim mine osydan deıdi, sonsoń... meniń keýdemde janym bar bolǵasyn, oǵan qosa álgi beıne, taǵy birdeńeler bolǵasyn emes, munyń bári aqymaqtyq, al álgi qyldyryqtaı nárseniń bolǵandyǵynan kóredi ekem. Muny, baýyrym, maǵan Mıhaıl keshe túsindirdi, estigende arqama ystyq temir basyp alǵandaı boldym. Alesha, ǵajap ilim emes pe bul! Jańa adam 11týyp keledi, men túsinemin... Biraq jasaǵan ıeme báribir janym ashıdy!

— Onyńa da shúkirshilik, — dedi Alesha.

— Qudaıdy nelikten aıaý kerek? Hımıa, baýyrym, hımıa! Lajyń joq, seniń, qadirmendi taqýam, azdap yǵyspasań bolmaıdy, hımıa kele jatyr áne! Al Rakıtın qudaıdy súımeıdi, jaratpaıdy. Báriniń eń osal jeri osy! Biraq jasyrady, ótirik aıtady.

Mekerlenedi. Men odan: "Qalaı, syn bóliminde osy nıetińdi iske asyrmaqpysyń?" — dep suradym. Ol: "Ashyqtan-ashyq istetkizbeıdi ǵoı", — dep kúledi. "Biraq, — dep suradym odan — sodan keıin adamnyń hali ne bolmaq? Qudaı bolmasa, mahshar dúnıe joq bolsa? Demek, bunyń ózi ne isteseń de qazir istep qal, bárine de eriktisiń degen sóz emes pe?" "Nemene, sen muny bilmep pe ediń?" — deıdi. Kúledi. "Aqyldy adamǵa bárin isteýge bolady deıdi, aqyldy adam qarmaqty qaıda tastaýdy biledi, al myna sen deıdi, kisi óltirip qolǵa tústiń, endi túrmede shirısiń deıdi!". Muny myna maǵan aıtady! Qorsyldaq dońyz! Bir kezde ondaılardy men jelkesinen alyp laqtyrýshy edim, endi, amal bar ma, tyńdap otyratyn boldym. Onyń jón sózderi de kóp. Jazǵany da jaman emes. Osydan bir juma buryn ol maǵan bir maqalasyn oqyǵan edi, men sonyń úsh jolyn ádeıi kóshirip aldym, mine, toqtaı turshy, mine munda.

Mıtá asyǵyp-úsigip jeletkesiniń qaltasynan bir qaǵazdy alyp oqydy:

"Bul máseleni sheshý úshin eń aldymen ózińniń jeke basyńdy ózińniń ómir shyndyǵyń turǵysynan alyp qaraý kerek". Birdeńe túsindiń be, joq pa?

— Túsingen joqpyn, — dedi Alesha.

Ol Mıtányń sózin suqtana qarap tyńdaǵan edi.

— Men de túsinbedim. Túsiniksiz, kúńgirt, biraq onyń esesine bilgir. "Qazir bári osylaı jazady deıdi, óıtkeni qorshaǵan orta solaı deıdi"... Ortadan seskenedi. Ol ońbaǵan, óleń de jazady, Hohlakovanyń aıaǵyna óleń shyǵarypty, ha-ha-ha!

— Estigem, — dedi Alesha.

— Estigem deımisiń? Al óleńin she, estip pe eń?

— Joq.

— Ol óleń mende bar edi, mine, qazir oqyp bereıin. Sen túk bilmeısiń, men saǵan aıtqan joqpyn, bul arada bir úlken hıkaıa bar. Ol sum ǵoı! Osydan úsh juma buryn bir kelgeninde meni mazaqtamaqshy boldy: "Mine, sen deıdi, aqymaqtyǵyńnan úsh myńǵa bola sorlap qaldyń, al men júz elý myńdy jambasqa basqaly júrmin, bir jesir sulýǵa úılenbekpin, sonsoń Peterbordan tas úı satyp alamyn deıdi". Sodan keıin Hohlakovaǵa qalaı jymyńdap júrgenin aıtty, jasynda zerdesiz áıeldiń qyrqynda aqyly kirýshi me edi. "Ol sezimge tez beriledi deıdi, mine, onyń osy osaldyǵyn paıdalanyp, maqsatyma jetpekpin deıdi. Úılengesin ony Peterborǵa alyp baramyn, onda gazet shyǵara bastaımyn deıdi". Muny aıtqanda aýzynan jerkenishti silekeı shubyrady, — bul árıne, Hohlakovaǵa qumarlyqtan emes, ol júz elý myń kókeıin teskesin shubyrǵan silekeı. Sóıtip, meni ılandyryp, sendirip te qoıǵan. Maǵan kúnde keletindi shyǵarǵan: ıkemdelip qaldy degen, qýanyshtan jaınań qaǵyp júrgen. Sonsoń, ony bir kúni qýyp shyǵady. Petr Ilıch Perhotınniń mysy basyp ketipti, jigit-aq eken! Rakıtındi úıinen dúrildetip qýyp shyǵarǵany úshin men tipti ol túısiksiz áıeldiń betinen súıip alar edim! Rakıtın óleńsymaǵyn maǵan kelip júrgende shyǵarǵan. "Birinshi ret deıdi, qolymdy bylǵap, óleń jazdym, bireýdi aldaý úshin, paıdaly is úshin kisi ne istemeıdi. Aqymaq qatynnyń aqshasyn qaltama túsire alsam, keıin áleýmetke paıda keltirýim múmkin ǵoı deıdi". Olar kez kelgen ońbaǵandyqtyń áleýmettik aqtaýyn tabady! "Qalaı degenmen, seniń Pýshkınińnen artyq jazdym ǵoı deıdi, óıtkeni men ázil óleńniń ózine áleýmettik qasiret áýenin bere aldym deıdi". Pýshkın jónindegisin men túsinemin. Eger shynynda da sondaı qabiletti bola tura, urǵashynyń sıraǵyn ǵana jyrlasa, buǵan ne dersiń! Óleńimen qandaı maqtandy! Olarda namysshyldyq jetip jatyr ǵoı! Ol qý nemeniń óleńime — "Kóńildes arýymnyń aýrý aıaǵynyń aıyǵýyna" dep taqyryp qoıǵanyn qaıtersiń!

Ýj kakaıa je eta nojka,

Nojka, vspýhshaıa nemnojko!

Doktora k neı ezdát, lechat,

I bıntýıýt, ı kalechat.

Ne po nojkam ıa toskýıý, —

PýstPýshkın ıh vospevaet:

Po golovke ıa toskýıý,

Chto ıdeı ne ponımaet.

Ponımaet ýj nemnojko.

Da vot nojka pomeshala!

Pýstje vylechıtsá nojka,

Chtoby golovka ponımala.

Ol dońyz, qorsyldaǵan dońyz ǵoı, biraq sumyraıdyń óleńi oınaqy shyqqan! "Áleýmettik" áýenin kirgizgeni de shyn. Biraq dúrildetip qýyp shyǵarǵanda ol qandaı ashýlandy eken. Tisin shyqyrlatqan shyǵar!

— Ol kegin qaıtardy, — dedi Alesha. — Ol Hohlakova týraly maqala jazǵan.

Sóıtip, Alesha "Qaýeset" gazetinde basylǵan maqala jaıynda asyǵys-úsigis aıtyp berdi.

— Maqalany Rakıtın jazǵan! — dep qostady Mıtá qabaǵyn túıip, — ony jazǵan tek sol! Ondaı maqalalar... bilem ǵoı... mysaly, Grýshany qanshama qaralady!.. Katá jóninde de... hm!

Ol abyrjyǵan kúıi bólmeni bir aınaldy.

— Aǵa, meniń uzaq otyrýyma bolmas, — dedi sál únsizdikten keıin Alesha. — Erteń sen úshin sumdyq, ǵalamat kún: saǵan táńiriniń soty bolmaq... qandaı da bir qam-qareket ornyna joq nárseni sóz qylǵanyna meniń tańym bar...

— Joq, sen tańdanba, — dedi Mıtá qyzbalanyp. — Nemene, sonda men anaý sidik sasyǵan, buralqy ıtti myljyńdaıyn ba? Qanisherdi sóz qylaıyn ba? Sen ekeýmiz ol týraly jetkilikti sóılesken edik qoı. Sasyqtan jaralǵan sasyqty endi sóz etkim kelmeıdi! Kórersiń, oǵan qudaıdyń qarǵysy tıedi, úndeme!

Tolqyp ketken ol Aleshaǵa jaqyndap kelip, onyń betinen súıdi. Mıtányń kózi jaınap ketken edi.

— Rakıtın muny túsinbeıdi, — dedi ol áldeqalaı masattana túsip, — al sen bolsań, sen bárin túsinesiń. Seni kórýge yntyqqanym da sodan. Asylynda da, meniń osynda myna qotyr-qotyr bólmede saǵan kóp nárseni aıtqym kelgeli qashan, biraq eń bastysy haqynda úndegen joqpyn: aıtylatyn mezgili áli de jetpegen sekildi kórindi. Saǵan jan syrymdy aqtaratyn sońǵy kezeń endi keldi ǵoı deımin. Baýyrym, osy sońǵy eki aıda men úr jańa adam bop túlegen sekildimin, men múlde jańa adam bop kaıta tirildim! Basymnan osy bir naıjaǵaı oınamaǵan kúnde, kókirekte buǵyp jatqan oı esh ýaqytta basyn kótermes te edi. Janym túrshigedi tipti! Rýdnıkte jıyrma jyl boıy qaılamen ken qoparǵanda ne tur, men odan múlde qoryqpaımyn, meniń ózge birdeńeden zárem joq: tek sol qaıta tirilgen adam menen bezip ketpese eken! Onda da, rýdnıkterde de, jer astynda ózińmen birge jumys isteıtin, óziń syqyldy kisi óltirip katorgada júrgen aqjúrek bireýdi kezdestirip, onymen tabysýǵa bolady, óıtkeni onda da ómir bar, onda da súıýge, qasiret shegýge bolady! Katorgada kún keshken ol beıbaqtyń qatyp-semgen muzdaı júregin jibitip, oǵan jan kirgizý ábden múmkin, jyldar boıy baǵyp-qaǵyp, aqyr sońynda, onyń buzyqtyqtan alastalǵan asqaq ta asyl janyn, janashyr sana-sezimin qaıta jarqyratýǵa bolady, onyń boıyndaǵy perishteni qaıta týǵyzyp, erjúrek batyrdy qaıta tiriltýge bolady! Al ondaılar kóp, tipti júzdep sanalady, olar úshin bizdiń barlyǵymyz kinálymyz! Onda maǵan tap sondaı mınýtte "sábı" nege túsime kirdi eken? "Beıshara sábı túsime nelikten kirdi?". Sol mınýtte munyń ózi maǵan bolashaǵymdy boljaǵan danalyq esepti kóringen! "Sábı" úshin qylsha moınym talsha. Óıtkeni barlyǵy úshin — barlyǵy kinály. Barlyq "sábıler" úshin, óıtkeni sábılerdiń kishkentaılary da, eresekteri de bar. Barlyǵy — "sábı". Men solardyń barlyǵy úshin katorgaǵa baramyn, óıtkeni barlyǵy úshin de bireýdiń táýekel etýi kerek qoı. Men ákemdi óltirgen joqpyn, biraq katorgaǵa barýym kerek. Moınyma alamyn! Munyń bári osynda otyrǵanda oıyma keldi... osy qotyr-qotyr bólmede. Al olar kóp, jeti qat jer astynda qaılamen ken qoparýshylar júzdep sanalady ǵoı. O, ıá, bizdiń aıaǵymyz kisendeýli bolady, qaraqan bastyń erki joq, biraq onda, sumdyq qaıǵy-qasirettiń nátıjesinde, biz qaıtadan qýanyshqa jetemiz, óıtkeni adam balasy onsyz ómir súre almaıdy, al qudaı bolýǵa tıis, nege deseń adamdy qýanyshqa keneltetin bir táńiriniń ózi ǵana, bul onyń ǵana enshisi, uly... O, qudaı taǵala, pendeńdi duǵasynan aıyra kórme! Men jer astynda qudaıǵa sıynbaı qalaı júrmekpin? Rakıtın ótirik aıtady: eger qudaı jerdiń betinen alastalsa, biz ony jerdiń astynan qarsy alamyz! Katorgadaǵy adam qudaısyz ómir súre almaıdy, bul oǵan bostandyqtaǵy kisiden de sumdyq azap! Sonda bizder, jer astyndaǵy adamdar, jeti qat shyńyraýdan qýanyshqa keneltýshi haq taǵalaǵa qasiret jyryn shyrqatamyz! Qudaı, ám onyń qýanyshy jasasyn! Men oǵan tántimin!

Mıtá shamyrqanyp sóılegendikten entigińkirep qalǵan. Onyń óńi qýaryp, erinderi dirildep, eki kózinen jas sorǵalap ketken edi.

— Joq, ómir taýsylmaq emes, qara jerdiń astynda da ómir bar! — dep bastady ol qaıtadan. — Sen, Alekseı, meniń endi qalaı ómir súrgim keletindigine, ómirge qandaı qushtarlyǵyma bunyń naq osy qotyr-qotyr bólmede basyma kelgendigine nanasyń ba! Rakıtın buny qaıdan uqsyn, oǵan tek úı salyp alyp, pátershi jiberse boldy. Biraq men seni kórgenshe asyqtym. Sonsoń qaıǵy-qasiret degen nemene? Men odan, qısapsyz kóp bolsa da, áste qoryqpaımyn. Buryn qorqýshy edim, endi qoryqpaımyn. Bilesiń be, sotta men, bálkim, jaýap ta bermespin... Meniń boıymda bir bulqynǵan kúsh bar sekildi, men endi barlyq qıyndyqty jeńip, barlyq azapqa tóze alamyn, tek: men tirimin! — degen sóz bir mınýt te aýzymnan túspese boldy. Myń san mıhnat kórsem de — men tirimin, azaptan buratylsam da — men tirimin demekpin! Qarańǵy qapasqa salsa da meıli, men báribir tirimin, jaryq kúndi kóremin dep qasaryp baǵamyn, kúnniń kózin kórmesem de, onyń bar ekenin bilip otyramyn. Al jaryq kúnniń bar ekenine kúdiktenbeý — bul tirshilikpen, ómirmen bara-bar. Alesha, perishtem meniń, saıtan alǵyr, álgi árqıly pálsapalar qurtatyn boldy meni! Álgi Ivan... . — Ivan ne qyldy? — dep Alesha onyń sózin bólip jiberip edi, biraq Mıtá ony estimedi.

— Asylynda, buryn mundaı shúbálanýshylyqty áste sezbeýshi edim, tegi, munyń barlyǵy ishimde buǵyp jatsa kerek. Basymda qaıdaǵy bir ıdeıalar býyrqanyp jatqandyqtan, mine, naq osy sebepten, men ishkilikke de salyndym, tóbelestim de, ne isterge bilmeı qutyrdym da. Solardy tizgindep, janyshtap, jýasytyp aıyzymdy qandyrý úshin tóbeleskemin. Rakıtındeı emes, Ivan oıyn ishinde saqtaıdy. Ol bir jumbaq jan ǵoı, sosyn da ún qatpaıdy, aýyz ashpaıdy. Al meni qudaı jaıyndaǵy oı mazalaı beredi. Meni azapqa salatyn da tek jalǵyz sol ǵana. Ol qalaı joq bolmaq? Al eger Rakıtınniń aıtqany durys bolsa she, eger bul adamzat balasynyń oıdan shyǵarǵan birdeńesi bolsa she? Onda, eger qudaı joq bolsa, onda jerdiń, barsha álemniń qojasy adam bolyp shyqpaı ma? Ǵajap qoı! Alaıda, eger qudaı bolmasa, onda adam qalaı raqymshyl bolmaq? Mine, másele qaıda jatyr! Meniń kókeıimnen ketpeıtini de osy. Onda adam balasy kimdi súımek? Ol yrzashylyǵyn kimge bildirmek, marapatyn kimge aıtpaq — kimdi madaqtamaq? Rakıtın kúledi. Adamzat balasyn qudaısyz da súıýge bolady ǵoı, deıdi. Bulaı dep sol boqmuryn súmelek qana paıymdaı alady, al men bolsam túsine almaımyn: Rakıtınge ómir súrý ońaı: "Seniń onan da adamnyń azamattyq quqyqtaryn ulǵaıtýǵa, nemese, tym bolmasa, sıyr etiniń baǵasy qymbattamaýyna áreket jasaǵanyń jón; pálsapalardan góri osy arqyly adamzat balasyna súıispenshiligińdi ońaıyraq kórsetip, oǵan etene jaqyn bolasyń", — dedi ol búgin maǵan. Men de esemdi jibergen joqpyn: "Reti kelse, sıyr etiniń baǵasyn qudaısyz-aq qymbattatyp, tıynnan teben aıyratyn qý sen emessiń be", — dedim oǵan. Ashýlanyp qaldy. Nege deseń, Alekseı, sen aıtshy maǵan: raqymshylyq degenimiz ne bul? Meniń raqymshylyǵym bir túrli de, qudaıdyń raqymshylyǵy ekinshi túrli bolsa, onda raqymshylyq degenniń ózi shamalap, salystyryp qana aıtylatyn birdeńe emes pe? Solaı ǵoı? Álde olaı emes pe? Súrindiretin suraq qoı bul! Eger men osyny oılap eki tún kóz ilmedim desem, sen kúlmessiń deımin. Men qazir jurttyń bul jaıynda túk oılamaı, qalaı ómir súrip jatqanyna ǵana qaıranmyn. Jaı ábigershilik! Bul Ivanda qudaı joq. Onyń ıdeıasy ǵana bar. Alaıda maǵan shaq kelmeıdi ol ıdeıalary. Biraq ol lám demeıdi. Men ol mason ba dep oılaımyn. Suraǵanymda úndemegen. Qaınarynan shólimdi qandyraıyn dep edim — aýyz ashpaıdy. Bir joly ǵana jalǵyz sóz aıtqan.

— Ne dep edi? — dep surady Alesha julyp alǵandaı.

— Men oǵan: eger olaı bolsa, onda bárin isteýge múmkin bolǵany ǵoı dedim. Ol qabaǵyn túıdi: "Bizdiń ákemiz, Fedor Pavlovıch marqum dońyz edi ǵoı, biraq ol durys paıymdaǵan". Mine, ol qalaı deıdi. Bar aıtqany osy. Rakıtınge onymen teńesý qaıda.

— Iá, — dep rastady Alesha ókingen únmen. — Ol saǵan qashan kelip edi?

— Ony keıin aıtarmyn, qazirgi áńgime basqa. Men osyǵan deıin saǵan Ivan týraly jarytyp eshteńe aıtqan emen. Aqyryna qaldyrǵam. Meniń mundaǵy sergeldeńim bitip, sottyń kesimi shyqsyn, sodan keıin saǵan birdeńelerdi aıtarmyn, onda bárin aıtam. Bir sumdyq is bar... Bul iste sen meniń tóreshim bolasyń. Al qazir aýzyńdy ashpa, úndeme. Mine, sen erteńgi sotty sóz ǵyp tursyń, al men, nansań, túk te oılamaımyn.

— Anaý advokatpen sóılesip pe ediń?

— Advokatty qoıshy! Men oǵan bárin baıandaǵanmyn. Astanalyq qoı, jylpyldaǵan sumpaıynyń ózi. Bernar! Tek maǵan kók tıynǵa senbeıdi. Nanasyń ba, joq pa, ol men óltirdi degenge senedi, — muny kórip otyrmyn. "Olaı bolsa, dep suradym, sotta meni qorǵaýǵa nesine keldińiz?" Solardy qoıshy túge. Doktor alǵyzǵandaryn qaıtersiń, meni jyndy ǵyp shyǵarmaq. Onysyna kónbeımin! Katerına Ivanovna "óziniń paryzyn" aqyryna deıin oryndamaq. Sonshama zorlanyp qaıtedi eken! — Mıtá kúıinip myrs etti. — Mysyq ol! Tas júrek! Ol meniń Mokrosda ne degenimdi, "ashý qysqanda terisine syımaıtyn áıel" dep aıtqanymdy biledi! Oǵan jetkizgen. Iá, kýálardyń jaýaby kóbeıdi, tipti teńizdiń qumyndaı taý tóbe! Grıgorıı aıtqanynan taıatyn emes. Ol adal, biraq aqymaq. Jurttyń kóbi aqymaqtyǵynyń arqasynda adal bop júr emes pe. Bul — Rakıtınniń oıy. Grıgorıı maǵan dushpan. Keıbireýlerdi dostaryńnyń arasynan kórgennen góri dushpandaryńnyń arasynan kezdestirgeniń artyq. Katerına Ivanovnany aıtam. Meniń qypyldaı beretinim, tórt myń jarymnan keıin meniń duǵaı sálem aıtqanymdy ol sotta jaıyp sala ma dep qorqamyn! Esesin tolyq qaıtarady, sońǵy kondrantyna deıin tóleıdi. Men onyń jankeshtiligin qalamaımyn! Sotta meni masqara qylady! Qaıteıin, birdeme ǵyp shydap baǵam da. Alesha, sen oǵan baryp, sotta bul týraly dabyrlama dep qolqalap kórseń qaıtedi. Álde óıtýge bolmaı ma? Áı, saıtan, meıli, báribir shydaımyn! Áıtse de Katáǵa janym ashymaıdy. Ózi tilep aldy. Urlyq túbi qorlyq. Alekseı men aıtarymdy aıtyp qalamyn. — Ol taǵy da kúıinip myrs etti. — Tek... Grýshany, táńirim-aý Grýshany qaıtem! Ondaı azap shegetindeı ne jazyǵy bar edi! — dep jylamsyrady ol kenetten. — Grýshanyń hali janyma batady, meni qınaıtyn sol týraly oı! Baǵana ol maǵan kelip ketti..

— Ol maǵan aıtty. Búgin ol saǵan óte ókpeli kórinedi.

— Bilem. Minezimnen-aq opyq jep bittim ǵoı men. Aıaq astynan qyzǵanysh bildirgenim! Keterinde kinámdi moıyndap, betinen súıdim. Biraq keshirim suraǵan joqpyn.

— Nege keshirim suramadyń? — dedi ań-tań Alesha.

Mıtá kenet kóńildene kúldi.

— Súıikti balaqanym, táńirim tek seni kúnderdiń bir kúninde ózińniń kináń úshin súıgen áıelińnen keshirim surata kórmesin! Onyń aldynda qandaı kúnáǵa batsań da, ásirese súıikti áıelden eshqashan da keshirim suraýǵa bolmaıdy! Óıtkeni, baýyrym, urǵashyny paryqtaý múmkin emes tipti, al men olardyń qadir-qasıetin qalaı degenmen jetik bilemin ǵoı! Áıelge "kiná mende, keshire gór dep" kináńdi moıyndap kórshi: keketip-muqatý mine sonda bastalady! Bul syltyńsyz, jaı keshire salmaıdy, ábden jer-jebirińe jetip, bolmaǵandy boldy dep, joqty bar dep mysyńdy qurtady, eshteńeni de umytpaıdy, birdeńeni oılap shyǵarýdan da taıynbaıdy, sonsoń keshirse — osydan keıin ǵana keshiredi. Muny da áıeldiń áıeli-aq isteıdi! Qaıdaǵy joqty jıyp-terip, basyna úıip-tókpeı onyń kóńili kónshimeıdi — ılansań, táńirim, bizdi dilger etip qoıǵan osynaý perishtelerdiń bári, biri qalmaı osyndaı sumdyq qatygez! Asylynda, jarqynym, men saǵan búkpesiz, ashyǵyn aıtaıyn: estıar erkektiń kez kelgeni áıteýir bir urǵashynyń aıtqanyna kónip, aıdaýyna júrýi kerek. Meniń paıymym osyndaı, paıymym emes-aý, jan sezimim osyndaı. Erkek keń peıil bolýy kerek, bul erkektiń abyroıyn tókpeıdi. Tipti batyrdyń da ataǵyna kir keltirmeıdi, Sezardyń da ataq-dańqyn kemitpeıdi! Áıteýir, qalaı bolǵanda da, esh ýaqytta esh nársege keshirim suraı kórme. Áıelden opyq jegen aǵań Mıtányń taǵylymyn umytpaǵyn. Joq, men óz kinámdi Grýshadan keshirim suramaı-aq, birdeme ǵyp jýyp-shaıamyn. Men onyń aldynda bas ıem, Alekseı, bas ıem! Átteń ol muny kórmeıdi ǵoı, joq, ol mahabbattan áli de toıat tapqan joq. Ol meni jan azabyna salady, mahabbatymen azapqa salady. Burynǵysy ne táıiri! Onda meni tek tán toıaty dińkeletetin, endi men onyń kúlli jan dúnıesin ózimniń jan dúnıeme qabyldap alyp, osynyń arqasynda ózim de adam boldym! Bizdiń nekemizdi qıar ma eken? Munsyz men qyzǵanyshtan jarylyp ólermin. Qudaıdyń qutty kúni birdeńe túsime kirmeı qoımaıdy. Ol saǵan men týraly ne dedi?

Alesha Grýshenkanyń baǵanaǵy aıtqanyn túgel qaıtalady. Mıtá búge-shigesine deıin tyńdap, kóp jaıttardy qaıtalap suraǵan soń, yrza bop qaldy.

— Qyzǵanysh bildirgenime ashýlanbaıdy eken ǵoı, — dedi ol masattanyp, — mine áıeldiń asyly! "Meniń ózimniń de dilim qatty". Meni qyzǵanǵanyna eshbir tózbesem de, ýh, men mine sondaı, dili qatty áıelderdi unatamyn! Tebelesermiz. Biraq men ony shyn súıemin, — ǵumyr baqı súıetin bolamyn. Bizdiń nekemizdi qıar ma eken? Mine, másele qaıda. Al meniń onsyz kúnim qarań...

Mıtá qabaǵyn túıip alyp, bólmeni bir aınalyp shyqty. Qara kóleńke tarta bastaǵan edi. Sonsoń ol zamatta abyrjı qaldy.

— Ol neǵylǵan qupıa syr? — dep ózeýreıdi. Úsheýiń birigip alyp, maǵan qastyq oıladyńdar ma, "Katka" da bar ma? — deıdi. Joq, Grýshenka, baýyrym, olaı emes. Sen bul arada múlt kettiń, áıeldiń sholaq aqyldylyǵyn baıqatyp aldyń! Alesha, jarqynym, eh, ne bolsa o bolsyn! Men saǵan qazir bizdiń qupıa syrymyzdy ashamyn!

Ol jan-jaǵyna kóz salǵan soń, aldynda turǵan Aleshaǵa tez jaqyndap kelip, oǵan qupıa pishinmen sybyrlap qana sóıledi, onyń ne dep turǵanyn eshkim anyq estı almasa da — kúzetshi shal buryshtaǵy sákide qalǵyp otyrǵan, al qaraýylshy soldattar alys bolatyn — aqyryn ǵana sybyrlaǵan.

— Men saǵan bizdiń barlyq qupıamyzdy ashamyn! — dep sybyrlady Mıtá asyǵyp-úsigip. — Keıinnen aıtpaqshy edim, biraq sensiz meniń ondaıǵa dátim bara ma? Men tek seniń sózińe shógemin. Ivannyń mártebesi bizden bıik desem de, sen meniń perishtemsiń ǵoı. Bárin sheshetin seniń bir-aq sóziń. Múmkin, eń mártebelimiz, Ivan emes, sen shyǵarsyń. Asylynda, bul ar-namystyń isi, eń asqaq ar-namystyń isi — bul qupıa bolǵanda da keremet qupıa, ony bir ózim sheshe almaımyn, sol sebepti bárin saǵan qaldyrdym. Áıtse de, ony sheshýge áli erte, sebebi úkimdi kútýimiz kerek: úkim shyǵarylǵannan keıin meniń taǵdyrymdy sen sheshesiń, qazir asyqpa; qazir men saǵan bárin aıtamyn, sen tyńdaı ber, alaıda eshteńeni sheshpe. Úndemeı tyńdaı ber. Men saǵan bárin jaıyp salamyn. Egjeı-tegjeısiz, jalań ıdeıany ǵana aıtamyn. Suraq ta qoıma, qımyldama da, jaraı ma? Áıtse de, táńirim-aý, seniń kózińdi qaıtem? Óziń, úndemegennen, eki kóziń bárin sezdirip qoıa ma dep qorqa beremin. Ýh, qorqa berem! Alesha, tyńdashy: Ivan maǵan qashyp ket deıdi. Búge-shigesin aıtyp jatpaımyn: bári eskerilgen, bári durys bolatyn sekildi. Úndeme, sheshimińdi aıtpa. Ol maǵan Grýshany alyp Amerıkaǵa qashsańshy deıdi. Men Grýshasyz qalaı ómir súrmekpin! Al ony maǵan onda neǵyp jibermeıdi? Katorgadaǵy kisini nekelestire me? Ivan nekelestirmeıdi deıdi. Al Grýsha bolmasa, onda men jer astynda qaılamen ne bitirem?, Tek ózimniń basymdy ǵana myljalarmyn! Al ekinshi jaǵynan, ar-ujdan bar ǵoı! Qaıǵy-qasiretten qashtym emes pe? Aqyl-keńes berip edi — oǵan qulaq qoımadym, arylý jolyn kórsetip edi — odan teris aınaldym. Jer astynda ken qoparǵannan góri "izgi nıetiń bolsa", Amerıkada kóbirek paıda keltirýge bolady deıdi Ivan. Sonda bizdiń jer astyndaǵy gımnimiz qaıda aıtylmaq? Amerıka ne Amerıkada taǵy da jantalasqan ábigershilik! Men sol Amerıkańda buzyqtyq ta jetkilikti shyǵar deımin. Men jazadan qashamyn ǵoı! Sondyqtan da saǵan aıtatynym, Alekseı, meni jalǵyz sen ǵana uǵa alasyń, ózge eshkim de túsinbeıdi, basqalarǵa bul aqymaqtyq, sandyraq, meniń saǵan marapat týraly aıtqanymnyń bári osy. Mynaý esýas nemese aqymaq shyǵar deýi múmkin. Biraq men jyndanǵan joqpyn, aqymaq ta emespin. Marapat jaıly: Ivan da túsinedi, tek oǵan jaýap bermeıdi, úndemeıdi. Marapatqa senbeıdi. Aıtpa, aıtpa: kóz qarasyńnan kórip turmyn: sen bárin qazir-aq sheship te qoıdyń! Biraq, meni aıasań, ol sheshimińdi qoıa tur, Grýshasyz maǵan kún joq, sotqa deıin aıaldasańshy!

Mıtá sózin býlyǵyńqyrap baryp aıaqtaǵan. Ol Aleshany eki ıyǵynan ustap alyp, isińki kózderimen oǵan tesireıe qalǵan edi.

— Katorgadaǵy adamnyń nekesin qıýshy ma edi? — dep úshinshi ret qaıtalady ol jalynyshty únmen.

Onyń sózin tań-tamasha bop tyńdaǵan Alesha qatty kúızeldi.

— Maǵan bir-aq nárseni aıtshy, — dedi ol, — Ivan osylaı bolsyn dep bolmaı ma, sonsoń osynyń óziń birinshi bop oılap shyǵarǵan kim?

— Sol, sol bárin oılap shyǵarǵan, túbetekteı beretin de sol! Tóbe kórsetpeı ketip edi, kenet osydan bir juma buryn kelgeninde áńgimesin osydan bastady. Boı bermeıdi. Ótinbeıdi, buıyrady. Men oǵan kókeıimdegini, saǵan aıtqanymdaı, jaıyp salyp, marapat týraly aıtsam da, tilin alatyndyǵyma kúmándanbaıdy. Ol maǵan bárin qalaı retteıtinin, barlyq maǵlumatty jınap alǵanyn aıtty, alaıda buny keıin sóz etermiz. Kóndirmeı qoıatyn emes. Eń bastysy — aqsha deıdi: on myńy seniń qashyp shyǵýyńa, jıyrma myńy Amerıkaǵa ketýine deıdi, al on myńǵa biz seniń qashyp ketýińdi múltiksiz uıymdastyramyz deıdi.

— Maǵan aıta kórme dedi me? — Alesha qaıtalap surady.

— Tiri pendege, eń aldymen saǵan aıtpa! — dep shegeledi. Tegi, sen ar-ujdanymdaı bolyp meniń aldymda kese-kóldeneń turyp alady dep qorqady bilem. Saǵan bárin aıtyp qoıǵanymdy oǵan sezdirmessiń. Tisińnen shyǵara kórme!

— Seniki durys, — dep túıindedi Alesha, — sottyń úkimi shyqpaı turyp sheshýge bolmaıdy. Al sottan keıin óziń de sheshesiń; onda sen ózińniń múlde jańa adam bolǵanyńdy sezesiń, sheshimdi sol aıtady:

— Jańa adam bolǵanymdy ma, álde Bernar bolǵanymdy ma; Bernar bolsam, bernarshylaımyn ǵoı! Sol sebepti men sol sumyraı Bernar ózim emes pe ekenmin dep seziktenemin! — dedi ashynǵan Mıtá yrjıa kúlip.

— Biraq, aǵataı, neǵyp aqtalýǵa bolmaıdy, neǵyp eshbir úmit joq?

Mıtá ıyǵyn qıqańdatyp, basyn shaıqady.

— Alesha, baýyrym, seniń ketetin ýaqytyń boldy! — dedi ol asyǵyp-úsigip. — Aýlada kúzetshiniń daýsy estildi, qazir ol osynda keledi. Endigi kesheýlik durys bolmaıdy. Tezirek qushaqtap, betimnen súı, shoqyndyr, erteńgi taǵdyrym sheshiletin kún sátti bolǵaı dep batańdy ber.

Ekeýi qushaqtasyp súıisti.

— Al Ivan, — dedi bir kezde Mıtá, — maǵan qashyp ketýge aqyl bergenmen, ózi meniń óltirgenime senedi!

Onyń ezýinen qaıǵyly kúlkiniń taby sezildi.

— Sen odan: senesiń be, joq pa dep suradyń ba? — dedi Alesha.

— Joq, suraǵan joqpyn. Suraǵym kelip edi, biraq suraı almadym, dátim barmady. İshtegisin kózinen sezsem, surap qaıtem. Al, qosh bol!

Asyǵys-úsigis súıiskennen keıin Alesha ketýge yńǵaılanyp edi, Mıtá ony kenet qaıtadan toqtatty:

— Meniń aldymda turshy, mine, bylaı.

Sóıtip, ol eki qolymen Aleshany ıyqtarynan taǵy da myqtap ustap aldy. Onyń zamatta shúberekteı bop qýarǵan bet-júzi tipti qarańǵyda da anyq kóringen edi. Onyń erinderi qısaıyp, eki kózi Aleshaǵa qadala qaldy.

— Alesha, qudaıdyń aldynda ǵana aıtylatyn shynaıy shyndyqty aıtshy maǵan: men óltirdi degenge senesiń be? Buǵan qalaı qaraısyń? Sen óziń senesiń be, joq pa? Tek shynaıy shyndyqty aıt, ótirik aıtpa! — dedi oǵan Mıtá shamyrqanyp turyp.

Alesha búkil denesimen shaıqalyp ketkendeı, onyń júregine — muny ol anyq sezgen — súńgideı úshkir birdeńe qadalyp bara jatqandaı bolǵan.

— O ne degeniń... — dep mińgirledi sasyp qalǵan ol.

— Bar shyndyqty jasyrma, ótirik aıtpa! — dep qaıtalady Mıtá.

— Seni kisi óltirýshi degenge bir mınýt te ılanǵan emen, — dedi kókireginen daýsy dirildep shyqqan Alesha, sodań keıin ol osy sózine qudaıdy kýáǵa tartqysy kelgendeı, oń qolyn kókke kótere bergen. Osydan keıin Mıtányń bet-júzin zamatta masaıraǵan qýanysh nurlandyrǵan edi.

— Órkeniń óssin! — dedi ol, talyp jatqasyn ýh dep demin shyǵarǵandaı, daýsyn sozyp. — Sen meni qaıta tirilttiń... Nanasyń ba: osyǵan deıin senen suraýǵa da qorqyp edim, senen, inimnen! Al, endi júre ber! Erteńgi kúnge janymdy tynyshtandyrdyń ǵoı, jasaǵan ıem jar bolsyn saǵan! Al júre ber, tek Ivandy jaqsy kóretin bol! — dedi Mıtá aqyr sońynda.

Alesha eki kózinen jas parlap shyqqan edi, Mıtányń tańǵalarlyq shúbálanǵyshtyǵy, tipti oǵan, Aleshaǵa da osynshama senbegendigi, — munyń barlyǵy sormańdaı aǵasy dýshar bolǵan aýyr qaıǵy-qasiret pen sumdyq toryǵýdyń túpsiz tuńǵıyǵyn lezde onyń kóz aldyna ákelgen; osyǵan deıin bul onyń tipti qaperine de kirmegen edi. Aǵasynyń taǵdyry ne bolady dep ýaıymdaǵanda ol qabyrǵasy sógilip bara jatqandaı sezingen. Jaraly júregi sazyp ketken. Sonsoń, Mıtányń ilkidegi: "Ivandy jaqsy kóretin bol!" — degen sózi kenet esine tústi. Onyń ózi de Ivanǵa bara jatqan. Ol Ivandy kórýge tipti tańerteńnen beri yntyqqan. Ivannyń ýaıymy oǵan Mıtányń ýaıymynan kem batpaǵan al endi, aǵasymen kezdeskennen keıin, bul ýaıymy onan beter kúsheıe túsken edi.

V

SEN EMESSİŃ, SEN EMESSİŃ DEIMİN!

Ivanǵa bara jatqanynda oǵan Katerına Ivanovna turatyn úıdiń janynan ótýge týra keldi. Terezelerde jaryq bar eken. Kenet toqtaı qalǵan Aleshanyń osy úıge kirip shyqqysy keldi. Onyń Katerına Ivanovnany kórmegenine bir jumadan asqan edi. Alaıda, oǵan ásirese osyndaı qaterli kúnniń qarsańynda Ivan da osynda bolýy múmkin ǵoı degen oı sap ete qaldy. Qońyraýdy shyldyrlatqannan keıin qytaı shamynyń kómeski jaryǵy túsken baspaldaqqa aıaq basa bergende ol joǵarydan túsip kele jatqan bireýdi baıqady, jaqyndap kelgende onyń Ivan ekenin tanı ketti. Demek, ol Katerına Ivanovnanyń bólmesinen shyǵyp kele jatqan bolý kerek.

— Ah, sen ekensiń ǵoı, — dedi salqyn ún qashqan Ivan Fedorovıch. — Al, qosh, sen ana bıkeshke keldiń be?

— Iá.

— Kirmeı-aq qoı, ol "ashýly sekildi", barsań onan beter shamdandyryp alarsyń.

— Joq, kire ber! — Joǵary jaqtaǵy kenet ashylǵan esikten bireýdiń daýsy estildi.

— Alekseı Fedorovıch, bul seniń oǵan baryp kele jatqan boıyń ba?

— Iá, oǵan bardym.

— Maǵan birdeńe dedi me, joq pa? Alekseı Fedorovıch, kirseńizshi, Ivan Fedorovıch, siz de kereksiz, qaıta kirmeseńiz bolmaıdy. Es-tı-mi-siz!

Katányń daýsy óktem estilgendikten, Ivan Fedorovıch, bir sótke kidirgenmen, Alekseı Fedorovıchpen birge qaıtadan joǵary kóterilýge uıǵardy.

— Tyńdap turǵan ǵoı! — dep kúbirledi Ivan tyjyrynyp, biraq Alesha onyń sózin estip qalǵan edi.

— Ruqsat bolsa, men páltemdi sheshpeı-aq qoıaıyn, — dedi Ivan Fedorovıch zalǵa kirgen soń. — Men otyrmaımyn. Bir mınýtke ǵana oraldym.

— Alekseı Fedorovıch, otyryńyz, — dedi Katerına Ivanovna, biraq ózi tize búkpedi. Moıyl qara kózderinen qaharly ot jalqyndaǵany bolmasa, bul ýaqyt ishinde ol onsha ózgermepti. Onyń osy sáttegi ǵajap sulýlyǵy keıin Aleshanyń esinde qalǵan edi.

— Sonymen, ol maǵan ne dep edi?

— Ol bir ǵana ótinish aıtty, — dedi Alesha onyń betine týra qarap, — ózin aıasyn, abyroıyn tókpesin dedi, sotta... — ol sál kúmiljip qaldy, — alǵash ret tanysqandaryńyzda... álgi anaý shaharda... ekeýińizdiń arańyzda bolǵan oqıǵa jaıynda... dabyralamaı-aq qoısyn dedi.

— A, ana jolǵy aqshaǵa duǵaı sálem joldaǵanyn ba! — dep ilip áketti ol ókinishpen myrs etip. — Sonda qalaı bul ózi úshin qorqa ma, álde men úshin ýaıym jeı me, a? Aıasyn deıdi — sonda kimdi aıaýym kerek? Ony ma, álde ózimdi me? Aıtsańyzshy, Alekseı Fedorovıch.

Alesha onyń ne dep turǵanyn qapysyz uqqysy kelip, oǵan qadala qaraǵan.

— Ózińizdi de, ony da aıaǵanyńyz jón ǵoı, — dedi ol baıaý ǵana.

— Á, solaı ma, — dedi nendeı bir zilmen Katerına Ivanovna, sonsoń lezde qyzaryp ketti. — Alekseı Fedorovıch, siz meni áli bilmeısiz, — dedi ol qatýlanyp, — ol ol ma, qandaı ekenimdi siz túgil men ózim de bilmeımin. Erteńgi tergeýden keıin sizder, bálkim, meni taptap ezip tastamaqshy shyǵarsyzdar.

— Adalyn aıtsańyz boldy, — dedi Alesha, — sizden ózge eshteńe kerek emes.

— Áıel zaty kóp rette ar-namysyn saqtamaıdy, — dedi ol shytynap. — Osydan ne bary bir saǵat buryn ondaı zulymǵa jaqyndaýǵa janym túrshigedi dep oılap em... jylandaı titirkentip edi... al endi, mine, olaı emes, men ony áli de bolsa adam dep eseptemeımin! Sonsoń, óltirgen sol ma eken? Onyń óltirýi múmkin be? — dedi lezde shamyrqana qalǵan ol Ivan Fedorovıchke qarap. Ol kelerden bir-aq mınýt buryn Katányń dál osy saýaldy Ivan Fedorovıchke de qoıyp, bir emes, júz márte qoıǵannan keıin aqyrynda, ekeýiniń áńgimesi urys-kerispen tynǵanyn Alesha tez paıymdaǵan edi.

— Men Smerdákovqa bardym... Shaldy óltirgen sol dep meni sendirgen sen ǵoı. Men seniń sózińe ılanyp qaldym! — dedi ol áli de Ivan Fedorovıchten kóz almaǵan. Ivan Fedorovıch amalsyzdan myrs etip kúlgen boldy. Sen degen sózdi estigende Alesha selk etti. Munshama jer-jebirine jeter degen oı onyń qaperine de kirmegen.

— Alaıda, jeter endi, — dep tyıyp tastady Ivan. — Men kettim. Erteń kelem. — Ol teris aınalyp, bólmeden shyqqan soń, baspaldaqqa qaraı bettedi. Katerına Ivanovna Aleshaǵa birdeńe degisi kelgendeı, onyń eki qolynan myqtap ustady.

— Ananyń sońynan júgirińiz! Tez qýyp jetińiz! Bir mınýt te jalǵyz qaldyrmańyz, — dep sybyrlady ol apyl-ǵupyl. — Ol jyndanǵan.. Siz onyń esi aýysqanyn bilmeýshi me edińiz? Ol aýrý, júıkesi quryp bitken! Maǵan doktor aıtqan, baryńyz, sońynan qalmańyz...

Alesha bólmeden shyǵyp, Ivan Fedorovıchtiń sońynan júgirdi. Ol elý qadam da alystap úlgermegen eken.

— Saǵan ne kerek? — dedi Ivan Fedorovıch óziniń sońynan kele jatqan Aleshany kórgen soń, — anaý jyndanǵan, sondyqtan sen onyń sońynan júgir degen shyǵar. Bárin jatqa bilemin, — dedi taǵy da ol shytynyp.

— Katerına Ivanovna, álbette, qatelesedi, biraq ol seni aýrý dep durys aıtady, — dedi Alesha. — Men jańa onyń bólmesinde seniń betińe qarap turdym: seniń óńiń taıǵan, aýrý kisiniń óńi sekildi, Ivan!

Ivan toqtamaı júre berdi. Alesha onyń sońynan qalmady.

— Alekseı Fedorovıch, sen kisiniń qalaı jyndanatynyn bilesiń be? — dep suraǵanda Ivannyń kenet baıaý shyqqan, jaıdary daýsynan jaı aqkóńil áýestik qana sezildi.

— Joq, bilmeımin, biraq onyń da túr-túri kóp shyǵar.

— Al jyndana bastaǵanyn kisiniń ózi seze ala ma?

— Menińshe, ondaıda adamnyń ózin ózi aıqyn baqylaýy múmkin emes, — dedi ań-tań Alesha. Ivan bir sátke úndemedi.

— Eger menimen sóıleskiń kelse, onda áńgimeńniń taqyrybyn ózgertshi, ótinem, — dedi ol kenetten.

— Mine, bir hat bar edi saǵan, umytpaı turǵanda berip qoıaıynshy, — dedi Alesha jasqanshaqtap, sonsoń qaltasynan Lızanyń hatyn alyp, oǵan ustata berdi. Olar shamǵa taıap qalǵan-dy. Ivan Lızanyń jazýyn birden tanydy.

— A, álgi kek saıtan qyzdyń haty eken ǵoı! — Ivan yzamen myrs etip kúldi de, konvertti ashpastan jyrtyp-jyrtyp áýege laqtyryp jiberdi. Jel ushyryp áketti.

— Sirá, ol áli on altyǵa da tolmaǵan, biraq jigitke sóz salýdan tartynbaıdy! — dedi Ivan tyjyrynyp. Sodan keıin ol kóshemen qaıtadan adymdaı jóneldi.

— Sóz salǵany qalaı? — dedi tańǵalǵan Alesha.

— Buzyq áıelderdiń jigitke qalaı jabysatyny belgili emes pe?

— O ne degeniń, Ivan-aý, o ne degeniń? — dep shyjalaqtady kúıip-pisken Alesha. — Ol áli bala ǵoı, sen ony nege ǵaıbattaısyń! Ol aýrý ǵoı, deni saý kisi sondaı bola ma? Bálkim, ol da esinen adasa bastaǵan shyǵar... Onyń hatyn saǵan tabys etpeýge meniń tipti dátim barmady... Oǵan járdemdesý úshin men, qaıta, senen bir janashyrlyq jyly sóz estımin be desem.

— Men saǵan eshteme deı almaımyn. Bala bolsa qaıteıin, men ony baǵyp otyrýym kerek pe. Meni qolqalama, Alekseı. Doǵar sózińdi. Men bul jaıynda eshteńe oılamaımyn da.

Olar taǵy bir mınýtteı únsiz otyr. Sonan soń Ivan kenet tiksine qalyp, qaıtadan zildene sóz bastady:

— Endi ol erteńgi sotta aýzyma dýaly sóz sala gór dep túni boıy áýlıe-ánbıege jalbarynyp shyǵady.

— Sen... sen Katerına Ivanovnany aıtamysyń?

— Iá. Sotqa Mıtenkanyń qutqarýshysy bolyp bara ma, álde qurtýshysy bolyp bara ma? Táńiriden janyma taýpyq bere gór dep tilemek. Kóresiz be, ózi ne isterin bilmeıdi, áli eshteńeni paıymdamaǵan. Meni kútýshi kempir deı me eken, men ony sábıshe áldılep jubatýym kerek pe!

— Katerına Ivanovna seni súıedi ǵoı, aǵa, — dedi Alesha moıyǵan sezimmen.

— Múmkin Biraq meniń oǵan qushtarlyǵym joq.

— Ol qapa bolyp júr. Sen ony nege ómeksitesiń... keıde... úmittendiretin sóz aıtatynyń ne? — dedi odan ary Alesha ony eptep kinálaǵandaı. — Sen ony ómeksitip qoıǵanyńdy men bilem ǵoı, biraq bulaı degenime keshire gór, — dedi ol taǵy da.

— Qazir oǵan ashyǵyn aıtyp, birjola bezip shyǵýǵa meniń mursham kelip tur ma? — dedi Ivan shytynyp. — Álgi qanisherge úkim shyqqansha amaldaı turý kerek. Eger men onymen búgin ketissem, onda ol menen kek alý úshin erteńgi sotta anaý sumpaıyny qurtyp tynady, óıtkeni ol ony ıttiń etinen jek kóredi jáne muny biledi de. Bul arada bári jalǵan, bir jalǵandyq ekinshi jalǵandyqty balalatyp jatyr! Ketispeı turǵanymda, ol menen áli de úmitin úzbeıdi, endeshe, anaý jeksuryndy meniń qurdymnan qutqarǵym keletinin bilgendikten, ony jarǵa qulata da qoımaıdy. Sol úkimi qurǵyrdyń shyǵatyn kúni bola ma, joq pa!

"Qanisher", "jeksuryn" degen sózder Aleshanyń júregine tikendeı qadaldy.

— Aǵamdy jarǵa qulatatyndaı onyń qolynda nendeı aıǵaq bar? — dep surady Ivannyń sózine oılanyp qalǵan Alesha. — Mıtány op-ońaı qurta qoıatyndaı ne aıta alady ol?

— Sen áli túk bilmeısiń... Onyń qolynda bir qaǵaz bar, ony Mıtá óz qolymen jazǵan, Fedor Palovıchti onyń óltirgenin bul aıǵaq bultartpaı dáleldeıdi.

— Qoı, múmkin emes! — dedi ań-tań bolǵan Alesha.

— Qalaı múmkin emes? Men ózim oqyp kórdim ǵoı.

— Báribir ondaı qaǵazdyń bolýy múmkin emes! — dep taǵy da qaıtalady Alesha órshelenip. — Bulaı deıtinim, ony óltirgen Mıtá emes! Ákemdi ol óltirgen joq, ol emes!

Ivan Fedorovıch kilt toqtady.

— Sonda, senińshe, ony kim óltirgen? — Onyń osynaý bir túrli salqyndaý qoıǵan saýalynda tipti nendeı bir menmensigen áýen de sezilgen.

— Kim ekenin sen óziń de bilesiń, — dedi Alesha baıaý únmen, aǵynan jarylyp.

— Kim ol? Álgi esinen aıyrylǵan naqurys qoıanshyq jaıyndaǵy ertegini aıtamysyń? Smerdákov pa?

Alesha tula boıy dirildep-qalshyldap bara jatqandaı sezindi.

— Kim ekenin sen óziń de bilesiń, — dedi ol álsiz únmen. Alesha býlyǵyp qalǵan-dy.

— Ol kim, nege aıtpaısyń? — dep Ivan kirjińdeı bastady.

Ol ustamdylyǵynan kenet jurdaı boldy da qaldy.

— Men bir-aq nárseni bilemin, — dedi áli de kúbirlep sóılegen Alesha. — Ákemdi óltirgen sen emessiń!

— "Sen emessiń!" Sen ózi ne dep tursyń! — dedi ań-tań Ivan..

— Ákemdi óltirgen sen emessiń, sen emessiń deımin! — Alesha taǵy da nyqtap qaıtalady.

Únsizdik jarty mınýtteı sozyldy.

— Men emesin ózim de bilemin, sen óziń sandyraqtap turǵan joqsyń ba? — dedi surlanyp, surqy buzylyp myrs etken Ivan. Ol Aleshaǵa tesireıe qarap qalǵan edi. Ekeýi de shamnyń túbinde turǵan.

— Joq, Ivan, ákemdi óltirgen menmin dep ózińe-óziń talaı ret aıtpap pa eń.

— Qashan aıttym?.. Men Máskeýde boldym ǵoı... Qashan olaı dedim? — dep mińgirledi múlde sasýǵa aınalǵan Ivan.

— Basymyzǵa bult torlaǵan osy eki aıda jalǵyz óziń jeke qalǵanda sen muny ózińe-óziń talaı ret aıtqansyń, — dedi Alesha odan ary, baıaý sóılese de, nyǵyrlaı túsip. Biraq ol endi yqtıarsyz, bir qudiretti kúshtiń ámirimen, óziniń erkinen tys sóılegen. — Sen ony óltirgenmen — menen basqa eshkim de emes dep ózińe-óziń moıyndap, ózińdi-óziń kinálaǵansyń. Shyndyǵynda óltirgen sen emes, sen qatelesesiń, ony óltirgen sen emes, estımisiń, ony óltirgen sen emes! Saǵan osyny aıtsyn dep meni táńirimniń ózi jumsady.

Ekeýi de úndemeı qaldy. Bul únsizdik tabandatqan bir mınýtke sozyldy. Olar bir biriniń kózinen kóz aýdarmaı sileıip turǵan. Ekeýiniń de óńi qýaryp ketken. Sonsoń Ivan tula boıy dirildep, Aleshany ıyǵynan myqtap ustap aldy.

— Sen meniń páterimde bolyp pa ediń! — dep kúbirledi ol tisin shyqyrlatyp. — Túnde, ol kelgende sen meniń úıimde otyrdyń ba... Nege aıtpaısyń... Nemene, sen ony óz kózińmen kórdiń be?

— Sen ózi kimdi aıtyp tursyń... Mıtány ma? — dep surady túkke túsinbegen Alesha.

— Ony aıtyp qaıtem, ol sumyraıdy qoıshy! — dep kirjiń etti Ivan. — Sen, nemene, onyń maǵan kelip júretinin bilesiń be? Aıt káne, sen muny qaıdan bildiń!

— Onyń kim? Seniń kimdi aıtyp turǵanyńdy túsinsem buıyrmasyn, — dep mińgirledi endi záresi ketken Alesha.

— Joq, sen bilesiń... áıtpese qalaı... seniń bilmeýiń múmkin emes...

Biraq Ivan kenet sabasyna túskendeı kórindi. Ol birdeńeni mıǵa salyp salmaqtaǵandaı bop turdy. Sodan keıin onyń ezýinen tańǵalarlyq kekesin sezildi.

— Aǵa, — Alesha dirildegen daýyspen qaıta bastady, — saǵan muny meniń sózime senetinińdi bilgendikten aıtyp jatyrmyn. Men saǵan: sen emessiń! degende men muny ǵumyr baqı jadyńda qalsyn dep aıttym. Estımisiń, ǵumyr baqıǵa. Meıli, osy qazirden bastap meni birjola jek kórip, bezip ketseń de yqtıaryń, biraq osy sózderdi saǵan aıtsyn dep meniń aýzyma salǵan bir qudaıdyń ózi.

Biraq bul kezde Ivan Fedorovıch, tegi, ózine-ózi kelip úlgirse kerek.

— Alekseı Fedorovıch, — dedi ol kekete myrs etip, — men áýlıeler men qoıanshyqtarǵa tózbeımin, ásirese qudaı taǵalanyń ókilderin unatpaımyn, muny siz bek jaqsy bilesiz. Osy mınýtten bastap sizben at quıryǵyn birjola úzetin shyǵarmyn. Dereý, osy múıiste óz jónińe taıyp turýyńyzdy ótinemin. Sonsoń, úıińizge qaıtatyn jolyńyz da osy burylysta emes pe. Ásirese, búgin maǵan jolaı kórmegin! Estımisiz!

Ol teris aınalyp, aıaǵyn nyq basyp, týra kete bardy, artyna burylyp ta qaraǵan joq.

— Aǵa, — dep aıqaılady onyń sońynan Alesha, — eger búgin olaı-pulaı birdeńe bolyp qalsa, aldymen meni oıyńa alarsyń!..

Alaıda Ivan jaýap bergen joq. Ol qarańǵyǵa sińip ketkenshe, Alesha múıistegi shamnyń túbinde turdy. Ol sodan keıin ǵana sholaq kóshe jaqqa burylyp, óziniń páterine qaraı baıaý júrdi. Ol da, Ivan Fedorovıch te, ekeýi eki jaqta, bólek páterde turatyn: Fedor Pavlovıchtiń qańyrap qalǵan úıinde ekeýiniń biri de turǵysy kelmegen. Alesha bir meshannyń úıinen jasaý-jıhazymen shaǵyn bólmeni jaldap alǵan; al Ivan Fedorovıch onan edáýir alysta, bir dáýletti sheneýnik jesiriniń menshigindegi op-ońdy úıdiń ájeptáýir jaıly, keń fılgeıinde jalǵyz ózi turatyn. Biraq oǵan keshki saǵat altyda jatqannan tańǵy altyda bir-aq bas kóteretin qulaǵy kereń, syrqyrama aýrýly, qaýsaǵan kári kempir ǵana qyzmet etetin. Osy eki aıda Ivan Fedorovıch tańǵalarlyqtaı kúı talǵamaıtyn kónbis bop alǵan edi de, kóbine-kóp jalǵyz ózi ońasha qalǵandy unatatyn bolǵan. Ózi jatatyn bólmeni ózi jınastyratyn, al qalǵan bólmelerge tipti óte sırek kiretin. Ol qaqpanyń aldyna kelip, qońyraýdyń tutqasynan ustaǵan soń toqtap turdy. Yzasy tarqamaǵasyn tula boıy áli dirildep turǵandaı sezindi. Sonan soń ol kenet qońyraýdyń tutqasyn bosatyp, bir túkirip tastady da, teris aınalyp múlde basqa jaqqa, shahardyń ekinshi shetine, óziniń páterinen eki shaqyrymdaı jerdegi bir kishkentaı, qısaıǵan qıma úıge qaraı jebeı basyp júre berdi; bul úıde Fedor Pavlovıchtiń burynǵy kórshisi, bir kezde sorpa-sýan alyp ketý úshin onyń as úıine kúnde kelip júrgen Mará Kondratevna turatyn; onda Smerdákov onymen birge baq ishinde otyryp, gıtaraǵa qosylyp án salatyn edi. Mará Kondratevna óziniń burynǵy kishigirim úıin satyp jibergennen keıin sheshesimen birge osy jupyny baspanada turyp jatqan-dy. Fedor Pavlovıch qaıtys bolǵannan keıin aýrý Smerdákov ta osynda bolatyn. Kenet sap ete qalǵan oıdyń qudiretimen Ivan Fedorovıch qazir mine sonda bara jatqan-dy.

VI

SMERDÁKOVPEN BİRİNSHİ JOLYǴÝ

Bul Ivan Fedorovıchtiń Máskeýden oralǵaly beri Smerdákovpen sóılesýge úshinshi ret bara jatqany edi. Sumdyq oqıǵadan keıin onymen alǵash ret kelgen boıda, birinshi kúni-aq kezdesip sóılesken, sonsoń eki jumadan keıin oǵan ekinshi ret barǵan. Biraq ol osydan soń onymen kezdesýin toqtatyp, ony kórmegenine jáne ol jóninde eshteńe estimegenine, mine, bir aıdan asqan. Onda Ivan Fedorovıch Máskeýden ákesi ólgesin besinshi kúni ǵana kelip jetken, sol sebepti tipti topyraq ta sala almaǵan: marqum ol kelerden bir kún buryn jerlengen-di. Ivan Fedorovıchtiń keshigýiniń sebebi mynada edi: onyń Máskeýdegi meken-jaıyn bilmegendikten, Alesha jedelhat jiberýge Katerına Ivanovnanyń járdemdesýin ótingen, alaıda, ol da anyq eshteńe bilmegenmen, Ivan Fedorovıch Máskeýge kelisimen qalaı da sonda baratyn shyǵar degen úmitpen apasy men ápkesiniń atyna jedelhat jibergen-di. Biraq Ivan Fedorovıch ol úıge tek tórtinshi kúni ǵana bardy da, jedelhatty oqyǵan soń, árıne, aldy-artyna qaramaı munda jetýge asyǵady. Kelgesin aldymen Aleshamen kezdesip, sóıleskesin onyń Mıtáǵa tipti kúdik te keltirmeı, shaharymyzdaǵy ózge pikirlerdiń bárine qarama-qaıshy, ony óltirgen Smerdákov dep ashyq aıtqanyna ol qatty qaıran qalǵan. Sonan soń ıspravnıkpen, prokýrormen sóılesip, aıyptaý men tutqynǵa alýdyń búge-shigesine qanyq bolǵannan keıin Aleshaǵa onan beter tańdanyp, onyń pikirin aǵasynyń basyna kún týǵan shaqta oǵan baýyrlastyq sezimi men janashyrlyǵyn bildirgeni bolar dep shamalaǵan; Aleshanyń Mıtány óte jaqsy kóretinin Ivan biletin. Áıtse de, osy arada Ivannyń Dmıtrıı Fedorovıchke degen týystyq sezimi haqynda birer sózben aqı-taqı eskerte ketken jón: ony Ivannyń tipti sýqany súımeıtin, al keıde, bir jaǵynan, ólip-óship janashyrlyq bildirip jatsa, ekinshi jaǵynan, ony ólerdeı jek kórip, aza boıy qaza turatyny da bar-dy. Oǵan Mıtá kúlli bolmys-bitimimen, tipti óziniń búkil pishin-poshymymen de unamaıtyn. Katerına Ivanovnanyń oǵan ǵashyqtyǵyna qaradan-qarap yza bolatyn. Degenmen, ol qamaýda otyrǵan Mıtámen de sol kúni, kelgen boıda kezdesken, alaıda, bul júzdesý Mıtányń aıybyna onyń senimin kemitpegeni bylaı tursyn, qaıta, kúsheıte túsken edi. Ol barǵanda aǵasy mazasy ketip, jaman kúızelgen kúıde eken. Mıtá tym kóp sóılegen, umytshaq kóringen, birdi aıtyp birge kete bergen, tym tike qaıyryp, Smerdákovty aıyptap, sumdyq shatasa da bergen. Onyń enshisine tıetin aqshadan marqum ákesi "sińirip ketken" báz-baıaǵy úsh myń som jóninde ásirese kóp sóz qylǵan-dy. Mıtá: "Ol meniń aqsham, meniki bolatyn, eger men tipti sol aqshany urlaǵan kúnde de eshbir kinály bolmas edim", — dep qaqsaǵan-dy. Ol ózin bultartpaıtyn aıǵaqtardyń bárine derlik qarsy daýlaspaǵan, oqıǵalardy óz paıdasyna qaraı beıimdep túsindirgende de jón-josyqsyz, qısynsyz laǵa bergen, Ivannyń nemese ózge bireýdiń aldynda áste aqtalǵysy kelmegendeı, ashýǵa basyp, ózine qoıylǵan aıypty eleń de qylmaǵan jurttyń bárin balaǵattap, kúıip-pisken.

Grıgorııdiń ashyq jatqan esik jaıyndaǵy jaýabyna kekireıe kúlip, onda ony "saıtan ashqan ǵoı" degen-di. Biraq bul jóninde eshqandaı júıeli túsinik bere almaǵan. Osy alǵashqy júzdesýdiń ózinde-aq ol Ivan Fedorovıchke ózderi "bárine ruqsat" dep kókıtin kisilerdiń maǵan shúbálanyp, meni tergeýge qandaı haqy bar dep, ony betten alyp renjitip te úlgergen. Onda ol Ivan Fedorovıchke jalpy on qabaq bildire qoımaǵan-dy. Mıtámen osy jolyǵysýdan keıin Ivan Fedorovıch endi Smerdákovqa kele jatqan edi.

Ivan Fedorovıch Máskeýden asyǵys attanyp, vagonda kele jatqanynda Smerdákov týraly jáne úıden keter aldynda keshqurym onymen sońǵy ret qalaı áńgimeleskeni jóninde uzaq oıǵa batqan. Kóp nárse tańǵaldyryp, kóp jaıt kúdikti kóringen. Alaıda, sot tergeýshisine bergen jaýabynda Ivan Fedorovıch ondaǵy áńgimeni kezi kelgenshe keıinge qaldyrǵandy jón kórgen. Smerdákovpen jolyqqansha qoıa turǵan. Onda ol shahardaǵy aýrýhanada jatqan. Dáriger Gersenshtýbe jáne oǵan aýrýhanada kezdesken dáriger Varvınskıı munyń shúıilgen suraǵyna Smerdákovtyń qoıanshyǵy ustap qalǵandyǵyna kúmán joq dep bekem jaýap berip, "kisi ólimi bolǵan kúni ol ótirik talyp jatqan joq pa?" degen suraqqa tipti tańyrqap qalǵan-dy. Olardyń sózinen Ivan Fedorovıchtiń uqqany: onyń bul jolǵy aýrýy tipti alabóten bolǵan, talmasy jıi-jıi qaıtalap, birneshe kúnge sozylǵan, sol sebepti onyń ómiri, tipti qyl ústinde turǵan, tek endi, biraz em-dom jasaǵannan keıin ǵana aýrýdyń beti qaıtqan sekildi, biraq naýqas "ǵumyr baqıǵa bolmaǵanmen ájeptáýir uzaq ýaqytqa" shalyq bop qalýy ábden múmkin (muny dáriger Gersenshtýbe qosa aıtqan). Ivan Fedorovıchtiń "demek, ol endi jyndy ma?" degen degbirsiz suraǵyna olar "tolyq maǵynada olaı deýge bolmas, biraq keıbir aýytqý bary kúmánsyz" dep jaýap berdi. Ivan Fedorovıch onyń neǵylǵan aýytqý ekenin ózi bilip alýǵa uıǵardy. Aýrýhanada ony aýrýmen jolyǵýǵa kidirissiz jiberdi. Smerdákov ońasha bólmede kereýette jatyr eken. Onyń janyndaǵy ekinshi tósekte shahardyń bir tıtyqtaǵan meshany jatyr, shemen aýrýynan kúp bop isip ketipti, búgin be, erteń be dep kórge bet bursa kerek; onyń Smerdákovpen suhbatyna bóget bolatyn túri joq sekildi. Ivan Fedorovıchti kórgende Smerdákov kúdikpen bir yrjıyp qoıdy, alǵashqy sátte ol tipti seskenip te qaldy bilem. Qalaı degenmen Ivan Fedorovıch osylaı oılap qalǵan. Alaıda tek bir sátke ǵana solaı kóringen, qalǵan ýaqyttyń bárinde Smerdákov keremet sabyrlylyǵymen, tipti, qaıran qaldyrdy deýge bolady. Onyń shyn aýrý ekenine, sóıtip haliniń óte múshkil bola bastaǵanyna Ivan Fedorovıchtiń salǵan jerden kózi jetken edi: ábden álsiregen, tili oralymǵa kelmeıtindeı, áreń sóıleıdi; qatty júdep, sarǵaıyp ketken. Jıyrma mınýt boıǵy kezdesýde ol basynyń aýyratyndyǵy men bar múshe-múshesi syrqyrap, qaqsaıtyndyǵyna shaǵyna berdi. Átektiń betindeı, qýarǵan beti bir ýys bop qýshıyp, samaı shashy úrpıip, tóbesinde bir tal shash qana qalǵan. Biraq birdeńeni meńzegendeı bop turatyn sol kózi burynǵy Smerdákovty ustap beretin syqyldy. Sol sátte Ivan Fedorovıchtiń esine onyń: "Aqyldy adammen sóılesken qandaı ǵanıbet", — degen sózderi orala ketti. Ol kereýettiń aıaq jaǵyndaǵy oryndyqqa jaıǵasty. Smerdákov tósekte jatqan kúıi kúlli denesimen qınala bir qozǵalaqtady, biraq birinshi bop til qatpady, úndemedi, kózqarasynan onsha qushtarlyǵy sezilgen joq.

— Menimen sóılese alasyń ba? — dep surady Ivan Fedorovıch, — men seni onsha qaljyrata qoımaspyn.

— Sóılese alamyn, árıne, — dep mińgirledi Smerdákov álsiregen únmen. — Kelgenińizge kóp boldy ma? — dedi ol sodan keıin Ivan Fedorovıchtiń ımene sóılegenine yrza bolǵandaı keshirimdi pishinmen.

— Joq, osy búgin ǵana... senderdiń myna bydyqtaryńdy anyqtaý úshin...

Smerdákov kúrsindi.

— Nesine kúrsinesiń, sen bárin bildiń ǵoı? — dep qoıyp qaldy Ivan Fedorovıch.

Smerdákov kekireıip úndemedi.

— Ondaıdy qalaı bilmessiń? Bári kúni buryn aıqyn boldy emes pe. Biraq aqyry bulaı bolaryn kim bilgen?

— Bulaı bolǵany qalaı? Sen bultalaqtatpa! Jerqoımaǵa túse bergende-aq qoıanshyǵyń ustap tońqalań asatynyńdy sen aldyn ala boljap aıtyp ediń ǵoı? Jerqoımaǵa qulap ketem dep ashyq aıtqansyń da.

— Siz tergeýde osylaı dep kórsettińiz be? — dep surady Smerdákov baısaldy áýestikpen.

Ivan Fedorovıch kenet shyrt etti.

— Joq, áli aıtqan joqpyn, biraq aıtatynym anyq. Sen maǵan, aǵaıyn, qazir birsypyra jaıttardy túsindirýge tıissiń, sonsoń, jarqynym, men seniń qyljaǵyńdy kótere almaımyn!

— Táńirideı kórip, bar úmit artatyn kisim siz bolsańyz, men ne dep qyljaqtamaqpyn! — dep mińgirledi bir sátke ǵana kózin jumyp, áli de óte baısaldy sóılegen Smerdákov.

— Birinshiden, — dep bastady Ivan Fedorovıch, — meniń biletinim, qoıanshyq aýrýdyń qashan ustaıtynyn kúni buryn boljaý múmkin emes. Men surap bildim. Qaı kúni, qaı saǵatta qıqyldap-shıqyldap qalatynyn boljaý qıyn sharýa. Sonda sen maǵan kúni men saǵatyna deıin boljap, oǵan qosa tipti jerqoımaǵa túsip bara jatqanda ustaıtynyn da kúni buryn qalaı aıttyń? Eger qoıanshyǵyń ustaǵan bop ótirik aýyryp jatpasań, dál sol jerqoımaǵa qulap ketetinińdi sen aldyn ala qalaı bilýiń múmkin?

— Men jerqoımaǵa túspeı turam ba, kúnine tipti birneshe ret túsip shyǵamyn, — dedi asyp-saspaı, yńyrana sóılegen Smerdákov. — Osydan bir jyl buryn shatyrdyń tesiginen tońqalań asqanym da bar. Qoıanshyq aýrýdyń qashan ustap qalatynyn kúni men saǵatyna deıin aldyn ala boljaýǵa bolmaıtyn shyǵar, biraq ishteı túısinýge árqashan bolady.

— Al sen kúni men saǵatyna deıin aıtqansyń!

— Meniń qoıanshyq aýrýym jóninde, myrza-ekesi, onan da osyndaǵy dárigerlerden surap bilgenińiz jón bolar: men shyn aýyrdym ba, álde ótirik aýyrdym ba, bul jóninde sizge endi eshteńe aıta almaımyn.

— Al jerqoıma she? Jerqoımaǵa qulaıtynyńdy qaıdan bildiń?

— Sol jerqoımasy qurǵyrdy aıta berdińiz ǵoı! Onda jerqoımaǵa túserde, ózinen-ózi záre-qutym qashyp, tula boıymdy bir kúdik bılep ketti; munshama qatty qoryqqanym, siz ketken soń, endi meni qorǵaıtyn tiri pende qalmaǵanyna jaman nalydym. Jerqoımaǵa túsip jatyp: "Dál qazir ustap qalatyn shyǵar, qazir talyp túsemin, qular me ekem, qulamas pa ekem?" — dep kúdiktene bergenim, mine osy kúdikten kenet tynysym tarylyp, tunshyǵyp qaldym da... tómen qaraı tońqalań astym. Osynyń bárin jáne sonyń aldynda keshqurym qaqpa aldynda sizben bolǵan áńgimeni, — onda men sizge ózimniń osy qorqynyshymmen jerqoımaǵa túsýden qorqatynymdy aıtqan bolatynmyn, — munyń bárin men dáriger Gersenshtýbe myrzaǵa jáne tergeýshi Nıkolaı Parfenovıchke támamdap aıttym, olar bárin qaǵazǵa túsirip aldy. Al dáriger Varvınskıı myrza naq solaı qatty sekem alǵandyqtan, ıakı "qulap keter me ekem, qulamas pa eken?" dep shúbálanǵandyqtan shynynda da onyń qoıanshyǵy ustap qalǵan dep jurttyń kózinshe bekemdep aıtqan. Ustamaǵanda qaıtedi degen. Sózsiz solaı bolýǵa tıisti edi, bári onyń qorqynyshynan boldy dep jazǵan.

Smerdákov osyny aıtqan soń, bul áńgimeden qajyǵandaı, bir kúrsinip qoıǵan.

— Jaýabyńda osynyń bárin aıttyń ba? — dep surady sál ańyrap qalǵan Ivan Fedorovıch. Ol ekeýiniń sondaǵy áńgimesin tergeýshige aıtamyn dep ony qorqytyp almaqshy edi, alaıda, munyń bárin onyń ózi habarlap ta úlgiripti.

— Men neden qorqam! Meıli, aqıqat shyndyqty tolyq jazyp qoısyn dep ádeıi aıttym, — dep nyqtady Smerdákov.

— Ekeýmizdiń qaqpa aldyndaǵy áńgimemizdi de támamdap aıttyń ba?

— Joq, ony bir sózin de qaldyrmaı tolyq aıttym deı almaımyn.

— Qoıanshyǵyń ustap qalǵansyp, ótirik dirildep-qalshyldap, qıqyldap-shıqyldaı alamyn dep maqtanyp eń ǵoı, onda sony da aıttyń ba?

— Joq, ony aıtyp qaıtem.

— Sen endi mynany aıtshy, anada sen maǵan Chermashnáǵa barsańshy dep sonshama nege ózeýrediń?

— Máskeýge ketip qalasyń ba dep qoryqtym, al Chermashná tıip turǵan joq pa.

— Munyń ótirik, meni ket-kettiń astyna alǵan sen emes pe ediń: báleden aýlaq bol, tezirek ket! — dep ediń ǵoı!

— Onda tek qana sizge degen dostyq nıetten, shyn iltıpattan ǵana, sol úıde bir jamandyqtyń bolaryn sezip, sizge janym ashyǵasyn ǵana aıtqanmyn. Biraq ta sizden góri ózimdi kóbirek oılaǵanym ras. Úıde bir sumdyqtyń bolǵaly turǵanyn, onda siz ákeńizdi arashalaý úshin qalyp qoıatynyńyzdy uqsyn dep: báleden aýlaq ketińiz degenim sondyqtan.

— Solaı dep týrasyn aıtpaısyń ba, aqymaq neme! — dep kirjiń etti Ivan Fedorovıch.

— Onda týrasyn aıtýǵa meniń mursham keldi me? Men tek qoryqqan soń birdeńe degem. Áıtpese nem bar, sonsoń sizdiń ashýlanyp qalýyńyz da múmkin ǵoı. Meniń, árıne, Dmıtrıı Fedorovıch joqqa bola bir janjal shyǵaryp, álgi tyǵýly aqshany jymqyryp keter dep qaýiptenetin jónim bar-dy, óıtkeni Mıtá ol aqshany báribir óz aqsham dep eseptemeıtin; biraq munyń aqyry kisi ólimine aparyp soǵatynyn kim bilgen? Qaıdam, ol barınniń tósegi astynda tyǵýly jatqan aqshany jaı urlap alatyn shyǵar dep qana oılaǵam, al ol shaldy óltirip tastaǵan. Myrzaekesi, siz de ony kúni buryn qalaı biler edińiz?

— Eger sen óziń boljaýǵa múmkin bolmady dep tursań, ony men qalaı bilip, joldan qalýym kerek? Sen nege shatastyrasyń? — dedi oıǵa shomǵan Ivan Fedorovıch.

— Sizge Máskeýińdi qoıa turyp, áýeli Chermashnáǵa baryp kelińiz degenimnen-aq ańǵarýǵa tıisti edińiz ǵoı.

— Olaı ańǵara qoıý op-ońaı deımisiń!

Qatty qajyǵandaı kóringen Smerdákov bir mınýttaı taǵy da únsiz qaldy.

— Qalaı degenmen ańǵarýǵa tıisti edińiz: eger sizdi Máskeýden Chermashnáǵa qaraı qaqpaılasam, bul sizdiń osy mańda bolǵanyńyzdy tilegenim, óıtkeni Máskeý alys degenim, al sizdiń qashyqtap ketpegenińizdi bilse, Dmıtrıı Fedorovıch te onsha eleýremes dep úmittengenim emes pe. Birdeńe bola qalsa, meni arashalaýǵa da tez jete alatyn edińiz, óıtkeni Grıgorıı Vasılevıchtiń syrqatyn, al meniń aýrýym ustap qala ma dep qorqa beretinimdi sizge óz aýzymnan aıttym ǵoı. Kelisilgen belgi boıynsha tyqyldatyp, marqumnyń bólmesine kirýge bolatyny, qalaı tyqyldatý keregin Dmıtrıı Fedorovıchke aıtyp qoıǵanymdy túsindirgennen keıin men, qaıdam, onyń birdeńeni búldiretinin ózińiz de sezip, Chermashnány qoıa turyp, úıde qalatyn shyǵar dep oılaǵan edim.

"Mińgirlegenmen, sózi tym júıeli; Gersenshtýbeniń onyń aqyl-esi shatasqan dep shatpaqtaǵany qalaı?" — dep oılady Ivan Fedorovıch.

— Sen jyn soqqan, maǵan qýlanba! — dep zekirdi terisine syımaǵan ol.

— Al men, shynymdy aıtsam, onda siz bárin túsingen shyǵar dep oılaǵan edim, — dedi Smerdákov ańǵalsyǵan pishinmen.

— Túsingen bolsam, qalatyn edim ǵoı! — dedi Ivan Fedorovıch taǵy da shytynaı qalyp.

— Qaıdam, jazǵan basym sizdi bárin tolyq túsingen soń, bir jaqqa ketip boı tasalaı turaıynshy, nede bolsa bir báleden tezirek aýlaq bolaıynshy degen shyǵar dep oılasam.

— Sen, nemene, jurttyń bári ózińdeı sý júrek dep pe eń?

— Ǵapý etińiz, siz de men sıaqty ma dep oılaǵanym ras.

— Árıne, ańǵarýym kerek edi, — dedi abyrjı túsken Ivan. — Seniń tarapyńnan bir sumdyqtyń bolaryn sezgemin de... Biraq sen ótirik aıtasyń, taǵy ótirik soǵyp tursyń, — dep jekirindi ol kenet álde neni esine túsirip. — Sonda tarantasqa jaqyndap kelip, maǵan: "Aqyldy adammen sóılesken qandaı ǵanıbet", — degeniń esińde me. Demek, meniń ketip bara jatqanyma qýanǵanyń ǵoı, áıtpese nesine maqtaısyń?

Smerdákov qaıta-qaıta kúrsindi. Onyń júzi kúreńite bastaǵan edi.

— Eger qýansam, onda tek Máskeý aspaı, Chermashnáǵa barýǵa keliskenińiz úshin ǵana qýanǵan shyǵarmyn, — dedi ol sál entigińkirep. — Degenmen, jaqynyraq qoı; tek onda men álgi sózderdi maqtaıynshy dep emes, keketeıin dep aıtqanmyn. Siz ony uqpaǵansyz.

— Ne dep keketpekshi ediń?

— Sondaı sumdyqty aldyn ala seze tura, ákeńizdi tastap ketseńiz, bizge arasha túskińiz kelmese, sol úsh myńdy sen urladyń dep meni árqashan-aq otyrǵyzyp qoıa alatyn bolsa, keketpegende qaıtem.

— Sen jyn soqqan ne dep kettiń! — dep Ivan taǵy da ashýlandy. — Toqta: álgi belgi týraly, álgi qalaı tyqyldatý kerektigi jaıynda tergeýshi men prokýrorǵa birdeńe dep pe ediń?

— Bárin qaz-qalpy baıandap berdim.

Ivan Fedorovıch ishteı taǵy da qaıran qaldy.

— Eger onda men birdeńeni oılasam, — dep qaıta bastady ol seniń tarapyńnan bir ońbaǵandyq bola ma dep qana oılaǵan shyǵarmyn. Dmıtrıı óltirýi múmkin, biraq aqsha urlaıdy degenge áste sengen joqpyn... Al seniń tarapyńnan kez kelgen sumyraılyqty kúttim. Qoıanshyǵym ustaǵansyp ótirik aýyra alamyn dep maqtandyń ǵoı, sen ony maǵan ne úshin aıttyń?

— Ańqyldaǵan ańqaýlyǵymnan ǵana aıtqanmyn. Men osy ómirimde esh ýaqytta ótirik talyp aýyrǵan emespin, qaıdam, birdeńe desem, tek sizge maqtanaıyn dep bylshyldaǵan shyǵarmyn. Men onda sizdi óte jaqsy kórip qaldym da, aldyńyzda erkinsı sóılegim kelgen edi.

— İnim shaldy óltirgen de, aqshany urlaǵan da sol dep, seni aıyptaıdy.

— Onyń basqasha aıtýǵa lajy bar ma? — dep Smerdákov kekete yrjıdy, — anadaı aıǵaqtardan keıin onyń shatpaǵyna kim senedi? Esiktiń ashyq jatqanyn Grıgorıı Vasılevıch kórgen ǵoı, buǵan ne deı alady. Endi aıtty ne, aıtpady ne, meıli! Árkim ózin aqtaǵysy kep dirildeıdi...

Ol tynyshtalyp únsiz otyrǵan edi, bir kezde, álde ne esine túskendeı, taǵy da bylaı dedi:

— Mine, taǵy da baıaǵy góı-góı: bul dáý de bolsa sonyń isi dep, olar aıypty maǵan aýdarmaqshy, — muny men osyǵan deıin de estigenmin, — tym bolmasa, álgi qoıanshyǵym ustaǵansyp ótirik aýyra alamyn dep bóskenimdi alyp qaraıyqshy: eger men ákeńizge shynynda da bir jamandyq oılap júrsem, onda muny sizge kúni buryn aıtar ma edim? Ony óltirmekshi bolsam, túbinde ózime bóle bop jabysatyn aıǵaqty týǵan balasyna aldyn ala sezdiretindeı, ǵapý etińiz, meniń sonshalyqty keshe bolǵanym ba? Bul shyndyqqa janasa ma? Joq, kerisinshe, esh ýaqytta bulaı bolýy múmkin emes. Ekeýmizdiń bul áńgimemizdi, álgi qudirettiń ózinen basqa, eshkim estip turǵan joq, al eger siz prokýror men Nıkolaı Parfenovıchke osyny jetkizseńiz, bul arqyly túptep kelgende meni arashalap qalǵan bolar edińiz: óıtkeni sonshalyqty ańqyldaǵan ańqaý bolsam, men qandaı jaýyzbyn? Munyń bárin olardyń ábden paıymdaýy múmkin ǵoı.

— Tyńdaǵyn, — dedi Smerdákovtyń sońǵy dáleline qaıran qalyp, onyń sózin bólip jibergen Ivan Fedorovıch ornynan túregelip, — men saǵan áste shúbálanbaımyn, seni aıyptaý tipti kúlkili bolar edi dep bilemin... qaıta, kóńilimdi ornyqtyrǵanyń úshin saǵan rızamyn. Keıin soǵam ǵoı, al qazir kettim. Ázirge qosh, tez aıyq. Eshteńe qajet emes pe?

— İqylasyńyzǵa rahmet. Marfa Ignatevna meni umytpaıdy. Áıteýir, burynǵy raqymshylyǵy boıynsha, maǵan birdeńe qajet bolsa, taýyp ákep beredi. Meıirban jandar ǵoı, kúnde kelip turady.

— Kóriskenshe kún jaqsy. Men, áıtse de, seniń ótirik aýyra alatynyńdy aıtpaımyn...

saǵan aıtar aqylym, óziń sezdirip alma, — dedi kenetten Ivan nege ekeni belgisiz.

— Bár-rin túsindim. Eger siz ony tisińizden shyǵarmasańyz, onda ana joly qaqpa aldynda bolǵan áńgimemizdi men de dabyrlamaımyn.

Ivan Fedorovıch tez shyǵyp, dálizben on shaqty qadam basqan soń, kenet Smerdákovtyń sońǵy sózderinde qandaı da bir renishti mán bardaı sezingen. Onyń qaıta oralǵysy da kelgen, alaıda bul oıy zamatta seıilgesin ol: "Aqymaqtyq qoı!" — degen de aýrýhanadan shyǵyp kete barǵan. Eń bastysy, múlde kerisinshe bolýǵa tıisti kórinse de, Smerdákov emes, naq óziniń aǵasy Mıtányń aıypty bolyp shyqqandyǵyna onyń shynynda da kóńili ornyqqandaı bolǵan edi. Onda ol nelikten bulaı ekenin paıymdap jatqysy da kelmegen, óziniń kókeıdegi oıyn qazbalap jatýǵa tipti arlanǵan da. Onyń áldeneni tezirek umytqysy kelgen. Odan keıingi birneshe kúnde Mıtány qapalandyrǵan aıǵaqtardyń bárimen jaqynyraq jáne tolyǵyraq tanysqannan keıin, onyń kinály ekendigine Ivan Fedorovıch ábden kóz jetkizgendeı bolǵan. Naǵyz beıshara jandardyń, mysaly, Fená men onyń sheshesiniń jan túrshiktiretin jaýaptary jınalǵan-dy. Perhotın, traktır, Plotnıkovtardyń dúkeni, Mokroedaǵy kýálar týraly tipti aıtpasa da bolady. Ǵajaby, istiń egjeı-tegjeıi qapalandyrǵan. Tergeýshi men prokýrordy Grıgorııdiń ashyq jatqan esik týraly kýáligi qandaı tańǵaldyrsa, qupıa "tyqyldatý" týraly habar da sondaı qaıran qaldyrǵan. Grıgorııdin kempiri, Marfa Ignatevna, Ivan Fedorovıchtiń suraǵyna Smerdákov túni boıy qalqanyń syrtynda jatqan, "bizdiń tósegimizden úsh qadam da bolmaıdy", qatty uıyqtasam da, onyń yńyrsyǵanynan qaıta-qaıta oıana berdim, "tynym tappaı yńyrsyǵan, damylsyz yńyrsyp jatqan" dep týrasyn aıtqan. Gersenshtýbemen sóılesip, Smerdákovtyń álsiregeni bolmasa, áste jyndanǵan kisige uqsamaıtyndyǵy týraly kúdigin bildirgende, shal jaı jymıyp kúlgen de qoıǵan. "Al siz onyń qazir nemen erekshe shuǵyldanyp jatqanyn bilesiz be? — dep suraǵan ol Ivan Fedorovıchten, — fransýzsha sózderdi jattap júr, jastyǵynyń astynda fransýz sózderi orys áripterimen jazylǵan dápter bar, he-he- he!" Ivan Fedorovıch, aqyrynda, oǵan kúdiktenýdi qoıǵan. Al Dmıtrıı týraly oılaǵanda onyń tipti jany túrshigetin. Qalaı degenmen, bir nárse tańǵalarlyq edi: Alesha shaldy óltirgen Dmıtrıı emes, "tegi", Smerdákov bolýǵa tıis degen pikirinen qaıtpady. Aleshanyń pikirin árqashan joǵary baǵalaıtyn Ivan qazir ony múlde túsinbegen. Taǵy bir ǵajaby, Ivan men Mıtá týraly áńgimelesýge Alesha áste yntyqpaıtyn jáne tek onyń suraqtaryna jaýap bergeni bolmasa, ózi sóz bastamaıtyn. Ivan Fedorovıch muny da anyq baıqaǵan. Áıtse de, onda ol basqa bir bógde jaǵdaımen de alańdap júrgen-di: Máskeýden kelgesin, alǵashqy kúnderden bastap ol óziniń Katerına Ivanovnasyna degen yntyzar, essiz qushtarlyqtyń tutqyny bolǵan edi. Bul arada Ivan Fedorovıchtiń keıin onyń búkil ómirine áserin tıgizgen bul jańa qushtarlyq sezimin baıandap jatý qajet bola qoımas; bul basqa bir áńgimeniń, ózge bir romannyń jelisi bola alar edi, biraq men ony keleshekte jaza alatyn-almaıtynymdy bilmeımin. Al qazir myna bir jaıtty qalaı degenmen aıtpaı kete almaımyn: joǵaryda jazǵanymdaı, Katerına Ivanovnadan túnde Aleshamen birge kele jatqanynda, Ivan Fedorovıch oǵan: "Men oǵan qumartyp júrgem joq" degende, — dál sol sátte múlde ótirik aıtqan: Ivan Fedorovıch oǵan shyn ǵashyqty, biraq keıde oǵan zyǵyrdany qaınap ketkende, ony óltirip tynatyndaı bolatyny da ras. Bul arada kóptegen sebepter túıisken-di: Mıtányń basyna túsken baqytsyzdyqqa jany kúızelgen ol endi ózine qaıta oralǵan Ivan Fedorovıchti beıne bir qutqarýshysyndaı kórip, oǵan jabysa ketken Katerına Ivanovna ózin jábirlegendeı, qorlaǵandaı, kemsitkendeı bolyp júrgen. Osyndaı sátte ony buryn da jan-tánimen súıgen — o, ol muny bek jaqsy biletin, — parasaty men jan sezimin ózinen árqashan joǵary qoıǵan jigit oǵan qaıta orala qalǵan edi. Biraq salmaqty qyz, súıgen jigitiniń Karamazovtarǵa tán ojar qumarlyǵymen ony eltip-eritken áserine qaramastan, túgeldeı onyń yrqynda ketip, ózin qurbandyq etken joq-ty. Sonymen qabat ol Mıtáǵa opasyzdyq jasaǵanyna ishteı udaıy opynyp, Ivanmen kórisip qalǵan ashýly sátterde (mundaı sátter óte kóp-ti) muny oǵan aıtyp ta salatyn. Aleshamen áńgimesinde Ivan Fedorovıch: "Bir jalǵandyq ekinshi jalǵandyqty balalatyp jatyr" degende osyny aıtqan. Bul arada, árıne, jalǵandyq shynynda da kóp edi. Ivan Fedorovıchti bárinen de osy kóbirek qıtyqtyrǵan... biraq munyń bári keıinnen bolǵan-dy. Qysqasy, ol birazǵa deıin Smerdákovty umytyp ketken. Alaıda oǵan alǵash ret barǵannan keıin eki juma ótkesin, baıaǵy bir tańǵalarlyq oılar, burynǵydaı, ony taǵy da azaptaı bastaǵan. Onyń myna bir saýaldardy ózine-ózi qaıta-qaıta qoıa bergenin aıtsaq ta jetkilikti: sonda, sońǵy túni, Fedor Pavlovıchtiń úıinde, óziniń júreri aldynda, urysha, mysyq tabandap baspaldaqqa baryp, tómende ákemniń ne istep jatqanyna ne úshin qulaq saldym? Keıinnen osyny janym túrshige eske túsirýimniń sebebi ne, sonsoń, kelesi kúni tańerteń kele jatyp kenet eldi saǵynyp, al Máskeýge kire bergende ózime: "Men ońbaǵanmyn ǵoı!" — dep aıtqanym nelikten? Bul oılardyń ony bılep alǵany sondaı! — bir kúni ol janymdy jegen kúdik-kúmánniń áserinen sirá, tipti Katerına Ivanovnany da umytýǵa baqul bolarmyn dep te oılaǵan. Dál osy oıdyń qushaǵynda kele jatqanynda ol kóshede Aleshany kezdestirgen Ivan Fedorovıch ony toqtatyp, kenet bir suraq qoıǵan.

— Seniń esińde me, bir kúni tústen keıin Dmıtrıı úıge elire kirip kelip ákemdi sabap tastady ǵoı, sodan keıin men aýlada saǵan: "tilek tileý haqyn" ózimde qaldyramyn degen edim, — aıtshy, sonda sen meni ákemniń elimin tileıdi eken ǵoı dep oılap qalǵan joqsyń ba?

— Oıladym, — dedi Alesha baıaý únmen..

— Shyndyǵynda, solaı bolǵan da, bul arada mı ashytatyn dáneńe joq. Biraq sen onda meni "bir jalmaýyzdyń ekinshi jalmaýyzdy jep tynýyn" da tileıdi, ıakı naq Dmıtrııdiń ákemdi óltirýine jáne de tezirek óltirýine qushtar... buǵan tipti ózi de járdemdesýge teris qaramas dep oılaǵan joqsyń ba?

Sál qýaryp ketken Alesha aǵasynyń kózine únsiz qarady.

— Aıtsańshy! — dep aıqaılap jiberdi Ivan. — Men sonda seniń ne oılaǵanyńdy bilýge qumarmyn. Meniń bilýim kerek; shyndyqty, shyndyqty estýge tıispin! — Aleshaǵa kúni buryn ashý-yzamen qaraǵan ol aýyr kúrsindi.

— Ǵapý et, maǵan sonda da osy oı kelgen, — dep kúbirlegen soń Alesha "jýyp-shaıatyndaı" birde-bir sóz aıtpastan únsiz qaldy.

— Rahmet! — dep dúńk etken Ivan inisin tastap, óz jónimen kete bardy. Sodan beri Alesha aǵasynyń odan irgesin birjola alysqa salyp, tipti ony jek kóre bastaǵanyn sezgen de, keıinnen ózi de oǵan barýdy qoıǵan edi. Biraq Ivan Fedorovıch onymen sol kezdesýden keıin ile-shala, óziniń úıine de soqpastan, kenet taǵy da Smerdákovqa barmaqshy bolǵan-dy.

VII

SMERDÁKOVPEN EKİNSHİ JOLYǴÝ

Smerdákov bul kezde aýrýhanadan shyqqan bolatyn. Ivan Fedorovıch onyń jańa páterin: osynaý ortasynda senegi bar, eki bólmeli, qısaıǵan kishkentaı aǵash úıde turatynyn biletin. Bir jaǵynda sheshesimen birge Mará Kondratevna, ekinshisi jaǵynda Smerdákov jalǵyz ózi turatyn. Bul úıde Smerdákov jaı turyp jatyr ma, álde páter aqy tólep tura ma — muny bir qudaıdan basqa eshkim bilmeıtin. Keıinnen jurt ol sol úıge kúıeý bala bolǵaly júrgendikten tegin turǵan bolatyn dep joramaldaǵan-dy. Sheshesi men qyzy ony óte qurmettep, oǵan ózderimen salystyrǵanda, asa mártebeli adam dep qaraǵan. Tyqylǵa esik ashylǵannan keıin Ivan Fedorovıch senekke kirgen soń, Mará Kondratevnanyń megzeýi boıynsha, týra sol qaptaldaǵy Smerdákovtyń "tórgi úıine" kirgen edi. Bólmedegi oımyshtalǵan qyshpen qaptalǵan peshten jylý lypyp tur. Qabyrǵanyń kegiljim túsqaǵazy kóz tartady, biraq alym-julym eken, jyrtyq-jaryqshaqtardyń syrtynda qujynaǵan qyzyl taraqandardyń damylsyz sybdyry estiledi. Úıdiń ishi jupyny: eki qabyrǵada eki sáki, ústel janynda eki oryndyq tur, basqa dáneńe de joq. Jaı taqtaı ústel bolsa da, onyń ústine qyzǵylt iri kesteli dastarqan jaýyp qoıypty. Kishkentaı eki terezeniń aldynda bir-birden qazoty gúli otyrǵyzylǵan qumyra kórinedi. Buryshtaǵy kıotta1 ıkona. Ústel ústinde búıiri maıysqan shaǵyn jez samaýyr jáne eki sháshkesimen botnas tur. Biraq Smerdákov shaıyn iship bolsa kerek, samaýyrdyń yzyńy estilmeıdi... Ol ústel basynda dápterge úńilip, qalamymen birdeńeni shımaılap otyr eken. Aldynda sıasaýyt, onyń janynda balaýyz shyraǵymen alasa shoıyn shamdal tur. Smerdákovty kórgende Ivan Fedorovıch onyń aýrýynan qulan-taza jazylǵanyn birden-aq ańǵardy. Betiniń óńi kirip, qońaıyp qalypty, aıdaryn úrpıtip qarsy tarap, samaı shashyn buzaý jalaǵandaı ǵyp jatqyzyp qoıǵan. Murynǵa kózildirik qondyryp alypty. Smerdákovtyń myna sıqyn kórgende, buryn onyń mundaı ádetin baıqamaǵan Ivan Fedorovıchtiń tipti jyny ustap ketti: "Kózildirik taǵyp áldeqandaı bolýyn myna maqulyqtyń!" Smerdákov basyn enjar kóterip, oǵan kózildiriginiń astynan tesireıe qarady; sonsoń ol aqyryn kózildirigin alyp, ornynan kóterile berdi, biraq onsha qoshemet kórsetpeı, tipti yńyrana qımyldap, ádeptilik saqtamaýǵa bolmaǵandyqtan ǵana sozyla kóterilgen edi. Munyń bári Ivannyń oıyna sap ete qalǵan da, ol bárin birden ańǵarǵan, eń bastysy — Smerdákovtyń: "Mynaý taǵy neǵyp júr, ana joly barlyǵyna kelisip edik qoı, endi ne kerek buǵan?" — dep turǵandaı, óte ashýly, jaqtyrmaǵan, tipti menmensigen kózqarasyn seze qoıǵan. Ivan Fedorovıch ózin-ózi zorǵa ustady:

— Úıiń tymyrsyq qoı, — dedi ol túregep turǵan kúıi, páltesiniń túımelerin aǵytyp jatyp.

— Sheshinińiz, — dedi syzdana sóılegen Smerdákov.

Ivan Fedorovıch páltesin sheship sákiniń ústine qoıdy da, dirildegen qolymen oryndyqty ústelge tez jyljytyp qoıyp otyrdy. Smerdákov óziniń sákisine odan buryn otyryp úlgirgen.

— Birinshiden, ekeýmiz ǵanamyz ba? — dep surady Ivan Fedorovıch qatqyl únmen shapshań sóılep. — Bizdiń sózimizdi ana jaqtaǵylar estimeı me?

— Eshkim eshteńe de estimeıdi. Ózińiz kórdińiz ǵoı: arada aýyz úı bar.

— Sen, shyraq, maǵan mynany aıtshy: aýrýhanada jatqanyńda saǵan barǵanymda, men dál keteıin dep turǵanda: eger sen meniń qoıanshyǵym ustaǵansyp ótirik aýyra alatynymdy tisińnen shyǵarmasań, onda men de ekeýmizdiń qaqpa aldyndaǵy áńgimemizdi tergeýshige túgel jaıyp salmaıyn dep nege byljyradyń? Túgeliń— ne degen sóz? Onda sen maǵan ne demekshi boldyń? Bul ne, qoqan-loqqyń ba? Nemene, onda men senimen sóz baılasyp pa edim, men senen qorqam ba?

Eshqandaı tuspal, jumbaqty qalamaıtynyn, ne de bolsa ashyǵynan ketkendi qalaıtynyn qasaqana anyq sezdirgisi kelgen Ivan Fedorovıch býyrqanyp sóılegen. Smerdákovtyń janarynan ashýdyń oty jalt etip, sol kózi qypylyqtaı qalǵan edi; sóıtip ol, ádettegisinshe ustamdy, bir qalypty kúıi, dereý jaýap bergen: "Ashyǵynan ketkendi qalasań, men de saǵan ashyq aıtaıyn" degendeı edi.

— Onda meniń sizge aıtpaqshy bolǵan jáne sizge aıtqan oıym mynaý bolatyn: siz týǵan ákeńizdiń opat bolǵaly turǵanyn kúni buryn bilseńiz de, ony ólimge qıǵan edińiz, al men keıin jurt sizdiń osy pıǵylyńyz jóninde, múmkin, tipti odan basqa birdeńe jóninde de teris pikirde bolmasyn dep oılaǵanmyn — onda meniń bastyqtarǵa dabyra etpeýge ýáde bergen nársem osy-tuǵyn.

Smerdákov ózin-ózi tizgindep, salmaqpen sóılegenmen, onyń daýsynan qataldyǵy men qaısarlyǵy, zili men zirkili aralas birdeńe anyq sezilgen. Ol kózimen iship-jep tesireıe qaraǵanda, Ivan Fedorovıchtiń alǵashta tipti kózi buldyrap ketken edi:

— Qalaı? Ne? Seniń esiń durys pa ózi?

— Meniń esim ábden durys.

— Onda men ony óltirmekshi ekenin qaıdan bilem? — dep, aqyry, aıqaılap jibergen Ivan Fedorovıch judyryǵymen ústeldi qoıyp qaldy. — "Odan basqa birdeńe jóninde de" dep neni tuspaldadyń? Aıt káne, ońbaǵan!

Smerdákov úndemesten, Ivan Fedorovıchke burynǵysynsha bedireıe qarap, ony bastan-aıaq shola berdi.

12— Aıtamysyń, joq pa, jeksuryn sumyraı, "basqa birdeńe" degeniń ne seniń? — dep zirkildedi Ivan Fedorovıch.

— "Basqa birdeńeniń" ne ekeni meniń jańa ǵana esime túskeni: ákeńizdiń ólimine onda siz ózińiz de óte tilektes bolǵan shyǵarsyz deımin.

Ivan Fedorovıch atyp turyp, onyń ıyǵynan judyryǵymen pármendete qoıyp jiberip edi, anaý qabyrǵaǵa qaraı shaıqalaqtap qaldy. Smerdákovtyń betin jas jýyp ketti, sosyn ol: "Myrzaekesi-aý, álsiz kisige judyryq jumsaý uıat emes pe?" — dep mińgirlegennen keıin sińbirik qatqan torkóz, kókshil shúberek oramalymen kózin basa qoıyp, qorsyldap jylaı bastady. Osylaı bir mınýtteı ýaqyt ótti.

— Jeter! Toqtat qorsyldaǵanyńdy! — dedi, aqyr sońynda, óktem sóılegen Ivan Fedorovıch, oryndyqqa qaıta otyryp jatyp. — Meniń de shydamymnyń shegi bar!

Smerdákov kir-kir shúberegin kózinen aldy. Onyń tyrjıǵan betiniń árbir syzyǵynan ilkidegi kórgen jábiri sezilip turdy.

— Sonymen, sen ońbaǵan, onda meni Dmıtrıımen birlesip, ákemdi óltirmekshi dep oılaǵanyń ba?

— Onda sizdiń ishińizde qandaı oı baryn men qaıdan bileıin, — dedi Smerdákov renishti únmen. — Sol sebepti osy bir turǵydan tamyryńyzdy basyp kóreıinshi dep, sizdi qaqpadan kire bergenińizde toqtatqan edim.

— Meniń tamyrymdy basyp kórgende qaıtpekshi ediń? Bul ne?

— Mine, naq myna bir jaǵdaıdy anyqtaý úshin: ákeńizdiń tezirek ólgenin sizdiń tileıtin-tilemeıtinińizdi bilgim kelip edi.

Ivan Fedorovıchti bárinen de góri yzalandyrǵany Smerdákovtyń osynaý ospadarsyz áýennen áste taıǵysy kelmegendigi boldy.

— Ony óltirgen myna sensiń! — dedi daýsy qatty shyqqan ol bir kezde.

Smerdákov kekete myrs etti.

— Ony óltirgen men emes, muny siz ózińiz de bek jaqsy bilesiz. Aqyldy adamǵa bul jaıynda endi sóz qylatyn da reti joq shyǵar dep oılasam.

— Biraq nelikten, nelikten ǵana sen onda maǵan sondaı kúdik týǵyzdyń?

— Ózińiz bilesiz, tek qorqynyshtan ǵana. Óıtkeni onda men záre-qutym qashqandyqtan jurttyń bárine kúdiktenetin múshkil halge túsken edim. Sizdi de synap kórmekshi bolǵanym sondyqtan, eger sizdiń tilegińiz aǵańyzdyń nıetimen bir jerden shyqsa, onda bul istiń bitkeni, sóıtip, eki arada shybyn óledi demekshi, men de qurıtyn shyǵarmyn dep oıladym.

— Áı, sen budan eki juma buryn basqasha aıtyp ediń ǵoı.

— Aýrýhanada jatqanymda sizben sóıleskende de aıtpaǵym osy-dy, biraq, siz muny artyq sózsiz-aq túsiner, óte aqyldy kisi bolǵandyqtan, ashyq áńgimeni qalamaǵan shyǵar dep oılaǵan edim.

— Sózin qarashy! Biraq sen bultalaqtatpaı jaýap ber, estımisiń: seniń sumpaıy kókeıińde men ózimdi masqaralaıtyn mundaı sumdyq kúdikti naq qalaı jáne naq qandaı qylyǵymmen týǵyzdym eken?

— Óltirýge me — joq, muny siz ózińiz áste isteı almas edińiz, bul tipti oıyńyzǵa da kelmegen shyǵar, al eger ony basqa bireý óltirse — munyń jóni bir basqa, sizdiń muny tilegenińiz kúmánsyz.

— Asyqpaı-saspaı, salmaqtap sóıleýin qara mynanyń! Sen ne dep ottap tursyń ózi, ákeme ólim tileıtin meni ne qara basypty?

— Qara basatyn ne bar? Onyń sizderge mura bop qalatyn baılyǵy she? — dep Smerdákov zilmen jáne tipti bir túrli kekete ilip áketti. — Onda aǵaıyndy úsheýiniń árqaısyna keminde qyryq myńnan kelmeı me, tipti odan kóbirek bolýy da múmkin, al eger onda Fedor Pavlovıch álgi anaý Agrafena Aleksandrovna hanymǵa úılense, onda ol nekesi qıylǵasyn-aq barlyq kapıtaldy dereý óziniń atyna kóshiretin edi, óıtkeni ol sonshalyqty aqylsyz áıel emes, mine sonda úsheýińe ákelerińnen eki sólkebaı da buıyrmas edi. Al onda neke qıarǵa kep qalyp pa edi? Qyldaı ǵana qalǵan-dy: suńǵyla hanym tek shynashaǵymen mine bylaı belgi berse-aq boldy, shalyń tili salaqtap onyń sońynan shirkeýge júgire jónelýge daıyn bolatyn.

Ivan Fedorovıch ózin-ózi amalsyzdan ustap qaldy.

— Maqul, — dedi ol aqyrynda, — óziń kórdiń mine, men ornymnan atyp turyp, saǵan qol kótergen joqpyn, seni óltirgen joqpyn. Aıta berýińe bolady aıtatynyńdy: demek, senińshe, men Dmıtrııdi sondaı bir sumdyqqa ıtermelep, birdeńeden úmittengenmin ǵoı, tegi?

— Úmittenbeseńiz óıtesiz be, árıne, úmittendińiz, eger ol ákesin óltirýge barsa, onda barlyq aqsúıektik quqyqtary men sheninen ada bolyp, ózine tıetin enshiden de qudań qaǵyp, tesken taý aıdalmaı ma. Onda onyń enshisi inińiz Alekseı Fedorovıch ekeýińe qalady, birdeı ǵyp bólip alasyzdar, demek, bul árqaısyńa qyryq myńnan emes, endi alpys myńnan keledi degen sóz. Endeshe, sizdiń onda Dmıtrıı Fedorovıchke bir úmit artqanyńyzda kúmán joq!

— Qap, mynanyń qorlyǵyn-aı! Tyńdaǵyn, ońbaǵan: eger onda men bireý-mireýge úmit artsam, árıne, tek saǵan ǵana úmit artar edim, biraq áste Dmıtrııge emes; ant etýge barmyn, onda men bir sumdyqty oılap júr me dep naq senen seziktengenmin... onda... meniń ondaǵy áserim áli esimde!

— Onda sizdi men jóninde de sondaı pikirde bolar dep bir mınýtke oılap qalǵanym ras, — dep Smerdákov kekesinmen yrjıa kúldi, — demek, onda siz meniń aldymda ózińizdi onan beter áshkerelegen bolatynsyz, óıtkeni eger meniń bir jamandyqty kúte tura ketip qalsańyz, onda bul: ákemdi óltirseń óltire ber, men saǵan bóget jasamaımyn degenmen teń emes pe.

— Myna sumyraı ne deıdi? Sen tap solaı uqtyń ba?

— Bári álgi Chermashnásy qurǵyrdan bastaldy ǵoı. Aıasańshy! Ákeńizdiń Chermashnáǵa baryp kel dep qolqalaǵanyna qulaq qoımastan, Máskeýge júrýge daıyndaldyńyz! Sodan keıin men aqymaqtyń jalǵyz ǵana sózine bola kenetten kelise kettińiz! Sol Chermashnáǵa barýǵa kelisetin ne bar edi! Demek, meniń bir sózim úshin, Máskeýge ketpeı, Chermashnáǵa barsańyz, bul sizdiń menen birdeńege úmitti bolǵandyǵyńyzdyń belgisi emes pe.

— Joq, qudaı aqy, joq! — dep qarǵandy yzadan tisin shyqyrlatqan Ivan.

— Qalaısha joq? Qaıta, sondaǵy aıtqan sózim úshin sizdiń — qalaı degenmen ákeńizdiń bel balasysyz ǵoı — meni jelkemnen alyp bólimshege súıreýińiz, dúrelep alýyńyz kerek edi... tym bolmasa, sol arada tumsyqtan bir salyp jiberseńiz de artyq emes-ti, al siz, ǵapý etińiz, qaıta, eshbir qabaq ta shytpastan, men aqymaqtyń tilin alyp, munyń eshbir jóni bolmasa da, Chermashnáǵa kettińiz, sizdiń onan da ákeńizdiń janyn saqtap úıde bolýyńyz kerek edi ǵoı... Osydan keıin men qalaı oılamaqpyn?

Ivan qabaǵyn túıip, dirildegen qalpy judyryǵymen tizesine súıenip otyryp qalǵan edi.

— Iá, sonda seniń murnyńdy bet qylmaǵanym ókinishti-aq, — dedi ol bir kezde kúıinishpen myrs etip. — Onda seni bólimshege súıreleýdiń jóni bolmady: maǵan kim senedi jáne ne demekpin al tumsyqtan bir qasqaıtý... ýh, esime túspegenin qarasańshy; judyryq jumsaýǵa tyıym salynǵanmen, bir ret aýzyńdy qan jalatýym qajet-aq edi.

Smerdákov oǵan qyby qanǵan kisishe qarady.

— Jaıshylyqta, — dedi ol bir kezderde Fedor Pavlovıchtiń ústeline baryp, Grıgorıı Vasılevıchpen din jaıynda talasyp, ony kelemejdegendeı bilgishsip, menmensigen áýenmen, — kúndelikti ómirde judyryq jumsaýǵa osy zamanda zań júzinde shynynda da tyıym salynǵan, sóıtip bári uryp-soǵýdan qalǵan, alaıda, tótenshe jaǵdaıda, biz túgil, kúlli álemde, tipti naǵyz tolyq fransýz respýblıkasy bolsa da meıli, sonaý Adam ata men Haýa ana dáýirindegideı, báribir urmaı-soqpaı qoımaıdy, bul eshqashan da tyıylmaıtyn shyǵar deımin, al siz sondaı tótenshe jaǵdaıda da qol kótere almadyńyz.

— Sen, nemene, fransýzsha sóıleýge úırenip júrsiń be? — dep Ivan ıegimen ústel ústinde jatqan dápterdi nusqady.

— Onyń ne sókettigi bar, úırensem bilimimdi molyqtyrýǵa septigi tıedi, sosyn, kim biledi, bir zamanda Eýropanyń sol yrys daryǵan elderine barýym da múmkin ǵoı.

— Áı, jaýyz, — dedi kózi shatynap, tula boıy dirildep ketken Ivan, — seńiń maǵan qoıatyn men eshbir qoryqpaımyn, meni qalaı kórsetseń de meıliń, al eger men qazir seni ólimshi ǵyp tepkilemesem, munyń bir ǵana sebebi bar: osy qylmys seniń qolyńnan keldi me dep kúdiktene beremin jáne bul úshin seni sotqa tartqyzbaı qoımaımyn. Men seni áshkereleımin áli!

— Al menińshe, úndemegenińiz jón. Eshbir aıybym bolmasa, maǵan ne qyla alasyz, sizge kim senedi? Al eger birdeńe dep byqsyta bastasańyz, men de bárin jaıyp salamyn, meniń de ózimdi aqtaýym kerek qoı?

— Sen, nemene, meni qorqady dep oılaımysyń?

— Sizge osy aıtqanymnyń bárine, meıli, sotta senbese senbeı-aq qoısyn, onyń esesine bylaıǵy jurt ılanyp qalady, sóıtip siz masqara bolasyz.

— Bul ne, taǵy da: "Aqyldy adammen áńgimelesken qandaı ǵanıbet" degeniń be, a? — dep Ivan tisin shyqyrlatty.

— Siz dál ústinen tústińiz. Endeshe, burynǵysha aqyldy bolyńyz.

Ivan Fedorovıch túregelip, yzaǵa býlyqqan kúıi, páltesin kıdi de, Smerdákovqa jaýap qaıyrmastan, tipti oǵan burylyp ta qaramastan, tez shyǵyp ketti, keshki taza aýa ony sergitip jibergen edi. Aı jaryq bolatyn. Shym-shytyryq bop shatasqan neshe túrli sumdyq oılar men túıtkil-túısikter onyń zyǵyrdanyn qaınatyp barady. "Qazir baryp, Smerdákovty kórsetse qaıtedi? — Alaıda, barǵanda ne demek: qalaı bolǵanda da ol kinály emes qoı. Ol, qaıta, meniń ózimdi aıyptap júrer. Shynynda da, sonda men Chermashnáǵa nege bardym? Ne úshin, nege bardym? — dep Ivan Fedorovıch ózinen-ózi qaıta-qaıta surady. — Iá, men, árıne, birdeńeni kúttim, oniki durys..." Sońǵy túni ákesiniń úıinde baspaldaqta turyp, onyń bólmesine óziniń qalaı qulaq túrgeni mine júzinshi ret esine túsken shyǵar, biraq bul joly onyń qapalanǵany sondaı, bireý búıirden túırep alǵandaı, kilt toqtaı qalǵan: "Iá, onda men osyny kútkenmin, bul ras! Meniń tilegenim naq onyń ólimi bolatyn! Áıtse de, bul qalaı, sonda ákemniń ólimin shyn tilegenim be?.. Smerdákovty óltirý kerek!.. Eger Smerdákovty óltire almasam, onda maǵan jer basyp júrýdiń de keregi joq!.." Ivan Fedorovıch onda úıine soqpastan, týra Katerına Ivanovnaǵa baryp, óziniń syqpytymen ony jaman shoshytqan-dy: ol esinen adasqan kisi sekildi kóringen. Ivan Fedorovıch oǵan Smerdákovpen bolǵan áńgimeni bastan-aıaq, búge-shigesine deıin baıandap bergen. Katerına Ivanovnanyń basalqasyna qaramastan, ol ashýyn basa almaı, bólmede ersili-qarsyly sendele bergen, sózi úzdik-sozdyq, tańǵalarlyq edi. Aqyry, ol qolyn ústelge shyntaqtap qoıyp, jaǵyn taıanyp otyrǵan kúıi myna bir túsiniksiz naqyldy aıtqan:

— Eger ony óltirgen Dmıtrıı emes, Smerdákov bolsa, onda meniń onymen tilektes bolǵanym, óıtkeni ony ıtermelegen men. Biraq ıtermeledim be, joq pa — muny áli bilmeımin. Al eger Smerdákov óltirmeı, Dmıtrıı óltirgen bolyp shyqsa, onda, árıne, meniń de kisi óltirýshi bolǵanym.

Ony tyńdap bolǵan soń, ornynan úndemeı túregelgen Katerına Ivanovna óziniń jazý ústeline baryp, ústindegi qobdıshany ashyp, ishinen bir qaǵazdy alyp, Ivannyń aldyna qoıdy. Bul Ivan Fedorovıch keıin Aleshaǵa ákesin Dmıtrııdiń óltirgenin "kúmánsiz dáleldeıdi" degen qaǵaz edi. Ol Mıtányń mas kúıi Katerına Ivanovnaǵa jazǵan haty bolatyn, ony ol Katerına Ivanovnanyń úıindegi kıkiljińnen keıin — Grýshenka Katerına Ivanovnany qorlaǵan oqıǵadan keıin — monastyrǵa qaıtyp bara jatqan Aleshany kezdestirgen keshte jazǵan-dy. Onda, Aleshamen ajyrasqannan keıin, Mıtá Grýshenkaǵa jetýge asyqqan; ony kórgen-kórmegeni belgisiz, alaıda qarańǵy túse "Astanalyq shahar" traktırinen bir-aq shyǵyp, ýdaı mas bolǵansha ishkeni anyq. Mas kúıi qalam men qaǵaz surap alyp, keıin ózine bále bolyp jabysatyn hatty jazǵan. Bul — ashý ústinde jazylǵan, myljyń, bas-aıaqsyz birdeńe-di, naq "mastyń shatpaǵy-dy". Mas adam, úıine kelgen soń, ilkide ǵana ony bir sappastyń ólerdeı qorlaǵanyn, onyń qandaı ońbaǵan, al óziniń qandaı ádepti ekenin, ol sumyraıǵa sybaǵasyn bermeı qoımaıtynyn — osynyń bárin shubyrtyp, jón-jobasyz, eleýrep, judyryǵymen ústeldi qoıǵylap, kózinen masań sorasy sorǵalap aıtpaı ma, bul hat ta sol sekildi. Traktırde oǵan syrt jaǵy bireýmen esep aıyrysýǵa paıdalanylǵan kádimgi sapasy tómen, bir japyraq kir-kir qaǵazdy bergen-di. Mas adamnyń aǵyl-tegil myljyńyna, tegi, oryn jetpese kerek, sondyqtan Mıtá ashyq jerdiń bárine toltyrǵannan keıin hatynyń sońǵy joldaryn tipti burynǵy sózderdiń ústinen qıǵashtap jazypty. Hattyń mazmuny mine mynadaı: "Taǵdyrymnyń ıesi, Katá! Erteń aqsha taýyp alamyn da, seniń úsh myń somyńdy qaıtaramyn, sonan soń qosh bol — adýyndy áıel, biraq sonymen birge ózimniń mahabbatym, sen de qosh aman bol! Bárin osymen támamdaıyq! Erteń bireýlerden surap kóremin, al eger taba almasam, saǵan ant etemin, ákemniń úıine baryp, onyń basyn jaryp, jastyǵynyń astynda tyǵýly jatqan aqshany alamyn, tek oǵan deıin Ivan ketse eken. Tesken taý aıdalsam da meıli, aqshańdy qaıtaramyn. Al óziń qosh aman bolǵaısyń. Saǵan basymdy ıip taǵzym etemin, óıtkeni seniń aldynda men naǵyz aramzamyn. Keshir meni. Joq, keshirmegeniń jaqsy: maǵan da, saǵan da jeńilirek bolady! Seniń mahabbatyńnan da katorgaǵa aıdalǵanym artyq, óıtkeni men basqa áıeldi súıemin, onyń qadir-qasıetine meniń búgin ǵana kózim jetti, endeshe sen meni qalaı keshirmeksiń? Ózimdi tonap alǵan kázzápti óltirip tynamyn! Eshqaısyńdy kórmeý, bilmeý úshin senderdiń bárińnen Shyǵysqa ketip qaramdy óshiremin. Anaý áıeldi de kórgim kelmeıdi, óıtkeni meniń azaptaýshym jalǵyz sen ǵana emes, meni ol da azapqa salady. Qosh bol!

P.S. Qarǵys aıtyp otyrsam da, seni qurmet tutam! Keýdemnen birdeńeniń úni estiledi. Qalyp qoıǵan jalǵyz ishek dyńyldaıtyndaı. Onan da júregimniń qars aırylǵany artyq edi ǵoı! Áýeli qalaı degenmen anaý tóbetti óltiremin de, sonsoń ózimdi joq qylamyn. Úsh myńdy qolynan bermese, jolynan alamyn da, saǵan laqtyramyn. Seniń aldynda aramza bolsam da, ury bolmaıyn! Úsh myń somyńdy alasyń. Kári tóbettiń tósegi astynda qyzǵylt lentamen býýly jatyr. Men ury emespin, biraq ózimdi tonaýshyny óltirmeı qoımaımyn. Katá, jerkene qarama: Dmıtrıı ury emes, ol kisi óltirýshi! Ol ákesin óltirdi, sóıtip seniń tákapparlyǵyńa qor bolmaıyn dep ózin-ózi qurtty. Ol muny seniń mahabbatyńnan qoryqqasyn istedi.

PPS. Seniń aıaǵyńnan súıemin, qosh bol!

PP.SS. Katá, bireýlerdiń aqsha berýin tile qudaıdan. Onda meniń qolym qan bolmaıdy, al bermese — onda qanǵa boıalady! Óltirseńshi meni!

Seniń qulyń ári dushpanyń D. KARAMAZOV".

"Qaǵazdy" oqyp shyqqasyn Ivannyń kózi jetti. Demek, Smerdákov emes, óz aǵasy óltirgen. Al Smerdákov óltirmese, onda Ivannyń da óltirmegeni. Bul hat onyń kóz aldynda kenetten aıdan anyq maǵynaǵa ıe bolyp shyǵa kelgen edi. Endi ol Mıtányn aıyptylyǵyna eshqandaı kúmán keltire almaıtyn bolǵan. Aıtqandaıyn, Mıtányń Smerdákovpen sóz baılasyp óltirýi múmkin ǵoı degen kúdik eshqashan Ivannyń qaperine de kirmegen, onyń ústine bul aıǵaqtarmen de úılespeıtin. Ivannyń kóńili birjola ornyqqan edi. Erteńine tańerteń ol Smerdákovty jáne onyń kekesindi kúlkisin jaı jerkene esine alǵan da qoıǵan. Birneshe kúnnen keıin ol Smerdákovtyń kúdigine óziniń sonshama nege qapa bolǵanyna tipti tańǵalǵan. Ivan ony sol jek kórgen kúıi birjola umytýǵa uıǵarǵan. Osylaı bir aı ótken-di. Smerdákov aýyr naýqas eken, jyndanýǵa aınalypty degendi birer márte qulaǵy shalǵany bolmasa, Ivan Smerdákov jóninde eshkimnen suramaıtyn bolǵan. Birde jas dáriger Varvınskııdiń: "Ol jyndanady", — degeni ǵana esinde qalǵan. Osy aıdyń sońǵy jumasynda Ivannyń ózi de haliniń óte nasharlaǵanyn sezgen edi. Dál sot bolardyń aldynda Katerına Ivanovna Máskeýden aldyrǵan dárigermen aqyldasýǵa da barǵan. Dál osy kezde Katerına Ivanovna ekeýiniń qarym-qatynasy da tym ýshyǵyp ketken-di. Olar bir birine ǵashyq eki qas dushpan ispettes bolǵan. Katerına Ivanovnanyń kenetten, Mıtáǵa qaıta-qaıta qushtarlana oralýy Ivandy ábden yzalandyryp bitken. Bir ǵajaby, biz baıandap ótken Katerına Ivanovnanyń úıindegi sońǵy oqıǵaǵa deıin — onda Alesha Mıtádan kele jatyp sonda soqqan-dy — ol, Ivan, bir aı boıy bir ret te Mıtány kinálaǵan kúdik estimegen; Katerına Ivanovnanyń Mıtáǵa "aınalsoqtaı" bergendigine jáne Ivannyń muny jaqtyrmaǵandyǵyna qaramastan, osylaı bolǵan edi. Taǵy bir qyzyǵy, Mıtány kúnnen-kúnge onan beter jek kóre bastaǵanyn sezgende, ol aǵasyn Katányń oǵan "aınalsoqtaı" bergeni úshin emes, al onyń óz ákesin ózi óltirgeni úshin jek kóretindigin túsingen! Muny tolyq sezip, moıyndaǵan. Degenmen, Ivan sot bolardan on kún buryn Mıtámen jolyǵyp, oǵan qashyp ketýdiń josparyn aıtqan; bul jospar, tegi, kópten oılastyrylsa kerek. Bul arada, ony mundaı qareketke ıtermelegen basty sebepten basqa, taǵy bir gáp bartuǵyn: Smerdákovtyń oǵan, Ivanǵa, bar aıyptyń Dmıtrııge aýǵany tıimdi, óıtkeni ákeden qalǵan murany bólgende Alesha ekeýine tıetin enshi qyryq myńnan alpys myńǵa deıin ósedi-mis degen sózderi onyń júregine shóńgedeı qadalyp turyp alǵan edi. Sondyqtan ol Mıtány qashyryp jiberýge óz tarapynan otyz myńdy táýekel etýge uıǵarǵan bolatyn. Anada Mıtádan qaıtyp kele jatqanynda ol jaman jabyrqap, qatty qysylǵan edi, onyń ózinen-ózi: "Bul ishteı meniń de tap sondaı kisi óltirýshi bolǵandyǵymnan emes pe eken?" — dep suraǵysy kelgen. Ony alystan qarmap, janyn jep bara jatqan birdeńe qınaǵan. Eń bastysy, osy bir aı boıy tákappar basy sumdyq azapqa túsken, degenmen bul jaıynda keıinnen... Aleshamen sóıleskesin páterine kelip, esiktiń qońyraýynan ustaı berip, aıaq astynan Smerdákovqa barǵysy kelgende, Ivan Fedorovıch kenet kókiregin kernegen alabóten ashý-yzanyń yrqynda bolatyn. Katerına Ivanovnanyń álginde ǵana oǵan Aleshanyń kózinshe aıtqany esine túse ketti. "Ony óltirgen sol (ıakı Mıtá) dep sendirgen sensiń, tek qana sensiń!" Osy sózder oıyna oralǵanda Ivan tipti sileıip turyp qaldy: ol shaldy Mıtá óltirdi dep Katerına Ivanovnany esh ýaqytta sendirgen emes, qaıta, Smerdákovqa baryp kelgennen keıin ol Katerına Ivanovnanyń aldynda ózine-ózi kúdiktene bastaǵan. Onda, kerisinshe, buǵan "qaǵazyn" jaıyp salyp, Dmıtrııdiń aıypty ekendigin dáleldegen onyń ózi bolatyn! Endi kelip: "Smerdákovqa ózim de barǵanmyn!" — dep kekireıdi. Qashan bardy eken? Ivan bul jaıynda túk bilmeıtin edi. Demek, ol Mıtányń aıyptylyǵyna onsha senimdi bolmaǵany ǵoı! Oǵan Smerdákov ne deýi múmkin? Ol Katerına Ivanovnaǵa naq ne dedi eken? Ivannyń júreginde býyrqanǵan ashýdyń oty lap etken edi. Osydan jarty saǵat buryn onyń bul sózderin neǵyp eleń qylmaǵanyna, oǵan sol arada nege dúrse qoıa bermegenine endi ózi de túsinbegen. Ivan qońyraýdy tastaı berip, Smerdákovqa jetkenshe asyqty. "Bul joly joqtaýyn bir-aq asyrarym múmkin", — dep oılady Ivan kele jatyp.

VIII

SMERDÁKOVPEN ÚSHİNSHİ JÁNE EŃ SOŃǴY JOLYǴÝ

Orta jolda azandaǵy úskirik, qurǵaq jel qaıta kóterilip, usaq, qalyń, qurǵaq qar qyrbyqtaı bastady. Qurǵaq qar jerge jata qalmaǵan soń, ony jel úıirip áketip, kóp keshikpeı kádimgi aq burqaq bastaldy. Shaharymyzdyń Smerdákov turatyn jaǵynda sham degen múlde joqqa jýyq-ty. Ivan Fedorovıch qarańǵyda, burqasyndy eleń qylmastan, joldy ishteı baǵdarlap kele jatqan. Basy zeńip barady, eki shekesi zirk-zirk etedi. Bilezikten tómen eki qolynyń sińiri tartylatyn sekildi, muny ol sezip keledi. Mará Kondratevnanyń baspanasyna azǵana qalǵanda Ivan Fedorovıch aıaq astynan bir masty kezdestirdi; shoqpyt-shoqpyt shekpen kıgen tápeltek mujyq teńsele basyp, birdeńe dep mińgirlep, balaǵattap keledi, sonsoń, kenet tyıyla qalyp, qarlyqqan masań daýyspen án salǵan bolady:

Vanka ketken Pıterge,

Kútem ony men nege!

Biraq ol osy ekinshi joldan keıin toqtaı qalyp, áldekimdi taǵy da balaǵattaı bastaıdy, sosyn qaıtadan álgi ánge basady. Áli eshteńeni paıymdaı qoımasa da, oǵan sumdyq zyǵyrdany qaınaǵan Ivan Fedorovıchke kenet bir oı keldi. Ol myna mujyqty tóbesinen bir qoıyp, ushyryp túsirer me edi dep qystyqqan. Dál osy sátte ekeýi qatarlasa berip edi, mujyq shaıqalyp ketip, bar salmaǵymen Ivanǵa kelip soqtyqty. Ivan ony qatty ıterip qaldy. Qatqaq jerge kesken tomarsha jalp ete túsken mujyq: O-o! — dep bir yshqyndy da, sulyq jatty. Ivan oǵan bir attap jaqyndady, mujyq etpetinen túsip, eshbir qımylsyz jatyr eken, túk te sezetin emes.

"Sýyqqa ushyp óledi-aý", — dep oılaǵan Ivan osydan keıin Smerdákovtyń úıine qaraı kete bardy.

Esik ashýǵa qolyna shyraq ustap júgirip shyqqan Mará Kondratevna oǵan Pavel Fedorovıch (ıakı Smerdákov) aýyr naýqas bilem, tósek tartyp jatqan joq, biraq beıshara shalyq bolmady ma eken dep qorqamyz, tipti aldyna qoıǵan shaıǵa da ernin tıgizbeı qaıtaryp tastaıdy dep aýyz úıde-aq sybyrlap jatyr.

— Nemene, sonda ol bir buzaqylyq isteı me? — dep surady Ivan Fedorovıch dórekileý únmen.

— Qaıdaǵy buzaqylyq, qaıta, múlde buıyǵy, úndemeıdi, tek siz onymen onsha uzaq sóılespeńiz... — dep ótindi Mará Kondratevna.

Ivan Fedorovıch esikti ashyp, úıge kirdi.

Ótken jolǵydaı, búgin de pesh mazdatyp jaǵylǵan eken, biraq bólmeniń ishinde bolmashy ózgeris baıqalady: eki qabyrǵadaǵy sákilerdiń birin shyǵaryp tastap, onyń ornyna bylǵarymen qaptalǵan eski aǵash dıvan ákep qoıypty. Onyń ústine tósek salynǵan, appaq jastyqtary áli onsha kirlemegen. Smerdákov sol báz-baıaǵy halatymen tósekte otyr. Ústel dıvannyń aldyna ákep qoıylǵandyqtan, bólme múlde tarylyp qalǵan sekildi. Ústeldiń ústinde sary tysty bir kitap jatyr, alaıda Smerdákov ony oqyp otyrǵanǵa uqsamaıdy; tegi, dáneńe istemeı, jaı otyrsa kerek. Ol Ivan Fedorovıchke únsiz, samarqaý ǵana kóz saldy, sirá, onyń bul kelisine eshbir tańyrqamaıtyndaı, bet álpeti múlde ózgerip, qatty júdep, sarǵaıyp ketipti. Kózderi shúńireıip, tómengi qabaǵy kógergen.

— Sen óziń shynynda da aýyryp qalǵannan saýmysyń? — dedi Ivan Fedorovıch. — Men kóp otyrmaımyn, tipti páltemdi de sheshpeımin. Qaıda tize búgeıin?

Ol ústeldiń ekinshi shetinen kelip, oryndyqty jyljytyp qoıyp otyrdy.

— Nege qadala qaldyń, nege úndemeısiń? Meniń bir ǵana saýalym bar: saǵan Katerına Ivanovna hanym keldi me? Senen bir jaýap estimeı ketpeımin, bildiń be.

Birazǵa deıin ún qatpaı, Ivanǵa samarqaý kóz salyp otyrǵan Smerdákov kenet qolyn bir-aq siltep, teris qarady.

— Saǵan ne bolǵan? — dedi Ivan sál shytynyp.

— Eshteńe bolǵan joq.

— Buny qalaı túsinýim kerek?

— Al qaıtesiń, keldi, sizge báribir emes pe. Qoıyńyzshy.

— Joq, qoımaımyn! Aıtsańshy, qashan kelip edi?

— Esimde joq, bilmeımin, — dedi Smerdákov jaratpaǵan pishinmen myrs etip; ol kenet Ivanǵa qaıta burylyp, oǵan oqty kózimen ata qarady.

— Ózińiz de aýrýsyz ǵoı deımin, júdep qalypsyz, óńińiz de buzylyp ketipti, — dedi ol Ivanǵa.

— Meniń densaýlyǵymdy qaıtesiń, onan da saýalyma jaýap ber.

— Kózińiz nege sarǵaıyp ketken, aǵyn qarashy — sap-sary. Nemene, ábden azapqa túsip júrsiz be?

Ol kekete myrs etti de, kenet kúlip jiberdi:

— Estımisiń, saǵan aıttym ǵoı bir jaýabyńdy estimeı ketpeımin dep! — Terisine syımaǵan Ivan aıqaılap jiberdi.

— Siz maǵan nege dikildeı beresiz! Ábden azaptap boldyńyz ǵoı? — dep mińgirledi qınalǵan Smerdákov.

— Á, saıtan! Saǵan jarmasatyn nem bar meniń. Saýalyma jaýap berseń, qazir ketemin.

— Meniń sizge aıtatyn eshteńem joq! — dedi Smerdákov taǵy da tunjyraı qalyp.

— Aıtqyzbaı qoımaımyn, buǵan ımanyń kámil bolsyn!

— Siz nege osynshama mazasyzdana qaldyńyz? — dedi oǵan kenet tesireıe qaraǵan Smerdákov, biraq ol endi jek kórgeni bylaı qalyp, tipti bir túrli jerkene qaraǵandaı bolǵan edi. — Ne, erteń sot bastala ma? Sizge túk te bolmaıdy, aıtqanǵa senseńizshi aqyry! Úıińizge qaıtyńyz da, eshteńeden qaýiptenbeı, tynysh uıyqtaı berińiz!

— Men seni túsinbedim... sonda men erteń neden qorqýym kerek? — dedi Ivan tańǵalyp; onyń jan dúnıesin shynynda da nendeı bir úreıdiń yzǵary qaryp ketken edi. Smerdákov ony bastan-aıaq kózben bir sholyp shyqty.

— Ne-ǵyp tú-sin-beı-siz? — dep sozdy ol kinálaǵan únmen. — Aqyldy adam da osyndaı montany bola alady eken ǵoı!

Ivan oǵan únsiz qarap qaldy. Ony keshegi malaıynyń aıaq astynan minez kórsetip, onymen sóıleskende qaıdaǵy bir jan kórmegen tákapparlyq áýen tanytqandyǵy tańǵaldyrǵan edi. Mundaı áýen tipti ótken joly da sezilmegen.

— Sizge qorqatyn túk te joq dedim ǵoı. Sizge qarsy eshteńe demeımin, ondaı aıǵaq joq. Qarańyzshy, qolyńyz dirildeıdi. Úıińizge qaıta berińiz, ony óltirgen siz emes.

Ivan selk etti, onyń esine Alesha túsken edi.

— Men emesin bilem... — dep mińgirledi ol

— Bi-lem deı-siz be? — dep Smerdákov taǵy ilip áketti.

Ivan atyp turyp, onyń ıyǵyna jarmasty.

— Káne bárin aıt, sumyraı! Bárin aıt!

Biraq Smerdákov aıylyn jıǵan joq. Ol Ivanǵa atarǵa oǵy joq kisishe tesireıe qarap qalǵan edi.

— Olaı bolsa, ony óltirgen myna siz bolasyz, — dedi ol yzalana sybyrlap.

Ivan birdeńeni túsingendeı, oryndyqqa otyra ketti. Ol kekete myrs etti.

— Bul ne, taǵy da baıaǵy áýeniń be? Ótken joly aıtqanyńdy taǵy qaıtalap turmysyń?

— Siz ótken joly da osylaı aldymda turǵanda bárin túsingensiz, qazir de túsinip tursyz.

— Meniń túsingenim — sen jyndansań kerek.

— Mundaı da mazasyz adam bolady eken ǵoı bul. Ekeýden-ekeý otyrmyz, endeshe bir-birimizben osynshama arbasyp, montanysýdyń keregi ne? Álde meniń kózimdi baqyraıtyp qoıyp, barlyq aıypty jalǵyz maǵan aýdarǵyńyz kele me? Shaldy óltirgen siz bolatynsyz, demek, basty aıypker de siz, al men tek sizdiń qol shoqparyńyz, elgezek malaıyńyz Lıchard qana bolǵanmen, men ony sizdiń aıtýyńyz boıynsha ǵana óltirdim.

— Óltirdim deımisiń? Ony sen óltirip pe ediń? — dedi tula boıy muzdap ketken Ivan.

Mıynda birdeńe úzilip ketkendeı, onyń denesi búrisip, dirildep-qalshyldaı bastaǵan edi. Endi oǵan Smerdákovtyń ózi tańdana qaraǵan: tegi, Ivannyń shynymen-aq záresiniń ushqandyǵy, aqyry, ony aıran-asyr tańǵaldyrǵan bolý kerek.

— Sizdiń shynynda da eshteńe bilmegenińiz be? — dep kúdiktene mińgirlegen Smerdákov onyń kózine qarap yrjıa kúldi.

Kenet onyń oıyna: Ivan tili baılanǵan kisishe, odan kóz almaı turyp qaldy.

Vanka ketken Pıterge, Kútem ony men nege! — degen eki jol óleń oralǵan edi.

— Bilesiń be; men qazir tús kórip otyrǵan joq pa ekem, aldymdaǵy sen emes, arýaq shyǵar dep qorqamyn? — dep mińgirledi ol.

— Bul arada eshqandaı arýaq joq, ekeýmiz ǵanamyz, sosyn taǵy úshinshi bireý ǵana bar, ol ekeýmizdiń aramyzda otyr.

— Ol kim? Aramyzda otyrǵan kim? Úshinshiń kim? — dep Ivan Fedorovıch qoryqqan kisishe jan-jaǵyna alaqtap, burysh-buryshqa kóz júgirte bastady.

— Ol úshinshi — táńiriniń ózi, arýaq ta sol, ol qazir bizdiń qasymyzda, biraq ony kórem dep áýrelenbeńiz, báribir taba almaısyz.

— Sen shaldy men óltirgenmin dep ótirik soǵasyń! — dep yzalana jekirindi Ivan. — Sen álde jyndanǵansyń, álde, ótken jolǵydaı, meni mazaqtap otyrsyń!

Smerdákov baǵanaǵydaı, eshbir qymsynbaı, oǵan barlaı qaraǵan edi. Ol ishtegi kúdiginen áli de aryla almaǵan-dy, oǵan Ivan áli de "bárin biletindeı", ol "munyń kózin baqyraıtyp qoıyp, barlyq aıypty soǵan aýdarý" úshin jorta sezbegensıtindeı kóringen.

— Kishkene toqtaı turyńyz, — dedi ol aqyry álsiz únmen, sosyn kenet ústeldiń astynan sol aıaǵyn shyǵaryp, shalbarynyń balaǵyn qaıyra bastady. Uzyn aq shulyqpen bátińke kıgen eken. Smerdákov baılaýyshyn asyqpaı sheshkennen keıin shulyqqa qolyn boılata suqty. Muny kórgende záresi ushqan Ivan Fedorovıch tipti dirildep ketken edi.

— Jyndanǵansyń ba! — dep baqyryp jibergen ol ornynan atyp turyp, shalqaıa berip edi, arqasymen qabyrǵaǵa soǵylyp, oǵan jabysyp qalǵandaı sostıdy da turdy. Ol Smerdákovqa záre-quty qasha qorqyp qarady. Al anaý, Ivannyń úreılengenin eleń de qylmastan, shulyǵynyń túbinen birdeńeni almaqshy bolyp áýrelenip jatyr. Aqyry ol saýsaqtarymen birdeńeni ustap beri tarta bastady. Ivan Fedorovıch onyń áldeqandaı bir qaǵazdar nemese qaǵazǵa oralǵan birdeńe ekenin kórip tur. Smerdákov álgi nárseni shulyǵynan shyǵarǵasyn ústeldiń ústine qoıdy.

— Min-ne! — dedi ol aqyryn ǵana.

— Bul ne? — dep ún qatty dirildegen Ivan

— Kórseńizshi! — dedi aqyryn ǵana Smerdákov.

Ivan ústelge jaqyndap baryp, qaǵazǵa oralǵan zatty ashpaqshy bola berdi de, áldeqandaı bir sumdyq, jerkenishti baqa-shaıanǵa qoly tıip ketkendeı, saýsaqtaryn tez tartyp aldy.

— Saýsaqtarynyń sińiri tartylyp, dirildep turǵany nesi, — dep Smerdákov oralǵan qaǵazdy ózi asyqpaı jaza bastady. Onyń ishindegi úsh páshke shylǵı qyzǵylt júz somdyqtar eken.

— Úsh myńnyń bári túgel, eseptemeseńiz de bolady. Alsańyzshy, — dedi ol Ivanǵa ıegimen aqshany meńzep. Ivan oryndyqqa sylq etti. Onyń óńi appaq shúberekteı edi.

— Álgi shulyǵy qurǵyrmen... záremdi aldyń ǵoı.... — dedi ol bir túrli ebedeısiz yrjıyp.

— Siz osyǵan deıin neǵyp bilmedińiz, shynymen-aq túk sezbedińiz be? — dep Smerdákov qaıtalap surady.

— Joq, bilgen joqpyn, men Dmıtrıı shyǵar dep oılaǵan edim. Ah, sorly baýyrym. Sorlaǵan aǵam! — Ol kenet basyn qos qoldap qysty. — Eı, sen ony jalǵyz óziń óltirdiń be? Aǵammen biriktiń be, álde jalǵyz óziń be?

— Tek sizben birigip qana: shaldy siz ekeýmiz óltirgenbiz, demek, Dmıtrıı Fedorovıchtiń eshbir kinásy joq.

— Jaraıdy, jaraıdy... Men jóninde keıin. Dirildep ketkenim ne bul... Birdeńe deýge de mursham kelmeı barady.

— Sizdiń anadaǵy batyldyǵyńyz qaıda ketken, onda "bárine de ruqsat" dep kúpingen edińiz, endi kelip osynshama záreńiz ushady!— dep mińgirledi ań-tań bolǵan Smerdákov. — Lımonad iship jiberseńiz qaıtedi, qazir-aq alǵyzaıyn. Tez sergitedi. Tek áýeli mynanyń betin jaýyp qoıaıyq.

Sonsoń Smerdákov ıegimen taǵy da aqshany meńzedi. Ol Mará Kondratevnaǵa lımonad ázirlep ákele ǵoı dep daýystaýǵa yńǵaılana berdi de, kórip qalmasyn dep áýeli aqshany búrkemekshi boldy: qaltasynan qol oramalyn alyp edi, ol taǵy da satpaq-satpaq eken, sondyqtan úıge kirgende Ivannyń kózine shalynǵan, ústel ústindegi jalǵyz sary kitapty aldy da, sonymen ústinen bastyra saldy. Kitaptyń aty: "Qasıetti pirádarymyz Isaak Sırınniń ulaǵaty". Ivan Fedorovıch kitaptyń atyn áp-sátte oqyp úlgergen edi.

— Lımonadyńdy ishpeımin, — dedi ol. — Men jónindegińdi de qoıa tur. Onan da otyr da, bárin baıandap ber: sen muny qalaı istediń? Bárin aıt...

— Pysynaısyz ǵoı, tym bolmasa pálteńizdi sheshseńizshi.

Ivan Fedorovıch sheshinbeı otyrǵany endi ǵana esine túskendeı, páltesin sypyryp, oryndyqtan kóterilmesten sákige laqtyra saldy.

— Aıtsańshy, ótinemin, aıtsańshy!

Ivan tynyshtalǵandaı boldy. Ol endi Smerdákovtyń bárin jaıyp salatyndyǵyna senimdi edi.

— Qalaı etkenimdi aıtaıyn ba? — dep bir kúrsindi Smerdákov.

— Sizdiń sondaǵy aıtqanyńyzdaı... bári ózinen-ózi oraılastyryldy...

— Meniń sózimdi qazir qaıtesiń, — dedi onyń sózin bólip jibergen Ivan, biraq ol endi, ilkidegideı jekirinbeı, ózin-ózi tizgindep, ár sózin nyǵarlaı túsken edi. — Tek muny qalaı istegenińdi búge-shigesine deıin aıt. Ret-retimen. Eshteńeni umytpa. Eń bastysy — osy búge-shigesi. Ótinem.

— Siz júgirip ketkesin men jerqoıma quladym...

— Qoıanshyǵyń ustady ma, álde jorta quladyń ba?

— Árıne, jorta talyp qaldym. Bári ótirik. Baspaldaqpen eptep tómen tústim de, jerge aqyryn qısaıa ketip, baqyryp, qıqyldap-shıqyldadym da qaldym. Kóterip shyǵarǵansha alasuryp, typyrshı berdim.

— Toqta! Ylǵı, sońynan aýrýhanada da ótirik aýyrdyń ba?

— Jo-joq. Erteńine, azanda, aýrýhanaǵa áketpeı-aq, aýrýym shyn ustap qaldy, ustaǵanda da óte qatty boldy, tipti kep jyldan beri olaı ustaǵan joq-ty. Eki kún múlde es-tússiz jattym.

— Jaraıdy. Aıta ber.

— Meni álgi kereýetke ákep jatqyzǵanda-aq qalqanyń syrty ekenin seze qoıdym, óıtkeni Marfa Ignatevna, aýrýym ustap qalǵanda, meni qashan da óz bólmesindegi osy qalqanyń syrtyna ákelip jatqyzatyn edi. Shyr etip jerge túskeli beri baıǵustyń maǵan jany ashyp turatyn. Túni boıy yńyrsyp shyqtym, tek aqyryn ǵana..Dmıtrıı Fedorovıchti kútip jattym.

— Kútkeniń qalaı, saǵan kelmek pe edi?

— Maǵan ne dep keledi. Men onyń shalǵa kelýin kútip jattym, óıtkeni tap sol túni kelmeı qoımaıtyndyǵyna eshqandaı kúdigim joq-ty, sonsoń, men jatyp qalsam, al ol eshbir habar ala almasa, dýaldan sekirip túsip, úıge kirýge áreket jasamaǵanda qaıtedi, onyń oılaǵan isin tyndyrmaı qoımaıtyndyǵy belgili.

— Al eger ol kelmese qaıter ediń?

— Onda túk te bolmas edi. Onsyz batylym barmas edi.

— Jaqsy, jaqsy... tek baıyptap aıt, asyǵyp-aptyqpa, eń bastysy — eshteńeni umytpa!

— Men ol dáý de bolsa... Fedor Pavlovıchti óltiretin shyǵar dep kútip jattym... Óıtkeni, ásirese sońǵy kúnderi... men ony ábden qaırap-aq baqqanmyn... eń bastysy — esikti qalaı tyqyldatýdy biledi. Bul kúnderde kókeıge jınalǵan kúdik pen ashý-yzaǵa kúpti bolǵan kóńil ony, qalaı tyqyldatýdy bilgendikten, bar-bardyń astyna alýǵa tıisti. Bul sózsiz. Meniń ony kútkenim osydan.

— Toqta. — dedi Ivan onyń sózin bólip, — eger ol shaldy óltirse, onda aqshany alyp taıyp otyrmaı ma, seniń oıyńsha osylaı bolýǵa tıisti edi ǵoı? Áıtpese saǵan ne paıda? Men túsinbeımin.

— Ol aqshany esh ýaqytta báribir taba almas edi. Óıtkeni men shaldyń aqshasy tóseginiń astynda dep jorta aıtqanmyn. Bul ótirikti. Buryn qobdıshada bolatyn, mine, solaı-dy. Sodan keıin men Fedor Pavlovıchti, marqum jalǵyz maǵan ǵana senetin edi ǵoı, aqsha salǵan paketti buryshtaǵy ıkonanyń syrtyna aparyp jasyr, alda-jalda bireý-mireý urlaǵysy kelse, asyǵysta eshteńeni ańdamaıdy dep úgittegenmin. Sonymen, ol paket buryshtaǵy ıkonanyń syrtynda tyǵýly turatyn. Qobdıshada jatsa bir sári, onyń tym bolmasa kilti bar, al aqshany tósektiń astyna tastaı salý degen tipti kúlki emes pe. Al munda bári aqsha tósektiń astynda jatypty-mys degenge senedi. Zerdesizdik qoı bul Sonymen, eger ony shynynda da Dmıtrıı Fedorovıch óltirgen bolsa, onda ol eshteńe taba almaı, kez kelgen sybdyrdan záresi ushyp, kisi óltirýshiler qashan da óstedi, sol úıden qashqansha asyǵar edi, nemese qolǵa túser edi. Onda men kelesi kúni nemese tipti sol túnde-aq buryshtaǵy ıkonanyń syrtyndaǵy aqshany op-ońaı ala qoıar edim. Sóıtip bar bále Dmıtrıı Fedorovıchke aýar edi. Buǵan úmitim kámil-tuǵyn.

— Al eger ol óltirmeı, tek uryp ketse qaıter ediń?

— Eger óltirmese, onda, árıne, aqshany alýǵa meniń batylym barmas edi de, jabýly qazan jabýly qalatyn edi. Biraq, mynadaı esebim de bar-dy, eger ony tek ólimshi ǵyp sabap ketse, onda men ol esinen tanyp jatqanda aqshany qymqyryp úlgerip, sońynan Fedor Pavlovıchke sizdi soqqyǵa jyǵyp, aqshany tonap ketken Dmıtrıı Fedorovıch dep otleparttaıtyn1 edim.

— Toqta... men shatasyp baram... Olaı bolsa, shaldy óltirgen Dmıtrıı de, al sen tek aqshany aldyń ǵoı?

— Joq, óltirgen ol emes. Iá, ony óltirgen Dmıtrıı dep... sizge qazir de aıta salar edim, alaıda endi jalǵan sóılegim kelmeıdi, óıtkeni... óıtkeni, eger siz shynynda da, ózim kórip otyrǵandaı, osyǵan deıin túkke túsinbeseńiz jáne ózińizdiń aıdan anyq aıybyńyzdy kózimdi baqyraıtyp qoıyp maǵan aýdarý úshin meniń aldymda qýlyq jasasańyz, onda da báribir qalaı bolǵanda da barlyǵyna siz kinálysyz, óıtkeni siz shaldyń óletinin bilgensiz jáne ony óltirýdi maǵan júktegensiz, sosyn, osynyń bárin bile tura ketip qalǵansyz. Sondyqtan bul qylmysqa basty aıypker siz ekenińizdi, qolyn qandaǵan men bolsam da, basty aıypker men emesin osy keshte kózge shuqyp dáleldegim keledi! Zań turǵysynan alǵanda, ony óltirgen naq siz bolasyz!

— Men qalaı, nelikten kisi óltirýshi bolyp shyǵamyn? O, taǵala! — dep kijindi, aqyrynda ózi týraly sózdi eń sońynda qaldyrǵanyn umytqan Ivan. — Bul ne, baıaǵy Chermashná ma? Toqta, sen mynany aıtshy: eger Chermashnány keliskendiktiń belgisi dep uqsań, onda saǵan meniń kelisim berýim nege kerek boldy? Sen muny endi qalaı túsindirer ekensiń?

— Sizdiń keliskendigińizge senimdi bolsam, bul joǵalǵan úsh myń aqsha úshin qaıtyp kelgesin shý kótermeıtinińizdi, al eger qaısybir sebepten bastyqtar Dmıtrıı Fedorovıchtiń ornyna maǵan kúdiktense nemese meni onymen sybaılas dep kinálaıtyn bolsa, kerisinshe, meni basqalardan qorǵaıtynyńyzdy bilip júrmeımin be... Al ákeden qalǵan muradan enshi tıgennen keıin meni qalǵan ómirime jeterlikteı ǵyp jarylqaıtynyńyz ózinen-ózi belgili, óıtkeni ol enshige qalaı degenmen áýeli meniń arqamda qolyńyz jetetin edi, al Agrafena Aleksandrovnaǵa úılengenińizde kórer em qalaı qolyńyzdy murynǵa tyǵyp qalǵanyńyzdy.

— A! Sen meni tipti keıin de, ómir boıy azaptamaqshy bolǵan ekensiń ǵoı! — dedi Ivan tisin shyqyrlatyp. — Al eger men onda ketip qalmaı, seni ustap bersem qaıter ediń?

— Onda siz meni qalaı ustap berer edińiz? Chermashnáǵa bar dep úgittedi deısiz be? Ol aqymaqtyq bolmaı ma. Sonan soń, ekeýmizdiń áńgimemizden keıin siz júrip keter me edińiz, álde úıde qalar ma edińiz. Eger eshqaıda ketpeseńiz, onda eshteńe bolmas ta edi, sizdiń bul 13qylmysqa aıaq basqyńyz kelmeıtinin bilgesin men de tyrp etpes edim. Al eger júrip ketseńiz, onda bul meni sotqa ustap berýge dátińiz barmaıtynyna, demek, ol úsh myńdy keshiretinińizge meni sendirgenińiz emes pe. Sonan soń, keıin meni qýdalaýǵa sizdiń tipti murshańyz da kelmes edi, óıtkeni onda men sotta bárin jaıyp salar edim, ıakı aqshany urlaǵanymdy nemese shaldy óltirgenimdi emes, — shybyn janym keýdemde turǵanda muny aıtarmyn ba, — qaıta, kerisinshe, ony óltirip aqshasyn tonaýǵa meni naq sizdiń jeliktirgenińizdi, biraq meniń ondaı qylmysqa barýǵa kónbegenimdi aıtyp berer edim. Sondyqtan keıin meni alqymnan alyp qyspaýyńyz úshin, onda maǵan sizdiń kelisimińiz kerek bolǵan — nege deseńiz, qolyńyzda dálelińiz bolmasa, maǵan qalaı jarmasasyz; al men ákeńizdiń ólimine qandaı qushtar bolǵanyńyzdy áshkereleımin dep sizdi árqashan-aq alqymnan ala túsetin edim, aıtpady demeńiz — onda jurttyń bári buǵan shynymen-aq senip, siz qalǵan ómirińizge jerge qarap ótetin edińiz.

— Senińshe, men ákemniń ólimin tilep óle jazdaǵanmyn ǵoı, sirá? — dedi Ivan taǵy da tisin shyqyrlatyp.

— Kúmán joq, tilegen bolatynsyz jáne de ózińizdiń únsiz kelisimińizben maǵan bul iske ruqsat ta bergensiz, — dep Smerdákov Ivanǵa taısalmaı qaraǵan. Ol óte álsiz-di, sol sebepti baıaý, qaljyrap sóılegen, biraq ishtegi, buǵyp jatqan birdeńe oǵan maza bermeıtindeı, tegi, onyń bir pıǵyly bar sekildi, Ivan muny aldyn ala sezgen.

— Odan ary jalǵastyra ber, — dedi oǵan Ivan, — sol túni ne bolǵanyn odan ary aıta ber.

— Odan ary ne bolýshy edi! Tósekte jatyr edim, bir kezde barınniń daýsy shyqqandaı boldy. Grıgorıı Vasılevıch ilkide ǵana túregelip, dalaǵa shyqqan edi, kenet bireýdiń baqyrǵan daýsy estildi de, tym-tyrys bola qaldy, aınala qarańǵy-dy. Men tósekte áli kútip jatyrmyn, júregim dúrsildep, shydamym taýsylyp barady. Aqyry túregelip, dalaǵa shyqtym — solǵa kóz salyp edim, shaldyń baqqa qaraǵan terezesi ashyq eken, sonsoń ol neǵyp otyr eken, tiri me eken dep solaı qaraı taǵy bir attadym, onyń ahylap-ýhilep alas uryp júrgeni qulaǵyma keldi, demek, áli tiri bolǵan ǵoı. Eh! — dep ókindim ishteı. Terezege baryp, oǵan: "Bul men ǵoı" dep daýystadym. Ol maǵan: "Keldi, keldi, qashyp ketti", — dedi. Iakı Dmıtrıı Fedorovıch qoı ol kelgen. "Grıgorııdi óltirdi!" — "Qaıda?" — dep sybyrladym men. "Ana jaqta, buryshta" — dep nusqady ol da sybyrlap. "Tosa turyńyz" — deımin oǵan. Sodan keıin Grıgorıı Vasılevıchti izdep burysh jaqqa bardym, ol dýaldyń túbinde sulap jatyr eken, ústi-basy qan-qan, esinen tanyp qalypty. Demek, Dmıtrıı Fedorovıchtiń kelgeni ras boldy degen oı sap ete tústi de, Grıgorıı Vasılevıch, tiri qalǵan kúnde de, essiz-tússiz jatqandyqtan báribir túk sezbeıdi dep oılap, nede bolsa zulymdyq isimdi tezirek tyndyrýǵa táýekel ettim. Kenet Marfa Ignatevna oıanyp kete me degennen basqa qaýpim bolǵan joq. Men muny sol mınýtte sezdim, biraq kisiniń kózine qan tolǵanda ony ne toqtata alady. Barınniń, terezesine qaıta baryp: "Ol osynda, Agrafena Aleksandrovna kelip tur, úıge kirgisi keledi", — dedim. Ol terezeden maǵan úńilip, senerin de, senbesin de bilmeı, esikti ashýǵa batyly barmaı tur, bul qalaı — menen qoryqqany ma dep oıladym. Tipti kisi kúlerlik: Grýshenkanyń kelip jetkenin terezeniń jaqtaýynan qalaı tyqyldatyp belgi berýdi ana joly ekeýiniń kózinshe ózim oılap taýyp edim: endi mine ol, meniń sózime ılanbaı, terezeden tyqyldatqanyma senip, esikti ashýǵa júgire jóneldi. Esikti ashqasyn ishke kire bergenimde, ol kese-kóldeneńdep turyp aldy. Maǵan tesireıe qarap, qaltyrap barady: "Ol qaıda, qaı jerde tur?" Eger myna menen osynshama qoryqsa, onda haliniń óte múshkil bolǵany ǵoı! — dep oıladym; ol meni tabaldyryqtan attatpaı qoıa ma, nemese aıqaı-shý kótere me, álde Marfa Ignatevna jetip kele me, álde ózge birdeńe bolyp qala ma dep qoryqqasyn ózimniń de berekem qashyp, tizelerim dirildep ketken edi; qazir jadymda joq, alaıda sonda onyń aldynda bop-boz bop, óńim qashyp turǵan shyǵarmyn deımin. Sonsoń, oǵan bylaı dep sybyrladym: "Ol ana jaqta, terezeniń túbinde tur ǵoı, siz ony neǵyp kórmedińiz?" — "Kelse, nege ertip kelmediń, bar alyp kel!" — "Ol qorqady deımin, aıqaı-shýdan záresi ushyp qalypty, butanyń ishinde buǵyp tur deımin, bólmeńizge baryp ózińiz dybys shyǵaryńyzshy". Ol júgirip terezege baryp, qolyndaǵy shyraǵdandy tereze aldyna qoıdy. Sodan keıin: "Grýshenka, qaıdasyń, kelip jettiń be, Grýshenka, qaıda tursyń?" — dep daýystady. Syrtqa qarap aıqaılaǵanmen, terezeden basyn suǵyp qaraıtyn túri joq, tipti menen eki eli ajyrasqysy kelmeıdi, munyń sebebi — menen jaman qorqyp qalǵandyǵynan ba qalaı... "Áne men ózim de terezege baryp, syrtqa moıyn sozyp qaradym, áne butanyń ishinde buǵyp tur, sizge kúledi, kórdińiz be?" — deımin. Ol maǵan ılanyp qaldy da, Grýshenkany kúte-kúte taǵaty taýsylǵasyn tula boıy dirildep, terezeden moınyn sozyp syrtqa qarady. Dál osy sátte ústel ústindegi pres-papeni, esińizde me, salmaǵy úsh qadaqtaı bir shoıyn pres-pape bolýshy edi ǵoı, sony ala salyp, onyń art jaǵynan baryp, dál qaraqustan qulashtap kep soqtym. Qyńq etýge de shamasy kelmedi. Tek tómen qaraı shóge berdi, sonsoń ekinshi, úshinshi ret soqtym. Úshinshisinde qaraqusyn oıyp túskenimdi sezdim. Ol shalqasynan túsip qulady, ústi-basy qan-qan boldy. Ózimniń ústime kóz júgirtip edim: qan juqpapty, shashyramasa kerek, pres-papeni súrtip ornyna qoıdym, sodan keıin buryshtaǵy ıkona syrtynda tyǵýly turǵan paketti aldym, ishindegi aqshany alǵan soń, paket pen qyzǵylt lentany edenge laqtyryp tastadym. Baqqa shyqqanymda tula boıym dirildep-qalshyldap ketti. Týra qýys alma aǵashyna bardym, ol qýysty siz bilesiz, oǵan kópten beri meniń de kózim túsip júrgen-di, onyń ishinde ózim áldeqashan daıyndap qoıǵan shúberek pen qaǵaz jatqan; barlyq aqshany áýeli qaǵazǵa, sosyn shúberekke orap qýysqa tyqtym da, tesigin bitep qoıdym. Ol aqsha sol qýysta eki jumadan artyq jatty, tek aýrýhanadan shyqqasyn ǵana aldym. Qaıtyp keldim de tósegime jata qaldym, biraq qorqynyshty bir oı mazalaı berdi: "Grıgorıı Vasılevıchti óltirip tastasa, munyń aqyry jamandyqqa bastaýy múmkin, al eger ol tiri qalyp, esi kirse, bul tipti ǵajap bolar edi, óıtkeni onda ol Dmıtrıı Fedorovıchtiń osynda kelgendigine, demek, shaldy sonyń óltirip, aqshany sonyń alyp ketkendigine kýá bolar edi". Osy bir kúdikten shydamym taýsylǵasyn Marfa Ignatevnany tezirek oıataıynshy dep yńyrsı bastadym. Aqyry, ol túregelip, maǵan qaraı umtyla bergende, Grıgorıı Vasılevıchtiń ornynda joǵyn kórgennen keıin dalaǵa júgirip shyqty, sonsoń onyń baq ishinde baqyrǵan daýsyn estidim. Osylaı túni boıy basylmaǵan dúrligis bastalyp ketken soń, men de tynyshtaldym.

Áńgimeshi sózin toqtatty. Baǵanadan beri Ivan ony demin ishine tartyp, qımyldamastan, odan kóz almaı tyńdap otyrǵan. Al Smerdákov bolsa, áńgime kezinde oǵan anda-sanda bir kóz tastap qoıyp, kóbine-kóp qyryn qaraı bergen. Áńgimesin támamdaǵan soń, óziniń de kóńili qobaljyǵandaı, ol aýyr kúrsinip qoıdy. Beti tership shyǵa keldi. Alaıda, onyń ishteı ókinip otyrǵanyn, nemese ony ózge bir sezim bılegenin ańǵarý qıyn edi.

— Toqta, — dep Ivan birdeńe esine túskendeı ilip áketti. — Al esik she? Eger shal esikti tek saǵan ǵana ashsa, onda onyń senen buryn ashyq turǵanyn Grıgorıı Vasılevıch qaıdan kórip júr? Esiktiń ashyq qalǵanyn ol senen buryn kórgen joq pa edi?

Bir ǵajaby, Ivan muny asa baısaldy, eshbir ashý-yzasyz, tipti múlde ózgeshe áýenmen suraǵan edi. Eger osy sátte bireý-mireý esik ashyp, tabaldyryqtan bularǵa kóz salsa, onda, qyzǵylyqty bolsa da, daǵdyly birdeńe jaıynda ekeýara shúńkildesip otyrǵan shyǵar dep oılaıtyndyǵy sózsiz edi.

— Grıgorıı Vasılevıchtiń men kórgende esik ashyq jatqan-mys degeni jaı bylshyl, oǵan solaı bolyp elestegen, — dedi yrjıyp myrs etken Smerdákov. — Menińshe, ol kisi emes, aryndaýyq mástekten ol ne: ol dáneńe kórgen joq, oniki jaı eles, sol qasarǵan kúıi qasaryp qalady ol ekeýmizdiń baqytymyzǵa onyń osy laqapty oılap shyǵarǵany qandaı jaqsy bolǵan, endi Dmıtrıı Fedorovıchtiń aıybyn moınyna salatyndyǵy kúmánsiz.

— Endi, — dedi Ivan Fedorovıch taǵy da abyrjı bastap, birdeńeni áreń paıymdaǵandaı pishinmen, — sen meni tyńda... Udaıy umytyp, jańylysa berip otyrǵanym... Iá! Sen maǵan tym bolmasa mynany aıtshy: paketti sol arada ashyp, edenge tastap ketkeniń ne? Aqshany paketimen nege alyp ketpediń... Paket týraly aıtqanyńda maǵan ol sátte seniń tek solaı etýiń kerekteı kórindi... áıtse de, nelikten olaı etkenińe — mıym jetpeıdi...

— A, meniń olaı isteýimniń bir sebebi bar. Óıtkeni, egsr ol aqshany buryn óz kózimen kórgen, bálkim, tipti ony paketke óz qolymen salǵan, sosyn paketti qalaı jelimdep, syrtyna ne dep jazǵanyna sol arada qarap turǵan, bárine qanyq, kánigi, mysaly, myna mendeı bir adam bolsa, ondaı adam, eger ony óz qolymen óltirse, aqshanyń pakette ekendigine kúni buryn onsyz da anyq kózi jete tura, kisi óliminen keıingi alas-kúleste paketti ashyp qaıtedi? Kerisinshe, mysaly, myna mendeı kázzáp bolsa, ol paketti ashpastan qaltasyna súńgitip jiberip, tezirek taıyp otyrar edi. Al Dmıtrıı Fedorovıchtiń jóni bir basqa: ol paket týraly estigeni bolmasa, ony óz kózimen kórmegen, sol sebepti ol, aıtalyq, tósektiń astynan alǵannan keıin taban astynda paketti ashyp kórip, onyń ishinde aqsha bar ma, joq pa? — osyǵan kóz jetkizýi qajet. Biraq ol, artynda ózine qarsy aıǵaq qaldyratyndyǵyn oılastyrýǵa murshasy kelmegendikten paketti sol jerge tastaı salady, óıtkeni ol kánigi kázzap emes, buryn esh ýaqytta oqyp kórmegen, sebebi ol aqsúıek áýletinen, al eger ol endi kelip osyndaı bir sumdyqqa táýekel etse, muny urlyqqa qunyqqandyqtan emes, óziniń esesin alý úshin ǵana istemek, ol osylaı etetini jóninde kúlli shaharǵa kúni buryn jar salyp, tipti Fedor Pavlovıchke baryp, óziniń enshisine tıisti aqshany qolynan bermese jolynan alamyn dep dúıim jurttyń aldynda maqtanǵany da bar. Alaıda prokýrorǵa bergen jaýabymda men bul oıymdy tike qoıyp qalmaı, kerisinshe, ózim túk te túsinbegendeı bolyp, olar mundaı tujyrymǵa, men aıtqasyn emes, óz betterimen keletindeı etip tuspaldap qana sezdirdim, — meniń osy tuspalymnan prokýror myrzanyń aýzynan tipti silekeıi shubyrdy...

— Ǵajap eken, sen onda osynyń bárin shynymen-aq sol arada, taban astynda oılastyryp úlgergeniń be? — dedi esi shyqqansha tańyrqaǵan Ivan Fedorovıch. Ol Smerdákovqa taǵy da úreılenip qarady.

— Raqym etińiz, onda alas-kúleste munyń bárin mıǵa salyp jatýǵa mursha kelýshi me edi? Bárin kúni buryn oılastyryp qoıǵanmyn.

— Qoı... onda saǵan saıtannyń ózi qol ushyn bergen boldy ǵoı! — dedi Ivan Fedorovıch taǵy da tańǵalyp. — Joq, seni aqymaq deýge bolmaıdy, sen meniń oılaǵanymnan góri aqyldyraq bolyp shyqtyń.

Ol bólmede olaı-bulaı júrgisi kelip ornynan túregeldi. Sumdyq jabyǵyp ketken edi, alaıda, ústel kóldeneń turǵandyqtan jáne de ústel men qabyrǵanyń arasynan qysylyp ótý kerek bolǵasyn, ol turǵan kúıi buryla berdi de, qaıta otyrdy. Júre almaǵandyǵyna shytynyp qaldy ma qalaı, baǵanaǵydaı taǵy da bulqan-talqan bop zirkildeı jóneldi:

— Áı, sorqasqa, jeksuryn! Seni tek bir sebepten — erteńgi sotta sazańdy tarttyrý úshin ǵana óltirmeı turǵanymdy neǵyp túsinbeısiń. Mine, qudaı kýá, — Ivan Fedorovıch qolyn joǵary kóterdi, — múmkin, meniń de kinám bar shyǵar, múmkin, shynynda da ishimnen... ákemniń ólimin tilegen bolarmyn, biraq, saǵan ant eteıin, meniń kinám tap sen oılaǵandaı aýyr emes, múmkin, tipti seni áste qutyrtpaǵan da shyǵarmyn. Joq, joq, qutyrtqan joqpyn! Alaıda báribir, kerek deseń men ózimdi-ózim kórsete alamyn, erteń-aq, sotta kórsetemin, táýekel! Men bárin aıtyp beremin, bárin. Biraq, sotqa sen ekeýmiz birge baramyz! Sotta men jaıynda ne aıtsań da, kýá retinde ne deseń meıliń — bárin moıyndaımyn, senen qoryqpaımyn; bárin ózim-aq rastaımyn! Áıtse de, sottyń aldynda sen de kináńdi moıyndaýǵa tıistisiń! Sen muny qalaı da isteısiń, sotqa birge baramyz! Buǵan ımanyń kámil bolsyn!

Ivannyń masattanyp, nyǵyrlap sóılegeni sonsha, dál solaı bolatyndyǵy janarynyń jarq-jurq etkeninen-aq sezilip turǵan edi.

— Siz aýrýsyz, baıqaýymsha, siz qatty naýqassyz ǵoı deımin, — dedi Smerdákov. Biraq ol muny eshbir mysqylsyz, tipti janashyrlyq bildirgen áýenmen aıtqan edi.

— Ekeýmiz birge baramyz! — dep qaıtalady Ivan, — barmasań jáne meıli — bárin óz moınyma alamyn.

Smerdákov úndemedi, ol oılanyp qalǵan edi.

— Olaı bolýy múmkin emes, siz sotqa bara almaısyz, — dedi ol, aqyrynda, úzildi-kesildi jaýap qatyp.

— Sen meni túsinbediń ǵoı! — dedi Ivan jazǵyrǵan únmen.

— Eger bárin óz moınyńyzǵa alsańyz, bul sizge masqara uıat bolady. Uıaty bylaı tursyn, munyńyz tipti múlde paıdasyz, óıtkeni men sizge esh ýaqytta ondaı eshteńe aıtqan emespin, siz álde aýrýdyń áserinen be (menińshe, solaı sekildi), álde aǵańa janyń ashyǵasyn ba ózińizdi ádeıi qurbandyq etip, onymen qoımaı, ómir boıy meni adam dep sanamaq túgil, shybyn ǵurly kórmegendikten, maǵan pále jaýyp tursyz dep týrasyn bir-aq aıtamyn. Sizge kim seneıin dep tur, bul úshin tym bolmasa bir dálelińiz bar ma?

— Sen maǵan mynaý aqshany, árıne, meni ılandyrý úshin kórsettiń ǵoı.

Smerdákov aqshanyń ústinen bastyra salǵan Isaak Sırınniń kitabyn alyp bylaı qoıdy.

— Mynaý aqshany alyp ketińiz, — dep Smerdákov bir kúrsindi.

— Árıne, alyp ketemin! Alaıda sen ony maǵan nege beresiń, osy aqshaǵa bola qolyńdy qanǵa boıaǵan joqsyń ba?

— Maǵan onyń túkke keregi joq, — daýsy dirildep ketken Smerdákov qolyn bir siltedi. — Osyndaı aqsham bolsa, durys ómir súre bastarmyn, Máskeýde, sátin salsa tipti shet elde turarmyn dep oılap edim, osyndaı armanym bolyp edi, odan da góri osynyń bári "barlyǵyna ruqsat" delingesin istelgen-di. Shyndyǵynda, meni buǵan úıretken siz edińiz, óıtkeni onda siz maǵan talaı nárseni aıtqansyz: eger máńgi jasaıtyn qudaı bolmasa, onda eshqandaı izgilik te bolmaıdy, onda izgiliktiń tipti qajeti de joq. Siz shynynda da osylaı degensiz. Sonsoń men de osylaı paıymdaǵanmyn.

— Buǵan sen óz aqylyńmen jettiń be? — dep Ivan mysqyldap kúldi.

— Sizdiń aqylyńyzben ǵoı bári.

— Eger aqshany qaıtaryp jatsań, onda, tegi, qudaıǵa senetin bolǵanyń ǵoı?

— Joq, áli de senbeımin, — dep kúbirledi Smerdákov.

— Onda aqshany nege qaıtarasyń?

— Boldy... qajaı berip qaıtesiz! — dedi qolyn taǵy bir silkigen Smerdákov. — Anada kisiniń ne istese de óz erki dep edińiz, endi kelip osynsha abyrjıtyndaı sizge ne bolyp qaldy? Ózińizdi-ózińiz kórsetpekshisiz tipti... Biraq sizdiń munyńyzdan túk te shyqpaıdy! Ózińizge-ózińiz or qaza almaısyz! — dedi taǵy da kámil sezimmen, nyqtap sóılegen Smerdákov.

— Ony kóresiń ǵoı! — dedi Ivan.

— Bulaı bolýy múmkin emes. Olaı etýge siz tym aqyldysyz. Siz aqshaǵa tym jaqynsyz, men muny bilemin, qoshemetti de bek unatasyz, óıtkeni siz óte tákappar adamsyz, al áıel jynysynyń qyzyǵyna qushtarlyǵyńyzda tipti shek joq der edim, biraq munyń bárinen de jan tynysh, jaǵa bos ómirdi, tiri pendege ılikpegendi jaqsy kóresiz — sizdiń kókeıińizdi tesken mine osy. Sotta ondaı masqaralyqty moıyndap, sizge qalǵan ǵumyryńyzdy dozaqqa aınaldyryp ne bolypty. Siz Fedor Pavlovıch sıaqtysyz, barlyq balalarynyń ishinen oǵan aına-qatesiz uqsaǵan jalǵyz siz ǵana, ekeýińniń minez-qulyqtaryń birdeı.

— Seni aqymaq deýge bolmaıdy, — dedi Ivan, aıran-asyr tańdanǵan pishinmen; onyń qany betine teýip shyǵa keldi, — buryn seni zerdesiz bolar dep oılaýshy edim. Al qazir sen baısaldylyq tanytyp tursyń! — dedi Smerdákovqa kózqarasy kenet ózgergen ol.

— Meni zerdesiz dep oılasańyz, bul tákapparlyǵyńyzdan shyǵar. Aqshany alsańyzshy.

Ivan úsh páshke saqshany alyp, oramastan qaltasyna saldy.

— Erteń sotta kórsetýge kerek bolady, — dedi ol.

— Sizge onda eshkim de senbeıdi, shúkirshilik, endi sizdiń óz aqshańyz da jetkilikti, qobdıshadan alyp kep kórsetý onsha qıyn emes.

Ivan ornynan turdy.

— Saǵan qaıtalap aıtamyn, seni tek bir sebepten — erteń maǵan kerek bolǵasyn ǵana óltirmeı turǵanymdy jadyńnan shyǵarmaǵyn, esińde tut!

— Onda óltire salmaısyz ba. Osy qazir óltirip ketińizshi, — dedi Smerdákov tańǵalarlyq únmen Ivanǵa tańdana qarap. — Áıtse de, siz muny da isteı almaısyz ǵoı, — dedi ol sosyn, mysqyldaı myrs etip, — buǵan dátińiz barmaıdy, burynǵy batyldyq qaıda sizge!

Erteńge deıin qosh bol! — Ketýge yńǵaılanǵan Ivannyń daýsy qattyraq shyqqan edi.

— Toqtańyzshy... Maǵan aqshany taǵy bir kórsetińizshi.

Ivan qaltasynan aqshany alyp oǵan kórsetti. Smerdákov aqshadan on sekýntteı kóz almady.

— Endi kete berińiz, — dedi ol qolyn bir siltep. — Ivan Fedorovıch! — dep daýystady ol taǵy da onyń sońynan.

— Taǵy ne demeksiń? — dedi ketip bara jatyp artyna burylyp qaraǵan Ivan.

— Qosh!

— Erteńge deıin! — dep taǵy da qaıtalaǵan Ivan úıden shyǵyp ketti.

Dalada burqasyn áli basylmaǵan. Ol shyqqan bette shıraq adymdap kele jatyr edi, bir kezde kenet shaıqala bastaǵandaı boldy. "Bul ne hıkmet" — dep oılady ol myrs etip. Endi onyń kúlli jan dúnıesin nendeı bir qýanysh bılegendeı kóringen. Ol óziniń boıynda baısaldy bekemdik paıda bolǵanyn sezdi: sońǵy kezde ony sumdyq azapqa salǵan sergeldeń endi bitti! Túpkilikti sheshimge keldi, "endi ol ózgermeıdi!" — dep oılady ol masaıraǵan sezimmen. Dál osy sátte birdeńege súrinip ketip qulaı jazdady. Toqtap, aıaǵynyń astyna qarap edi, baǵana ózi ushyryp túsirgen mujyq sol jerde es-tússiz, qımylsyz jatyr eken. Burqasyn qar onyń betin jabýǵa jýyqtapty. Ivan ony kóterip alyp, arqalap júre berdi. Oń jaqta bir kishkentaı úıdiń jaryǵyn kórgen soń, jaqyndap baryp, terezeniń qaqpaǵynan tyqyldatty — úı ıesi bir meshan eken, Ivan oǵan myna mujyqty bólimshege jetkizýge járdemdesseń, qolma-qol úsh som tóleımin dedi. Meshan kıinip syrtqa shyqty. Onda Ivan Fedorovıchtiń mujyqty bólimshege qalaı jetkizip, tezirek dárigerge kórsetý úshin ony sonda qalaı qaldyrǵandyǵynyń, sosyn "shyǵynǵa" jumsaýǵa dep jomart qolymen aqshany taǵy da qalaı bere salǵandyǵynyń búge-shúgesine toqtalmaı-aq qoıaıyn. Bar aıtatynym, bul is onyń tabandatqan bir saǵat ýaqytyn alǵan-dy. Biraq Ivan Fedorovıch ózine óte razy bolǵan. Aqyl-oıy shartarapqa ketip, tynyshtyq tappaǵan edi. "Eger erteń naq solaı etýge táýekel etsem, — dep oılady kenet jany raqattanǵan ol, — aıazda úsip ólgeli jatqan mujyqty bólimshege aparýǵa bir saǵat ýaqytymdy ketirmes edim ǵoı, ólseń órem qap dep bir túkirip tastap, kete berer edim... Alaıda, men ózimniń is-áreketimdi baqylaı alady ekenmin, — dep oılady ol dál osy sátte onan beter jany raqatqa batyp, — al ana jaqtaǵylar ǵoı meni jyndana bastaǵan dep oılaıdy!" Ol óziniń úıine jaqyndaǵan kezde kenet sap ete qalǵan: "Osy qazir, dereý prokýrorǵa baryp, barlyǵyn ózim aıtyp bersem qaıtedi?" — degen suraqtan toqtaı qaldy. Bul suraqtyń jaýabyn ol úıine qaraı qaıta burylǵanda tapqan edi: "Ertegi barlyǵyn bir-aq tyndyrarmyn!" — dep kúbirledi ol ishinen; bir ǵajaby, álgi qýanyshynyń, ózine razylyǵynyń bári bir sátte sap basyldy. Ivan bólmesine kirgende, beıne bir umytylmas nársedeı, dálirek aıtqanda, qazir de naq osy bólmede, buryn da osy bólmeni jaılaǵan, jandy qınaıtyn, jerkenishti birdeńeni eske salatyndaı, sýyq yzǵar onyń júregin qaryǵandaı boldy. Ol qajyǵan kúıde dıvanǵa otyra ketti. Kútýshi kempir samaýyr ákeldi, ol shap shyǵardy, biraq ishken joq; sosyn kempirdi erteńge deıin qaıtaryp jiberdi. Dıvanǵa otyrǵanda onyń basy aınalyp bara jatqan edi. Ol aýyryp turǵanyn, álsireı bastaǵanyn sezdi. Qalǵı bastaǵan edi, mazasy ketkesin túregelip, uıqysyn qashyrý úshin bólmede ersili-qarsyly júrdi. Oǵan aragidik sandyraqtap ketkendeı kóringen. Alaıda Ivandy aýrýdan góri basqa nárse kóbirek alańdatqan-dy; ol qaıtadan otyryp, áldeneni izdegen kisishe, aınalasyn oqtyn-oqtyn kózben shola bastady. Birneshe márte osylaı boldy. Aqyry, onyń kózi bir noqatqa baryp qadaldy. Ivan myrs etti, biraq ishtegi yzanyń zapyrany betine qyzaryp shyǵa keldi. Ol otyrǵan ornynda, basyn eki qolymen myqtap taıap, álgi noqatqa, qarsy qabyrǵadaǵy dıvanǵa qalaı degenmen kóz qıyǵyn tastap qoıyp uzaq otyrdy. Sol jaqtaǵy birdeńe ony túrshiktirip, áldeqandaı bir zat mazalap, janyn qınaǵandaı edi.

IX

SAITAN. ELESPEN EGES

Men dáriger emespin, degenmen, Ivan Fedorovıchtiń syrqaty jaıynda birdeńe dep emeýrin bildiretin kez kelgen sekildi, muny sezip otyrmyn. Tek myna bir jaıtty kúni buryn aıtyp qoıǵan jón shyǵar: ol kúni keshke Ivandy kópten aınaldyrǵan aýrý, ony qanshama tyryssa da, aqyry, jyqpaı qoımaýǵa, es-túsinen aıyryp murttaı ushyrýǵa taıap qalǵan-dy. Medısınadan túk sezbesem de, osy arada ózimshe bir boljam aıtsam deımin: ol boıyndaǵy qaırat-jigerin, shynynda da, keremet shıraqtyryp, sonyń arqasynda aýyr naýqasynyń áýeli betin qaıtaryp, sonan soń, saǵatyn salsa, álbette, odan qulan-taza aıyǵýdy da armandaǵan bolýǵa tıis. Ivan óziniń aýrý ekenin bilgen, biraq ómirindegi eń bir qaterli shaq jaqyndaǵan dál osy kezde eki aıaǵyn tik basyp júrip, ishtegi oıyn esh jaltaqsyz, batyl aıtyp, "ózin-ózi aqtap qalý" qajet bolatyn sátte tósek tartyp jatýdy áste qulqy súımegen edi. Aıtqandaıyn, Katerına Ivanovnanyń qıaly qıaǵa sharyqtaǵan bir sátinde — men muny joǵaryda aıtyp ótkenmin — aldyrǵan jańa dárigerge ol bir joly baryp kóringen de bolatyn. Dáriger ony tyńdap, qarap kórgennen keıin mıynda bir kinárat bar ma qalaı degen oıǵa da kelgen, sol sebepti ol Ivannyń, aza boıy qaza bolsa da, juqalap qana ashqan syryna áste tańdanbaǵan-dy. "Sizdiń jaǵdaıyńyzda galúsınasıa, ıakı kózińizge joq nárse elesteýi ábden múmkin, — degen dáriger, — biraq muny áli tekserip kórý qajet... jalpy, bir mınýt te kesheýildetpeı, tıanaqty emge kirisken jón, áıtpese aqyry jaman bolady". Biraq Ivan Fedorovıch dárigerden shyqqan soń, onyń durys aıtqan aqylyn oryndamaǵan, emdelýge jatýdy eskermegen. Qolyn bir siltep: "Ázirshe aıaq basyp júrmin ǵoı, tósek tartyp qalsam bir sári — onda meıli emdeı bersin" — dep túıgen. Sonymen, ol sandyraqtaı bastaǵanyn ózi de sezip, joǵaryda aıtqanymdaı, qarsy qabyrǵadaǵy dıvan jaqqa tesireıe qarap otyra berdi. Dıvanda beıtanys bireý otyrǵan sekildi, Smerdákovtan oralǵan soń óziniń bólmesine kirgeninde eshkim joq sıaqty edi, endi myna bireýdiń qaıdan paıda bola qalǵanyn qudaı bilsin. Bul, fransýzdar aıtpaqshy, "qui frisait la emquantaine'1 myrza, nemese durysyraq aıtqanda, bizdiń jasamys orys jentlmeniniń bir túri bolatyn, jalbyraǵan qalyń qara shashyna endi ǵana qylaý túsken saqalyn súıirlep qyryp qoıypty. Kónetoz qyzyl-qońyr pedjáginiń osydan eki-úsh jyl buryn bir ismer tiginshiniń qolynan shyqqany sezilip-aq tur, alaıda sánnen qalǵan ondaı pedjákti sońǵy eki jyldan beri aýqatty kisilerdiń eshqaısysy kımeıtin. Jeıdesi, sharpy syqyldy uzyn galstýgy, munyń bári sánqoı jentlmendikindeı, biraq jeıdesiniń kirlegeni, al jalpaq sharpynyń túgi qyrylǵany jaqynnan qaraǵanda sezilip qalady. Torkóz shalbary ózine jarasady eken, biraq tym ashyq tústi sekildi, onyń ústine tyrtıyńqyrap ketken be qalaı, ózgeler mundaı shalbardy áldeqashan kımeıtin bolǵan, basyndaǵy jumsaq aq túbit qalpaǵy da qazirgi maýsymǵa laıyq emes. Qysqasy, qaltasy juqa bolsa da, ózinshe yzdıyp júrgen bireý bolý kerek. Keshegi basybaılylyq quqyq alshańdaǵan burynǵy aqsaýsaq-pomeshıkke uqsaǵan jentlmen kezinde sorpa betine shyǵar, aqsúıek qaýymnyń ortasynda júrgen, ertede qysylǵanda qol ushyn berer jaqyn joldas-jorasy da bolǵan sol eski tanys-bilistigin, bálkim, tipti qazir de saqtaǵan, jastyqta aıqap-shaıqap ótken kóńildi turmystan keıin birtindep qoly qysqarǵan soń, jýyrda basybaılylyq quqyq joıylǵannan keıin kisige tez juǵysatyn bıazy minezine bola ǵana úıine kelse qabyl alyp, tórinde kim otyrsa da dastarqannyń tómenirek jaǵyna bolsa da uıalmaı otyrǵyzýǵa bolatyn ınabattylyǵy sebepti, qaıyrymdy eski tanystaryn panalap tamaq asyraıtyn adamǵa uqsaıdy. Ondaılar áńgimeshil bolady, bir-eki márte karta oınaýdan da qashpaıdy, biraq, birdeńege qolqabys etýdi ótingeniń syrǵaqtap shyǵa keledi; bóten dastarqannan kúneltýshiler ádette jeke basty, ne sur boıdaq, ne áıeli ólgen jesir bolyp shyǵady, tipti bala-shaǵaly da bolýy múmkin, biraq balalary jyraqtaǵy ápkeleriniń qolynda tárbıelenetindikten, jentlmenimiz ınabatty qaýymda otyrǵanynda, bul jaǵdaıyn uıat kóretindeı, balalaryn esh ýaqytta aýyzǵa almaıdy. Ony týǵan kúnimen, jańa jylmen quttyqtaǵan hatyn alyp, keıde ózi de jaýap qaıtaryp tursa da, ol birtindep balalaryn múlde umyta bastaıdy. Kútpegen qonaqtyń ańqyldaǵan aqkóńil kórinetin jylmaǵaı-jyltyr bet álpeti yńǵaıyna qaraı tez qubyla qalady. Saǵaty joq eken, biraq tasbaqa súıeginen jasalǵan, qara baýly lorneti bar. Oń qolynyń ortańǵy saýsaǵynda arzandaý jyltyr tasty úlken altyn saqına. Qasaqana tymyraıyp alǵan Ivan Fedorovıchtiń birinshi bolyp til qatqysy kelmegen edi. Shúńkildesip otyryp shaı ishýge joǵarydaǵy bólmesinen ilkide ǵana tómen túsken qonaq úı ıesi oń qabaq tanytpaǵasyn úndemegen kisishe, tynysh kútip otyrǵan, áıtse de, qojaıyn lebiz bildirse, ol kez kelgen sypaıygershilik áńgimege ázir tuǵyn. Bir kezde onyń júzinen kenet qobaljyǵandyq sezildi.

— Keshirersiń, ánsheıin esińe salyp jatqanym ǵoı, — dedi ol Ivan Fedorovıchke, — Smerdákovqa barǵanynda odan Katerına Ivanovna jaıynda birdeńeni suramaqshy ediń ǵoı, biraq odan eshteńe suramadyń, umytyp kettiń be...

— Ah, ıá! — dedi oǵan Ivan ókinishten tunjyraı qalyp, — ıá, umytyp ketippin... Áıtse de, endi báribir, bári erteńge qaldy ǵoı, — dep mińgirledi ol ózine-ózi. Sonsoń ol beıtanys qonaqqa yzbarlana qarap, taǵy da bylaı dedi: — Muny men sensiz de esime 14túsiretin edim, óıtkeni naq sol nárse oıymnan ketpeı qapa bolyp otyrǵanmyn! Esime túsire almaı otyrǵan birdeńeni meniń esime salǵan bolyp jámpeńdemeı-aq qoı, buǵan meni sene qoıady dediń be?

— Senbeseń senbeı-aq qoı, — dep jymıdy jentlmen. — Ózińdi-óziń zorlap ılandyrǵannan ne paıda? Mundaıda ásirese zattaı aıǵaqtyń septigi tımeıdi. Fomanyń sengen sebebi, bilgiń kelse, Hrıstostyń qaıta tirilgenin kórgendikten emes, al buǵan onyń kúni buryn sengisi kelgendiginen. Mine, mysaly, spırıtterdi1 alyńyz... men olardy bek jaqsy kóremin... Mıǵa salsańyz, olar úshin paıdalymyz dep oılaıdy, óıtkeni olarǵa sonaý aqırettiń ózinen saıtandar shúntıǵan múıizderin qyltyńdatyp turady-mys."Bul deıdi, bylaısha aıtqanda, mahshar dúnıeniń zattaı aıǵaǵy deıdi". O dúnıe men zattaı aıǵaq, aı-lúlı! Sosyn, aqyrynda, eger saıtannyń bary dáleldense, munyń ózi qudaıdyń bary dáleldengendiginiń belgisi bola qoıar ma eken? Meniń ıdealısik qoǵamǵa jazylǵym keledi, olarǵa opozısıa jasamaqpyn: "Men materıalıs emespin, ıdealıspin degendeı, he-he!".

— Tyńdaǵyn — dep Ivan Fedorovıch ústel basynan túregeldi. — Men sandyraqtap otyrǵan sıaqtymyn... árıne, sandyraqtap otyrmyn... bósseń bóse ber, maǵan báribir! Sen meni ótken jolǵydaı yzalandyra almaısyń. Tek maǵan birdeńege uıat sekildi... Meniń bólmede olaı-bulaı júrgim keledi... Men seni keıde kórmeımin, tipti daýsyńdy da estimeımin, ótken jolǵydaı emes, biraq seniń ne dep myljyńdaıtynyńdy háman sezemin, nege deseń myljyńdaıtyn sen emes, menmin, meniń ózim ǵoı! Tek ótken joly uıyqtap otyrdym ba, álde seni óńimde kórdim be? Mine muny bilmeımin. Al qazir men oramaldy sýyq sýǵa malyp alyp basyma qoıyp kóremin, sen meniń kóz aldymnan múmkin sonda joǵalarsyń.

Ivan Fedorovıch burysh jaqqa baryp, álgi aıtqanyndaı, basyna sýly oramal qoıyp, bólmede ersili-qarsyly júrdi.

— Ekeýmizdiń birden sen dep sóıleskenimiz maǵan unaıdy, — dedi qonaq kisi.

— Aqymaq neme-aý, — dep kúldi Ivan, — nemene, men senimen siz-biz dep syzylyp turady dep pe ediń. Men qazir kóńildimin, tek samaıym zyrqyldaıdy... sosyn tóbem... tek raqym etip ótken jolǵydaı pálsapalaǵanyńdy qoıshy. Eger qarańdy batyra almasań, kóńildirek birdeńeni aıtyp bósseńshi. Ósegińdi qozdatsańshy, sen solaı tamaq asyraýshy emessiń be, endeshe ósekti qozdata ber. Maǵan osy elesti aýrý qaıdan ǵana jabysty eken! Biraq men senen qoryqpaımyn. Men seni jeńemin. Jyndyhanaǵa aparyp tyqpas!

— Tamaq asyraýshy degeniń c'cst charmant1 eken. Men ózimen ózim bolmaǵanda qaıtýshy em. Bul dúnıede jaı qaryn toıdyrýshy bolmaǵanda, men kimmin? Aıtpaqshy, seni tyńdaǵan saıyn, azdap tańǵalyp otyrmyn: qudaı aqyna, sen meni qıalyńdaǵy eles emes — ótken joly osylaı dep bolmap ediń — qaıta shynymen bar nársege balaı bastadyń ǵoı deımin...

— Seni bir mınýt te naqty shyndyqqa balap qabyldamaımyn, — dedi yzamen aıqaılap jibergen Ivan. — Sen jalǵansyń, joqsyń, sen meniń syrqatymsyń, sen tek elessiń. Átteń seniń qarańdy qalaı óshirýdiń amalyn taba almaı qor bolyp otyrǵanym, sondyqtan senen biraz ýaqyt japa shegetin shyǵarmyn. Sen meniń galúsınasıamsyń, jaı eles birdeńesiń. Sen meniń elesimsiń, áıtse de, tek bir jaǵymnyń ǵana... meniń oı-pikirlerim men sezimderimniń eń jaman jaǵynyń elesisiń. Eger meniń senimen osylaı áýrelenip otyrýǵa ýaqytym bolsa, onda bul jaǵynan sen maǵan tipti qyzǵylyqty da 15bolar ediń-aý...

— Toqta, toqta, men qazir seni sózden ustaımyn: baǵana sham túbinde, Aleshaǵa dúrse qoıa bergenińde, oǵan: "Sen odan bildiń be! Onyń maǵan kelip júretinin sen qalaı bildiń?" — dep zirkildemep pe ediń. Sen onda meni aıttyń ǵoı. Demek, bul qas qaǵymdaı sátke bolsa da maǵan sengeniń, meniń shyn bar ekenime ılanǵanyń emes pe, — dep aqyryn kúldi jentlmen.

— Iá, bul dilimniń álsizdigi bolatyn... biraq meniń saǵan senýim múmkin emes. Ótken joly uıyqtap otyrǵanymdy, ıa bolmasa túregep júrgenimdi bilmeımin. Men, bálkim. onda seni óńimde emes, túsimde kórgen shyǵarmyn...

— Baǵana sen onymen — Aleshany aıtamyn — nege sonsha sýyq sóılestiń. Ol Marhabatty bala ǵoı. Men onyń aldynda Zosım pirádar úshin kinálymyn.

— Aleshany sóz ǵyp qaıtesiń! Sen malaı, sóıleseń baıqap sóıleseńshi! — dep Ivan taǵy da kúldi.

— Bireýge ursasyń da, sosyn óziń kúlesiń — bul jaqsy yrym. Alaıda sen búgin ótken jolǵydan góri menimen áldeqaıda jyly sóılestiń, munyń sebebin men túsinemin: bul kemeńgerlik sheshimnen...

— Sheshim jaıynda aýzyńdy ashpa! — dep zekip tastady Ivan.

— Túsinem, túsinem, e'est noble, e'est carmant2, sen erteń anaý aǵań arasha túsip, ózińdi qurbandyq etpeksiń ǵoı, ...e'est chvaleresque3.

— Jap aýzyńdy, áıtpese qazir ishke tepkileımin!

— Onyńa qýanbasam renjimeımin, óıtkeni onda meniń maqsatyma jetkenim: eger meni ishke tepkilemekshi bolsań, onda meniń bar ekenime sengeniń ǵoı, sebebi elesti ishke tepkilemeıdi. Qaljyńy, óz aldyna: maǵan báribir, balaǵattasań balaǵattaı ber, biraq qalaı degenmen sál sypaıyraq bolǵanyń jón ǵoı, tipti menimen bolsa da. Aýzyńa aqymaq, malaı degennen basqa sóz túspeı me!

— Seni balaǵattasam, ol ózimdi balaǵattaǵanym bolmaı ma! — dep Ivan taǵy da kúldi, — sen báribir mensiń, bet álpetin ózge bolsa da mensiń. Sen tek meniń oıymdaǵyny ǵana aıtasyń... maǵan óz betińshe birdeńe deýge seniń aqylyń jetpeıdi!

— Nesi bar, ekeýmizdiń oıymyz bir jerden toǵysyp jatsa, onda meniń mereıim óskeni ǵoı, — dedi sypaıylap aıtsa da masattana sóılegen jentlmen.

— Tek meniń eń pasyq, onda da eń bir jetesizdik oıymdy alatynyń bar. Sen aqymaqsyń, ońbaǵansyń. Sen naǵyz aqymaqsyń. Joq, men saǵan tóze almaspyn tegi! Saǵan ne qylsam eken a, ne istesem eken osy! — dep tisin shyqyrlatty Ivan.

— Dostym-aý, meniń qaıtsem de jentlmen bolyp kóringim keledi ǵoı, meni naq solaı qabyldaǵandy tileımin, — dedi jámpeńdeı qalǵan qonaq kóńil jyqpas aqkóńildigin ańǵartýǵa asyǵyp. — Men jarlymyn, biraq... sonshalyqty adalmyn deı almaımyn, alaıda... júrgen jerimde meni kúnákar perishtege teńeý aıdan anyq aqıqat bolyp ketken. Bir kezde ózimniń qalaı ǵana perishte bola qalǵanym, qudaı aqyna, mıyma kirmeıdi. Eger perishte bolsam, sonaý álmısaqta bolǵan shyǵarmyn, endi ony umytsam da eshkim sókpes. Endi men ınabatty degen atymdy ǵana qasterlep, jurtqa jeksuryn kórinbeýge tyrysyp, 16buıyrǵan yrzyqqa rıza bolyp júrgen kisimin. Men adamdy shyn jaqsy kóremin — o, maǵan kóbine-kóp jala japty ǵoı! Oqta-tekte senderdiń aralaryńa kelip qalǵanymda, beıne bir shyn ómir súrgendeı bolamyn, maǵan bárinen de kóbirek unaıtyny osy. Tap óziń sekildi qıalshyldyǵymnan qorlyq kórip júrmin ǵoı men, senderdiń fánı dúnıedegi tirshilik shyndyǵyn jaqsy kóretinim de sondyqtan. Senderde bárin jazyp-syzyp qoıǵan, munda formýla, munda geometrıa, al bizde ne, ylǵı bir belgisiz teńdeýler ǵana! Munda júrgende men armanshyl bolyp ketemin. Armandaǵandy jaratamyn! Onyń ústine jerge túskenimde yrymshyl bolyp alamyn — bir tilegim, tek kúlmeshi: maǵan naq osy yrymshyldyǵym unaıdy. Munda men senderdiń barlyq ádetterińe mashyqtanyp aldym: saýdagerlerdiń monshasyna barǵandy unatamyn, nanasyń ba, kópestermen, poptarmen birge shabynýǵa da qumarmyn. Shirkin, bóshkedeı jýan bir kópes qatynǵa aınalyp ketip, birjola sol kúıimde qalsam ǵoı, sol qatynnyń sengen nársesine men de sensem ǵoı dep armandaımyn. Meniń muratym — shirkeýge baryp, arýaqqa shyn yqylaspen shyraq qoıý ǵoı, qudaı aqyna osylaı. Meniń qaıǵy-qasiretim, mine, sonda ǵana tarqamaq. Senderdiń aralaryńda júrgesin emdelgendi de unatatyn boldym: jazǵyturym sheshek aýrýy taraǵanda - osyndaǵy tálimhanaǵa ózim baryp, sheshek ekkizdim — meniń sol kúngi qýanyshymdy kórseń: slaván aǵaıyndarǵa on teńge sadaqa da berdim!.. Sen aıtqanyma qulaq salmaısyń ǵoı. Baıqaýymsha, búgin seniń eńseń tym túsińki sekildi, — dep jentlmen sál únsiz qaldy... Men bilem, keshe sen dárigerge bardyń... al, densaýlyǵyń qalaı ózi? Dáriger ne dedi?

— Sen aqymaqsyń! — dedi shyrt etken Ivan.

— Onyń esesine sen aqyldysyń ǵoı. Sen meni taǵy da tildediń be? Janym ashyǵasyn emes, jaı aıtam. Meıliń, jaýap bermeseń bermeı-aq qoı. Álgi syrqyramasy qurǵyrdyń taǵy da mazalaýyn...

— Aqymaqsyń! — dep taǵy qaıtalady Ivan.

— Sen bir aıtqanyńdy qaıtalan beredi ekensiń, al meniń ótken jyly qalaı syrqyrama bolǵanym óli kúnge esimnen ketpeıdi.

— Pah shirkin, saıtan syrqyramamen aýyra ma eken?

— Keıde kádimgi eki aıaqty pendege aınalsam, nege aýyrmaıyn. Sol sebepti onyń zardabyn da tartýǵa týra keledi. Saıtan sum et nihil hummanum a mc alienum puto1.

— Qalaı, qalaı? Saıtan sum et nihil humanum... Onda sen aqymaq saıtan bolmaǵanyń ǵoı!

— Birdeme ǵyp kóńilińdi tapqanyma da shúkirshilik.

— Sen muny menen úırenbegen shyǵarsyń, — dep ań-tań bolǵan Ivan kilt kidirip qaldy, — ǵajap eken, meniń basyma mundaı oı tipti, esh ýaqytta kelgen emes...

— C'est du nouvcan n'est cepas?2 Qazir men saǵan shynyn aıtyp, bárin túsindirip beremin. Tek qulaq sal: kisi keıde uıyqtap jatyp, ásirese bastyǵyrylǵan kezinde, ishi aýyrǵasyn ba, álde basqa sebepten be, áıteýir sondaı bir tańǵajaıyp tús kóredi, onyń bul túsinde shym-shytyryq oqıǵany, óńindegideı anyq birdeńelerdi óz basyndaǵy eń asyl qasıetterden bastap beshpetiniń jaman túımesine deıingi usaq-túıek eles beretin keremet shytyrman, tipti qaperine de kirmeıtin oqıǵany nemese tutas oqıǵalar tizbegin kóretini sonsha, saǵan ótirik maǵan shyq muny tipti Lev Tolstoıdyń ózi de oılap shyǵara almas edi 17jáne de mundaı tústi keıde jazýshylar ǵana emes, qaıta, múlde jaı adamdar, sheneýnikter, feletonshylar, poptar da kóredi... Munyń ózi bir qyzyq jumbaq: maǵan bir mınıstr jaqsy ıdeıalardyń bári onyń basyna uıyqtap jatqanynda keletinin aıtyp edi. Mine, tap qazir de solaı. Men seniń kóz aldyńdaǵy eles qana bolsam da, bastyǵyrylǵan kezińdegideı, osyǵan deıin tipti seniń qaperińe de kirmegen ǵajap oılardy aıtamyn, sondyqtan seniń oıyńdaǵyny qaıtalaıdy dep qalma, onyń ber jaǵynda men seniń basyńdaǵy tek eles qanamyn, bar bolǵany osy.

— Ótirik soqpa. Seniń maqsatyń — meniń uıyqtap jatyp bastyǵyrylǵan kezdegi elesim emes, al ózińmen-óziń ekenińe sendirý bolatyn, endi kelip tek kórgen tús qana ekenińdi óziń rastap tursyń.

— Dostym, men búgin bir erekshe ádisti tańdap aldym, ony saǵan keıin túsindiremin. Toqtaı turshy, men sózimniń qaı tusyna kelip edim? Iá, onda maǵan sýyq tıip qalǵan edi, biraq, munda emes, ana jaqta...

— Qaıdaǵy ana jaqty aıtasyń? Sen meniń úıimde áli uzaq bolmaqsyń ba, álde maǵan jabysyp qalyp pa ediń? — dedi qapalanǵan Ivan. Ol bólmede júrýin qoıyp, dıvanǵa baryp otyrdy da, eki qolyn ústelge shyntaqtap tirep, basyn qapsyra ustap alyp qatty qysty. Sonan soń, sýlanǵan oramaldy julyp alyp, yzamen laqtyryp tastady: tegi, septigi tımedi bilem.

— Seniń júıkeń juqarǵan, — dedi yqylasy túspegesin dórekileý kórinse de, jyly shyraıy ózgermegen jentlmen, — sen maǵan tipti sýyq tıgizip alǵanym úshin de qabaq shytasyń, eger ol tabıǵı nárse bolsa, oǵan ne laj. Men onda Peterbordaǵy mınıstrlik mansaptan dámesi bar bir joǵary mártebeli hanymnyń úıindegi dıplomatıalyq keshke jetýge asyqqan edim. Ústimde frak, moınymda aq galstýk, qolymda pershátke degendeıin, alaıda, meniń qaı jaqta bolǵanymdy oılasańyzshy, jerdegi sizderge jetý úshin maǵan áli jeti qat kókten tómen túsý kerek qoı... árıne, bul qas qaǵymdyq qana nárse, áıtse de kún sáýlesiniń jerge jetýi úshin de tabandatqan segiz mınýt qajet emes pe, al meniń, oılap qarasańyz, frak pen omyraýy ashyq jeletkede ushýym kerek. Jalpy, arýaqtar tońbaıdy ǵoı, biraq men kádimgi jumyr basty pendege aınalýǵa asyǵystyq jasap, sol kúıi... osy jaqqa tartyp ketippin, al jeti qat kókte, sonaý efırde, sonaý beıne sý sekildi birdeńede, — sondaı ǵalamat aıaz — ony tipti aıaz deýge de bolmaıtyn shyǵar.

Óziń oılap kórshi: júz elý gradýs sýyq! Derevnádaǵy erikken qyzdardyń ermegin bilesiń ǵoı: olar otyz gradýstyq qaqaǵan aıazda qaısybir maýbasqa myqty bolsań, myna baltadan bir jalap alshy, deıdi, sosyn jalap qalǵanda baltaǵa jabysqan tilin anaý daraqy qanyn sorǵalatyp, terisimen áreń julyp alady; otyz gradýs aıazda osylaı bolsa, júz elý gradýstyq sýyqta qalaı bolatynyn endi óziń shamalaı ber, meniń oıymsha ol jaqta baltaǵa tıgizgen saýsaǵyń da úzilip túser, eger... árıne, kókte balta bolsa...

— Onda balta bolýshy ma edi? — Tyjyrynyp, unatpaı qalǵan Ivan Fedorovıch onyń sózin bólip jibergen. Ol sandyraqtap otyrǵanym shamam kelgeninshe senbeýge tyrysaıyn, áıtpese birjola jyndanyp ketermin dep qorqyp, qasaryp otyrǵan edi. Tańyrqaǵan qonaǵy:

— Balta ma? — dep qaıtalap surady.

— Iá, ol jaqta baltanyń hali ne bolar edi? — ishin yza kernep, qıtyǵa qalǵan Ivan Fedorovıch aıqaılap jiberdi.

— Kókte baltanyń hali ne bolady deımisiń? Quelle idee1. Eger qashyqtańqyrap ketse, 18onda, menińshe, nege óıtetinin ózi de bilmeı, jerdi aınalyp usha beredi, jer serigine aınalady. Juldyznamashylar baltanyń shyrqap qalaı joǵarylaǵany men quldılap qalaı tómendegenin eseptep shyǵarady. Sosyn Gatsýk kúntizbege engizedi, bar bolǵany, mine, osy.

— Sen aqymaqsyń, senen ótken aqymaq bolmas! — dedi Ivan kirjińdep, — aıtsań qıystyryp aıt ótirigińdi, áıtpese tyńdamaımyn. Sen meni shyndyqqa jyǵyp bermeksiń ǵoı, ózińniń shyn bar ekenińe meni ılandyrmaqsyń ǵoı, biraq meniń oǵan sengim kelmeıdi! Senbeımin!

— Men saǵan ótirik aıtyp turǵam joq, bári de shyndyq: amal qansha, shyndyqtyń dáıim derlik tapqyrlyq bolyp kórinbeıtini bar ǵoı. Baıqaýymsha, sen ǵoı menen keremet, kemeńgerlik birdeńeni, bálkim, oǵan qosa tipti ǵajap birdeńeni de kútetin shyǵarsyń. Bul ókinishti-aq, biraq men qolymnan keletin nárseni ǵana bere alamyn...

— Sen salpań qulaq esek, pálsapańdy qoıa tursań qaıtedi!

— Denemniń oń jaq jartysy saldyrap qalyp, yńqyl-syńqyl bolyp turǵanda, pálsapaǵa meniń ne teńim. Barmaǵan dárigerim qalmady: bári shetinen bilgish, aýrýyńdy qolmen qoıǵandaı ǵyp aıtyp ta beredi, biraq emdeı almaıdy. Osynda bir bátshaǵar stýdentti kórdim: ol siz ólgen kúnde de qandaı aýrý áketetinin anyq bilip óletin bolasyz deıdi! Sosyn mamandarǵa siltegishtigin qaıtersiń bulardyń: biz, bylaısha aıtqanda, tek aýrýyńyzdy ǵana anyqtap beremiz, al emdelýge pálenbaı mamanǵa baryńyz, sizdi sol emdep jazady deıdi. Shirkin eski dárigerlerdi aıtsańshy, olardyń emdemeıtin aýrýy bolmaýshy edi ǵoı, solar qaıda joǵalyp ketti, qazir kil mamandar ǵana qalǵan jáne de bári shetinen gazette habarlanyp jatady. Murnyń aýyrmasyn de, aýyra qalsa, seni Parıjge jiberedi: onda muryndy emdeıtin eýropalyq maman bar deıdi. Sen Parıjge barasyń, ol seniń murnyńdy kóredi, men deıdi ol, sizdiń tek oń jaq tanaýyńyzdy emdeı alamyn, óıtkeni men sol jaq tanaýdy emdemeımin, bul meniń mamandyǵym emes, sondyqtan menen keıin Venaǵa baryńyz, onda sol jaq tanaýdyń mamany bar, sizdi sol emdeıdi deıdi. Endi ne isteý kerek? Halyqtyń qarabaıyr em-domyn jasap kóreıinshi dep, bir dáriger nemistiń aqylymen monshaǵa baryp, ystyqqa balbyrap balqyp otyryp, tuzdalǵan balmen ysqylap kórdim. Shyndyǵynda osyny syltaýratyp taǵy bir ret monshaǵa baraıynshy dep istep em, biraq bet-aýzymdy satpaqtaǵannan basqa eshqandaı paıdasy bolmady. Ábden qapalanǵasyn Mılandaǵy Matten degen grafqa hat jazdym; bir kitap pen murynǵa tamyzatyn birdeńe jiberipti, meıli, onysyna da rahmet. Nanasyń ba: sátin salǵanda, Gofftyń malsekstratynan jazyldym! Áldeqalaı satyp alǵan edim, kishkentaı qutymen bir jarymyn ishkesin-aq tipti bıleýge de jaraıtyn bop qulantaza jazyldym. Yrza bolǵanym sondaı, oǵan gazet betinde "rahmet" aıtqym kelip edi, nanasyń ba joq pa, endi ekinshi hıkaıa bastaldy: maqalamdy birde-bir redaksıa qabyldamady! "Munyńyz tym keritartpalyq bolyp júrer deıdi, eshkim senbeıdi, óıtkeni "la diablc n'existe point"1 deıdi. "Siz aty-jónińizdi kórsetpeı bastyryńyz" dep aqyl beredi. Eger olaı bolsa, ol qandaı "rahmet" aıtqandyq. Keńsedegilerge kúlip bylaı deımin: "Bizdiń zamanymyzda qudaıǵa sený kertartpalyq bolýy múmkin, biraq men saıtan emespin be, endeshe, maǵan senýge bolady" — "Saıtanǵa kim senbeýshi edi, muny túsinemiz ǵoı, degenmen, maqalańyzdy basýǵa bolmaıdy, óıtkeni ustaǵan baǵytymyzǵa kesirin tıgizýi múmkin. Ázil esebinde bolmasa?" — deıdi. Ázil esebinde bastyrý tapqyrlyq emes qoı dep oıladym. Sonymen, aqyry baspady. Nanasyń ba joq pa, buǵan men tipti qatty ókpelep qaldym. Meniń, mysaly, rızashylyq sekildi eń izgilik sezimimdi bildirýime tek áleýmettik jaǵdaıyma bola resmı túrde tyıym salyndy.

19— Taǵy da pálsapaǵa bastyń ba! — dedi terisine syımaǵan Ivan.

— Qudaı saqtasyn, biraq keıde birdeńe dep shaǵynbaýǵa da bolmaıdy ǵoı. Men jalaǵa ushyraǵan janmyn. Mine, sen de qıt etse aqymaqsyń dep aqıa qalasyń. Albyrttyǵyń sezilip tur. Dostym-aý, gáp adamnyń aqyl-parasatynda ǵana ma eken! Men jaratylysymnan izgi júrekti, aqjarqynmyn, "men de túrli vodevılsymaq emespin be. Sen meni shynynda da shashy aǵarǵan Hlestakov dep oılaısyń ba qalaı, alaıda, meniń taǵdyrym odan áldeqaıda qıynyraq. Bir kezde — muny óz basym esh ýaqytta túsine alǵan emen — bárin synap-minep "teristeýge" taǵaıyndalyppyn, asylynda, men naǵyz raqymshyl kisimin, birdeńeni mansuqtaýǵa múlde yńǵaıym joq. Joq, sen qazir barasyń da bárin synap-mineı bastaısyń, onsyz syn bolýshy ma edi, eger "syn bólimi" bolmasa, ol ne qylǵan jýrnal? — deıdi. Synsyz tek "osanna"1 ǵana bolady. Al ómir súrý úshin jalǵyz "osanna" jerimsiz ol "osannanyń" keýdedegi kúdik otyna sharpylyp, oǵan qosa, taǵy sondaı bir ótkelekterden ótip qorytylýy qajet. Men, áıtse de, osynyń bárine ózim baryp kılikpeımin, ony men oılap shyǵarǵan joqpyn, endeshe, jaýap beretin de men emes. Ne kerek, qurbandyqqa shalǵan tyshqaq laqtaı ǵyp, meni syn bólimine jazýǵa kóndirdi ǵoı, sóıtip ómir súretin bolyp shyǵa keldim. Biz mundaı ázil-qyljaqty túsinemiz: óz basym, mysaly, onan da meni qurtyp tynyńdar degen talabymdy tupa-týra, ashyq aıttym. Joq, ómir súre ber deıdi, óıtkeni sensiz bolmaıdy deıdi. Eger bu dúnıede bári aqylmen istelip jatsa, onda qandaı hıkaıa bolýshy edi. Sensiz eshqandaı hıkaıa bolmaq emes, al hıkaıasyz taǵy da jaman deıdi. Sonymen, áıteýir bir hıkaıa bolsynshy dep lajsyz kóngendikten, biz bireýdiń ámirimen aqylǵa syımaıtyn josyqsyzdyq kórsetemin. Adamdar sonyń bárin baısaldy birdeńe dep paıymdaıdy, sonda olardyń álgi aıqyn parasaty qaıda. Olardyń qasireti de, mine, osynda. Sóıtip olar qasiret shegedi, árıne, biraq... onyń esesine ómir súredi, qıalda emes, shyn ómir súredi, óıtkeni ómir degenniń ózi sol qasiret qoı. Al qasiretsiz ómirdiń qandaı qyzyǵy bolar edi — onda barlyǵy bitpeıtin bir ǵıbadatqa aınalyp ketpeı me: ǵıbadat qasıetti, átteń zeriktirińkirep jiberetini bar onyń. Al men she? Men de qasiret shegemin, alaıda, ómir súremin deı almaımyn. Men belgisiz teńdeýdegi ıkspin. Neniń qaıdan bastalyp, qaıda aıaqtalatynyn ańǵarýdan qalǵan aqyry, óziniń atyn da umytqan ómirdiń ánsheıin bir elesi ǵanamyn. Nemene, kúlemisiń... joq, sen kúlmeısiń, sen taǵy da ashýǵa bastyń. Sen ylǵı ashýly júresiń, sen tek parasatty bolǵandy kókseısiń, al men, saǵan taǵy qaıtalap aıtaıyn, bóshkedeı jýan bir kópes qatynnyń jan saraıyna kirip alyp, táńirige minájat qyp shyraq qoıý úshin ǵana jeti qat kóktegi kúlli tirshiligimdi, barlyq shen-shekpen, abyroı-ataǵymdy tárki eter edim.

— Onda sen de qudaıǵa senbeıtin bolǵanyń ǵoı, — dep yzamen myrs etti Ivan.

— Iakı qalaı desem eken, sen ózi shyn suraısyń ba?..

— Qudaı bar ma, joq pa? — dep Ivan taǵy da yzamen aıqaılap jiberdi.

— Sen, nemene, shyn aıtasyń ba? Jarqynym-aý, qudaı aqyna bilmeımin, ımandaı shynym bul.

— Bilmeısiń be, al qudaıdy ǵoı kóresiń? Joq, sen ózińmen-óziń bola almaısyń, sen — myna mensiń, sen shyndyǵynda mensiń, bar bolǵany osy ǵana! Sen jaı birdeńesiń, meniń qıalymsyń!

— Iakı, qalasań, sen ekeýmiz bir pálsapany ustanamyz, mine, osylaı degen jón shyǵar. Je pense done je suis2, mine, men muny anyq bilemin, al aınalamdaǵy qalǵan nárseniń bári, myna kúlli jaryq dúnıe, qudaı taǵala jáne tipti saıtannyń ózi de, — munyń bári men 20úshin áli dáleldenbegen, bulardyń bári, ózimen-ózi derbes ómir súre me, álde tek meniń emanasıam, ıakı sáýlem be, ýaqytsha jáne jeke-dara ómir súretin ózimdik menniń dáıekti damytylýy ma... qysqasy, endi sózimdi doǵara qoıaıyn, óıtkeni sen qazir dúrse qoıa bergeli turǵan sekildisiń

— Onan da bir anekdot aıtqanyń artyq edi ǵoı! — dedi Ivan unatpaǵan pishinmen.

— Anekdot ta tabylady jáne de ol naq bizge kerek taqyryptaǵy anekdot bolady. Iakı bul anekdot emes, jaı bir ańyz ǵana. Sen ǵoı, meni senbeısiń dep kinálaısyń, "kórip tursań da senbeısiń" — deısiń. Dostym-aý, bulaı oılaıtyn jalǵyz men be ekem, bizdiń ana jaqta qazir barlyǵy máńgirip ketken, munyń bári senderdiń ilim-ǵylymdaryńnyń keseli. Atom, bes sezim, tort stıhıa ǵana bar kezde, bári birdeńe ǵyp ońtaılasýshy edi. Atom degen qadim zamanda da bolǵan ǵoı. Sender munda "hımıalyq molekýlany", "protoplazmany", qaıdaǵy joq taǵy birdeńelerdi ashypty degendi estisimen-aq — bizde barlyǵy quıryqty qysa qoıdy. Sonsoń bári bylyqty da ketti. Eń jamany — yryń-jyryń, ósek-aıań etek aldy; sizderde qansha bolsa, ósek-aıań bizde de sonsha, tipti kóbirek te shyǵar, aqyrynda, bireýdi kórsetý de joq emes, qaısybir "sybystarǵa" eleńdeı qalatyn ondaı bólimshe bizde de bar. Bul qarabaıyr ańyz bizdiń orta ǵasyrlar zamanynan qalǵan desedi. Sizderdiń emes, bizdiń ózimizdiń orta ǵasyrlarymyzdy aıtamyn — buǵan bizde mes qaryn kópes qatyndardan basqa — taǵy da sizderdiń emes, bizdiń ózimizdiń mes qaryn qatyndardy aıtamyn — tipti eshkim de senbeıdi. Senderde bardyń barlyǵy bizde de bar, tyıym salynsa da, ózimizdiń bir qupıamyzdy men saǵan dos bolǵasyn ashyp jatyrmyn. Bul jumaq týraly ańyz. Osynda, sender mekendeıtin myna jerde bir oıshyl, pálsapashy bolypty, ol "zańdardy, ar-ujdandy, dindi, osynyń bárin", eń bastysy — aqyrettegi ámirdi bekerge shyǵarypty deıdi. Ol ólgen soń qara túnekten, qurdymnan bir-aq shyǵarmyn dep oılaǵan eken, aqyrettegi bolashaq ómirge tap bolypty. "Bul meniń senimime qaıshy keledi" — dep tańyrqap, kúıip-pisedi eken. Mine sol kisini osy qylyǵy úshin sottapty... Iakı, kóresiń be, sen ǵapý et, men tek estigenimdi aıtyp otyrmyn, bul jaı ańyz ǵana... kóresiń be, ol áýeli osynaý qara túnekte kvadrıllıon shaqyrym jol júrsin (qazir bizde de shaqyrymmen esepteıdi ǵoı), oǵan jumaqtyń esigi tek osydan keıin, osy kvadrıllıondy bitirgesin ǵana ashylyp, barlyq kúnási sonda ǵana keshiriledi dep kesipti desedi...

— O dúnıede, ıakı sizderde, osy kvadrıllıonyńnan basqa taǵy qandaı azap bar? — dep surady bir túrli tańyrqap eleń etken Ivan.

— Qandaı azap deısiń be? Ah, nesine suraısyń ony: buryn olaı da, bulaı da bolyp jatýshy edi, qazir ımandylyq jaǵyna basatyn boldy ǵoı, óziniń "ar-ujdany aldynda opynyp, azap sheksin deıdi", biraq munyń bári ánsheıin sandyraq. Bul da senderden juqqan nárse, bári "senderdiń minez-qulyqtaryńnyń bıazylanǵandyǵynan". Sonymen, túptep kelgende kimder utty deısiń ǵoı, budan tek arsyzdar ǵana utty, eger ar-uıattan áý bastan jurdaı bolsa, ol ar-ujdanynyń aldynda qalaı opynyp azap shekpek? Onyń esesine, áli ar-uıatynan aırylmaǵandyqtan ınabatty adamdar japa shekti... Reformaǵa tıanaqty ázirliksiz kirisedi, onyń ústine ony ózge mekemelerden kóshirip alady — sosyn da kóretinimiz qyp-qyzyl zıan bolmaǵanda qaıtsin! Onan da ejelgi jyltyraǵan ottyń ózi jaqsy emes pe edi. Al endi álgi kvadrıllıonǵa kesilgen kisi qarap turady da, jolǵa kóldeneń jatyp alady: "Barǵym kelmeıdi, qasaqana eshqaıda barmaımyn!" — deıdi. Orystyń bilimdi degen ateısiniń jan saraıyn al da, muhıttaǵy kıttiń qursaǵynda úsh kún, úsh tún dóńbekshigen Iona paıǵambardyń jan saraıymen aralastyryp jiber, — álgi eregisip jolǵa jatyp alǵan oıshyldyń minezi qandaı ekenin sen, mine, sonda bilesiń.

— Sonda ol sonaý kókte neniń ústine jatty eken?

— Onda da birdeńeniń ústine jatýǵa bolady. Áıtse de, sen meni kúlki ǵyp turǵan joqsyń ba?

— Bárekeldi! — dep aıqaılap jiberdi baǵanaǵysynsha tańyrqap, eleńdeı qalǵan Ivan Endi ol bir túrli ózgeshe áýestikpen tyńdaǵan edi. — Nemene, ol qazir de sol arada jatyr ma?

— Árıne, jatqan joq. Myń jyldaı jatqan soń turyp júre bergen.

— Onda bir salpań qulaq esek eken ǵoı! — dep keńkildep kúldi Ivan álde neni paıymdaýǵa zorlanyp. — Máńgi solaı jatty ne, álde kvadrıllıon shaqyrym júrdi ne — báribir emes pe? Ol úshin mıllıon jyl taban tozdyrý kerek qoı?

— Tipti odan da kóp ýaqyt kerek, eseptep shyǵarýǵa qaǵaz ben qaryndashtyń joǵyn qarashy. Biraq onyń sol mejege jetkenine qaı zaman deseńizshi, mine, osy aradan endi anekdot bastalady.

— Jetkeni qalaı! Ol mıllıon jyldy qaıdan alady?

— Sen áli kúnge bizdiń qazirgi jer týraly oılap tursyń ǵoı! Jer únemi osyndaı boldy deımisiń, múmkin, ol, mıllıon márte ózgergen shyǵar; aıtalyq, onyń merzimi bitip, muzdap, jarylyp, shashylyp-tógilip, quramdas bólikterine tarqap, sosyn qaıtadan sý paıda bolyp, qatyp-bekip, sosyn qaıtadan quıryqty juldyz, qaıtadan kúnniń kózi, al kúnniń kózinen jer paıda bolǵan shyǵar — mine, osyndaı damý joly osyǵan deıin, múmkin, qısapsyz kóp qaıtalanǵan shyǵar, eń sońǵy syzyqshasyna deıin báz-baıaǵy bir qalypta qaıtalana bergen shyǵar. Sumdyq zeriktiretin nárse ǵoı bul...

— Al jetkesin ne bolypty?

— Ne bolýshy edi, oǵan jumaqtyń esigin ashady, ol ishke kiredi, biraq eki sekónt ótpeı jatyp — saǵatyna qaraı sala (menińshe, uzaq jolda onyń qaltasyndaǵy saǵaty áldeqashan irip ketýge tıisti bolsa da), — jumaqta eki sekónt bolmaı jatyp, bul eki sekóntte bir kvadrıllıon túgil, kvadrıllıondy kvadrıllıonǵa kóbeıtip, onyń kóbeıtindisin taǵy da bir kvadrıllıonǵa dárejelegendeı jol júrýge bolady ǵoı! — dep aıqaılap jiberedi. Qysqasy, "osannaǵa" basady ǵoı, sóıtip tym asyra siltep alady, osy sebepti ondaǵy izgi oıly degen keıbireýler alǵashqy kezde oǵan qol bergisi de kelmeıdi: munyń kertartpalar qataryna zyp bergenin qaıtersiń deıdi. Orystyń tabıǵı bilim-bolmysy ǵoı bul. Qaıtalap aıtamyn: bul — ańyz. Estigen qulaqta jazyq joq. Bizde osyndaı nárselerdiń bári jóninde pikirler taraǵan.

— Men seni ustadym! — dep balasha qýanǵan Ivan birdeńeni anyq esine túsirgendeı aıqaılap jiberdi, — kvadrıllıon jyl týraly anekdotty myna meniń ózim oılap shyǵarǵan bolatynmyn! Onda men on jetide edim, gımnazıada oqyp júrgenmin... men bul anekdotty sonda oılap shyǵaryp, Korovın degen joldasyma aıtqanmyn, bul Máskeýde bolǵan-dy... Bul anekdotty meniń ózge bireýden estýim múmkin emes, onyń ereksheligi de osynda. Men ony umytqan edim... biraq ol qazir ózinen-ózi esime tústi — sen aıtqan joqsyń, ózim esime túsirdim. Keıde jaıdan-jaı, tipti darǵa asýǵa apara jatqanda da ómirdegi talaı jaıttardyń kóz aldyńa keletini sıaqty... túsimde esime túskenin qarashy. Sol tús, mine, sensiń! Sen meniń túsimsiń, al ómirde sen joqsyń!

— Osynshama qyzbalanyp bekerlegenińe qaraǵanda, meniń bar ekenime qalaı degenmen senesiń-aý deımin, — dep kúldi jentlmen.

— Joq, senbeımin! Júzden bir bóligindeı de senbeımin!

— Tym bolmasa myńnan bir bóligindeı senetin shyǵarsyń. Eń kúshtisi de osy eń kishkentaıy, tıtteıi ǵana bolýy múmkin ǵoı. Moıyndasańshy, tym quryǵanda on myńnan bir bóligindeı senetin shyǵarsyń...

— Bir mınýt te senbeımin! — dep aıqaılady yzalanǵan Ivan. Biraq, seniń bar ekenińe bir esepten ılanǵym da keler edi! — dedi taǵy da ol tańǵalarlyq pishinmen.

— Ehe! Alaıda moıyndady degen, mine, osy! Biraq men raqymshylmyn ǵoı, bul joly da saǵan qol ushyn bereıin. Estımisiń: sen meni ustaǵan joqsyń, meni seni ustadym! Áldeqashan umytqan anekdotyńdy — maǵan múlde senbeıtin bolsynshy dep saǵan jorta aıttym ǵoı.

— Ótirik soqpa! Seniń bul kóringendegi maqsatyń — ózińniń bar ekendigine meni sendirý emes pe.

— Dál solaı. Biraq tolqý, mazasyzdaný, sený men senbeý arasyndaǵy taıtalas keıde myna sen sıaqty ar-uıaty bar adamǵa sumdyq azap qoı, odan da asylyp ólgen artyq shyǵar. Maǵan tıtteı bolsa da senetinińdi bilgendikten de men saǵan osy anekdotty aıtyp, kókeıińde óshpes kúdik týǵyzdym. Seni ne senerin, ne senbesin bilmesin dep sergeldeńge salyp qoıdym, bul arada da kózdegen bir maqsatym bar. Jańa ádis-aıla ǵoı bul: meniń bar ekenime múlde senbeıtin bolsań, seni bilem ǵoı, meniń kórgen tús emes, shyn bar ekenimdi aıtyp, meni kózge shuqı bastaısyń; mine, sonda men maqsatyma jetken bolyp shyǵamyn. Al meniń ditteıtinim — izgi maqsat. Men seniń kókiregińe senimniń tıtimdeı ǵana dánin tastaımyn, sosyn odan báıterek ósip shyǵady — báıterek bolǵanda qandaı keremet, onyń basyna shyǵyp otyrǵanyń da seniń "japan túzdegi dıýana da, beıkúná áıel de" bolǵyń keledi áli, óıtkeni sen ishteı jan-tánińmen sony tileısiń, japan túzde jel obatyn dıýana bolasyń, sen áli sol jaqqa ketip jan saýǵalaısyń!

— A, sen ońbaǵan, meniń shybyn janymdy sóıtip saqtamaqshy ekensiń ǵoı?

— Ómirde tym bolmasa bir ret jaqsylyq isteýim kerek emes pe. Baıqaımyn, tegi, maǵan ashýlysyń ǵoı deımin, sen maǵan ashýlysyń!

— Saıtan neme! Sen álgi japan túzde jel obyp, on jeti jyl boıy qudaıǵa qulshylyq etken, ústi-basyn múk basqan sorlylardy sıqyrlap baıqamap pa ediń?

— Jarqynym-aý, meniń bar bitirgenim de sol emes pe. Bar álem men dúnıe-jalǵandy esten shyǵarsań da, sondaı bireýge jabysaryń haq, óıtkeni bul tym qymbat gaýhar tas qoı, keıde ondaı jannyń jalǵyz ózi bir shoǵyr juldyzdan da qymbat kórinedi — bizdiń óz esebimiz bar emes pe. Jeńiske jetkennen qymbat ne bolýshy edi! Olardyń ishinen keıbireýleri — sen buǵan senbeseń de aıtaıyn — óziniń óresi jaǵynan, qudaı aqyna, senen tómen emes: ol bir sátte sený men senbeýdiń arasyndaǵy qurdymǵa úńilgen kezde, qyldaı ǵana taıyp ketse, akter Gorbýnov aıtqandaı, "tońqalań asar ma eken" — dep te oılaısyń.

— Sonymen, ne boldy, qolyńdy murynǵa tyǵyp qaldyń ba?

— Dostym-aý, — dedi qonaq ǵıbratty áýenge keshken qonaq,— bir naýqas markızdiń (tegi: dúmshe dáriger emdegen be, qalaı) óziniń ıezýıt-pirádarynyń aldyna baryp minájat qylǵanda aıtqanyndaı, keıde murynsyz qalǵansha, qoldy murynǵa tyǵyp qalǵan artyq emes pe. Óz kózimmen kórgen edim — ǵajap nárse. "Maǵan murnymdy qaıtaryp ber!" deıdi markız. Sóıtip, keýdesin qaǵady. "Balam, — deıdi jaýaptan jaltarǵan ıezýıt-pirádar, — bul jalǵanda barlyǵy bir qudaıdyń buıryǵymen bolyp jatady, sol sebepti aqyry qaıyrly bolsyn dep tile. Qatal taǵdyr sizdi murynnan aıyryp, pushyq qylǵan eken, biraq munyń da bir qaıyry bar shyǵar, endi sizge qalǵan ǵumyryńyzda qolyńdy murynǵa tyǵyp qaldyń dep tabalaýǵa eshkimniń aýzy barmaıdy". — "Qasıetti pirádarym-aý, bul ne dep jubatqanyńyz! — deıdi qapalanǵan markız,— onan da, munyń kerisinshe, qalǵan ǵumyryma men kún saıyn murnymnyń óz ornynda turǵanyn kórgenime rıza bolar edim!".

— "Balam, — deıdi kúrsine ıezýıt-pirádar, — bar ıgilikti bir kúnde basyma úıip-tóge qoı deý jónsiz, olaı dep arýaq-qudaıǵa shet bolmańyz, eskerýsiz qalyp jatqan joqpyz, nege deseńiz, qaıran murnym dep qaıǵyryp turǵanda da, tilegińiz qabyl boldy dep bilińiz: óıtkeni murynnan aıyrylǵan kúnde de, báribir qoldy murynǵa tyǵyp qalǵandaı bolasyz ǵoı..."

— Túý, netken aqymaqtyq edi! — dep aıqaılap jiberdi Ivan.

— Dostym-aý, meniń seni kúldirgim kelip edi, ne bary osy, alaıda, ant etemin, bul naǵyz ıezýıttik qıturqy, sonsoń, ılansań, osynyń barlyǵy árbir árpine deıin dál meniń aıtqanymdaı. Jýyrda ǵana bolǵan edi, meni kóp áýrege saldy. Beıshara jigit úıine kelgesin sol túni atylyp óldi; sońǵy demi taýsylǵansha taban aýdarmaı qasynda otyrdym... Al álgi minájat qylatyn ıezýıttik úıshikterge kelsek, bul — meniń eń bir jabyrqaǵan sátterimde ermek qylatyn eń súıikti ornym. Endi taıaý kúnde ǵana bolǵan taǵy bir oqıǵany aıtaıynshy. Pirádar shalǵa jıyrmalardaǵy bir sary shashty norman qyzy keledi. Qulyn músindi, aıdaı arý eken, tipti aýzyńnan silekeıińdi shubyrtady. Qyz eńkeıip, úıshiktiń tesiginen óziniń qandaı kúnáǵa batqanyn sybyrlaıdy. "Qyzym-aý, munyń ne, taǵy da kúnáǵa batqanyń ba?... — deıdi pirádar. — O Santa Maria1, ne dep tursyń: endi basqa bireýmen be, shyraǵym-aý, seniń kúnáǵa batýyń bitpeýshi me edi, uıat qoı bul!" — "Ah mon rige2 — deıdi kúnákar qyz kóz jasyn kól ǵyp. — Ga lui fait tant dc plaisir ct a moisi peu de peune3! Baıqaımysyń, qalaı-qalaı jaýap beredi! Bul arada tipti men de taıqyp shyǵa keldim: bul tabıǵattyń óziniń jan ashýy, bul qalasań, beıkúná páktikten de artyq! Men sol arada qyzdyń kúnásyn keshirip, ketýge yńǵaılana berip edim, biraq tez qaıta oraldym: pirádardyń tesikten sybyrlap, keshke qyzben kezdesýge ýaǵdalasyp jatqanyn qulaǵym shalyp qaldy, shalyń qaısar-aq kisi edi, biraq lezde úıirilip tústi! Shirkin tabıǵat-aı, ol óziniń degenin istetpeı qoımaıdy ǵoı! Nemene, taǵy da muryn tyrjıttyń ba, taǵy da ashýlandyń ba? Saǵan endi qalaı jaǵýdy da bilmeımin tipti..."

— Ábden mıymdy ashyttyń ǵoı, tynyshtyq beresiń be, joq pa. — Kóz aldyndaǵy kólbeńdegen elesinen qajyǵan Ivannyń daýsy yńyrsyp shyqqan edi. — Senimen otyrǵanda men jaman zerigemin, ári-beridesin azapqa túsem! Qalaı ǵana qutylar ekem senen!

— Qaıtalap aıtamyn, maǵan qoıatyn talaptaryńdy kishkene kemirińkireseńshi, "kemeńgerlik, ǵajap birdeńeni" talap etpe menen, sonda óziń kóresiń áli, ekeýmiz til tabysyp ómir keshe alamyz, — dedi nyqtap sóılegen jentlmen. — Meniń amalyn taýyp aınama altyn shuǵyla shashyp, "saldyrlatyp-gúldirletip, jarqyldatyp-jaltyldatyp", qanattarymdy otqa sharpyp kelýdiń ornyna, mynadaı kúıki kúıde kóringenime sen ózi shynymen ashýlysyń ǵoı deımin. Birinshiden, ásemdik sezimin kemsinip qalsa, ekinshiden, tákapparlyǵyń ustady: mendeı kemeńgerdiń kókiregine mundaı pasyq saıtan qalaı ǵana kirip aldy eken? — dep namystanasyń. Joq, sen bir kezde Belınskıı sonshalyqty mysqyldaǵan romantıkalyq sarynnan arylyp bolmaǵansyń. Amal barma, áli jassyń ǵoı. Baǵana osy jaqqa jınalyp jatyp qaljyń úshin fragyma Arystan men Kún juldyzyn taǵyp alyp, bir kezde Kavkaz jaqta qyzmet etken, qazir bos júrgen shtatskıı sovetnık bolyp barsam qaıtedi dep oılaǵan edim, sonan soń, tym bolmasa Temirqazyq juldyzyn nemese Sırıýsty taqpaı, Arystan men Kúndi jaltyratyp kelgenime ashýlanyp sabap tastaı ma dep qoryqtym. Sen bolsań meni aqymaq deýden bir jazbaısyń. Qudaı-aý, senimen aqyl-parasat salystyrý meniń tipti qaperime de kirmegen nárse ǵoı. Faýsttyń 21aldyna kelgen Mefıstofel: meniń zulymdyq istegim kelip turady, biraq ylǵı jaqsylyq jasaımyn degen eken. Meıli, muny yqtıary bilsin, al men ózim múlde kerisinshe isteımin. Bul jalǵanda aqıqatty súıetin jáne kisige shyn jaqsylyq tileıtin bireý bolsa, ol men shyǵarmyn. Men kúreste óshken qudaıy sózdiń kókke ushqanda oń jaqtaǵy krese qaraqshynyń janyn keýdesine qondyryp ala ketkenin kórgemin, men ánge basyp. "Osanna" dep daýryqqan herývım-perishtelerdiń masaıraǵan daýsyn da estigemin, serafım-perishtelerdiń aspan kógi men kúlli álemdi jańǵyryqtaǵan qýanyshty aıqaıyn estigenmin. Saǵan jaryq dúnıedegi qadir-qasıetiniń bárimen ant eteıin, meniń de sol horǵa qosyla ketip, bárimen birge "Osanna!", — dep aıqaılaǵym kelgen edi. Keýdemdi kernep, aýzyma kelip te qalǵan... óziń bilesiń, men tym sezimtalmyn ǵoı, kórkemdikti sezgish zerektigim de bar. Biraq salıqaly oı — o, meniń baı-basymdaǵy eń sorly qasıet te osy ǵoı — ol meni bul joly da shekten shyǵarmaı tejep qaldy da, der sátti ótkizip aldym! Óıtkeni, — dep oıladym men sol mınýtte, — meniń "osannamnan" keıin ne bolar edi? Onda jaryq dúnıedeginiń bárin sol sátte-aq qara túnek basyp, endi qaıtyp eshqandaı tótenshe ýaqıǵa bolmaıtyn bolar edi. Sóıtip, tek ózimniń qyzmet babym men áleýmettik jaǵdaıym sebepti ǵana sondaı ıgi sátti ótkizip jiberip, jamandyqqa matalyp qalýǵa májbúr boldym. Jaqsylyqtyń abyroıy túgeldeı ózge bireýlerge buıyrǵan da, meniń sybaǵama tek jamandyq qana qalǵan. Biraq men jylpostyq tirlikke qumartqan emen, men baqqumar emespin. Inabatty jandardyń bárinen qarǵys estý, tipti tepki kórý bul jalǵandaǵy barlyq jan ıeleriniń ishinen jalǵyz meniń pesheneme jazylý sebebi ne, álde, pende keıpine kelgen soń, keıde onyń osyndaı zobalańyn da kórýim kerek pe? Men bilem, munyń bir qupıasy bar, biraq ony maǵan áste ashqylary kelmeıdi, óıtkeni, onda, gáptiń nede ekenin sezgesin, meniń "osannaǵa" basýym múmkin ǵoı, sóıtip, teris laǵý dereý tyıylyp, kúlli álemde zerdelilik bastalar edi de, onymen birge, álbette, barlyǵy maqurym bolar edi, tipti gazetter men jýrnaldar da quryr edi, óıtkeni onda olarǵa kim jazylmaq. Áıtse de men, aqyr-sońynda, mámlege kelip, ózimniń kvadrıllıonymdy júrip ótkennen keıin ol qupıaǵa qanyǵatynymdy bilemin. Biraq oǵan deıin meniń janym tynyshtyq tappaıdy, ózime júktelgen mindetti qınalsam da atqara beremin: bireýdi qutqarý úshin san myńdy qurbandyqqa shalý kerek bolady. Mysaly, jalǵyz Iov degen bir taqýa úshin qanshama kisiniń janyn jaralap, qanshama adamnyń abyroıyn tógýge týra keldi, kezinde osyǵan bola meni jaman mysqyldady ǵoı! Joq, qashan sol qupıa ashylǵansha, men úshin eki túrli shyndyq bar: bireýi — ana jaqtaǵy, olardyń shyndyǵy, ázirshe ol maǵan múlde beımálim, ekinshisi — meniń ózimniń shyndyǵym. Ekeýiniń tazasy qaısy bolatynyn bilmeımin... Sen qalǵyp ketpediń be?

— Eger sen meniń boıymdaǵy áldeqashan bastan keshken, sanamen salmaqtaǵan soń túkke turǵysyz jerkenishti birdeńe retinde laqtyryp tastalǵan pasyqtyq ataýlyny maǵan qaıdaǵy bir jańalyqtaı qaıtadan myljyńdasań, men qalaı qalǵymaıyn! — dedi daýsy qyryldap shyqqan Ivan.

— Taǵy da jaqpadym ǵoı! Ádebı baıandaýmen eliktirem be desem: meniń álgi aspandaǵy "osannam" táp-táýir shyqty ǵoı, solaı emes pe? Sosyn jańaǵy ana Geıne mysqyldy áýenshe, ol da sátti shyqqan joq pa?

— Joq, men eshqashan da mundaı malaı bolǵan joqpyn! Meniń jan dúnıem myna sendeı malaıdy qalaı ǵana týǵyza aldy eken?

— Dostym, men orystyń bir ǵajap, asa marhabatty baıbatshasyn bilýshi edim, ol oıshyl jigit, ádebıet pen ásemdik áleminiń keremet áýesqoıy, "Uly jendet" dep atalatyn dastandy jazýshy... Men ánsheıin sony ǵana tuspaldaǵan edim!

— Sen "Uly jendet" jaıynda aýzyńdy ashýshy bolma, — dep zekirindi uıalǵanynan qulaq shekesine deıin qyzaryp ketken Ivan.

— Al, álgi "Geologıalyq tóńkeris" she, ol qalaı? Esińde me Dastan dep, mine, sony aıt!

— Únińdi óshir dedim ǵoı saǵan, áıtpese qazir men birjola óshiremin!

— Nemene, sonda meni óltirmekpisiń? Joq, ǵapý etińiz, men aıtarymdy báribir aıtyp qalamyn. Bul kelgende men ózimdi sondaı bir jan raqatyna batyraıyn dep keldim. O, men ózimniń sondaı albyrt, sondaı jas, ómirge sondaı keremet qushtar dostarymnyń armanshyldyǵyn unatamyn! Ótken kóktemde osy jaqqa jınalyp jatyp: "Ana jaqta jańa adamdar bar, olar barlyǵyn kúl-talqan etip, bitirgen soń, antropofagıadan bastamaq, — degeni qaıda.

— Ol aqymaqtar, menen sóıtsek qaıtedi dep surap pa! Menińshe, eshteńeni talqandaýdyń qajeti joq, ne bary adamnyń basyndaǵy qudaı týraly ıdeıany qurtsa jetip jatyr, isti mine osydan bastaý kerek! Mine, osydan, naq osydan bastaý kerek — o, túkke túsinbeıtin kórsoqyrlar! Adam balasy biri qalmastan qudaıdan bezinse (al men, geologıalyq dáýirler sıaqty, bul dáýirdiń de týatyndyǵyna senemin), onda burynǵy dúnıetanymnyń bári, eń bastysy — osyǵan deıingi kúlli ımandylyqtyń bári birin biri jalmaýsyz-aq, ózinen-ózi qurtyp bitedi de, tirshilik túgel ózgeredi. Adam tirisinde ómirden barynsha alyp qalýǵa jantalasady, biraq olar muny tek osy fánı dúnıedegi baqyt pen qyzyq-qýanysh úshin ǵana isteıdi. Qudiretke, kúshi tasyǵan alypqa tán masaıý rýhy bılegen adamnyń meımanasy tasyp, qudaı — adam, qudaı da emes, qudaıdan bylaıda emes adam paıda bolady. Endi óziniń kúsh-jigerimen, ilim-bilimimen tabıǵatty saǵat saıyn eshbir tejeýsiz jeńe alatyn adam balasy raqatqa batqan ústine bata beredi de, keıin kóktegi ómirdiń qyzyǵyna kenelemin ǵoı degen eski úmitiniń bárin birjola umytady. Basy jumyr pende bitken óziniń bul dúnıede qonaq ekenin ólgen soń qaıta tirilmeıtinin biletin bolady, sol sebepti ol aqtyq demi taýsylar sátti táńirishe, tákappar hám baısaldy qarsy alady. Ol bu jalǵandaǵy tirliktiń qas qaǵymdaı ǵana sát ekendigine nazalanbaý qajettigin tákapparlyǵynan túsinedi de, ózi sekildi jumyr basty baýyryn eshbir syı-sıapat dámetpesten jaqsy kóretin bolady. Mahabbat ómirdiń bir sátin ǵana qanaǵattandyrady, biraq onyń osy bir sáttiligin túsingendikten ol mahabbattyń qyzýy da eresen bolmaq, muny, tegi, aqyrettegi máńgi sarqylmas mahabbattan úmittenýmen ǵana salystyrýǵa bolatyn shyǵar"... taǵysyn taǵylar, taǵy sondaılar degendeıin. Ǵajap emes pe!

Ivan eki qulaǵyn basyp alyp temen qarap otyr edi, bir kezde onyń tula boıy dirildep ketti. Biraq álgi daýys odan ary jalǵasa berdi:

— Endi másele mynada, dep paıymdady meniń jas óren oıshylym: bir kezde sondaı zaman týýy múmkin be, joq pa? Eger ondaı zaman týatyn bolsa, onda bári sheshildi deı ber, onda adamzat balasy birjola ornyǵady. Biraq, adamnyń súıegine sińgen zerdesizdigi sebepti bul, bálkim, áli myń jyl boıy bola qoımaıtyn shyǵar, sondyqtan aqıqatty túsinetin árbir adamǵa óziniń qalaýynsha, jańa negizde ómir keshýge ruqsat bolýǵa tıis. Bul maǵynada alǵanda oǵan "barlyǵy ruqsat etilgen". Ol ol ma: sol zaman tipti esh ýaqytta týmasa da meıli, biraq qudaı men máńgi ólmeý qalaı degenmen de joq bolyp shyqsa, onda jańa adamnyń, tipti búkil álemde jalǵyz ózi bolsa da, qudaı-adam bolýyn ruqsat, sodan keıin, qajet bolsa, onyń osy jańa mansabymen burynǵy qul — adamnyń burynǵy kez kelgen ımandylyq sheginen op-ońaı attap óte berýine bolady. Qudaıǵa zań joq! Qudaı qaı jerge kelip toqtasa — ol endi qudaıdyń jeri! Men qaıda kelip toqtasam... ol jer dereý birinshi oryn bolmaq... "barlyǵyna ruqsat", sonymen is bitedi! Bári qandaı janǵa jaǵymdy; tek bir alaıaqtyq istegiń kelse, bul úshin aqıqattyń ruqsatyn alýdyń qajeti ne? Biraq bizdiń osy kúngi orystar qyzyq qoı: onyń aqıqatty jaqsy kóretindigi sonshalyq, tipti ruqsatsyz alaıaqtyq jasaýǵa da dáti barmaıdy...

Óziniń sózýarlyǵyna eligip ketti me qalaı, tańdaıyn taqyldata saıraǵan qonaq qojaıynǵa mysqylmen qarap otyrǵan edi; alaıda, ol sózin aıaqtaı almady: Ivan ústel ústindegi staqandy ala salyp, dilmarsyǵan nemege qulashtap laqtyryp jiberdi.

— Ah, mais c'estletc entin1 — dedi anaý dıvannan atyp turyp, ústine shashyraǵan shaıdy saýsaqtarymen qaǵyp jatyp, — Lúterdiń sıa saýytyn qalaı laqtyrǵanyn eske túsirdiń be! Ózi sen meniń kórgen túsimsiń deıdi de, ózi sol túske staqan laqtyrady! Qarynnyń qylyǵy ǵoı munyń! Ózim de naq solaı shyǵar dep kúdiktenip edim: sen ótirik qulaǵyńdy basqansyp, shynynda, bárin tyńdap otyrdyń...

Aýla jaqtan bireýdiń tereze jaqtaýyn órshelene tyqyldatqany estildi. Ivan Fedorovıch dıvannan túregelýge yńǵaılandy.

— Estımisiń, baryp ashsańshy, — dedi qonaq óktemirek daýyspen, — bul kelgen seniń iniń Alesha ǵoı, ol saǵan tótenshe ári qyzǵylyqty, bir habar ákeldi, men bilgen soń aıtamyn!

— Sen sýaıt, dymyńdy shyǵarmaı tynysh otyrsańshy, men onyń Alesha ekenin senen buryn sezgenmin, onyń keletinin sensiz de bilip otyrǵanmyn, nege bosqa júrsin, árıne, "bir habar" ákeldi!.. — dedi Ivan kúıgelektep.

— Barsańshy, tez ashsańshy. Dala burqasyn, ol seniń baýyryń emes pe, jaýrap qalar. Monsieur, sait — il le temps qu'il fait? C'est a ne pas mettre un chien dehors...1

Syrttaǵy kisi áli tyqyldatyp turǵan. Ivan terezege qaraı umtylyp edi, kenet onyń qol-aıaǵyn birdeńe matap tastaǵandaı boldy. Julqynyp kórip edi, túk shyqpady. Al terezedegi tyqyl onan saıyn jıilep, kúsheıe tústi. Aqyry bir kezde tusaýy úzilgendeı bolǵan soń Ivan Fedorovıch dıvannan atyp turdy. Ol jan-jaǵyna odyraıa qarady, balaýsyz shyraqtyń ekeýi de janyp bitýge aınalǵan, ilkide ǵana qonaǵyna laqtyrǵan staqan da ústel ústinde, óziniń aldynda tur, dıvanda otyrǵan eshkim kórinbeıdi. Terezedegi tyqyl áli toqtaǵan joq-ty, biraq ilkide túsinde elestegendeı, onsha qatty emes, óte saıabyr edi.

Bul tús emes! Joq, ant etemin, bul kórgen tús emes, barlyǵy da osy jańa ǵana óńimde boldy! — dep aıqaılap jibergen Ivan Fedorovıch terezege baryp jeldetkishti ashty.

— Alesha, men saǵan kelmeı-aq qoı dep edim ǵoı! — dep qatýlandy ol inisine. — Qysqa ǵana aıt: saǵan ne kerek! Tek qysqa qaıyr, estımisiń?

— Osydan bir saǵat buryn Smerdákov asylyp óldi, — dedi Alesha aýla jaqtan.

— Onda baspaldaqqa qaraı bara ber, qazir esikti ashamyn, — dedi Ivan, sóıtip ol Aleshaǵa esik ashýǵa ketti.

X

«MUNY AITQAN SOL»

Alesha ishke kirgen soń, Ivan Fedorovıchke osydan bir saǵattan azǵana buryn onyń páterine Mará Kondratevna kelip, Smerdákovtyń asylyp ólgenin habarlaǵanyn aıtty. "Álgi samaýyry qurǵyrdy alyp keteıinshi dep bólmesine kirsem, ol qabyrǵadaǵy shegede asylyp ólip qalypty". Aleshanyń: "Tıisti orynǵa habarladyń ba?" — degen suraǵyna, — eshkimge aıtqan joqpyn, "eń aldymen sizge habarlaıynshy dep osynda jetkenshe jan ushyrdym, jol boıy júgirdim", — depti. Dirildep-qalshyldap ketkeni sonsha, tipti esinen adasqan sekildi bop kórindi, — dedi Alesha. Mará Kondratevnamen birge olardyń úıine júgirip barǵanynda, Smerdákov sol asylǵan kúıi 22tur eken. Ústelde jatqan bir japyraq qaǵazǵa: "Men ózim asylyp ólýge bel býdym, bári óz erkimmen, óz tilegimmen isteldi, buǵan eshkim kinály emes", — dep jazypty. Alesha ústel ústindegi qaǵazdy sol kúıi qaldyryp, týra ıspravnıkke barady: oǵan bárin málimdegen soń "týra saǵan keldim", — dedi sóziniń sońynda Ivannyń betine qadala qaraǵan Alesha. Osynyń bárin aıtqan kezde ol, aǵasynyń bet álpetine ǵajaıyptanǵandaı, oǵan kóz aýdarmaǵan edi.

— Aǵa, — dedi ol kenet shoshynǵandaı, — sen ózi bir sumdyq dertke ushyraǵannan qalaısyń! Meniń aıtqanym tipti qaperińe de kirmeıtin kisishe qaraısyń ǵoı.

— Seniń kelgeniń jaqsy boldy ǵoı, — dep mińgirledi oıǵa shomǵan Ivan, inisiniń tańyrqaǵan sózderin estimegendeı pishinmen. — Al men onyń asylyp ólgenin bildim ǵoı.

— Ony kimnen estidiń?

— Kimnen estigenim jadymda joq. Biraq bilgenim haq. Bilgenim ras pa? Iá, maǵan ol aıtqan-dy. Ol jańa ǵana aıtqan edi maǵan...

Ivan bólmeniń ortasynda turyp, áli de sol oıǵa shomǵan kúıi, tómen qarap sóılegen-di.

— Ol dep turǵanyń kim? — dep surady Alesha lajsyzdan jan-jaǵyn kózimen sholyp.

— Ol qashyp ketti ǵoı.

Ivan basyn kóterip, aqyryn jymıyp qoıdy:

— Ol senen, sendeı momaqan momynnan qoryqty. Sen "naǵyz herývımsiń" ǵoı. Dmıtrıı seni herývım1 dep ataıdy emes pe. Herývım... Serafımderdiń2 qýanǵandaǵy shat-shadyman daýystaryn aıtsańshy! Serafım degen ne? Múmkin, ol bir shoǵyr juldyz shyǵar. Ol bir shoǵyr juldyz, bálkim, ne bary bir hımıalyq molekýla bolar... Arystan men Kún shoǵyr juldyzy bar, sen muny bilýshi me eń?

— Aǵa, otyrsańshy! — dedi Alesha záresi ketip, — qudaı úshin, dıvanǵa baryp otyrshy. Sen sandyraqtap tursyń, jastyqqa qısaıa turshy, mine bylaı. Mańdaıyna sýly oramal basaıyn ba? Múmkin, aıyǵyp keter?

— Oramaldy ápershi, anaý oryndyqtyń ústinde bolýǵa tıis, baǵana sonda tastaǵanmyn.

— Onda joq qoı. Mazasyzdanba, onyń qaıda jatqanyn men bilemin, mine taptym, — dedi bólmeniń ekinshi buryshyndaǵy Ivannyń kishkentaı sándik ústeliniń janynan áli ustalmaǵan, búkteýli, taza oramaldy taýyp alǵan Alesha. Ivan oramalǵa tańyrqaı qarady, onyń esi zamatta qaıta oralǵandaı boldy.

— Toqtashy, — dedi dıvannan kóterile bergen ol, — men baǵana, osydan bir saǵat buryn, dál osy oramaldy naq sol aradan alyp sýlaǵanmyn. Basyma qoıǵannan keıin ony sonda laqtyryp tastaǵan edim... onyń qurǵaq bolǵany qalaı? Basqa oramal joq edi ǵoı.

— Sen mańdaıyńa osy oramaldy basyp pa ediń? — dep surady Alesha.

— Iá, ony basyma qoıyp alyp, bólmede júrgenmin, osydan bir saǵat buryn... myna 23balaýyz shamdar qalaı janyp bitken? Qazir saǵat qansha?

— On ekige jýyqtap qaldy.

— Joq, joq, joq! — dep Ivan aıqaılap jiberdi, — bul kórgen tús emes! Ol osynda bolǵan anaý dıvanda otyrǵan. Sen terezeden tyqyldatqan kezde, men oǵan staqandy laqtyrǵanmyn... mine mynaý staqandy... Toqta, men buryn da osylaı uıyqtaıtynmyn, biraq bul jolǵy uıqym ondaı uıqy emes. Buryn da bolǵan. Alesha, qazir men osyndaı túster kórip júremin... biraq bul tús emes, óńimdegi birdeńe: bólmede sendelip júremin, birdeme dep sóıleımin, birdeńeni kóremin de... al ózim uıyqtap júremin. Biraq ol osynda boldy, anaý dıvanda otyrǵan... Ol baryp turǵan aqymaq, Alesha, naǵyz aqymaqtyń ózi, — dep kenetten kúlip jibergen Ivan bólmede ersili-qarsyly júre bastady.

— Aqymaq degeniń kim? Aǵa, sen kimdi aıtyp tursyń? — dep surady taǵy da Alesha jabyrqaǵan únmen.

— Saıtandy aıtamdaǵy! Ol maǵan kelýge dánigip aldy. Eki márte keldi, tipti úsh márte deýge de bolady. Ol meni mazaqtady: men onyń qanatyn ot sharpyǵan, kúrkiretip, jarqyldatyp keletin ibilis bolmaı, jaı saıtansymaq bolǵanyna beıne ashýlanatyn sıaqtymyn. Biraq ol ibilis emes, ol ótirik soǵady. Ol jalǵan atty jamylýshy. Ol jaı shaıtansymaq, jaman-juman, kishigirim shaıtan. Monshaǵa barǵanyn qaıtersiń. Ony sheshindirseń, danıalyq ıttiń quıryǵy sekildi uzyndyǵy bir arshyn, taqyr, surǵylt quıryǵyn taýyp alatynyń sózsiz... Alesha, sen jaýrap qalǵan shyǵarsyń, dalada qar jaýyp tur ǵoı, shaı ishesiń be? Ne? Sýyq deımisiń? İshkiń kelse, qazir shaı qoıǵyzaıyn? S' est v ne pas mettrc un chien dehors...

Alesha tez qoljýǵyshqa baryp oramaldy sýlady, sodan keıin Ivandy otyrýǵa kóndirip, basyn sol sýly oramalmen orady. Ózi onyń janyna quıryq basty.

— Baǵana sen maǵan Lıza týraly ne dep ediń? — dep Ivan qaıtadan sóz bastady. (Ol tym sózýar bolyp bara jatqan-dy). Lıza maǵan unaıdy. Men saǵan ol jóninde bir ǵaıbat sóz aıttym ǵoı deımin. Ótirik aıta salǵanmyn, ol maǵan unaıdy... Men erteń Katá úshin qorqamyn, bárinen de sol úshin kóbirek qorqam. Keleshek úshin. Ol erteń meni jerge tastap, aıaǵymen taptap ketedi. Ony qyzǵanǵasyn Mıtány jarǵa qulatpaqshy dep oılaıdy men jaıynda! Iá, ol osylaı oılaıdy! Biraq áste olaı emes qoı! Erteń bári bitedi, biraq, bul áli asylyp ólý emes. Joq, men asylyp ólmeımin. Sen bilesiń be, Alesha, men esh ýaqytta ózimdi-ózim mert qyla almaımyn! Sonda qalaı, aramzalyǵymnan ba? Men qorqaq emes-ti. Ómirge qushtarlyqtan ǵoı bul! Smerdákovtyń asylyp ólgenin men nelikten bildim deımisiń! Iá, muny maǵan ol aıtqan...

— Osynda báz bireýdiń otyrǵandyǵyna sen kámil senimdimisiń? — dep surady Alesha.

— Anaý dıvanda, buryshta otyrǵan. Sen ony qýyp jiberetin ediń. Áıtse de, sen ony qýyp jiberdiń de ǵoı: sen kelgen soń, ol taıyp berdi. Alesha, men seniń qıaldaryńdy unatamyn. Men seniń aq júzińe súısinetinimdi bilýshi me ediń? Al ol - meniń ózim, Alesha, meniń ózim. Mendeı aramdyq, ońbaǵandyq, jeksuryndyq ataýlynyń bári sonda! Iá, men "romantıkpin", ol muny durys aıtty... munysy jala bolsa da solaı. Naǵyz aqymaqtyń ózi, biraq sonysymen utyp jarady. Ol qý bolǵanda — sumdyq qý ǵoı, meni qalaı ashýlandyrýdy biledi. Ol meni óziniń bar ekendigine sóndirmekshi bolyp mazaqtap, myljyńyn tyńdap otyrýǵa májbúr etti. Ol meni, balasha aldap soqty. Áıtse de, ol men jóninde talaı shyndyqty aıtty. Men ózim týraly ondaıdy eshqashan da aıta almas edim. Bilesiń be, Alesha, bilesiń be, — dedi sonan soń Ivan, beıne bir jasyryn syryn ashqandaı, óte baısaldy pishinmen, — men onyń, shynynda da men bolmaı, ózimen ózi bolǵanyn óte-móte tiler edim!

— Ol seni azaptap bitken eken, — dedi aǵasyna janashyrlyqpen qaraǵan Alesha.

— Meni mazaq etti! Jáne de bárin qalaı keremet eppen istedi deseńshi. "Ar-ujdan ba! Ony qaıt deısiń? Onyń bolý-bolmaýy meniń ózime baılanysty emes pe. Men ne úshin azap shegýim kerek? Baıaǵy ǵadat boıynsha da. Búkil adamzat balasynyń jeti myń jyl boıǵy ǵadaty boıynsha azap shegemin. Áıtpese budan tyıylyp, qudaı bop shyǵamyz". Muny aıtqan sol, muny aıtqan sol!

— Sen emes pe, sen emes pe? — dep aǵasyna jaıdary qaraǵan Alesha irkilmesten aıqaılap jiberdi. — Ondaı meıli, sony qoıshy, birjola umytsańshy! Seniń osy qarǵap-silegenińniń bárin ala ketsin de, endi qaıtyp qarasyn kórsetpesin!

— Iá, biraq, ol yzaqor. Meni kúlki qyldy. Ol dóreki ǵoı, Alesha, — dedi qatty nazalanǵan Ivan. — Alaıda, ol maǵan jala japty, aıtqanynyń kóbi qyp-qyzyl jala. Ol maǵan kózimdi baqyraıtyp qoıyp, meniń ózim jaıynda ótirik soqty ǵoı. "O, sen bir izgi nıetti erlik kórsetý úshin barmaqsyń, ákemdi men óltirdim, malaı ony meniń qutyrýymmen óltirdi demekshisiń..."

— Aǵa, — dep úzip jiberdi Alesha, — bul ne degeniń: ony óltirgen sen emes. Bul ótirik!

— Sol, muny aıtqan sol, al muny ol biledi. "Sen izgi nıetti erlik kórsetý úshin barmaqsyń, sóıte tura izgilikke áýeli óziń senbeısiń — seni yzalandyryp, azapqa salatyn mine osy, seniń kekshildigińniń sebebi de osy". Bul onyń maǵan men týraly aıtqany, al ol ne dep turǵanyn biledi...

— Muny aıtatyn sen, ol emes! — dedi Alesha kúıinip, — aýrý bolǵasyn sandyraqtap, ózińdi-óziń azapqa salyp, aýzyńa kelgendi shatasyń!

— Joq, ol ne deýdi biledi. Sen, deıdi, namysqoılyǵyńnan barmaqsyń, sen túregelip: "Ony óltirgen men, nesine úreılenip búrise qaldyńdar, sender ótirik aıtasyńdar! Pikirlerińdi janym jek kóredi, úreılerińdi sýqanym súımeıdi" — deıdi. Bul onyń men týraly aıtqany, sonsoń kenet taǵy da: "Al bilesiń be, sen ózińdi maqtasa eken deısiń: qylmysker, bylaısha aıtqanda, kisi óltirýshi, biraq, ol qandaı aq kóńil, aǵasyna arasha túsip, aıypty óz moınyna aldy! — deıdi. Mine, bul ship-shıki ótirik, Alesha! — dep aıqaılap jiberdi Ivan, janary jalt-jult etip. — Qaıdaǵy bir qara taban marapaty dári emes maǵan! Ol ótirik soqqan, Alesha, saǵan ant bereıin, ótirik soqqan! Osy qylyǵy úshin ústelden ada salyp perip jibergenimde, onyń tumsyǵyna tıgen staqannyń kúlpárshesi shyqqan.

— Aǵa, tynyshtalsańshy, qoısańshy endi! — dep jalyndy Alesha.

— Joq, ol qalaı azaptaýdy biledi, ol qatal, — dedi odan ary Ivan, inisiniń sózine qulaq salmaı. — Onyń osynda nege keletinin men hámánda aldyn ala sezetin edim. "Jaraıdy, sen namysqoılyǵyńnan barady ekensiń dedik, biraq búıtkende qalaı degenmen Smerdákovty áshkerelep, katorgaǵa aıdaıdy, Mıtány aqtaıdy, al seni tek adamgershilik turǵysynan kinálaıdy (estımisiń osy sátte ol kúlip jiberdi), basqa bireýler tipti maqtaýy da múmkin degen úmit bolady ǵoı. Biraq, mine Smerdákov joq, ol asylyp óldi — anda sotta jalǵyz seniń aıtqanyńa kim senedi? Al sen sotqa barmaqsyń, óziń barmaqsyń, endi qalaı da barasyń, óıtkeni barýǵa táýekel etip qoıdyń. Osydan keıin sen onda ne úshin barmaqsyń?" Bul qorqynyshty ǵoı, Alesha, men mundaı saýaldarǵa tóze almaımyn Maǵan mundaı saýal qoıýǵa kimniń dáti barady!

— Aǵa, — dep Alesha onyń sózin bólip jiberdi, záresi ketse de, Ivandy aqylǵa keltirýge ol úmitin áli úzbegen edi, — men osynda kelgenshe, muny eshkim bilmeı, tipti ol jaıynda qulaqtanyp úlgeretindeı ýaqyt ótpeı jatyp, Smerdákovtyń ólgenin ol saǵan qalaı aıtýy múmkin?

— Ol aıtty, — dedi Ivan shúbásiz bekem únmen. — Bilgiń kelse, onyń sózi naq osy jaıynda ǵana bolǵan. "Eger sen izgilikke senseń, bul ońdy-aq bolar edi: meıli, maǵan senbese senbeı-aq qoısyn, men qasaqana baramyn deıdi. Alaıda sen de, Fedor Pavlovıch sıaqty, dońyz emessiń be, endeshe, izgilik seniń ne teńiń? Eger ózińdi qurbandyqqa shalǵanyń eshbir kádege aspasa, onda sotqa ne úshin barmaqsyń? Sebebi, onda nege baratynyńdy sen óziń de bilmeısiń! O, onda nege baratynyńdy bilip alý úshin sen eshteńeni de aıamas ediń ǵoı! Sonymen, barmaqpysyń? Sen buǵan áli táýekel etken joqsyń. Sen: "baraıyn ba, barmaıyn ba?" — dep túni boıy oılanyp otyrasyń. Biraq sen qalaı degenmen barasyń, baratynyńdy bilesiń, qandaı uıǵarymǵa kelseń de meıli, bul endi saǵan baılanysty emes. Sen barasyń, óıtkeni barmaýǵa dátiń shydamaıdy. Al dátiń nege shydamaıdy, — mine bul jumbaqtyń sheshimin endi óziń tap!" Ol túregelip, júre berdi. Sen keldiń, ol ketti. Alesha, ol maǵan qorqasyń dedi! Meniń qorqaqtyǵymnyń le mont de lenigme1 "Jerden aspan kógine sharyqtaıtyn qyran qus sendeı bolmaıdy!" Muny ol aqyryn aıtqan-dy, muny ol asyryp aıtqan! Smerdákov ta osylaı degen. Ony óltirý kerek! Katá meni jek kóredi, muny men bir aıdan beri baıqap júrmin endi Lıza da jek kóre bastaıtyn shyǵar! "Sen ózińdi maqtasa eken dep barasyń" — sumdyq ótirik qoı bul! Alesha, meni sen de jek kóresiń. Endi men seni taǵy da jek kóretin boldym ǵoı. Anaý jaýyzdy da jek kóremin, ony meniń sýqanym súımeıdi! Katorgada shirip ólse de meıli, ol jaýyzdy meniń arashalaǵym kelmeıdi! Madaqtaýǵa bastym ba! O, erteń men olardyń aldynda baryp, báriniń betine túkiremin!

Doldanyp atyp turǵan Ivan oramaldy laqtyryp tastap, bólmede qaıtadan ersili-qarsyly júre bastady. Alesha onyń baǵanaǵy: "Men beıne óńimde uıyqtaıtyn sekildimin... Júremin, sóıleımin, kóremin, biraq uıyqtaǵan sıaqtymyn", — degen sózderin esine túsirdi. Mine, qazir de dál solaı bolyp jatqandaı. Alesha onyń janynan ketpedi. Júgirip baryp dárigerdi ertip keleıinshi degen oı kelip edi, biraq aǵasyn jalǵyz qaldyrýǵa qoryqty: onyń qasynda otyra turatyn eshkim joq-ty. Aqyry, Ivan birtindep múlde esinen aıyrylýǵa aınaldy. Ol tynymsyz sóıleı bergen, biraq onyń sózinde jón-joba joq edi. Tipti tili kúrmele bastaǵan, sonsoń ol turǵan ornynda kenet shaıqalyp ketken edi. Biraq Alesha ony súıep úlgerdi. Ivan ózin qoltyǵynan súıep kereýetke aparýǵa kóndi, Alesha ony áreń dep sheshindirip, tósekke jatqyzdy. Ózi onyń basynda taǵy eki saǵattaı otyrdy. Naýqas qımyldamastan, aqyryn ǵana bir qalypty tynystap qatty uıyqtap ketken edi. Alesha jastyq alyp, sheshinbesten dıvanǵa qısaıdy. Uıyqtarynyń aldynda Mıtá men Ivannyń amandyǵyn tilep, duǵa oqydy. Ivannyń aýrýy oǵan túsinikti bola bastady: "Tákapparlyq sheshimniń azaby bul, ar-ujdannyń tereńdiginen!" Qudaıǵa senbese de, shyndyqqa moıynsunǵysy kelmese de, bul ekeýi onyń júregin jeńbeı qoımaǵan-dy. "Iá, — dep oılady Alesha jastyqqa basyn qoıǵan soń, — ıá, Smerdákov ólip ketkennen keıin Ivannyń jaýabyna eshkim senbeıdi; biraq ol sotqa baryp, barlyǵyn aıtady! — Alesha aqyryn jymıyp qoıdy: — Qudiret jeńedi! — dep oılady ol — Sonan soń ol taǵy da: ne shyndyqtyń sáýlesimen dúr silkinip qaıta aıaǵyn basyp ketedi, ne... ózi senbegen nársege qyzmet etkeni úshin ózi men jurttyń bárine kektengen kúıi óshtikpen mert bolady", — dedi de, Ivan úshin taǵy da shoqyndy.

ON EKİNSHİ KİTAP

SOTTYŃ QATESİ

I

QATERLİ KÚN

24Baıandalǵan oqıǵalardan soń, ekinshi kúni, tańerteńgi saǵat onda, okrýgtik sotymyzdyń májilisi ashylyp, Dmıtrıı Karamazovqa sot bastaldy.

Aldyn ala yjdaǵattap eskertip qoıaıyn, sottyń qalaı ótkenin búge-shigesine deıin tolyq baıandap beremin deı almaıtynym bylaı tursyn, tipti eshteńeni shatastyrmaı, ret-retimen aıtyp beremin deýge de aýzym barmaıdy. Eger barlyǵyn eske túsirip, táptishtep túsindirsem, onda bul úshin qalyńdyǵy bes eli úlken kitap jazý kerek bolatyn sıaqty. Sondyqtan ózimdi ǵajaptandyrǵan hám jadymda qalǵan erekshe oqıǵalardy ǵana áńgimelekpin jáne de bul úshin meni eshkim sóge qoımas dep oılaımyn. Áıtpese, eleýsiz birdeńeni eleýlige balap, kózge uryp turǵan, qajetti nárselerge nazar salmaýym múmkin ǵoı... Áıtse de, bir esepten, oqyrmannan keshirim suramaǵanym jón be deımin. Hal-qaderimshe tyrysyp kóreıin, aıanyp qalmaǵanymdy oqyrman ózi túsine jatar.

Sot zalynda ne bolǵanyn baıandaýdan buryn, áýeli sol kúni meni aıryqsha qaıran qaldyrǵan jaıtqa toqtalyp óteıin. Alaıda munyń ózi, jalǵyz meni ǵana emes, jurttyń bárin tańǵaldyrǵan-dy; bul keıin málim bolǵan edi. Atap aıtqanda: bul iske kóz tigip eleńdeýshilerdiń tym kóptigin, sottyń bastalýyn jurttyń bári asyǵa kútkendigin jamıǵat mine tabandatqan eki aı boıy gý-gý sóz etip, ózinshe ólshep-piship, tańdaı qaǵyp tańdanyp, qıaldap jatqanyn barshasy bilgen. Olar bul istiń kúlli jalpaq Reseıge jarıa bolǵanyn da bilgen, biraq onyń, tek bizde ǵana emes, barlyq jerde jurttyń bárin, tipti árbir adamdy derlik jaman kúıindirip, jan túrshiktire titiretkenin qalaı degenmen kóz aldaryna elestete almaǵan edi. Bul sot kezinde sezilip qalǵan-dy. Sot qarsańynda bizge ózimizdiń gýbernıalyq shahardan ǵana emes, Reseıdiń basqa shaharlarynan da, aqyrynda, Máskeý men Peterbordan da qonaqtar kelgen. Zańgerlerdiń kelgeni óz aldyna, tipti birneshe aqsúıek myrzalar men hanymdar da kelip jetti. Bılettiń bárin talapaılap áketken edi. Aqsúıekterdiń asa qurmettilerine sot jaıǵasqan ústeldiń art jaǵynan erekshe oryn bólindi; bir qatar ǵyp qoıǵan oryndyqtarǵa mańǵazsyǵan myrzalar kelip otyrdy; buryn esh ýaqytta bulaı bolmaǵan edi. Ózimizdiń jáne syrttan kelgen hanymdar bar — ásirese áıelder óte kóp edi, jınalǵan jurttyń jarymynan kem bolmaǵan shyǵar. Jan-jaqtan zańgerlerdiń aǵylyp kelgeni sondaı, bılet túgel taratylyp qoıǵandyqtan, tipti olardy otyrǵyzatyn oryn tappaı qatty sasty. Zaldyń art jaǵynan, estrada syrtynan, oryndyqtardy shyǵaryp tastap, ýaqytsha qorshaý jasaýǵa týra keldi, zalǵa bas suǵa alǵanyna rıza bolǵan zańgerlerdiń "is qaralyp" jatqanda sol arada ıin tiresip turǵanyn men óz kózimmen kórdim. Keıbir hanymdardyń, ásirese syrttan kelgenderiniń zaldyń ishki balkonyna sándi kıinip otyrǵany ras, biraq bulaısha sylanyp-sıpaný kópshiliginiń qaperine de kirmegen edi. Áıtse de, báriniń júzinen ishteı qatty nalyp, keremet qushtarlanǵan, sál ábesteý áýeıilik sezilip turǵan. Bul qaýymnyń atap aıtarlyq bir ózgesheligi — hanymdardyń bári derlik, kem degende basym kópshiligi, Mıtá jaǵyna shyǵyp, onyń aqtalýyn tilegen; kóptegen adamdardyń baıqaýynsha, keıin bul solaı bolyp ta shyqty. Munyń basty sebebi — ol áıel júregin op-ońaı jaýlap alatyn naǵyz aqsaıtannyń ózi degen daqpyrtta bolýy da múmkin. Jurt baqtalas eki bıkeshtiń keletinin de sezgen. Olardyń birine, ıakı Katerına Ivanovnaǵa bári erekshe nazar aýdarǵan-dy. Ol jaıynda talaı ǵajaıyptar aıtylǵan, qyzdyń Mıtáǵa qushtarlyǵy týraly, onyń tipti qylmys jasaǵanyna da qaramastan, tań-tamasha qaldyrǵan anekdottar da taraǵan. Onyń tákapparlyǵy (ol bizdiń shaharda eshkimniń esigin ashyp kórmegen edi), "aqsúıek qaýymdaǵy tamyr-tanystyǵy" aıryqsha sóz bolǵan. Ol aıypkerdiń sońynan katorgaǵa baryp, jer astyndaǵy kenishterdiń birinde onymen nekelesýge úkimetten ruqsat suramaqshy eken dep gýildesken. Grýshenkanyń sotqa kelýi de odan kem dúrliktirmegen edi. Eki baqtalastyń — aqsúıek tákappar qyz ben "sylqym bıkeshtiń" sot kezinde júzbe-júz kezdesýi qalaı óter eken dep bári taǵatsyzdana kútken-di: áıtse de, shaharymyzdaǵy hanymdarǵa, Katerına Ivanovnadan góri, Grýshenka kóbirek málim edi. Olar "Fedor Pavlovıch pen onyń sormańdaı ulynyń túbine jetken sylqymdy", álbette, buryn da kórgen jáne "orystyń ondaı sulý deýge aýyz barmaıtyn, kádimgi bir meshan qyzyna" ákesi men balasynyń sonshama esi kete ǵashyq bolǵandyǵyna biri qalmastan bári tańǵalysqan. Qysqasy, ósek-aıań jeterlik-ti. Shaharymyzda birneshe úıde Mıtáǵa bola ájeptáýir kerildesip qalǵanyn da anyq bilemin. Kóptegen hanymdar osy bir sumdyq qylmys jónindegi pikirleri úılespegendikten kúıeýlerimen qatty shekisip qalǵan edi, osydan soń olardyń kúıeýleri sot zalyna, aıypkerdi jaı unatpaǵany bylaı tursyn, oǵan tipti óshigip kelgendigi túsinikti. Jalpy, áıelderge qaraǵanda, erkekter jaǵynyń barlyǵy aıypkerge teris pikirde bolǵanyn ashyq aıtý qajet. Bireýleri qabaǵyn qars jaýyp sustanyp alsa, ekinshileri, bular kóbirek, tipti yzadan terisine syımaıdy. Bizge kelgeli beri Mıtá olardyń kóbine kezdesken kezde til tıgizip úlgirgeni de ras-ty. Sotqa kelgenderdiń ishinen keıbireýleri tipti kóńildi kóringen edi, biraq olar Mıtányń taǵdyryna nemquraıly bolsa da, qaralyp jatqan iske shuqshıa zer salǵan; bári istiń tezirek bitýine asyqqan, al erkekterdiń kóbi qylmyskerdiń qatal jazalanýyn tilegen; olarǵa qosylmaǵan istiń adamgershilik jaǵynan góri, bylaısha aıtqanda, qazirgi zań turǵysynan ádil sheshilýin artyq kórgen zańgerler ǵana boldy. Áıgili Fetúkovıchtiń kelýi jurttyń bárin dúr silkindirdi. Onyń daryn-talanty kópke belgili bolatyn, bul onyń atyshýly qylmysty isterdi qorǵaý úshin shetkeri aımaqqa birinshi kelýi emes-ti. Ol sotqa qatysqannan keıin mundaı ister hámanda búkil Reseıge málim bolyp, kópke deıin esten ketpeıtin. Prokýror men sot tóraǵasy jóninde de talaı anekdot taraǵan-dy. Jurttyń bári sotta Fetúkovıchpen saıysqa túsýden bizdiń prokýror qorqady-mys, ol ekeýi sonaý Peterborda qyzmet istegen alǵashqy kezden-aq dúrdaraz bolady-mys, sol astanada turǵan kezinen daryn-talanty ádil baǵalanbaǵany úshin báz bireýlerge ókpeli bizdiń namysqoı Ippolıt Kırıllovıch osy Karamazovtardyń isi kezinde qaıtadan bıikke qulash sermep, osy ispen tipti óziniń atyn shyǵarýdy da arman etipti-mis, biraq Fetúkovıchtiń mysy basyp kete me dep seskenedi-mis dep júrgen. Alaıda onyń Fetúkovıchten taısaqtaıtyny jaıyndaǵy daqpyrt onsha ádil emes-ti. Prokýrorymyzdy qaterli sátte unjyrǵasy túsip júnjip ketetin ynjyq deýge bolmaıdy, qaıta munyń kerisinshe, naq tónip kelgen qater bulty qoıýlanǵan saıyn namysqa minip, shıryǵyp alatyn jigerli kisiler qataryna jatatyn Jalpy, onyń tym qyzbalaý hám tym áserlengish ekenin de aıta ketken jón. Ol keıbir iske janyǵa kirisip, ony óziniń taǵdyry men bar dáýleti sonyń qalaı sheshilýine qarap turǵandaı tyrashtana júrgizetin. Prokýrorymyz naq osy qasıetimen barlyq jerde belgili bolmasa da, bizdiń sottaǵy óziniń jupyny ornyna laıyqty shamadan áldeqaıda kóbirek aty shyqqandyqtan, zańgerdiń arasynda onyń osy ádetin azdap kúlki de qylatyn edi. Ásirese onyń psıhologıaǵa qushtarlyǵyna kúletin. Menińshe, olardyń bári qatelesken: bizdiń prokýror, adamshylyǵy men minezi jaǵynan alǵanda, menińshe, kóbisiniń oılaǵanynan áldeqaıda baısaldy kisi bolatyn. Biraq osynaý aýrý-syrqaýly adam qyzmet istegen alǵashqy qadamynan bastap odan keıin ómir boıy ózin durys ustaýǵa úırene almaǵan edi.

Al sotymyzdyń tóraǵasyna kelsek, ol jóninde bilimdi, marhabatty kisi, óziniń isi men osy zamanǵy ıdeıalardy tájirıbe júzinen tanyǵan adam degennen basqa aıtarymyz joq. Ol ájeptáýir ózimshil bolǵan, biraq mansaptyń sońyna onsha túspegen. Ómiriniń basty maqsaty — ozyq oıly adam bolý ǵana-dy. Onyń qol ushyn beretin tanys-bilisteri, dáýleti de boldy. Karamazovtardyń isine onyń edáýir qyzbalyqpen qaraǵandyǵy keıin sezildi, biraq tek jalpy maǵynada ǵana. Ol qubylystyń ózine, ony jiktep-júıeleýge, oǵan ózimizdiń áleýmettik negizderimizdiń jemisi retinde, orystarǵa tán nárseniń jáne taǵysyn taǵylarynyń sıpattamasy retinde qaraýǵa ǵana nazar salǵan. Al istiń jeke sıpatyna, onyń qaıǵy-qasiretine, sondaı-aq aıypkerden bastap oǵan qatysýshylardyń báriniń jeke basyna ol edáýir nemquraıly jáne jalpy turǵydan qaraǵan, áıtse de, bálkim, ol solaı qaraýǵa tıisti bolǵan da shyǵar.

Sot kelerden kóp buryn zaldyń ishi jınalǵan jurtqa lyq toldy. Bizdegi sot zaly shahardaǵy keń, bıik, sańǵyrlaǵan eń táýir zal bolatyn Bıikteý orynǵa jaıǵasqan sot músheleriniń oń jaǵynan prısájnyı zasedatelderge arnalǵan ústel men eki qatar oryndyqtar qoıylǵan. Aıypker men ony qorǵaýshynyń orny sol jaqta edi. Zaldyń ortasynda, sot otyratyn jerge jaqyn tusta "zattaı aıǵaqtar" qoıylǵan ústel turǵan. Onyń ústinde Fedor Pavlovıchtiń qanǵa boıalǵan aq jibek halaty, osymen bastan uryp óltirgen shyǵar dep joramaldanǵan qaterli mys kelsap, Mıtányń jeńine qan juqqan jeıdesi, onyń artqy qalta tusyna qan qatqan súrtip, bul qan sińgen qol oramaldy qaltaǵa tyǵa salǵannan bolǵan-dy, qatqan qannan endi múlde sarǵaıǵan álgi oramal, Mıtá ózin-ózi atyp óltirý úshin Perhotınniń úıinde oqtap alǵan, biraq Mokrosda Trıfon Borısovıch qybyn taýyp qolyna túsirgen tapansha, Grýshenkaǵa arnalǵan úsh myńdy ishine salyp, syrtyna jazyp qoıǵan konvert, ony aıqush-uıqysh baılaǵan alqyzyl jińishke lenta, bári birdeı esimde joq, taǵy basqa kóptegen zattar jatqan. Odan ary edáýir alysyraqta, zaldyń artyna qaraı, jınalǵan jurt otyratyn oryndar bastalatyn, al balústradanyń aldyńǵy jaǵynda jaýap bergen soń zalda qalatyn kýálarǵa arnalǵan birneshe oryndyq turǵan. Saǵat onda tóraǵasy, bir múshesi men bir qurmetti bitistirýshi sýdıadan qurylǵan sot zalǵa kirdi. Álbette, sol sátte-aq prokýror da keldi. Sottyń tóraǵasy boıy ortadan tómendeý, shymyr, myǵym deneli, júzi kóseý kisiniń betine uqsaıtyn, elýler shamasyndaǵy, qysqa ǵyp qyryqqan qara shashyna endi qylaý túse bastaǵan, qyzyl lentaly, — ordeniniń qandaı ekeni esimde joq, — adam edi. Prokýror maǵan, jalǵyz maǵan emes, jurttyń bárine bir túrli óte júdeý kóringen, betinde qan-sól qalmaǵan, belgisiz bir sebepten, kenet, bálkim, tipti bir túnniń ishinde qaýsap qalǵan sekildi áser qaldyrǵan, óıtkeni burnaǵy kúni ǵana kórgenimde onyń ózi ádettegisindeı jaman emes-ti. Tóraǵa sot prıstavyna saýal qoıýdan bastady: prısájnyı zasedatelderdiń bári keldi me?.. Alaıda, baıqaýymsha, odan ary bulaı táptishteı almaıtyn sıaqtymyn, sebebi, kóp nárseni estı almaǵan edim, birdeńelerge ózim mán bermesem kerek, taǵy birdeńelerdi jadymda saqtaýdy umytyppyn, munyń eń basty sebebi, joǵaryda aıtqanymdaı, eger ondaǵy aıtylǵan sózdiń, bolǵan oqıǵanyń bárin jipke tizgendeı ǵyp baıandamasam, buǵan meniń ýaqytym da, qaǵaz da jetpes edi. Bar biletinim, eki jaq ta, ıakı qorǵaýshy men prokýror, prısájnyı zasedatelderge onsha kóp úmit artpaǵan-dy. Biraq on eki prısájnyıdyń quramy esimde: olar — ózimizdiń tórt sheneýnik, eki kópes, alty sharýa men shaharymyzdyń meshandary. Bizdiń qaýymda, áli esimde, sot bolardan kóp buryn jurt, ásirese áıelder jaǵy: "Mundaı názik, shym-shytyryq, psıhologıalyq isti qaraýdy qaıdaǵy bir sheneýnikterdiń, aqyr-sońynda, tipti mujyqtardyń qaterli sheshimine neǵyp berip qoıar eken, "qaısybir sheneýnik, onan beter mujyq bul isten ne túsine alady?" — dep tańyrqaǵan. Prısájnyılar quramyndaǵy tórt sheneýnik, shynynda da, kishigirim qyzmettegi, eleýsiz, kárteń kisiler bolatyn, ishinen bireýi ǵana sál jastaý-dy; olar bizdiń qaýymda onsha kózge túspegen, jartymsyz jalaqysyn talshyq qylǵan, qaýsaǵan kempirlerin, tegi, ertip júrýge de uıalatyn, bir qora jalańaıaq balalary bar, bos ýaqytyn karta oınaýmen ótkizetin, sosyn, álbette, ómir boıy bir kitap oqymaǵan adamdar edi. Al eki kópes, syrttaı mańǵazsyǵanmen, bir túrli úndemes ynjyq, elp etpes salbókse bolatyn: bireýi saqalyn taqyrlap qyryp, nemisshe kıinetin; suıyq kókshýlan saqaldy ekinshisiniń moınyndaǵy qyzyl lentasynda bir medali bar-tuǵyn. Meshandar men sharýalar jóninde aıtpasa da bolady. Bizdiń meshandardyń sharýalardan aıyrmasy shamaly, olar tipti jer de jyrtady. Bulardyń da ekeýi nemisshe kıinipti, sodan da bolar, ol ekeýiniń túri qalǵan tórteýine qaraǵanda kir-qojalaq, usqynsyzdaý kórindi. Demek, olardy kórgende-aq: "Myna sorlylar bul isten ne túsine alýshy edi?" — degen oıdyń meniń basyma sap ete qalǵany sıaqty, ózgelerge de kelýi ábden múmkin. Solaı bola tursa da, olardyń qabaǵyn túksıtip, túnerip alǵan usqyndary bir túrli tańǵalarlyqtaı susty, yzǵarly áser etken.

Aqyry, sottyń tóraǵasy qyzmetten ketken tıtýlárnyı sovetnık Fedor Pavlovıch Karamazovtyń ólimi týraly istiń qaralatyndyǵyn jarıalady — onda ol dál osylaı dedi me, joq pa, bul esimde joq. Sot prıstavyna aıypkerdi alyp kelýge jarlyq etildi, sóıtip mine Mıtá da kórindi. Zaldaǵylardyń bári tyna qaldy, tipti shybynnyń yzyńyn da estýge bolatyn edi. Ózgelerge qalaı áser etkenin bilmeımin, meniń ózime Mıtányń yzdıǵan túri múlde unaǵan joq. Eń bastysy, ol ústine ıne-jipten shyqqan úr jańa súrtik kıip, keremet sándenip kelipti. Keıin estip bildim, ol sot bolatyn kúni kıý úshin Máskeýdegi bir tanys tiginshisine burynǵy ólshem boıynsha jańa súrtik tigýge arnaıy tapsyrys bergen eken. Qolyna úr jańa qara juqa bylǵary pershetke, ústine sándi jeıde kıgen. Ol aldyna týra qaraǵan kúıi, ádettegisinshe arshyndaı adymdap óziniń ornyna baryp, óte salmaqty pishinmen otyrdy. Dál sol sátte áıgili qorǵaýshy Fetúkovıch te kirip kelgende, zalda baıaý gýil estilgendeı boldy. Bul uzyn boıly, tyrbıǵan aryq, sıdıǵan, uzyn sıraqty, qýarǵan saýsaqtary súırikteı, qyrma saqal, qysqalaý shashyn jaı qaıyra salǵan, oqta-tekte, álde mysqyldaǵanynan ba, álde jaı jymıǵanynan ba, qısaıyp ketetin qaımyjyq erindi kisi edi. Túrine qaraǵanda qyryqtar shamasynda bolatyn. Eger bir-birine tym jaqyn ornalasqan kishkentaı, túr-tússiz kózderiniń arasyn uzyndaý juqalań murnynyń juqalań qyry ǵana bólip turmasa, onyń bet-júzi qıanatty kórinýi de múmkin edi. Qysqasy, onyń bet álpetin qus tumsyqtaý ǵyp kórsetetin birdeńe tańǵaldyrǵan-dy. Ol frak kıip, aq galstýk taǵyndy. Sot tóraǵasynyń Mıtádan jaýap alýǵa kiriskeni, ıakı onyń aty-jónin, ataq-dárejesin, taǵy basqalaryn qalaı suraǵany áli esimde. Mıtá qatal jaýap berdi, biraq onyń kenet dańǵyrlap sóılegeni sonsha, sot tóraǵasy tipti basyn shaıqap qalyp, oǵan tańyrqaı qaraǵan edi. Odan keıin sotqa shaqyrtylǵan adamdardyń, ıakı kýálar men sarapshylardyń tizimi oqyldy. Tizim uzaq bolatyn; tórt kýá sotqa kelmegen: Mıýsov bul kezde Parıjde bolatyn, biraq onyń aldyn ala tergeýdegi jaýaby bardy, sosyn Hohlakova hanym, aýyryp qalǵan pomeshık Maksımov, al kenet ólip ketken Smerdákov jóninde polısıanyń kýáligi bar edi. Smerdákov týraly habardy estigende zaldaǵylar qatty qozǵalaqtap, sybyr-sybyr sóz bastaldy, árıne, kýálardyń biri oıda joqta ózin-ózi óltirgenin jurttyń kóbi áli bilmeıtin Alaıda Smerdákov týraly habarlaǵannan keıin Mıtányń ornynan atyp turyp, búkil zalǵa:

— Ózi de ıt edi, ıt bop óldi! — dep aıqaılaǵan oqys qylyǵy jurtty qatty tańǵaldyrǵan edi.

Osydan keıin qorǵaýshy onyń janyna qalaı jetip barǵany sonsoń, eger mundaı qylyǵyńdy taǵy qaıtalasań, qatań shara qoldanamyn dep sot tóraǵasynyń ony qalaı qorqytqany da ál esimde. Úzdik-sozdyq sóılep, basyn ızeı bergen Mıtá áli qylyǵyna eshbir ókinbegen pishinmen qorǵaýshysyna:

— Qoıdym, endi óıtpeımin! Aýzymnan shyǵyp ketkeni! Qoıdym — dep sybyrlap birneshe márte qaıtalady.

Osy bir bolmashy kıkiljiń prısájnyılar men jınalǵan jurtqa, árıne, ol jaıynda on pikir týǵyzbaǵan-dy. Ol minez kórsetemin dep teris áser týǵyzyp alǵan edi. Sot hatshysy aıyptaý aktysyn mine osyndaı ásermen oqyǵan.

Aıyptaý aktysy qysqalaý kóringenmen, tyńǵylyqty ázirlengen edi. Onda pálensheniń nelikten jaýapqa tartylatyndyǵy, ony nelikten sotqa berilgendigi, taǵy sol sıaqty eń basty sebepteri ǵana baıandalǵan. Solaı bola tursa da ol maǵan qatty áser etti. Hatshy anyqtap, jurtqa estirte, aıqyndap oqyǵan. Zaýalsyz qal masqa tıisti osynaý qaıǵyly oqıǵa barlyǵynyń kóz aldyna qaıtadan badyraıa, aıqyn elestegen edi. Áli esimde, aıyptaý aktysi oqylǵasyn ile-shala sottyń tóraǵasy Mıtádan óktem únmen:

— Aıypker, siz óz kináńizdi moıyndaısyz ba? — dep suraǵan.

Mıtá tez ornynan túregeldi:

— İshkilikke salynyp, buzyqtyq jasaǵanyma, jalqaýlyǵym men tóbelesqoılyǵyma kinály ekenimdi moıyndaımyn, — dedi. Ol taǵy da bir túrli dóreki shyqqan, yzaly daýyspen. — Taǵdyrdyń taıaǵy mańdaıyma tıgen tap sol sátte ǵumyr baqı adal bolǵym kelip edi! Ol meniń dushpanym ári ákem bolsa da meıli, biraq shaldyń óliminde meniń eshqandaı kinám joq. Onyń tonalǵanyna men kinály emespin, joq, áste kinály emespin, tipti kinály bola da almaımyn: Dmıtrıı Karamazov aramza bolýy múmkin, biraq ol kázzáp emes!

Ol osylaı dep aıqaılady da, qaıtadan ornyna otyrdy, sirá, tula boıy dirildep-qalshyldap ketti ǵoı deımin. Tóraǵa bósteki sózdi qoıyp, elire bermeı, tek qoıylǵan suraqtarǵa jaýap berý kerektigin oǵan qysqasha eskertip ótti. Osydan keıin ol tergeýge kirisýge jarlyq etti. Barlyq kýálardy sot aldynda ant bergizý úshin zalǵa kirgizdi. Men olardyń barlyǵyn dál osy sátte kórdim. Aıypkerdiń kýá esebinde shaqyrtylǵan inilerine, alaıda, antsyz-aq jaýap berýge ruqsat etilgen-di. Sváshennık pen sot tóraǵasy kýálardy aqıqattan aınymaýǵa eskertkennen keıin olardy alyp ketip, múmkin-qaderinshe bir-birinen bólek otyrǵyzdy. Sonan soń olardy kezekpen jaýap berýge shaqyra bastady.

II

QAÝİPTİ KÝÁLAR

Sot tóraǵasy prokýror men qorǵaýshynyń kýálaryn eki topqa bólgen-bólmegeni, olardy jaýap alýǵa naq qandaı tártippen shaqyrýǵa uıǵarylǵany maǵan beımálim. Biraq, munyń bári solaı bolýǵa tıis. Biletinim, aldymen prokýrordyń kýálaryn shaqyra bastaǵan-dy. Qaıtalap aıtamyn, men tergeýdiń qalaı júrgizilgenin bastan-aıaq baıandamaq emespin. Onyń ústine meniń ondaı baıandaýym bir esepten artyq ta bolyp shyǵar edi, óıtkeni prokýror men qorǵaýshynyń aıtysyndaǵy barlyq maǵlumattar men tyńdalǵan kýálikterdiń áýeni men mán-maǵynasy alabóten bir shaqyraıǵan sáýleli núktede toǵysqan tárizdi bolǵan-dy; men osy eki ǵajap sózdiń keıbir tustaryn tolyq jazyp alǵan edim, aıtys bastalar aldynda kenet bastalyp ketip, saıyp kelgende, raqymsyz, tym qatal kesim shyǵarylýyna áser etpeı qalmaǵan basqa bir tótenshe ári kútpegen oqıǵamen birge bul sózderdi de reti kelgende baıandap beremin. Ázirshe aıtarym, sottyń alǵashqy mınýttan bastap osy "istiń" birshama erekshe sıpaty aıqyn sezildi, bul qorǵaýshynyń dálelderimen salystyrǵanda aıyptaýdyń aıryqsha kúshtiligi edi, muny jurttyń bári de baıqaǵan. Qaharly sot zalynda faktiler ekshelip, suryptala bastaǵan, osynaý sumdyq oqıǵa aıqyndalyp, tógilgen qan syrtqa shypshyp shyǵa bastaǵan alǵashqy sátte muny bári túsindi. Munyń ózi tipti múlde daýsyz is ekendigi, buǵan eshqandaı kúdiktiń joqtyǵy, shyndyǵynda, eshqandaı aıtystyń da qajetsizdigi, aıtys bolsa tek resmılik úshin bolatyndyǵy, qylmyskerdiń aıyby aıdan anyqtyǵy jurttyń bárine, bálkim, alǵashqy sátten-aq túsinikti bolǵan shyǵar deımin. Men tipti qyzǵylyqty aıypkerdiń aqtalǵanyn taǵatsyzdana kútken hanymdardyń bári, biri qalmastan, sonymen qabat onyń múlde kinásizdigine tolyq senimdi bolǵan shyǵar dep te oılaımyn. Ol ol ma, eger jigittiń aıyby onsha dáleldenbese, olar tipti ókinip qalatyndaı kórinedi maǵan, óıtkeni onda qylmyskerdi aqtaǵan túpkilikti sheshim pálendeı áserli bolyp shyqpas edi. Tańǵalarlyǵy sol, hanymdardyń bári onyń aqtalatyndyǵyna eń sońǵy mınýtqa deıin kámil senimdi bolǵan; "ol kinály, biraq raqymshylyqtan jáne qazirgi jańa ıdeıalar men jańa sezimderden ony aqtaıdy" jáne taǵysyn taǵylar. Olardyń munda sonshalyqty taǵatsyzdana júgirip kelgeni de sodan edi. Erkekter jaǵy prokýror men áıgili Fetúkovıchtiń taıtalasyna kóbirek nazar aýdarǵan. Barlyǵy tańǵalysyp, ózderine-ózderi: mundaı túkke turǵysyz, utylǵan isten tipti Fetúkovıchteı talant ta ne shyǵara alady? — degen suraq qoıyp, qorǵaýshynyń árbir qadamyn zer sala baqylap otyrdy. Biraq Fetúkovıch ózine sóz kezegi kelgen aqyrǵy sátke deıin jurttyń bárine jumbaq bolyp qalǵan edi. Onyń óz ádisi baryn, onyń oıynda birdeńeniń pisip jetilgenin, kózdegen bir maqsaty baryn, biraq onyń qandaı maqsat ekenin tap basý múmkin emestigin tájirıbeli adamdar aldyn ala sezgen. Alaıda onyń ózine senimdiligi men menmendigi kózge shalynbaı qalmaǵan edi. Sonymen birge, jurttyń bári de onyń bizge kelgeli bergi azǵana ýaqyt ishinde, ne bary úsh kúnde, osy ispen sonshalyqty tıanaqty tanysyp, "ony búge-shigesine deıin zerttep" úlgergendigin tez baıqap, buǵan súısinip qalǵan. Mysaly, prokýrordyń kýálaryn eń kerek kezde "súrindirgenin", sonan soń hal-qadirinshe, olardyń kisiligine kir keltirip, eń bastysy, dattaı bilgenin, sóıtip saıyp kelgende, olardyń bergen jaýabyna da kúdik týǵyza alǵanyn da keıinnen jurttyń bári súısinip áńgimelegen-di. Áıtse de, ol muny kóbinese qýlyqpen bylaısha aıtqanda, óziniń advokattar qoldanatyn ádis-aılanyń birde-birin umytpaıtyn zańgerlik ónerpazdyǵyn tanytý úshin ǵana isteıtin bolar dep joramaldaǵan-dy: óıtkeni bári osy "dattaýlarymen" onyń eshqandaı eleýli, túbegeıli utysqa jete almaıtyndyǵyna senimdi bolatyn, alaıda, muny qaısybir ıdeıasyn, dál urymtal tusta sýyryp salatyn taǵy bir qorǵanys quralyn ishinde saqtaǵan onyń ózi kóbirek túsingen-di. Biraq óziniń kúshin sezgendikten, jaı oıyn qylǵandaı erkinsigen edi. Mysaly, Fedor Pavlovıchtiń kamerdıneri bolǵan Grıgorıı Vasılevten jaýap alǵan kezde — "baqqa qaraǵan esiktiń ashyq jatqandyǵy" týraly eń myqty kýálik bergen naq sol bolatyn — ózine suraq qoıýdyń kezegi tıgende qorǵaýshy oǵan kenedeı jabysty. Bul arada Grıgorıı Vasılevıchtiń zalǵa sottyń aıbynynan ımenbesten kirip, ıin tirese otyrǵan jurttan qysylyp-qymtyrylmastan jaýap bergenin eskerte ketken jón; ol baısaldy, tipti asqaq kóringen. Ol ońashada óziniń Marfa Ignatevnasymen áńgimeleskenindegideı zor senimmen jaýap berdi, sotqa qoshemet kórsete sóılegeni bolmasa, ózge aıyrmasy joq-ty. Ony jańyldyrý múmkin emes edi. Prokýror odan áýeli Karamazovtar áýletiniń búge-shigesine deıin qazbalap surady. Otbasynyń jaı-kúıi túgel aqtaryldy. Kýániń ańqyldaǵan, adal kisi ekendigi sezilip turǵan. Marqum qojaıynnyń arýaǵyn qanshama syılasa da, ol mysaly, barınniń Mıtáǵa ádiletsiz bolǵanyn aıtpaı qala almady, ol "balalaryn durys tárbıelemedi dep bir qoıdy. Men bolmaǵanda kishkentaı jetimek bıtke jem bolyp óletin edi, — dedi ol taǵy da Mıtányń sábı kezin baıandaǵanda. Sheshesinen qalǵan meken-jaıy jóninde balasyn ákesiniń bulaı jábirleýine bolmaıdy ǵoı". Prokýrordyń Fedor Pavlovıch balasymen esep aıyrysqanda ony renjitti deıtindeı qandaı dálelińiz bar degen suraǵyna Grıgorıı Vasılevıch pálendeı salmaqty dálel aıta almaı jurtty tańǵaldyrdy, biraq ol balasymen "durys esep aıyryspady", oǵan "taǵy da birneshe myń bereshek bolatyn" degen jaýabynan tanbady. Aıtqandaıyn, Fedor Pavlovıch shynynda da Mıtáǵa tıesi aqshasyn tolyq tólemedi me? — degen suraqty prokýror keıinnen qoıdy. Alesha men Ivan Fedorovıchti de qosa, barlyq kýálarǵa tym qadala qoıǵanmen, olardyń bir de birinen eshqandaı anyq maǵlumat ala almaǵan; faktini bári rastaǵanmen, eshqaısysy tipti bolmashy aıqyn dálel keltirmegen. Grıgorıı ústel basynda bolǵan oqıǵany, Dmıtrıı Fedorovıch úıge basa-kóktep kirip kelip, ákesin jaǵadan alyp sabaǵan soń, ony keıin qaıtyp kelip óltiremin dep qorqytqanyn aıtqannan keıin zalda tunjyraǵan áser taraǵan; qart malaıdyń ózine tán erekshe tilmen, artyq sózsiz, baısaldy baıandaýy keremet sheshen shyqqan edi. Grıgorıı sonda Mıtányń ony betten qoıyp qap ushyryp túsirgenine ókpelemeıtinin, muny ol áldeqashan keshirgenin aıtty. Marqum Smerdákov jaıynda aıtarda shoqynyp aldy, sonsoń aqymaqtyǵy men aýrýdan ezilgendigi bolmasa, baıǵus qabiletti edi, biraq eń jamany — qudaıǵa senbeıtin, ony buǵan baýlyǵan Fedor Pavlovıch pen onyń úlken uly bolatyn dedi. Al Smerdákovtyń adaldyǵyn qyzýlana dáleldep baqty, sóıtip, bir kúni ol barınniń jerge túsirip alǵan aqshasyn taýyp alǵanda, ony jymqyryp qalmaı, qojaıynǵa ózi aparyp bergenin, bul úshin ol oǵan "altyn teńgelik" syılaǵanyn jáne osydan keıin oǵan barlyq jaǵynan sene bastaǵanyn aıtty. Baqqa qaraıtyn esiktiń ashyq jatqanyn kórgenin de qasara rastady. Áıtse de, Grıgorııden kóptegen jaıttardy suraǵan edi, onyń bári birdeı meniń esimde qalmaǵan. Aqyry, tergeý kezegi qorǵaýshyǵa tıdi, ol áýeli Fedor Pavlovıchtiń "belgili bıkeshke" arnalǵan úsh myń somdy "beıne bir" tyǵyp qoıǵan paket jaıynda suraýǵa kiristi. "Barınińe talaı jyl jaqyn júrgen kisi retinde, siz sol paketti óz kózińizben kórgen joqsyz ba?" — dep surady ol. Grıgorıı kórgen joqpyn, "jurttyń bári gý-gý sóz ete bastaǵan osy kúnderge deıin" ondaı aqsha jaıynda tipti estigen de emespin dep jaýap berdi. Prokýror kýálarǵa meken jaıdy bólisý týraly suraqty qalaı shuqshıa qoıyp, bárinen báz-baıaǵy bir jaýapty estigeni sıaqty, Fetúkovıch te paket týraly suraqty kýálardyń ishinen suraýǵa bolatyndarynyń bárine shuqshıa qoıyp, paket jóninde kóbisi estise de, olardyń bárinen kórgen joqpyz degen jalǵyz ǵana jaýap alǵan-dy. Qorǵaýshynyń osy suraqqa shuqshıǵanyn zaldaǵylar áýel bastan baıqaǵan edi.

— Múmkin bolsa, men sizge taǵy bir suraq qoıaıyn dep edim, — dedi kenetten Fetúkovıch oıda joqta. — Aldan ala tergeýde sóz bolǵandaı, siz sol kúni keshke, uıyqtar aldynda, quıańnan jazylýǵa shıpa bola ma dep belińizge bir tunba jaǵyp edińiz ǵoı, bylaısha aıtqanda, sol bálzamdy siz qalaı daıyndap edińiz?

Grıgorıı suraq qoıýshyǵa meńireıe qarap turdy, sosyn, sál únsizdikten keıin:

— Shalfeı qosyp em, — dep mińgirledi.

— Tek shalfeı ǵana ma? Esińizge túsirińizshi, múmkin, taǵy birdeńe bolǵan shyǵar?

— Joljelken de bar-tuǵyn.

— Múmkin, burysh ta qosqan shyǵarsyz? — dep surady Fetúkovıch.

— Burysh ta bar tuǵyn.

— Taǵy birdeńelerdi qosqan shyǵarsyz. Sóıtip, osynyń bárin araqqa qoıǵan bolarsyz?

— Spırtke.

Zalda aqyryn kúlgen dybys estildi.

— Kóresiz be, tipti spırtke qoıypsyz. Sol tunbamen arqańyzdy ysqylaǵannan keıin shólmektiń túbinde qalǵanyn, tek zaıybyńyzǵa ǵana málim bir taqýalyq duǵany oqyǵan soń, iship qoıdyńyz ǵoı, solaı emes pe?

— İship qoıdym.

— Kóp pe edi? Shamamen? Bir rómke me, álde ekeý me?

— Bir staqan bolyp qalar.

— Tipti bir staqan deńiz. Múmkin, bir jarym staqan shyǵar?

Grıgorıı úndemedi. Ol birdeńeni seze bastaǵandaı edi.

— Birjarym staqan taza spırtti simirip salý — bul tipti jaqsy emes pe, siz qalaı oılaısyz? Onda baqqa qaraıtyn esik túgil, "beıishtiń esigi de ashyq jatýy" múmkin ǵoı?

Grıgorııde áli ún joq. Zalda taǵy da kúlki estildi. Tóraǵa qozǵalaqtap qoıdy.

— Baqqa qaraǵan esiktiń ashyq turǵanyn kórgenińizde siz uıyqtap jatqan joq pa edińiz? — Muny anyq bilesiz be? — dep onan saıyn shuqshıa tústi Fetúkovıch.

— Túregep turǵanmyn.

— Uıyqtap jatpaǵandyǵyńyz, bul áli dálel emes (zalda jyrqyldaǵan kúlki estildi). Mysaly, dál sol mınýtte, eger bireý sizden birdeńeni surasa — mysaly, bıyl bizde qaı jyl ekenin surasa — buǵan jaýap bere alar ma edińiz?

— Qaıdam?

— Bilesiz be, bıyl bizdiń zamanymyzdyń, Hrıstos týǵannan beri, qaı jyly?

Grıgorıı ózin tálkek qyp bitken kisige ne derin bilmeı, tesireıe qarap turyp qaldy. Bıyl qaı jyl ekenin onyń shynynda da bilmeýi tańǵalarlyq edi.

— Múmkin, desek te, bir qolyńyzda neshe saýsaq baryn biletin shyǵarsyz?

— Men basynda erki joq kisimin, — dedi kenet daýysyn kótere nyqtap sóılegen Grıgorıı, — bastyqtardyń keleke etkisi kelse, buǵan ne laj, men shydaýǵa tıistimin.

Fetúkovıch sál tosylyp qalǵan edi, alaıda, osy sátte tóraǵa sózge aralasyp, qorǵaýshyǵa qolaılyraq suraqtar qoıý kerektigin eskertip, keńes bergen boldy. Fetúkovıch ony tyńdap bolǵasyn, mańǵazdana bir taǵzym etip, suraǵyn támamdaǵanyn málimdedi. Árıne, zaldaǵy jurttyń da, prısájnyılardyń da ishinde quıańyn emdeımin dep mas bolyp "beıishtiń esigin kórgen", sosyn tipti Hrıstos týǵannan beri eseptegende bıyl qaı jyl ekeni de bilmeıtin kisiniń jaýabyna kúdiktenýdiń kishkentaı qurty jybyr etkeni sózsiz edi; demek, qorǵaýshy óziniń maqsatyn qalaı degenmen jetken-di. Biraq Grıgorıı keterdiń aldynda taǵy bir oqıǵa boldy. Tóraǵa aıypkerge qarap, odan: kýániń bergen jaýaby jóninde aıtaryńyz joq pa? — dep surady.

— Esik jóninde ǵana qate aıtty, ózgesiniń bári ras, — dedi dańǵyrlap sóılegen Mıtá.

— Sábı kezimde bıtimdi qaraǵanyna rahmet, urǵanymdy keshirgenine de rahmet; shal ǵumyr boıy meniń ákeme esiktegi ıtindeı adal bolǵan-dy.

— Aıypker, baıqap sóıleńiz, — dep qatal eskertti sot tóraǵasy.

— Men ıt emespin, — dep kúńk etti Grıgorıı.

— Jaraıdy, onda men-aq ıt bolaıyn! — dep aıqaılady Mıtá. — Renjip qalsa, sózimdi qaıtyp aldym, al odan keshirim suraımyn: men haıýan bolǵanmyn, oǵan meıirimsiz bolǵanmyn! Ezopqa da qatal bolǵanmyn.

— Ezopyń kim taǵy? — dep surady sustanǵan tóraǵa.

— Álgi Perony... ákemdi, Fedor Pavlovıchti aıtam.

Tóraǵa Mıtáǵa onyń ańdap sóıleýi qajettigin oǵan taǵy da nyǵarlańqyrap, óte qatań eskertip ótti.

— Siz bul qylyǵyńyzben sýdıalarda teris pikir týǵyzyp, ózińizge ózińiz zıan keltiresiz.

Rakıtınnen jaýap alǵan kezde de qorǵaýshy dál osyndaı asa eptilik kórsete bildi. Aıta keteıin, Rakıtın sotqa óte kerek kýálardyń biri bolatyn, onyń ásirese prokýrorǵa qajettigi kúmánsiz-di. Ol bárin biletin jáne de tańǵalarlyqtaı kóp biletin, báriniń úıinde bolyp, bárin kórgen, bárimen sóılesken, Fedor Pavlovıch pen barlyq Karamazovtardyń ómirbaıanyn jetik biletin bolyp shyqty. Al, úsh myń som aqsha salynǵan paket jaıynda Mıtányń ózinen ǵana estipti. Munyń esesine ol Mıtányń "Astanalyq shahar" traktırindegi soıqandyǵynyń bárin, onyń balaǵat sózderi men qımyl-áreketiniń bárin búge-shigesine deıin baıandap, tipti shtabs-kapıtan Snegırevtiń "jóke saqal" atanǵan hıkaıasyn da aıtyp berdi. Al meken-jaı boıynsha esep aıyrylysqanda Fedor Pavlovıchten balasyna bereshegi bar ma edi degen erekshe pýnkt jóninde — mine bul jóninde tipti Rakıtınniń ózi de anyq eshteńe deı almaı, tek jerkenish bildirgen: "bul paryqsyz karamazovshyldyqta eshqaısysy ózin túsine de, anyqtaı da almaǵan jaǵdaıda kimniń kináli, kimniń kimge bereshek ekenin bilip bola ma" — degen jalpy sózdermen ǵana shektelgen. Bul qylmystyń búkil qasiretin ol basybaılylyq quqyqtyń jáne qajetti mekemelerdiń joqtyǵynan zardap shekken, josyqsyzdyqqa belsheden batqan Reseıdegi eskirgen minez-qulyqtardyń saldary retinde sıpattaǵan edi. Qysqasy, ol osy tusta aıtaryn aıtyp qalǵan. Osy sottan bastap Rakıtın myrza ózin alǵash ret tanytyp, belgili bolǵan-dy; prokýror onyń bir jýrnalǵa osy qylmys týraly maqala daıyndap jatqanyn biletin, sondyqtan óziniń sózinde (ol sózdi biz keıin kóremiz) sol maqaladan onyń birneshe oıyn keltirgen-di, demek ol maqalany oqyǵan. Kýániń jaǵdaıdy boıaýyn qalyńdatyp, asa qaterdi etip sýretteýi "aıyptaýdy" kúshti qoldaǵan edi. Jalpy, Rakıtın oıynyń erkindigimen jáne sol oıyn erekshe izgilikpen kórsete bilýimen jurtty baýrap alǵan. Ol naq basybaılylyq quqyq týraly, yryń-jyryńnan qajyǵan Reseı týraly aıtqan kezde tipti eki-úsh márte qol shapalaqtap ta ketti. Biraq Rakıtın jastyqtyń áserinen sóziniń bir jerinde sál múlt ketip edi, qorǵaýshy muny sol sátte tap basty. Ol Grýshenka jónindegi belgili suraqtarǵa jaýap bergende Agrafena Aleksandrovnany "kópes Samsonovtyń ashynasy" dep qalǵan; álbette, mundaı kemsitý onyń aýzynan sóılegen sóziniń sátti shyqqanyn sezgendikten óziniń izgi nıetin bildirip qalýǵa elikteýinen ańdamaı shyǵyp ketken edi. Biraq, amal bar ma, aýyzdan shyqqan sózdi qaıtarý qıyn, Fetúkovıch ony naq osy sózden ustaǵan. Bulaı bolǵan sebebi, osyndaı qysqa merzimde qorǵaýshy istiń ishki qupıasymen búge-shigesine deıin jete tanysyp úlgeredi degen oı Rakıtınniń qaperine de kirmegen edi.

— Bilýge bolar ma eken, — dep bastady suraq kezegi kelgende óte sypaıy, tipti izetpen jymıǵan qorǵaýshy, — eparhıa bastyqtary qasıetti qarıanyń atyna ǵajap, taýpyqty arnaý sóz jazylǵan, tereń mándi, dinı oıǵa toly "Marqum bolǵan pirádar Zosım qarıanyń ómiri" degen bir kitapsha bastyryp shyǵarǵan edi, men ony jýyrda yqylaspen oqyǵan edim, sol kitapshany jazǵan Rakıtın myrza, árıne, siz emessiz be?..

— Men ony bastyraıyn dep jazǵan joqpyn... keıin basyp shyǵarǵan, — dep mińgirledi Rakıtın, áldeneden sasyp qalǵandaı, uıalǵan pishinmen.

— O, bul ǵajap qoı! Siz sıaqty oıshyl adam kez kelgen qoǵamdyq qubylysqa óte keń maǵynada qaraı alady jáne solaı qaraýǵa tıis te. Qasıetti qarıanyń qamqorlyǵymen sizdiń asa paıdaly kitapshańyz tarap ketti jáne birqydyrý paıdasyn da keltirdi... Biraq meniń sizden, eń bastysy, mynany suraǵym kelip edi: siz ilkide ǵana Svetlova hanymmen óte jaqyn tanys bolǵan edim degen joqsyz ba? (Nota bene1. Grýshenkanyń aty-jóni Svetlova bolyp shyqty. Men muny birinshi ret sol kúni, sottyń barysynda estip bilgen edim).

— Men ózimniń barlyq tanystarym úshin jaýap bere almaımyn... Men jas jigitpin... kezdesken kisileriniń bári úshin kim jaýap bere alady, — dep dyz ete tústi Rakıtın.

— Túsindim, bárin túsindim! — dedi Fetúkovıch óziniń suraǵynan ózi qysylǵasyn odan tezirek keshirim suraǵysy kelgen kisishe elige sóılep, — osyndaǵy jastardyń ıgi jaqsylaryn úıinde yqylaspen qabyldaǵan ýyljyǵan jas, sulý áıelmen tanystyqqa, kez kelgen ózge bireý sıaqty, sizdiń de múddeli bolǵandyǵyńyz túsinikti, biraq... meniń suraǵym kelgeni mynaý ǵana: svetloe osydan eki aıdaı buryn Karamazovtardyń kenjesi — Alekseı Fedorovıchpen tanysýǵa qushtar bolǵandyǵy, sóıtip ol ony monastyrdaǵy 25kıiminde ertip kelgenińiz úshin sizge jıyrma bes somdy qolma-qol ustatýǵa ýáde bergendigi bizge málim. Sol kúni kelip osy isti týǵyzǵan qaıǵyly oqıǵa bolǵany da belgili. Alekseı Karamazovty siz Svetlova hanymǵa ertip kelgen bolatynsyz — siz bul qyzmetińiz úshin Svetlovadan ýaǵdalasqan jıyrma bes somdy alyp pa edińiz? — Meniń sizden osyny surap bilgim kelip edi

— Bul jaı qaljyń bolatyn... Sizdiń muny nege suraǵanyńyzdy men túsinbedim. Qaljyńdap alǵanmyn... keıin qaıtaryp bereıin dep...

— Demek, aldyńyz ǵoı. Biraq áli kúnge qaıtarǵan joqsyz... álde qaıtaryp berdińiz be?

— Bul bos sóz... — dep kúbirledi Rakıtın, — mundaı suraqtar men jaýap bere almaımyn... Árıne, qaıtaryp beremin.

Tóraǵa ony arashalaı bastap edi, biraq qorǵaýshy endi Rakıtın myrzaǵa qoıatyn suraǵy joq ekenin málimdedi. Sóıtip, Rakıtın myrza sahnadan unjyrǵasy túsińkiregen kúıde ketti. Onyń as izgilikti kóringen sóziniń áseri qalaı degenmen búlingen edi, Fetıkovıch ony kezimen shyǵaryp salǵanda, zaldaǵylarǵa: "Senderdi izgi nıetti aıyptaýshylaryńnyń sıqy osy ma!" — degendeı bolǵa Áli esimde, Mıtányń tarapynan da dórekilik estilmeı qalmaǵan Rakıtınniń Grýshenkany kemsitkenine yzalanyp ketken otyrǵan ornynan: "Bernar!" — dep aıqaılap jiberdi. Rakıtınnen jaýap alý aıaqtalǵan soń, tóraǵa aıypkerden: óz tarapyńyzda aıtatyn pikirińiz joq pa? — dep suraǵanda, Mıtá:

— Ol menen, tipti qylmysty bolyp otyrǵan kezimde de, birneshe ret qaryzǵa aqsha alǵan! Ol ońbaǵan Bernar, mansapqor, qudaıǵa senbeıdi, qasıetti qarıany aldap soqty! —dep ashyna aıqaı salǵan.

Ashýlanyp sóılegeni úshin Mıtány, árıne, taǵy da eskertti alaıda, onyń esesine Rakıtın myrza birjola masqara bolǵan edi. Shtabs-kapıtan Snegırevtiń jaýaby da sátsiz shyqqan edi, biri munyń sebebi múlde basqa-dy. Ol alba-julba, kir-kir kıimde kelip etigi batpaq, sosyn, aldyn ala óte saqtyqpen "tekserilgenine" qaramastan, ýdaı mas bop shyqty. Mıtányń ony qalaı qorlaǵany týraly suraqqa jaýap berýden kenet bas tartty.

— Qudaıdan qaıtsyn. Ilúshechka aıtpa degen. Qudaı aqırette esesin qaıtarar.

— Sizge aıtpa degen kim? Siz kimdi aıtyp tursyz?

— Ilúshechka, meniń ulym: "Áketaı, áketaı, ol seni jaman qorlady ǵoı!" — degen. Dóńbek tastyń janynda aıtqan. Qazir ál ústinde jatyr...

Shtabs-kapıtan eńirep qoıa berip, sot tóraǵasynyń aıaǵyna jyǵyldy. Ony tez alyp ketti, buǵan zaldaǵylar bir kúlip qaldy. Prokýrordyń jınalǵan jurtty myqtap bir eleńdetip tastarmyn degen úmiti aqtalmady.

Al amal-aılanyń bárin qoldanyp baqqan qorǵaýshy bul istiń tipti bolmashy búge-shigesine deıin tanysyp úlgergendigimen zaldaǵylardy tańdandyra túsken edi. Mysaly, Trıfon Borısovıchtiń jaýaby óte kúshti áser qaldyrǵandaı kóringen, bul, álbette, Mıtá úshin óte-móte qolaısyz bolǵan. Osy qaıǵyly oqıǵadan bir aıdaı buryn Mokroeǵa alǵash kelgeninde onyń úsh myńnan kem shashyp-tókpegenin qolmen qoıǵandaı ǵyp naq sol esepten berdi; "eger kem bolsa, az-aq kem shyǵar, syǵan qatyndaryna qanshama aqsha shashty! Al bizdiń anaý bıt basqan mujyqtarǵa qalaı úlestirgenin kórseńder ǵoı, "kóshede jarty sólkebaıdy tastaı salǵandy qoıshy jıyrma bes somnan ustatqanyn qaıtersiń, odan áste kem bergen joq. Bylaı urlap-jyrlaǵany qansha! Urlaǵan kisi men jymqyryp edim dep jar salmaıdy ǵoı, eger ózine bola almaı shashyp-tókse, ol uryny qolynan qalaı ustarsyń! Bizdiń halyq qaraqshy ǵoı, ar-uıattan ada bolǵan túge. Al qyzdarǵa, bizdiń derevnádaǵy qyzdarǵa qansha ysyrap boldy. Sodan beri bári baıyp aldy tipti, mine solaı, al buryn jutap otyr edi". Qysqasy, ol shashyp-tógilgen aqshany túgel esine túsirip, bárin dál eseptep bergen. Sonymen, ne bary myń jarymdaıy ǵana jumsalyp, qalǵany shúberekke tigilip qoıynǵa tyǵylǵany týraly joramal shyndyqqa janaspaýǵa aınalǵan. "Bastyqtarǵa" jaǵynýǵa tyrysyp Trıfon Borısovıch: "Onyń qolyndaǵy úsh myń somdy men óz kózimmen kórdim, kádimgi alaqanyma salǵandaı anyq kórgemin, aqshanyń esebinen jańylysatyn kisi men emes!" — dep elirgen. Biraq suraq kezegi qorǵaýshyǵa kelgende, ol kýániń álgi jaýabyn teriske shyǵarýǵa áreket te jasamastan, qamaýǵa alynarynan bir aı buryn Mokroeǵa alǵash ret kelip saırandaǵanynda Mıtányń mas kúıi aýyz úıdiń edenine túsirip alǵan júz som aqshasyn jámshik Tımofeı men Akım degen taǵy bir mujyqtyń taýyp alyp, Trıfon Borısovıchke tabys etkeni, al onyń bul úshin álgi ekeýine bir somnan bergeni týraly áńgimege birden kóshken. "Al siz ol júz somdy Karamazov myrzaǵa sonda qaıtaryp berdińiz be, álde sińirip kettińiz be?" Trıfon Borısovıch áýeli bultalaqtap kórip edi, biraq mujyqtardyń jaýabynan keıin taýyp ákelgen júz somdy alǵanyn moıyndady, biraq ony Dmıtrıı Fedorovıchke sol sátte-aq aman-esen túgeldeı qaıtarǵanmyn, "aq nıetpen qolyna ustatqanmyn, alaıda, ol ýdaı mas edi, sol sebepti esinde qalmaýy da múmkin-aý dep qorqamyn", — dedi. Alaıda, júz somdy oǵan taýyp ákep bergenin qashan kýá-mujyqtardy shaqyrǵansha óz erkimen moıyndamaǵandyqtan, onyń bul aqshany mas Mıtáǵa qaıtaryp bergenmin degen jaýabyna jurt úlken kúdikpen qaraǵan edi. Sonymen, prokýratýra ákelgen asa qaýipti bir kýániń jaýaby taǵy da kúdikti bolyp, jaman ataqqa ilige jazdady. Poláktarmen de solaı boldy: olar kekireıip, mańǵazsyp kelgen edi. Olar, birinshiden, biz "patshaǵa qyzmet etkenbiz" dep, sonan soń, "pan Mıtá" bizdiń ar-ujdanymyzdy úsh myń somǵa satyp almaqshy boldy, onyń aqshany ýystap ustap júrgenin óz kózimizben kórdik dep daýryǵa jaýap berdi. Polák sózderin tym kóp aralastyrǵan pan Mýsıalovıch, sot tóraǵasy men prokýrordyń aldynda bulaı sóılegeni bedelin kóterip tastaǵandaı kóringen soń, aqyrynda, múlde erkinsip alyp, taza polákshaǵa kóshti. Biraq Fetúkovıch olardy da tuzaqqa túsire bildi: qaıta shaqyrtylǵan Trıfon Borısovıch qanshama bultalaqtasa da, Mıtányń kartalaryn pan Vrýblevskıı óziniń kartalarymen almastyrǵanyn, al pań Mýsıalovıch kartany úlep otyryp baıqatpaı aýystyryp jibergenin qalaı degenmen moıyndaýǵa májbúr boldy. Óziniń jaýabynda muny Kalganov ta rastady, sóıtip eki pań uıatqa batyp, tipti jurtqa kúlki bolyp ketken-di.

Osydan keıin óte kádik degen kýálardyń bárimen derlik osylaı boldy. Fetúkovıch árqaısysynyń adamgershiligine kir keltiretin birdeńe taýyp, sanyn soqtyryp jibergen edi. Áýesqoılar men zańgerler buǵan súısinip otyrǵan, olar munyń saıyp kelgende qandaı qomaqty, túbegeıli nátıjege jetkize alatyndyǵyna ǵana túsinbegen, óıtkeni, qaıtalap aıtam, barǵan saıyn aýyrlaı túsip, qaıǵy-qasireti kórine bastaǵan aıyptaýdyń bultartpastyǵyn bári sezgen. Biraq "uly sıqyrshynyń" ózine senimdiliginen onyń asyp-saspaıtynyn baıqaǵasyn "ondaı adam" sonaý Peterbordan tegin kelmegen shyǵar, túk bitirmeı qaıtatyn kisi ondaı bolmasqa tıis dep oılaǵan.

İİİ

DÁRİGERLİK SARAPTAÝ JÁNE BİR QADAQ JAŃǴAQ

Qylmyskerge dárigerlerdiń saraby da onsha kómektese alǵan joq. Sonsoń, tegi, Fetúkovıchtiń ózi de ondaı járdemge pálendeı úmit artpaǵan bolý kerek; keıin solaı bolyp ta shyqty. Shyntýaıtyna kelgende bul sarapqa salý Máskeýden áıgili dárigerdi arnaıy aldyrǵan Katerına Ivanovnanyń talap etýi boıynsha ǵana jasalǵan-dy. Qorǵaýshynyń, árıne, budan joǵaltatyn eshteńesi joq-ty, sátin salsa, qaıta, birdeńeni utýy da múmkin edi. Áıtse de, naq dárigerlerdiń keıbir ala ýyzdyǵy sebepti tipti kúlkili jaǵdaı da bolǵan. Sarapshy bolǵandar: syrttan kelgen áıgili dáriger, sosyn óz dárigerimiz Gersenshtýbe, sonsoń, jas dáriger Varvınskıı. Sońǵy ekeýi prokýror shaqyrtqan jaı kýá retinde de jaýap bergen. Aldymen sarapshy retinde dáriger Gersenshtýbeden jaýap alyndy. Ol aq shashty, qasqa bas, orta boıly, myǵym deneli jetpistegi shal bolatyn. Shaharymyzda jurttyń bári ony joǵary baǵalap, qurmet tutatyn. Ol adal nıetti dáriger, jaıdary, taqýa adam, bylaısha aıtqanda, gerngýter nemese "moravalyq dindar" bolatyn -men tipti basqasha ne deýge de bilmeımin. Bizdiń shaharda kópten beri turatyn jáne ózin-ózi abyroıly ustaıtyn. Ol qaıyrymdy, kisige iltıpatty bolatyn, aýyryp qalǵan jarly-jaqybaılar men sharýalardy aqysyz-pulsyz emdeıtin, olardyń úıshikteri men jaman lashyqtaryna ózi baratyn, dári-dármekke tipti ózi aqsha beretin, biraq keıde qasarysyp qalatyn minezi de bar edi. Eger onyń basyna bir oı kelse, ony odan taıdyrý múmkin emes-ti. Aıtpaqshy, áıgili dárigerdiń bizge kelgeli bergi eki-úsh kúnniń ishinde dáriger Gersenshtýbeniń qabileti jóninde kemsitken pikir aıtyp úlgirgeni kúlli shaharǵa derlik jaıylǵan. Gáp mynada-dy: Máskeýlik dáriger aýrýdy qaraǵanyna jıyrma bes somnan kem almaıtynyna qaramastan, shaharymyzdyń keıbir turǵyndary onyń kelgenine qýanyp qalǵan da, oǵan baryp aqyl-keńesin estýge aqshalaryn aıamaǵan. Oǵan deıin bul aýrýlardyń bárin, árıne, dáriger Gersenshtýbe emdegen, endi mine áıgili dáriger qaı úıde bolmasyn onyń emin mazaqtap synaǵan edi. Aqyrynda, ol naýqastyń úıine kelmeı jatyp: "Al, aıta berińiz, sizdi lastaǵan dárigersymaq kim edi, Gersenshtýbe be? He-he!" — dep tikesinen qoıyp qalýǵa kóshken. Dáriger Gersenshtýbe, árıne, munyń bárin estip júrgen. Sóıtip, mine, úsh dáriger birinen soń biri jaýap berýge kelgen edi. Dáriger Gersenshtýbe "aıypkerdiń aqyl-esinde bir kinárat bary ózinen-ózi kórinip tur ǵoı" — dep ashyq málimdedi. Sodan keıin ol óziniń oıyn baıandaı kelip, — men oǵan toqtalyp jatpaımyn, — eń bastysy, bul kinárat aıypkerdiń osyǵan deıingi tolyp jatqan qylyqtarynan ǵana emes, sonymen birge tap qazir, dál osy mınýtte de sezilip turǵanyn da eskertip ótti, al sonda munyń ózi qazir, dál osy mınýtte onyń qaı qylyǵynan kórinip turǵanyn túsindirýdi ótingende, dáriger shal ańqyldaǵan ashyq minezine baǵyp, óziniń alabóten sóz saqtasymen aqyrynda bylaı dedi: "aıypker zalǵa kirgende maǵan onyń bet pishini tańǵalarlyq, birtúrli qyzyq sekildi kórindi, ol basyn salbyratyp tómen qarap, beıne soldatsha adymdap kirdi, al durysynda, názik jynysqa erekshe áýesqoılyǵy sebepti, ol áıelder otyrǵan sol jaqqa qarap, mynalar endi men jóninde ne der eken dep oıǵa batýǵa tıisti edi". Osy tusta onyń oryssha kóp jáne qumarta sóılegenin aıta ketken jón, biraq onyń árbir tirkesi álde qalaı nemisshege uqsap ketetin, alaıda, ol buǵan eshqashan da qysylyp-qymtyrylyp jatpaıtyn; óıtkeni ómir boıy óziniń orysshasyn keremet dep sanaǵan ol "men tipti orystardyń ózderinen de jatyq sóıleımin" dep oılaıtyn, sol sebepti dúnıejúzindegi barlyq maqaldardyń ishindegi eń jaqsysy ári eń áserlisi, shirkin, orys maqaldary ǵoı dep qoıyp, oryssha maqaldata jóneletin ádeti de bar-dy. Taǵy bir eskerte ketetin jaıt, ol sóılegende, jańǵalaqtyǵynan ba qalaı, ózi tym jaqsy biletin, alaıda, nege ekeni belgisiz, tars esinen shyǵyp kete beretin, tipti eń daǵdyly sózderdiń ózi de jıi aýzyna túspeı qalatyn edi. Áıtse de, ol tipti nemisshe sóılegen kezde de osylaı bop jatatyn, ondaıda, umytqan sózin izdep tapqysy kelgendeı, hámanda qolyn dál tumsyǵynyń aldynan erbeńdete beretin, sol sebepti qashan álgi sózin esine túsirgenshe, eshkim ony bastaǵan áńgimesin aıaqtata almaıtyn. Al onyń aıypker zalǵa kirgende elderge kóz salýy kerek edi degen eskertpesine jurt dórekileý kúbirlesip qalǵan. Dáriger shaldy bizde áıel qaýymy túgeldeı óte jaqsy kóretin jáne onyń ómir boıy sur boıdaq bop ótkenin, biraq adal jany pák ekenin, onyń áıel zatyna minsiz jaratylǵan, asqaq jandar dep qaraıtynyn da biletin. Sol sebepti onyń oıda joqta sondaı eskertpe jasaǵany jurtqa sumdyq ersi bop ta kóringen-di.

Jaýap kezegi Máskeýlik dárigerge kelgende, ol aıypker aqylynan adasa bastaǵan, "ol tipti jyndanýǵa aınalǵan" dep esepteıtinin ashyq aıtyp, barynsha dáleldep baqty. "Afekt" pen "manıa" jaıynda zerdeleı shubyrta kelip, qolda bar maǵlumattarǵa qaraǵanda, aıypker tutqyndalarynyń aldynda birneshe kún buryn ashýy kelgende esinen adasatyn halge túsipti, sondyqtan ol, qylmys jasaǵan kúnde de, barlyǵyn túsingenmen, boıyn bılep alǵan sumdyq bir zulymdyqpen arpalysýǵa múlde shamasy kelmegendikten, lajsyzdan jasaǵan bolý kerek degen qorytyndy shyǵardy. Biraq dáriger onyń afektiden basqa da derti bar, ol manıaǵa da shaldyqqan, ıakı basynan ketpeıtin bir oılar eliktirip áketetin bolǵan dedi, onyń oıynsha, bulaı bola berse, múlde jyndanyp ketýi de múmkin. (NB. Men muny ózimshe baıandap otyrmyn, al dáriger taza ǵylymı, maman tilmen túsindirgen-di). "Onyń barlyq is-áreketi esi durys adamnyń aqyl-oıy men logıkasyna qaıshy keledi, — dedi ol odan ary. — Men ózim kórmegen nárseni, ıakı qylmystyń ózi men osynaý kúlli qaıǵyly oqıǵany tipti sóz ǵyp ta otyrǵan joqpyn, biraq burnaǵy kúni menimen sóıleskendeı adam túsingisiz, mólıgen jansyz kóz qarasynan qoryqqan edim. Kúlkili dáneńe bolmasa da, jaıdan-jaı kúledi. Jón-josyqsyz ashýlana beredi. "Bernar, efıka" degen tańǵalarlyq sózderdi, túsiniksiz taǵy birdeńelerdi aıtady. Dáriger bul dertti ásirese aıypkerdiń ózge sátsizdikteri men ókinishterin túgelimen op-ońaı esine túsirip áńgimelep alǵanda, óziniń san soǵyp qalǵan úsh myń som aqshasy haqynda kúıip-pispeı sóıleı almaıtyndyǵynan baıqaǵan. Aqyrynda, jurttyń aıtýynsha, úsh myń aqsha sóz bolǵan saıyn ol buryn da bir túrli jaman býyrqanyp qalady eken, biraq, shyndyǵynda ol ashkóz emes, rıasyz adal desedi. "Al oqymysty áriptesimniń aıypker zalǵa kirgende, kóz aldyna qaramaı, áıelderge qaraýy kerek edi degen pikirine kelsek, — dedi mysqyldan sóılegen máskeýlik dáriger sóziniń sońynda, — men mynany ǵana aıta alamyn: mundaı pikir, ersiligin bylaı qoıǵanda, oǵan qosa tipti múlde qate de; sebebi, aıypker óziniń taǵdyry sheshiletin sot zalyna kirgende kóz aldyna súlesoqtana qaramaýǵa tıisti, óıtkeni bul onyń sol sáttegi aqyl-esiniń kiresili-shyǵasylyǵynyń belgisi sanalýy múmkin ǵoı degen pikirge keliskenmen, ol áıelder otyrǵan sol jaqqa emes, qaıta, oń jaqqa qarap, kózimen óziniń qorǵaýshysyn izdeýge tıisti edi, nege deseńiz ol óziniń kúlli taǵdyry sotta sońyn qorǵaı bilýine baılanysty ekenin bilip, munda aldymen soǵan úmit artyp kelgen bolatyn dep málimdeımin". Dáriger óziniń pikirin úzildi-kesildi jáne nyǵarlap bildirgen edi. Biraq jaýap alýǵa bárinin sońynan shaqyrtylǵan dáriger Varvınskııdiń tosyn tujyrymy eki oqymysty sarapshynyń arasyndaǵy alaýyzdyqty múlde kúlkili etip kórsetken. Onyń kózqarasy boıynsha, aıypkerdiń aqyl-esi buryn da durys bolatyn jáne qazir de ábden durys, al eger tutqynǵa alynar aldynda ol kúıgelektep, tym ashýly júrse, bul kóptegen aıdan anyq sebepterden: qyzǵanyshtan, ashý-yzadan, únemi mas bop júrýden jáne taǵy sondaılardan týýy múmkin. Alaıda bul kúıgelektep ashýlanýda, ilkide aıtylǵanyndaı, eshqandaı alabóten "afekt" bolýy múmkin emes. Al aıypkerdiń zalǵa kirgende solǵa nemese ońǵa qaraýǵa tıistiligine kelsek, "onyń qarapaıym pikiri boıynsha", aıypker zalǵa kirgende, naq kóz aldyna týra qaraýǵa tıisti bolatyn, ol solaı etti de, óıtkeni qarsy aldynda sottyń tóraǵasy men músheleri otyrǵan, onyń kúlli taǵdyry endi solardyń qolynda tuǵyn, "sondyqtan ol kóz aldyna týra qaraǵan kezde dál sol sátte óziniń aqyl-esi ábden durys ekenin dáleldegen", — dep jas dáriger óziniń "qarapaıym" kýáligin sál qyzyńqyrap qorytqan.

— Bárekeldi, emshim! — dep aıqaılap jiberdi Mıtá otyrǵan ornynan, — naq solaı!

Mıtány, árıne, toqtatqan, biraq jas dárigerdiń pikiri sotqa da, sondaı-aq jınalǵan jurtqa da qatty áser etken edi, óıtkeni, keıin belgili bolǵanyndaı, onymen bári keliskendi. Áıtse de, endi kýá retinde jaýap alynǵan dáriger Gersenshtýbe oıda joqta kenet Mıtányń paıdasyna sóılep ketti. Karamazovtardyń áýletin kópten beri biletin shahardyń baıyrǵy turǵyny bolǵandyqtan, ol "aıyptaý" jaǵyn eleńdetip tastaǵan birneshe óte qyzyqty kýálik keltirdi, sonan soń, birdeńe esine túskendeı, taǵy da bylaı dedi:

— Alaıda, beıbaq jigittiń taǵdyry áldeqaıda táýir bolýy da múmkin edi, óıtkeni bala kezinde de, odan keıin de onyń júregi taza bolatyn, men muny bilemin. Orystyń maqaly bar emes pe: "Bireý aqyldy bolsa, bul jaqsy, al eger oǵan taǵy bir aqyldy adam qonaqqa kelse, bul odan da jaqsy, óıtkeni onda bir aqyldyń ornyna, eki aqyl bolady..." degen.

— Biraq aqyl jaqsy, eki aqyl odan da jaqsy, — dep aıtyp jiberdi shydamy taýsylǵan prokýror; shaldyń qandaı áser qaldyratynyn oılamastan saǵyzsha sozyp, baıaý sóılep kisiniń ishin pystyratyny bylaı tursyn, qaıta háman áýeli ózi máz bolatyn óziniń odaǵaılaý, bytpyraǵan, nemis tapqyry dáripteı beretin ádetin ol kópten biletin edi.

— O, ıá-ıá. Meniń de aıtpaǵym sol edi, — dep lezde ilip áketti ol, — bir aqyl jaqsy, eki aqyl odan da jaqsy. Biraq oǵan ekinshisi aqylymen kelgen joq, ol óziniń aqylyn da qydyrtyp jibergen... Bul qalaı, ol aqylyn qaıda jibergen? Bul sózdi — onyń aqylyn qaıda jibergenin umytyp turǵanymdy qarashy, — dedi ol odan ary, dál kóziniń aldynan saýsaǵyn shoshańdatyp, — ah, ıá, shpasıren.

— Qydyrtyp jibergen be?

— Iá, qydyryp ketken, ózim de solaı degeli tur edim. Sóıtip, onyń aqyly serýenge shyǵady da, bir shytyrman shatqalǵa túskennen keıin ǵaıyp bolady. Onyń ber jaǵynda, ol jaqsylyqty umytpaıtyn, sezimtal bala bolýshy edi, o, men ony tipti qarshadaıynan bilemin, ákesi aýlanyń art jaǵyndaǵy qara lashyqqa aparyp tastaǵannan keıin ol dalada jalǵyz túımeli dambalda jalań aıaq júgirip júretin.

Aǵynan jarylǵan shaldyń daýsynan kenet bir júrek tebirenterlik, názik áýen sezilip qalǵan edi. Birdeńeni aldyn ala sezgendeı selk ete túsken Fetúkovıch zamatta boıyn jıa qoıdy.

— O, ıá, onda meniń áli jas kezim... Onda men... ıá, qyryqtyń beseýinde ǵana bolatynmyn, osynda jańada kelgen kezim edi. Ony kórgende janym ashyǵasyn: osy balaǵa bir qadaq... satyp ápersem qaıtedi dep suradym ózimnen-ózim... Iá, bir qadaq dep turǵanymdy qalaı ataýshy edi? Umytyp turǵanymdy qarashy, álgi balalar jaqsy kóretin nárseni aıtam... Álgi — qurǵyrdy qalaı deýshi edi... — dep dáriger qolyn taǵy da erbeńdetti, álgi aǵashta ósetindi aıtam, jınap alyp úlestirip jatady ǵoı...

— Alma ma?

— O, jo-jo-joq! Almanyń on shaqtysy bir qadaq tartady, al munyń bir qadaǵynda... joq, óte kóp jáne de bári kishkentaı bolady, aýyzǵa salyp bytyrlatyp jatady ǵoı!..

— Jańǵaq pa?

— Iá-ıá, jańǵaq, ózim de solaı demekshi edim, — dep rastady dáriger, aýzyna túspegen sózdi izdep qınalmaǵandaı, múlde asyp-saspaǵan pishinmen, — sóıtip men oǵan bir qadaq jańǵaq ákep berdim, óıtkeni oǵan osyǵan deıin bir qadaq jańǵaq syılaǵan tiri pende bolmaǵan ǵoı, sonsoń bas barmaǵymdy shoshaıtyp, oǵan: "Balaqan! Yott der Vater" , — dep edim, ol kúlip, "Yott der "Vater. — Yott der sohn" , — dedi. Sosyn ol taǵy da kúlip: "Yott der sohn... — Yott der heilige Leist" — dedi. Onda ol taǵy da kúlip turyp: "Yott der heilige Leist", — dep dińkesi qatqansha qaıtalaı bergen edi. Men kete bardym. Úshinshi kúni onyń janynan óte bergenimde "Aǵaı, Yott der Vater, Yott der sohn" — dep maǵan ózi aıqaı saldy, biraq Yott der heilige Leist dep qosa aıtýdy umytyp ketti, bul sózderdi onyń esine salsam da, meniń oǵan taǵy da janym qatty ashyǵan edi. Sonsoń ony bir jaqqa alyp ketti de, men odan kóz jazyp qaldym. Arada attaı jıyrma úsh jyl ótken soń, bir kúni tańerteń aq basymmen kabınetimde otyr edim, oıda joqta bir zińgitteı jigit kirip keldi, men ony tanymaı qalyp edim, ol kúlip, bas barmaǵyn shoshaıtyp turyp: Yott der Vater, Yott der sohn und Yott der heilige Leist! — dedi. Kelip túskenim osy, baıaǵyda maǵan syılaǵan jańǵaǵyńyz úshin sizge alǵys aıtaıyn dep ádeıi kelip turmyn: maǵan bir qadaq jańǵaq satyp áperetin tiri pende tabylmaǵan kezde onyń bir qadaǵyn syılaǵan jalǵyz siz bolǵan edińiz" — dedi. Osydan keıin baqytty jastyq shaǵym men aýlada jalań aıaq júretin beıshara bala esime túsip, júregim eljiregesin: "Sen izgi jandy jigit bop ósken ekensiń, meniń saǵan bala kezińde ákep bergen bir qadaq jańǵaqty ómir boıy umytpaǵanyń sonyń belgisi", — dedim. Sóıtip, ony qushaqtap, batamdy berdim. Sonsoń jylap jiberdim. Jigitim kúlip tur, biraq keıin ol da jylady... óıtkeni orystardyń jylaıtyn jerde jıirek kúletini bar ǵoı. Biraq onda ol jylaǵan bolatyn, muny men óz kózimmen kórgemin. Al qazir, amal bar ma!..

— Nemisim-aý, men qazir de jylap otyrmyn, qudaıdyń pendesi-aý, men qazir de jylap otyrmyn! — dep aıqaılady Mıtá kenet otyrǵan ornynan.

Qalaı bolǵan kúnde de, anekdotsymaq jınalǵan jurtqa edáýir qolaıly áser etip tastaǵan edi. Biraq Mıtányń paıdasyna berilgen basty kýálik Katerına Ivanovnanyń jaýaby bolǵan, ol jaıynda qazir baıandap beremin. Jalpy, a decharge1-niń kýálary, ıakı qorǵaýshy shaqyrtqan adamdar jaýap bere bastaǵanda, Mıtáǵa kenet taǵdyrdyń raqymy túse bastaǵandaı, tipti kóbirek túse bastaǵandaı kóringen edi jáne de bir ǵajaby tipti qorǵaýshynyń ózi de bulaı bolar dep kútpegen-di. Biraq Katerına Ivanovnadan buryn Aleshadan jaýap alynyp, ol aıyptaýdyń bir asa mańyzdy tusyna qarsy tipti salmaqty dálel bolarlyqtaı derekti esine túsirgen edi.

IV

MITÁǴA TAǴDYRDYŃ RAQYMY TÚSKENDEI BOLǴAN EDİ

Muny tipti Alekseıdiń ózi de kútpegen edi. Jaýap alarda oǵan ant bergizgen joq-ty, sondyqtan ba qalaı, Aleshanyń alǵashqy sózderinen bastap oǵan eki jaq ta óte jumsaq jáne iltıpatpen qaraǵany meniń áli esimde. Onyń jaqsy ataqqa iligip júrgeni kórinip turǵan. Ol sypaıy, sabyrly jaýap bergen, biraq sorlap qalǵan aǵasyna degen ystyq sezimi sózinen anyq baıqalǵan edi. Bir saýalǵa jaýabynda Alesha aǵasynyń minezin sıpattap, bálkim, ol tym ashýshań da, tym qushtarlanǵysh ta shyǵar, biraq keń peıildi, namysqoı jáne kerek bolsa — bireý úshin janyn qıýǵa bar naǵyz aq júrek adam dedi. Áıtse de, ol sońǵy kúnderi Grýshenkaǵa qumarlyǵynan jáne ákesimen baqtalastyqtan aǵasynyń jaman qystyǵyp júrgenin moıyndady. Biraq, sol úsh myń aqsha Mıtányń jynyn keltiretin birdeńege aınalǵanyn, ony ol ákesi aldap, tolyq bermeı qoıǵan ózine tıisti enshiniń qaldyǵy dep eseptegenin, sol sebepti, ol aqsha jaıynda tipti ashýlanbaı, yzalanbaı sóılegenin moıyndamady, biraq aǵasy ákesin tonaý maqsatymen óltirýi múmkin degen joramaldy nazalanyp teriske shyǵardy. Al, prokýror aıtqandaı, qos "bıkeshtiń", ıakı Grýshenka men Katányń baqtalastyǵy jóninde jaltara jaýap berdi, bir me, álde eki me saýalǵa tipti múlde jaýap ta bergen joq.

— Aǵańyz ákesin óltirmekshi bop júrgeni jóninde sizge birdeńe degen joq pa edi? — dep surady prokýror. — Eger bul saýalǵa jaýap bergińiz kelmese, aıtpaı-aq qoısańyz da bolady.

— Týra eshteńe degen emes, — dep jaýap berdi Alesha.

— Onda qalaı? Álde janamalap sezdirdi me?

— Qaıdam, birde óziniń ákeme ósh ekenin... qysyltaıańda... qany qaınap ketkende... ony óltirip tastaımyn ba dep qorqatynyn aıtqany bar edi.

— Sóıtip, siz oǵan senip qaldyńyz ba?

— Senip qaldym deýge aýzym barmaıdy. Alaıda qaterli sátte nendeı bir asyl sezimniń ony qutqaryp qalatyndyǵyna men árqashan sengemin, shyndyǵynda solaı bolyp 26ta shyqty, óıtkeni ákemdi óltirgen ol emes, — dep túıdi Alesha kúlli zalǵa estirte qatty sóılep. Osy sátte prokýror, kerneı daýsyn estigen áskerı atsha, eleń ete qalǵan edi.

— Sizdiń bul aıtqanyńyzdyń bári shyndyq ekenine meniń eshbir kúmánim joq jáne de muny sormańdaı bolǵan aǵańyzǵa degen súıispenshiligińizben baılanystyryp, oǵan aparyp telimeıtin de bolamyz, buǵan senýińizge bolady. Úı ishterińde bolǵan osy qaıǵyly oqıǵaǵa sizdiń kózqarasyńyz ózgeshe ekendigi bizge aldyn ala tergeýden belgili. Bul kózqarasyńyzdyń múlde erekshe ekenin jáne onyń prokýratýradaǵy basqa kýálikterdiń bárine qaıshy keletinin de jasyra almaımyn. Sondyqtan sizden taǵy birdeńeni yjdaǵattap suraǵym keledi: aǵańyzdy kinásiz dep eseptep, munyń kerisinshe, aldyn ala tergeýdiń ózinde-aq buǵan basqa kisi kinály deýge sizdi ne nárse jetektedi, mundaı senim úshin sizdiń qandaı derekterińiz boldy?

— Aldyn ala tergeýde men tek qoıylǵan suraqtarǵa jaýap bergenmin, — dedi Alesha aqyryn ǵana baısaldy pishinmen, — al Smerdákovty aıyptap ózim sóz bastaǵan joqpyn.

— Degenmen, kinány soǵan aýdarǵan joqsyz ba?

— Men Dmıtrııdiń aıtqanyn qaıtalaǵanmyn. Ony tutqyndaǵan kezde ne bolǵanyn, onda onyń Smerdákov óltirdi dep kórsetkenin maǵan tergeýden buryn aıtqan. Aǵamnyń kinásyzdyǵyna men kámil senemin. Eger ol óltirmegen bolsa, onda...

— Onda Smerdákov óltirgen ǵoı? Nelikten naq Smerdákov óltirýi múmkin? Sonan soń, aǵańyzdyń kinásiz ekendigine sizdiń osynshama senimdiligińizdiń sebebi ne?

— Aǵamnyń sózine qalaı senbeıin. Men onyń maǵan ótirik aıtpaıtynyn bilemin. Men onda onyń jalǵan sóılemegenin bet-júzinen baıqaǵanmyn.

— Tek bet-júzinen ǵana ma? Sizdiń bar dálelińiz osy ma?

— Meniń basqa dálelim joq.

— Smerdákovtyń kinály ekendigi jóninde de, aǵańyzdyń aıtqany men onyń bet álpinen ózge, tıtteı bolsa da basqa dálelińiz qaısy?

— Iá, basqa dálelim joq.

Prokýror osymen jaýap alýyn doǵarǵan. Aleshanyń jaýaptary zaldaǵy jurtty qatty túńiltip tastaǵandaı áser etken edi. Smerdákov jaıynda bizde sotqa deıin-aq bireýler birdeńeni estipti, bireýler birdeńe depti-mis dep júrgen, al Alesha jaıynda ol aǵasyn aqtap, malaıdy aıyptaıtyn bir tótenshe dálelder jınapty-mys dep gýildesken endi mine — aıypkerdiń týǵan inisi bolǵandyqtan, ózinen-ózi túsinikti — qaıdaǵy bir adamgershilik senimnen basqa, eshqandaı dálel joq bolyp shyqty.

Biraq endi Fetúkovıch odan jaýap alýǵa kirisken edi. Aıypker óziniń ákesine óshigip júrgeni, ony tipti bir kúni jazataıym qylýy da múmkindigi týraly oǵan, Aleshaǵa, naq qashan aıtty eken, mysaly, muny oǵan qaıǵyly oqıǵa aldyndaǵy sońǵy ret kezdesýinde aıtqan joq pa eken? — degen saýalǵa bergen jaýabynda Alesha, álde ne endi ǵana esine túskendeı, kenet selk ete tústi.

— Múlde jadymnan shyqqanyn qarashy, bir nárse endi ǵana esime tústi, onda maǵan óte bulyńǵyrlaý kórinip edi, endi...

Sóıtip Alesha, bir oı kenet sap ete qalǵanyn sezgendeı, Mıtámen monastyrǵa baratyn jolda, keshqurym bir aǵashtyń túbinde sońǵy ret kezdeskeninde endi óziniń abyroıyn aqtap alatyn bir amaly baryn, ol myna jerde, onyń omyraýynda ekenin birneshe márte qaıtalap, "keýdesiniń joǵarǵy tusyn" qalaı nuqyǵanyn esine túsirip, elige baıandap berdi. "Onda men aǵam keýdesin nuqı bergende ol óziniń júregin aıtatyn shyǵar, basyna torlaǵan, biraq maǵan aıtýǵa dáti barmaǵan bir masqara jaǵdaıdan qutqaratyn kúshti júregimnen taba alamyn degeni bolar dep joramaldaǵan edim, — dedi odan ary Alesha. — Onda men ol ákem týraly aıtqan bolar, oǵan baryp bir zorlyq kórsetip júrmesem ıgi edi degen sumdyq oıdan jany túrshigetin shyǵar dep oılaǵanymdy da jasyra almaımyn; onyń ber jaǵynda aǵam onda maǵan omyraýyna tyqqan birdeńeni kórsetken sekildi bolǵan edi, adamnyń júregi tómenirek emes pe, al bul únemi kókireginiń joǵarǵy jaǵyn nege nuqı beredi dep oılaǵanymdy áli umytqan joqpyn. Bul oıym onda maǵan zerdesizdik bop kórinse de, aǵam, bálkim, shúberekke tigip moınyna salyp júrgen myń jarym somdy kórsetken shyǵar!..

— Dál solaı bolatyn! — dep Mıtá otyrǵan ornynan aıqaılap jiberdi. — Alesha, dál solaı bolatyn, onda men keýdemdi qaqqanda shúberekke túıgen aqshany kórsetkemin!

Bul sózderdi estigesin Fetúkovıch tezirek Aleshanyń janyna baryp, tynyshtalyńyz dep basalqy aıtyp, oǵan túpetektep jabysty. Al Alesha bolsa, óziniń esteligine eligip turǵan edi, ol ondaǵy masqaralyqtyń máni, dáý de bolsa, Katerına Ivanovnaǵa bereshegin jarym-jartylaı óteýge jetetin myń jarym somy bola turyp, bul aqshany oǵan bermeı, ózge birdeńege, eger kónse, Grýshenkany alyp bir jaqqa taıyp otyrýǵa jumsamaqshy bolǵandyǵynda shyǵar degen joramalyn qyzbalanyp baıandaǵan edi...

— Bul solaı, dál solaı bolǵan, — dedi kenet qyzyp ketken Alesha, — aǵam onda maǵan osy masqaralyǵymnyń qaq jartysyn moınymnan qazir-aq laqtyrar edim dep aıqaılaǵan (ol: qaq jartysyn dep birneshe márte aıtqan!), sonsoń, biraq sorlatqanda meni turlaýsyz ǵyp jaratqan ǵoı, sol sebepti men muny isteı almaıtynymdy, bul qolymnan kelmeıtinin, buǵan bara almaıtynymdy kúni buryn bilip turmyn degen!

— Ol keýdesiniń tap sol tusyn judyryǵymen nuqı bergeni aıqyn, anyq esińizde me? — dep qazbalap surady Fetúkovıch.

— Aıqyn, anyq esimde, óıtkeni onda júrek tómenirek emes pe, bul omyraýyn nelikten qoıǵylaıdy dep oılaǵanym áli esimde, biraq bul oıym onda ózime zerdesizdik sekildi kóringen... osylaı kóringenin umytqan joqpyn. Endi ǵana esime túskeni de osydan shyǵar. Osyǵan deıin qalaı ǵana umyttym eken! Onda aǵam aqsham bar, biraq bul myń jarym somdy bermeımin degende, naq sol moınyndaǵy túıýli aqshany kórsetken! Al ony Mokrosda tutqyndaǵanda aǵam: "men muny bilemin, báriniń qalaı bolǵanyn estigenmin", Katerına Ivanovnaǵa bereshegin jarym-jartylaı (naq teń jartysyn!) ótep, onyń aldynda ury bop kórinbeıtindeı aqshasy bola turyp, aqshasyz qalǵansha, onyń aldynda ury degen ataqqa qalǵanym artyq dep sanaǵandyǵyn óziniń ómirindegi eń sumdyq masqara qylyǵy dep esepteıtinin aıqaılap aıtqan! Biraq onyń sol bereshekke qalaı kúıinip, qalaı opynǵanyn bilseńizder ǵoı! — dedi daýsy qatty shyqqan Alesha.

Álbette, endi prokýror kelip kılikti. Aleshadan qalaı bolǵanyn taǵy bir baıandap berýdi ótingen soń, ol: aıypker keýdesin nuqı bergende onyń birdeńeni kórsetken sekildi bolǵany anyq pa? Múmkin, ol judyryǵymen keýdesin jaı qaqqan shyǵar? — dep yjdaǵattap surady.

— Joq, qaıdaǵy judyryq! — dedi yrshyp túsken Alesha, — ol saýsaqtarymen kórsetken, myna, tym joǵarylaý tusty nusqaǵan. Muny dál osy mınýtke deıin qalaı ǵana umyttym eken!

Sottyń tóraǵasy Mıtáǵa osy kýálikke baılanysty onyń ne aıta alatyny jóninde saýal qoıdy. Mıtá báriniń naq osylaı bolǵanyn, onda ol naq shúberekke túıip moınyna salyp júrgen myń jarym aqshany kórsetkenin, munyń ózi, árıne, masqara ekenin moıyndap, "Men bul masqaradan qasha almaımyn, bul meniń búkil ómirimdegi eń masqara qylyǵym! — dedi ashynǵan Mıtá. Sodan soń:

— Bere alatyn edim ǵoı, biraq bermedim. Aqshasyn qaıtaryp bergenshe, onyń aldynda ury bolyp-aq kórineıin dedim jáne bermeıtinimdi kúni buryn bildim ǵoı — eń sumdyǵy osy boldy! Aleshanyń aıtqany durys! Rahmet, Alesha! — dedi.

Aleshadan jaýap alý osymen támamdaldy. Tym bolmasa bir aıǵaqtyń, tym bolmasa, aıtalyq, bolar-bolmas bir ǵana dáleldiń, tipti dálelge tuspal ǵana bolarlyqtaı bir ildaldanyń tabylǵandyǵy, tipti osynyń ózi de, qalaı degenmen, Mıtányń myń jarym aqshany shúberekke túıip moınyna salyp júrgenin tıtteı bolsa da dáleldeıtindigi, aıypker aldyn ala tergeýde, Mokroeda bul myń jarym "óz aqsham" dep málimdegende ótirik aıtpaǵandyǵyn kórsetetindigi ájeptáýir mándi is bolǵan edi. — Alesha qýanyshty bolatyn; ol júzi alaýlap, ózine kórsetilgen orynǵa baryp otyrdy. Sonsoń, "Qalaı ǵana umytqanmyn! Muny qalaı ǵana umyttym eken!" dep ishinen kópke deıin qaıtalaı bergen edi.

Katerına Ivanovnadan jaýap alý bastaldy. Ol kirip kelgende zalda alabóten bir dúrligis baıqalǵan. Áıelder lornetteri men bınoklderine jarmasty, al erkekter qozǵalaqtap qaldy, keıbireýleri ony anyq kórý úshin óre túregeldi. Keıin bári ol kirip kelgen boıda Mıtá "appaq shúberekteı bop" bozaryp ketken edi desken. Qara kıimdi Katerına Ivanovna ózine kórsetilgen orynǵa ádeppen tipti sál qysylyńqyraǵandaı bolyp jaqyndady. Onyń jabyrqaý, qońyr kózderinen batyldyq baıqalyp turǵanmen, júzinen ishtegi tolqyǵan sezimin ańǵarý múmkin emes edi. Dál sol mınýtte ol ǵajap sulý kóringen edi-aý dep keıin talaılardyń tańdaı qaqqanyn da aıta ketken jón. Ol baıaý sóılese de, daýsy kúlli zalǵa anyq estilip turǵan-dy. Óte baısaldy bolýǵa nemese, tym bolmasa, baısaldy kórinýge tyrysqan. Sottyń tóraǵasy "keıbir shetin jaıttarǵa" janasýǵa jasqanǵandaı, óziniń saýaldaryn sypaıylap qana, asa qoshemetshildikpen qoıyp, mundaı zor baqytsyzdyqqa janashyrlyqpen qaraýǵa tyrysqan. Biraq Katerına Ivanovna saýaldardyń birine jaýap bergende, ol aıypkerdiń atastyryp qoıǵan qalyńdyǵy bolǵanyn á degennen ashyq aıtty, sodan keıin: "ózi tastap ketkenge deıin..." — dedi taǵy da oǵan qosa. Al odan óziniń týystaryna poshtamen jiberý úshin Mıtáǵa amanat qyp tapsyrǵan úsh myń som týraly suraǵanda, ol: "Men oǵan týra poshtaǵa aparyp sal dep bergen joqpyn da; men onyń aqshadan qatty qysylyp júrgenin sezgen edim... dál sol mınýtte... Men oǵan bul úsh myńdy bir aıdan keıin salyp jiberýińe de bolady dep bergenmin. Biraq, ol osy bereshegine bola keıin beker qınaldy..." — dep bekemdep jaýap berdi.

Men saýaldardyń bárin túgendep jáne Katerına Ivanovnanyń barlyq jaýabyn táptishtep jatpaımyn, tek bergen jaýabynyń aıtýǵa turarlyq mánin ǵana baıandap otyrmyn.

— Ákesinen aqshasyn alǵan soń ol úsh myń somdy poshtamen salyp jiberetinine men kámil sendim, — dedi ol odan ary óziniń jaýabynda. — Onyń rıasyzdyǵyna, onyń adaldyǵyna... ásirese aqsha jóninen óte adaldyǵyna men eshqashan da kúmándanǵan emespin, ákesinen úsh myń som aqshasyn alatyndyǵyna ol berik sengen edi, bul jóninde maǵan birneshe ret aıtqan. Men onyń ákesimen arazdyǵyn bildim, ákesiniń ony ókpeletip júrgenine de árqashan senip keldim jáne osy kúnge deıin senemin. Al ákesine qandaı da bir qoqan-loqy jasaǵany esimde joq. Meniń kózimshe ondaı eshteńe degen de, eshqandaı qoqan-loqy kórsetken de emes. Eger ol maǵan kelse, men ony sol úsh myń somǵa bola qapalanba dep op-ońaı tynyshtandyratyn edim, amal ne, ol maǵan kelmeıtin bolǵan-dy... meniń ózim... óte yńǵaısyz jaǵdaıda qalǵan edim... sol sebepti ony ózim shaqyryp ala almadym... Meniń tipti oǵan sol bereshegińdi qashan óteısiń dep qulaq qaǵys etýge de eshqandaı haqym joq-ty, — dedi bıkesh kenet odan ary daýsynan bir batyldyq sezilgendeı bolyp, — bir kezde odan men bul úsh myń somnan áldeqaıda kóp qaryz alǵanmyn jáne de ony keıin qaıtara alatyn-almaıtynymdy oılamastan alǵan edim...

Onyń úninde qandaı da bir ses bildirý sezilgen edi. Dál osy mınýtte saýal kezegi Fetúkovıchke kóshken-di.

— Bul munda emes, sizder endi ǵana tanysqan alǵashqy kezde bolǵan shyǵar? — dep eptep ilip áketti utymdy birdeńeni seze qoıǵan Fetúkovıch. (Osy arada, Peterbordan ishinara Katerına Ivanovnanyń shaqyrýy boıynsha kelgendigine qaramastan, ana bir shaharda turǵan kezinde Katerına Ivanovnaǵa Mıtá bes myń som aqsha bergen oqıǵa men "duǵaı sálem" týraly onyń qalaı degenmen eshteńe estimegenin jaqsha ishinde eskerte ketelik. Katerına Ivanovna muny Fetúkovıchke aıtpaǵan jasyryp qalǵan! Munyń ózi tańǵalarlyq edi. Sotta osy oqıǵa jaıynda aıtatyn-aıtpaıtynyn tipti eń sońǵy mınýtke deıin onyń ózi de bilmegen, ol bir shabyt sátin kútken dep senimmen aıtýǵa bolady).

Joq, óz basym osy bir mınýtterdi esh ýaqytta umyta almaspyn deımin! Katerına Ivanovna aıta bastady, bárin aıtyp berdi, Mıtá Aleshaǵa baıandaǵan oqıǵany, "duǵaı sálemdi" de, bárine sebep bolǵan nárseni de, óziniń ákesi týraly da, Mıtányń úıine ózi qalaı barǵanyn da támamdap baıandady, biraq ol Mıtányń "aqshany Katerına Ivanovnanyń ózi kelip alyp ketsin" dep apasynan aıtyp jibergeni jóninde lám-mım demedi, tipti eshbir ıshara da bildirgen joq. Ol muny aq kóńildiginen búgip qalǵan edi, sóıtip onda qylshyldaǵan jas ofıser jigitten aqsha surap alýǵa... nendeı bir úmit artyp, oǵan ózi barǵanyn, bul úshin ar-namysyn kók shúberekke túıip qoıǵanyn jaıyp salýǵa uıalǵan joq. Bul aıran-asyr tańǵaldyrǵan birdeńe boldy. Men onyń áńgimesin tula boıym muzdap, qaltyrap otyryp tyńdadym, onyń árbir sózine qulaq túrgen zal da demin ishine tartyp tyna qalǵan-dy, osy sebepti ondaı ór minez, tákapparsyǵan pań bıkeshten mundaı aǵynan jaryla jaýap berýdi, mundaı qurbandyqty, mundaı ózin-ózi masqaralaýdy tipti kútý qıyn edi. Sonda munyń bári ne úshin, kim úshin? Ózine opasyzdyq jasap, qorlaǵan kisini qutqarý úshin be, ol jóninde sotta jaqsy áser qaldyryp, ony arashalap qalýǵa, tym qurysa, bolmashy septigin tıgizý úshin be! Shynynda da, qolyndaǵy aqyrǵy bes myń aqshasyn ómirinde qalǵan bar baılyǵyn bere salǵannan keıin beıkúná bıkeshtiń aldynda qoshametpen taǵzym etken ofıserdiń beınesi óte súıkimdi ári asa tartymdy kóringen edi, áıtse de, meniń júregim zý ete qalǵan! Men sońynan bir ósek shyǵa ma dep qoryqtym (keıin solaı bolyp ta shyqty!). Keıin búkil shaharda ofıser qyzdy tek "qoshametpen taǵzym etip" qana qoıa berdi-mis degenge kim ılanady, bul arada bir shıkilik bar dep keketip, mysqyldap júrgen. Tegi, birdeńeni "búgip qalǵan" bolý kerek dep tuspaldaǵan. "Tipti búgin qalmasa da, tipti bári shyndyq bolsa da meıli, degen bizdegi eń qadirmendi hanymdardyń ózderi de tipti sonda da áli belgisiz ǵoı: ákesin qutqaryp qalý kerek bolǵannyń ózinde de qyz basymen búıtý izgilikke onsha jata qoıar ma eken? Sondaı aqyldy, sondaı keremet suńǵyla bola tura, Katerına Ivanovnanyń keıin jurttyń osylaı quryqqa syryq jalǵaıtyndyǵyn aldyn ala neǵyp sezbeýi múmkin? Ol, sóz joq, sezgen, biraq mine bárin aqtaryp salýǵa táýekel etken! Álbette, onyń aǵynan jarylǵanyna shúbá keltirgen bul jerkenishti kúmán-kúdiktiń bári keıinnen qozdaǵan-dy, al alǵashqy sátte buǵan bár-bári tań-tamasha qalǵan. Al sot múshelerine kelsek, olar Katerına Ivanovnany qurmet tutyp, bylaısha aıtqanda, uıalǵandarynan tipti dymyn shyǵarmastan tyńdaǵan. Prokýror bul taqyrypqa odan ary birde-bir saýal qoımaǵandy jón kórdi. Fetúkovıch Katerına Ivanovnaǵa bas ıip taǵzym etti. O, onyń mereıi ósip qalǵan edi! Oljasy az bolmasa, mereılenbegende qaıtsin: qysyltaıańda adamgershilik kórsetip, bireýge qolyndaǵy aqyrǵy bes myń somyn ustata salǵan adam keıin ákesiniń úsh myń som aqshasyn tonaý maqsatymen tún jamylyp kelip, ony óltiripti degenniń tipti eshbir qısyny kelmeıtin tárizdi. Fetúkovıch endi, tym quryǵanda, tonady degen aıypty teriske shyǵara alatyn bolǵan edi. "İske" kenet jańa bir sáýle túskendeı kóringen-di. Mıtáǵa paıdasy tıetin jaǵymdy birdeńe jylt etken. Ol bolsa... ol jóninde Katerına Ivanovna jaýap berip turǵanda ol bir me, álde eki me ornynan atyp tura berip, sosyn oryndyǵyna qaıta jalp etip, eki alaqanymen betin basyp otyryp qalyp edi dep gýildesken-di. Alaıda, Katerına Ivanovna jaýap berip bolǵasyn, ol kenet zarlanǵan daýyspen, oǵan qolyn sozyp:

— Katá, munyń ne, quryttyń ǵoı meni! — dep aıqaılap jiberdi.

Sonan soń kúlli zalǵa estirte baqyryp jylaı bastady. Biraq, tez boıyn jıyp alyp:

— Endi maǵan úkim shyǵaryldy deı ber! — dep taǵy da aıqaılady.

Budan keıin Mıtá tistenip alyp, eki qolyn aıqastyryp keýdesine qoıǵan kúıi melshıip qalǵan edi. Katerına Ivanovna zaldan ketpedi, ol ózine kórsetilgen oryndyqqa baryp jaıǵasty. Óńi qýaryp, tunjyrap ketken. Oǵan jaqyn otyrǵan kisiler keıin baıǵus bezgek adamsha dirildep-qalshyldaǵanyn kópke deıin basa almap edi dep júrdi. Odan keıin jaýap berýge Grýshenka kelgen. Men kenetten bolǵan qaıǵyly oqıǵaǵa jaqyndap kelemin; shyndyǵynda. Mıtány qurytqan, bálkim, sol oqıǵa shyǵar. Óıtkeni, eger sol oqıǵa bolmasa, qylmyskerge tym quryǵanda bir jeńildik jasalatyndyǵyna kúmándanbaımyn, basqalar da sengen, keıin zańgerlerdiń bári de osylaı degen-di. Bul jaıynda qazir baıandaımyn. Onyń aldynda Grýshenka jaıynda birer sóz aıta ketelik.

Zalǵa ol da túgeldeı qara kıimde, ıyǵyna ádemi qara shálisin jamylyp kelgen edi. Óziniń daǵdyly mysyq taban júrisine salyp, tolyq áıelderdiń ádetinshe sál shaıqala basyp, sottyń tóraǵasynan kóz almaı, ońǵa da, solǵa da bir kóz salmastan balıýstradaǵa jaqyndap bardy. Menińshe, tap sol sátte ol keremet sulý kóringen edi, keıin áıelderdiń onda onyń óńi bop-boz edi degeni jalǵan. Onyń júzinen keremet shıryqqandyq pen ashý-yza da sezilgen dep sendirmekshi de bolǵan. Al men ol nazalanýly edi, bizdegi janjal dese janyǵyp ketetin jurttyń bul qaıter eken dep muryn shúıire qaraǵany shymbaıyna batqan bolar dep oılaımyn. Ol jek kórgenge tózbeıtin, tákappar minezdi, bireýdiń jaratpaǵanyn sezgen sátte-aq lezde talaǵy tars aıyrylyp shytynaı qalatyndardyń biri edi. Sonymen birge, árıne, ımenshektigi de joq emes-ti jáne de osy minezine ishteı qysylatyn da, endeshe, onyń sabyrmen sóıleı almaǵandyǵy, birde yzalanyp, endi birde jaqtyrmaı tym dórekileý ketkendigi, taǵy birde sózinen ózin-ózi ǵaıbattap, kinálaǵan áýenniń sezilgendigi áste tańǵalarlyq emes-ti. Keı-keıde ol tipti beıne bir túpsiz tuńǵıyqqa ketkeli turǵandaı: "endi maǵan báribir, kúl bolmasa búl bolsyn, aıtarymdy aıtyp qalamyn..." — degendeı kóringen. Óziniń Fedor Pavlovıchpen tanystyǵy jóninde: "Bári túkke turmaıtyn nárse, eger onyń ózi talaqtaı jabyssa, buǵan men kinálymyn ba?" — dep kirjińdedi. Sosyn bir mınýttan keıin taǵy da: "Barlyǵyna men kinálimin, anany da, mynany da — shaldy da, balasyn da — ekeýin birdeı sergeldeńge túsirgen men", — dedi. Áńgimeniń bir sheti Samsonovqa kelip tirelgende: "Aıtyńdarshy, onda kimniń qandaı sharýasy bar, ol meniń janashyrym bolǵan kisi, óz týystarym meni dalaǵa laqtyryp tastaǵanda, mendeı jalań aıaq jetimdi jalǵyz sol ǵana qamqorlyǵyna alǵan", — dep bir túrli tepsine sóılegen edi. Osydan keıin sottyń tóraǵasy basy artyq egjeı-tegjeıge toqtalmaı, saýaldarǵa týra jaýap berý qajettigin óte sypaıylap eskertip ótken. Grýshenkanyń eki beti alaýlap, qos janary jalqyndap ketken edi.

Fedor Pavlovıchtiń úsh myń som aqsha salyp qoıǵan paketi bar degendi ana "jaýyzdan" estigeni bolmasa, ondaı paketti óz kózimen kórmegen bolyp shyqty. "Munyń bári jaı bir topastyq bolatyn ánsheıin kúlki qylǵanym ǵoı, men onda aıaq basýshy ma edim".

— Jańa bireýdi "jaýyz" dep ataǵanda, siz kimdi aıttyńyz? — dep surady prokýror.

— Álgi óziniń qojaıynyn óltirgen malaıdy, Smerdákovty aıtamyn, ol keshe asylyp ólipti ǵoı.

Odan sol taban astynda: mundaı úzildi-kesildi aıyptaý úshin qandaı dáleli baryn suraǵanda, buǵan onyń da eshqandaı naqty dáleli bolmaı shyqty.

— Maǵan Dmıtrıı Fedorovıchtiń ózi osylaı degen bolatyn, oǵan nege senbeısizder. Onyń túbine jetken anaý ázázil ǵoı, mine bul solaı, barlyǵyna tek sol ǵana kinály, mine bul solaı, — dep terisine sımaǵan Grýshenkanyń daýsynan yzaly áýen sezilgen edi.

Odan endi kimdi tuspaldap turǵanyn surady.

— Anaý bıkeshti, Katerına Ivanovnany aıtamyn. Anada bir joly ol meni úıine shaqyryp, aldyma shokolad qoıyp aldarqatpaqshy boldy. Ol ar-uıattan jurdaı ǵoı, bul mine solaı...

Osy arada sot tóraǵasy ony toqtatyp, adýyndamaı sóıleý keregin qatty eskertti. Biraq júregi álem-jálem qyzǵanshaq áıel endi tipti tuńǵıyqqa kete barýǵa da ázir-di...

— Mokroe selosynda ony tutqyndaǵan kezde, — dep surady prokýror birdeńeni esine túsirgendeı bolyp, — sizdiń ekinshi bólmeden shyǵa kelip: "Barlyǵyna men kinálymyn, ol ekeýmiz katorgaǵa birge ketemiz!" — dep aıqaılaǵanyńyzdy jurttyń bári kórip, bári estigen. Demek, shaldy onyń óltirgendigine dál sol mınýtte sizdiń de senimdi bolǵanyńyz ǵoı.

— Onda meniń jan sezimim qandaı kúıge túskeni esimde joq, — dep jaýap berdi Grýshenka — ol ákesin óltiripti dep bári daýryǵysyp jatqan soń, áýeli buǵan ózimdi kinály sanap, ol meni qyzǵanyp óltirgen shyǵar dep oılaǵanym ras. Biraq Mıtá óziniń kinásyzdyǵyn aıtqan soń, men oǵan zamatta sendim, qazir de senemin jáne ǵumyr baqı senemin: sýaıt adam ondaı bolmaıdy.

Saýal kezegi Fetúkovıchke kóshti. Aıtqandaıyn, onyń Rakıtın jaıynda jáne onyń "Alekseı Fedorovıch Karamazovty ertip kelgeni úshin" jıyrma bes som alǵany týraly saýal qoıǵany meniń áli esimde.

— Onyń menen aqsha alǵandyǵyna tańdanatyn túk te joq, — dep myrs etti yzalanyp, tyjyryna sóılegen Grýshenka, — onyń menen aqsha suraǵany bir bul emes qoı, eminip júrip aıyna otyz somnan aqsha alady jáne de kóbinese bosqa shashyp tógýge alady: óıtkeni onyń ishim-jemdigi onsyz da jetkilikti.

— Sonda Rakıtın myrzaǵa alaqanyńyzdyń osynshama ashyqtyǵynyń syry nede? — dep qaldy sot tóraǵasynyń qatty qozǵalaqtaǵanyn eleń de qylmaǵan Fetúkovıch.

— Ol meniń týǵan bólem emes pe. Meniń sheshem men onyń sheshesi týǵan apaly-sińliler ǵoı. Biraq ol maǵan bul jaıynda sotta aıta kórmeshi dep jalynǵan edi, ol menimen týystyǵyna jaman arlanady.

Bul jańa derek tiri pendeniń qaperine kirmegen nárse bolyp shyqty, muny kúlli shaharda, tipti monastyrda da eshkim sezbegen, tipti Mıtá da bilmegen. Keıin Rakıtın sonda qulaq-shekesine deıin qyp-qyzyl bop oryndyǵynda melshıip qalǵan edi dep júrgen-di. Onyń sotta Mıtáǵa qarsy jaýap bergenin Grýshenka zalǵa kirmesten buryn ebin taýyp bilip alǵan, sodan keıin oǵan zyǵyrdany qaınap ketken. Rakıtın myrzanyń baǵanaǵy sózi, ol sóziniń kúlli izgi nıettiligi, basybaılylyq quqyqty, Reseıdiń azamattyq tirshiliginiń kemshilikterin synaǵan áreketiniń bári — mine munyń bári endi birjola zaıa bolyp, jalpy pikirdiń ishinde joǵalyp ketken edi. Osydan keıin Fetúkovıchtiń kóńili kónship qalǵan: qudaıekeńniń oǵan taǵy bir yqylasy túsken-di. Jalpy, erekshe jańalyq derlik birdeńe aıta almaıtyn bolǵandyqtan, Grýshenkadan jaýap alý uzaqqa sozylmady. Ol zalda otyrǵan jurtta tym jaǵymsyz áser qaldyrdy. Jaýabyn támamdaǵasyn Katerına Ivanovnadan alysyraq jerge baryp otyrǵanynda, júzdegen jaqtyrmaǵan kózder oǵan ejireıe qaraǵan edi. Grýshenkadan jaýap alynyp jatqan kezde Mıtá basyn tómen salyp, ún-túnsiz, melshıip otyrdy.

Kýá retinde jaýap berýge endi Ivan Fedorovıch kelgen edi.

V

KENETTEN BOLǴAN APAT

Áýeli onyń Aleshadan buryn shaqyrtylǵanyn eskerte keteıin. Biraq onda sot tóraǵasyna prıstav kýá: kenet syrqattanyp qalǵan ba, álde bir talma aýrýy bar ma qalaı, osy sebepti qazir kele almady, alaıda, ol sál aıyǵysymen ózi kelip, kýá retinde jaýap berýge ázir dep habarlaǵan. Muny, áıtse de, eshkim áldeqalaı estimeı qalǵan edi, bul keıin ǵana belgili bolǵan. Onyń kelgenin alǵashta eshkim baıqaǵan joq: negizgi kýálardan, ásirese baqtalas eki bıkeshten jaýap alynyp bitken; sóıtip jurttyń yndyny biraz qanǵan-dy. Tipti biraz zerige de bastaǵandaı kóringen. Áli de birneshe kýádan jaýap alynýy kerek-ti; biraq, birsypyra jaıttar sóz bolǵandyqtan, olar pálendeı birdeńe aıta almaýy da múmkin. Al ýaqyt bolsa ótip barady. Ivan Fedorovıch eshkimge qaramastan, basyn tómen salyp, oıǵa shomǵan kisishe qabaǵyn túıip, tańǵalarlyqtaı baıaý basyp jaqyndaǵan edi. Muntazdaı bop kıingen, alaıda, bet álpeti maǵan aýrý kisiniń túrindeı áser etti: onyń júzinde topyraq óńdes, kádimgi óletin adamnyń keskinine uqsas birdeńe bar edi. Janarynyń oty qaıtqan; ol joǵary qarap, zaldy baıaý sholyp shyqty. Oryndyǵynan ushyp tura jazdaǵan Alesha: "Ah!" dep kúrsinip qaldy. Bul meniń esimde. Biraq muny sezgender az boldy ǵoı deımin.

Sot tóraǵasy ol kýá retinde ant bermegendikten jaýap berý-bermeý onyń óz erki ekenin, alaıda, eger jaýap beretin bolsa, árıne, aqıqattan aınymaýǵa tıistigin, taǵysyn taǵylaryn eskertip ótti. Ivan Fedorovıch tunjyraı qarap, tyńdap turǵan; sosyn ol aqyryn yrjıǵandaı boldy, biraq, oǵan tańyrqaı kóz salǵan sot tóraǵasy sózin aıaqtasymen-aq kenet kúlip jiberdi.

— Sonymen, taǵy ne demeksiz? — dep surady ol qatań daýyspen.

Zaldaǵylardyń bári yńǵaısyz birdeńeni sezgendeı, tyna qaldy.

Sot tóraǵasy abyrjýǵa aınaldy.

— Siz... múmkin, áli tolyq saýyqpaǵan shyǵarsyz? — dedi ol kózimen sot prıstavyn izdep.

— Bosqa abyrjymańyz, joǵary mártebelim, meniń jaýap bererlikteı jaıym bar jáne sizderge keıbir qyzǵylyqty jaıttardy aıtyp ta bere alamyn, — dep kenet óte baısaldy jáne qoshemetpen jaýap berdi Ivan Fedorovıch.

— Siz, qalaı, erekshe bir habarlama jasamaqsyz ba? — dep surady oǵan áli de kúdiktene qaraǵan sot tóraǵasy.

Ivan Fedorovıch birneshe sekónt úndemeı, tunjyrap tómen qarap turdy, sodan keıin ol basyn qaıta kóterip alyp tutyǵyńqyraı jaýap qatty:

— Joq, eshteńem joq. Ondaı erekshe túk te joq.

Oǵan saýal qoıa bastady. Ol qalaı degenmen de anyq jaýap bergen, biraq, bir ǵajaby, eshbir yqylassyz, qasaqana kelte qaıyryp, tipti barǵan saıyn túsken jerkenishpen sóılegen edi. Kóptegen saýaldarǵa bilmeımin dep syltaýratty. Ákesiniń Dmıtrıı Fedorovıchke qandaı ókpe-nazy baryn bilmeıtin bolyp shyqty. — Ondaı nársemen aınalysqan emen! — dedi ol.

Aıypkerdiń óz ákesin óltiremin dep qoqan-loqy kórsetkeni jaıynda estigeni bar. Pakettegi aqsha jaıynda Smerdákovtan bilgen...

— Barlyǵy da báz baıaǵy birdeńeler, — dedi ol sosyn qajyǵan pishinmen, — men sotqa erekshe derlik eshteńe aıta almaımyn.

— Sizdiń syrqat ekenińizdi kórip turmyn jáne qazirgi jan sezimińizdi de túsinemin... — dedi sot tóraǵasy.

Osydan keıin ol, qajet deseńizder, saýal qoıýlaryna bolady dep prokýror men qorǵaýshyǵa qarap edi, Ivan Fedorovıch kenet álsiregen daýyspen:

— Joǵary mártebelim, meni bosatyńyzshy, álim quryp, qatty aýyryp turmyn, — dep ótindi.

Ol osy sózderdi aıtqasyn, ruqsat etilýin kútpesten, zaldan shyqpaqshy bolyp burylyp júre berdi. Biraq, tórt qadamnan keıin, birdeńeni oılastyrǵandaı toqtap turyp, kenet aqyryn myrs etti de, burynǵy ornyna qaıta oraldy.

— Meniki, joǵary mártebelim, álgi... "Zahodý — vskosý, zahodý — ne vskosý" — deıtin sharýa qyzy bar edi ǵoı, sonyń keri. Táıt dep kúıeýge shyǵyp ketýi úshin ony sándep kıindirip, nekesin qıýǵa aparmaqshy bolyp, sarafany men ıýbkasyn alyp sońynan qalmaı júrse, ol: "Kóńilim tússe — tıemin, túspese — tımeımin", — dep qyrsyǵady... Bul oqıǵa bizdegi bir ulysta bolǵan...

— Munymen siz ne demekshisiz? — dep surady sot tóraǵasy qatqyl únmen.

— Mine, — dep Ivan Fedorovıch kenet bir býma aqshany shyǵardy, — mynaý aqshany kóresizder me... bul aqsha ana pakettiń ishinde jatqan, — ol zattaı aıǵaqtar turǵan ústeldi meńzedi, — ákemdi osy aqshaǵa bola óltirgen. Qaıda qoıaıyn? Sot prıstavy myrza, anda aparyp berińizshi.

Sot prıstavy aqshany alyp, tóraǵaǵa berdi.

— Eger de bul naq sol aqsha bolsa... ol sizdiń qolyńyzǵa qaıdan túsip júr? — dedi ań-tań sot tóraǵasy.

— Keshe Smerdákovtan aldym, ákemdi sol óltirdi ǵoı. Asylyp óleriniń aldynda men oǵan baryp jolyqqan edim. Ákemdi meniń aǵam óltirgen joq, ony Smerdákov óltirgen bolatyn. Óltirgen sol, ony buǵan ıtermelegen myna men ákesiniń ólimin kim tilemeıdi deısiń?

— Sizdiń ózi esińiz durys pa? — dep qaldy abaılamaǵan sot tóraǵasy.

— Mine, gáp te sonda, meniń... tap sizdiń ózińiz sekildi, anaý otyrǵan... sum-m-paıylar sekildi, sumdyq zymıandyǵymda! — dep ol zaldaǵylarǵa burylyp qarady. — Meniń ákemdi óltirdi, al munda bári ótirik qoryqqan bop múláıimsıdi túge, — dep ol yzaǵa býlyǵyp, tisin shyqyrlatty. — Biriniń aldynda biri mekerlenip baǵady. Óńsheń sumdar! Bir sumyraı ekinshi sumyraıdy jemeı qoımaıdy... Balasy ákesin óltirgen bolyp shyqpasa — olardyń bári ashýlanyp, terisine syımaı tarasar edi... Qyzyq qoı bul! "Jeıtin nan men qyzyqtaıtyn birdeńe bolsa jetedi!" Biraq, meniń ózim de ońyp turǵan joqpyn ǵoı! Osynda bir urttam sý bar ma eken, yndynym quryp barady. Qudaı úshin bir jutqyzyńdarshy! — dedi ol kenet basyn ustap.

Sot prıstavy dereý onyń janyna jetip bardy. Alesha ornynan atyp turyp: "Ol aýrý, onyń aıtqanyna senbeńder, ol sandyraqtap tur!", — dep aıqaılady. Katerına Ivanovna oryndyǵynan ushyp túregelip, záre-quty qashyp Ivan Fedorovıchke tesireıe qarap melshıip qaldy. Mıtá túregelip, bir túrli ersileý yrjıǵan qalpy aǵasynyń sózin odan kóz almaı tyńdaǵan edi.

— Tynyshtalyńyzdar, men áli jyndanǵan joqpyn, nebary kisi óltirýshi ǵanamyn! — dep taǵy sóılep ketti Ivan. — Kisi óltirýshiden sheshendikti qalaı talap etýge bolady... — dedi ol taǵy da yrjıa kúlip.

Abyrjyǵan prokýror sot tóraǵasyna eńkeıip birdeńe dedi. Sot músheleri de bir-birimen asyǵys sybyrlasyp jatyr. Osynyń bárine qulaq túrip Fetúkovıch otyr. Ne bolar eken dep zaldaǵylar da tyna qalǵan edi. Bir kezde sot tóraǵasy esin jıǵandaı boldy.

— Sizdiń bul aıtqanyńyz bizge túsiniksiz, sosyn munyń ózi mundaı jerde aıtylatyn sóz emes qoı deımin. Shama-sharqyńyzsha, tynyshtalýǵa tyrysyp, bizge aıtyp berińiz... eger shynynda da aıtatyn birdeńeńiz bolsa, árıne. Bul moıyndaýyńyzdy siz nemen dáleldeı alasyz... eger sandyraqtap turmasańyz, árıne?

— Bar gáp sonda tur ǵoı, meniń kýálarym joq. Smerdákov asylyp óldi, ol ıt ana dúnıeden sizderge óziniń kýáligin... paketke salyp... jibere almaıdy. Sizderge tek paket bolsa boldy ǵoı, biraq sonyń bireýi de jeter edi. Meniń kýálarym joq... Degenmen, bir kýá tabýǵa bolady, — dedi oılanyp turyp myrs etken ol.

— Ol kýáńiz kim?

— Joǵary mártebelim, onyń sabaýdaı quıryǵy bar, túr-turpaty saı kelmeıdi ǵoı! La diable n'existe point!1 Sol jaman-jáýtik, quıtaqandaı saıtansymaqqa nazar aýdaryp qaıtesizder, — dedi ol odan ary. Sonan soń, kenet kúlkisin tyıyp, bir qupıasyn ashqaly turǵandaı taǵy da bylaı dedi: ol, múmkin, zattaı aıǵaǵyn ustap — osynda bir jerde, myna ústeldiń astynda buǵyp otyrǵan shyǵar, sonda bolmaǵanda, qaıda bolýshy edi? Maǵan qarańdar, meniń sózime qulaq salyńdar: men oǵan: úndemeı qalǵym kelmeıdi desem, ol maǵan geologıalyq tóńkeristi aıtady... aqymaqtyq qoı bul! Qaıtesińder, ol jaýyzdy bosatsańdarshy... ol gımndi aıtty ǵoı, óıtetin sebebi, oǵan ońaı! Mas jeksuryndardyń "Vanka ketti Pıtergeni" ándetip baryldaǵanymen birdeı ǵoı bul, al men eki sekónttik qýanysh úshin kvadrıllıon kvadrıllıondy, ıakı álemniń bar baılyǵyn bere salar edim. Sizder meni bilmeısizder ǵoı! O, sizderdiń myna qylyqtaryńnyń bári, bul netken zerdesizdik! Al, onyń ornyna, meni nege otyrǵyzbaısyzdar! Meniń osynda kelgenim be... Aqymaqtyqtan aıaq alyp júre almaıtynymyz nelikten!.

Sóıtip ol oıǵa shomyp turyp zalǵa taǵy da baıaý kóz saldy. Biraq endi jurttyń bári dúrligip qalǵan edi. Alesha ornynan atyp turyp, oǵan umtyla berip edi, biraq odan buryn sot prıstavy Ivan Fedorovıchti qolynan ustap úlgerdi.

— Seniń bul qaı basynǵanyń? — dep zirkildep prıstavtyń betine tesireıe qaraǵan Ivan Fedorovıch onyń jaǵasyna jarmasa ketip, edenge jalp etkizdi. Biraq saqshylar jetip kelip, ony ustap úlgerdi, osydan keıin ol ókirip-baqyryp jylaı bastady. Áketip 27bara jatqanda baqyryp, túsiniksiz birdeńeni aıtyp aıqaılaı berdi.

Jurt ábigerlendi de qaldy.Ózim de abyrjýly bolǵandyqtan, bárin birdeı baıqaı almaǵan edim, sol sebepti jipke tizgendeı ǵyp támamdap aıta da almaspyn. Zaldaǵy jurt tynyshtalyp, istiń mán-jaıyn paıymdaǵan soń sot prıstavy kýániń osyǵan deıin esi durys edi, osydan bir saǵat buryn azdap basy aınalǵanda ony dáriger kórgen, biraq osy zalǵa kirgenge deıin sózi durys edi, aqyry bulaı bolatynyn men qaıdan bileıin, qaıta sotqa baryp jaýap berýim kerek dep kónbegen onyń ózi dep bastyqtarǵa tıanaqtap túsindirgenine qaramastan, baıǵustyń jaman opyq jegeni ǵana esimde. Alaıda, zaldaǵylar endi ǵana tynyshtalyp, es jıyp bolysymen, álgi kórinisten keıin ile-shala ekinshisi bastaldy: Katerına Ivanovna shalyq bolǵan kisishe zarlandy da qaldy. Ol da jany kúızelip, ókirip-baqyryp jylap, ketkisi kelmeı julqynyp, zaldan áketpeńdershi dep jalyndy, sonsoń sot tóraǵasyna kenet bylaı dep aıqaılady:

— Meniń taǵy bir jaǵdaıdy aıtýym kerek, dereý... taban astynda!.. Mine, myna bir qaǵazdy, myna hatty alyp... tezirek oqyńdarshy, tezirek deımin! Bul anaý jaýyzdyń haty, ony anaý jaýyz jazǵan bolatyn, — dep Mıtány kórsetti. — Ákesin óltirgen osy jaýyzdyń ózi, buǵan qazir kózderiń jetedi, ol maǵan ákesin qalaı óltiretinin jazǵan-dy. Al anaý bolsa aýrý, onyń esi aýysa bastaǵan! Muny men úsh kúnnen beri baıqap júrmin!

Ol shamyrqana aıqaılap jibergen edi. Onyń sot tóraǵasyna usynǵan qaǵazyn prıstav qaǵyp aldy, al Katerına Ivanovna oryndyǵyna sylq etip, qolymen betin basyp, solqyldap jylaı bastady, biraq, dybys shyǵarsa zaldan alastaı ma dep qoryqqandyqtan, tipti yńyrsyǵanyn da sezdirmeýge tyrysqan. Onyń prıstavqa bergen qaǵazy Mıtányń "Astanalyq shahar" traktırinen jazǵan haty bolatyn. Ony Ivan Fedorovıch "esepqorlyq" máni bar qujat dep ataǵan-dy. Átteń! Mıtáǵa osy bir esepqorlyqtyń aparyp tanylǵandyǵy, áıtpese, bul hat bolmasa, ol bulaı orǵa jyǵylmas edi ǵoı, nemese, tym quryǵanda, munshama jaman sorlamas edi ǵoı! Qaıtalap aıtam, oqıǵanyń búge-shigesin túgel baıqaý qıyn-dy. Maǵan tipti qazir de sondaǵynyń bári taýsylmas ábiger sekildi kórine beredi. Tóraǵasy jańa derekti sotqa, prokýrorǵa, qorǵaýshyǵa jáne prısájnyılarǵa dereý habarlaǵan bolýǵa tıis. Meniń esimde qalǵany — kýá bıkeshten jaýap alýǵa qalaı kiriskeni ǵana. Sot tóraǵasynyń: qalaı, tynyshtala aldyńyz ba! — dep jaılap qana qoıǵan saýalyna Katerına Ivanovna lezde jaýap qatty:

— Men ázirmin, daıynmyn! — Sonan soń, ol qandaı da bir sebepten ony tyńdamaı qoıa ma dep qoryqty ma qalaı: — Saýalyńyzǵa jaýap berýge ábden jaraımyn, — dedi taǵy da. Odan bárin tolyǵyraq túsindirýdi ótindi: bul neǵylǵan hat, ony ol qandaı jaǵdaıda alyp edi?

— Men bul hatty sol sumdyq oqıǵa bolatyn kúnniń qarsańynda alǵan edim, odan bir kún buryn traktırde otyryp jazǵan, demek, ózi qylmys jasardan eki kún buryn jazǵan — ózderińiz kóz salyńdarshy, esep aıyrysý qaǵazyna jazylǵan ǵoı! — dedi entige sóılegen ol — Onda ol meni jek kórip ketken edi, óıtkeni onyń ózi opasyzdyq jasap, anaý saıqaldyń sońynan erip ketken... taǵy bir sebep, ol maǵan úsh myń som bereshek bolatyn... O, osy bereshegi úshin ol jaman ókingen, bul da óziniń aramzalyǵynan! Úsh myń somnyń syry mynada — sizderden ótinemin, jalynyp suraımyn, meniń osy sózime qulaq salyńdarshy: ákesin óltirerden úsh juma buryn ol bir kúni tańerteń maǵan kelgen. Oǵan aqsha keregin jáne ne úshin keregin men biletin edim — anaý saıqaldy aldap-sýlap bir jaqqa alyp ketý úshin kerek-ti. Men onyń ózime opasyzdyq jasaǵanyn, ol endi meni tastap ketpekshi ekenin bildim, biraq solaı bola tursa da, oǵan bul aqshany ózim usyndym, Máskeýdegi apama salyp jibershi degendi syltaýratyp berdim, — aqshany qolyna ustatqanda, betine qarap turyp qashan salsań da óziń bil, "bir aıdan keıin" jiberýińe de bolady dedim. Ol nege uqpasyn, eger men oǵan: "Maǵan opasyzdyq jasap, ana saıqalmen ketý úshin saǵan aqsha kerek emes pe, sol aqshany sen menen-aq alsańshy, men ony saǵan óz yqtıarymmen beremin, eger osy aqshany alýǵa arsyzdyǵyń jetse, alyp kór!.." — dep kózine shuqyp aıtsam, qalaısha uqpaıdy... Men onyń jaýyzdyǵyn aıǵaqtamaqshy edim, ol qaıtti deısiz ǵoı? Ol uıalǵan joq, aqshany alyp taıyp turdy da, anaý saıqalmen bir túnde joq qyldy... Biraq ol túsindi, meniń bárin biletinimdi sezdi, ılansańyzdar men oǵan aqsha bergende: ol osy aqshany alar ma eken, almas pa eken, eger alsa, onda naǵyz arsyzdyń ózi bolǵany? — dep azapqa salǵanymdy da túsingen. Men onda onyń kózine qarap turǵanmyn, ol da meniń kózimnen kóz almaǵan, sóıtip bár-bárin túsingen, alaıda meniń aqshamdy alyp júre bergen!

— Ras, Katá, sonda meni masqara etpekshi ekenińdi kózińnen-aq ańǵarǵanmyn, biraq aqshańdy báribir alǵanmyn, — dep mińgirledi Mıtá. Men sumyraıdyń qudaı súıer qylyǵy joq qoı, meni báriń jek kórseńder de meıliń, ózime de obal joq!

— Aıypker, — dep daýystady sot tóraǵasy, — endi bir sóz aýzyńyzdan shyqsa — men sizdi alyp ketýge buıyramyn.

— Sol aqsha ony azapqa túsirdi, — dedi asyǵyp-úsikken Katá odan ary, — ol maǵan ony qaıtarǵysy kelgen, bermekshi bolǵan, bul ras, biraq oǵan anaý saıqal úshin de aqsha kerek qoı. Sol sebepti ol tipti ákesin óltirýge deıin bardy, biraq meniń aqshamdy qaıtarǵan joq, saıqalyn qasyna ertip alyp, ana bir derevnáǵa jylystap edi, aqyry, sonda qolǵa tústi ǵoı. Ákesin óltirip, tonaǵan aqshany ol sonda taǵy da shashyp tókti. Ol maǵan bul hatyn ákesin óltirerden bir kún buryn jazǵan, mas kúıi jazǵan, meni bireý óltirmekshi bolsa da, ony tiri pendege kórsetpeıtinimdi anyq bilgendikten, óshigip jazǵanyn sonda-aq sezgenmin. Áıtpese jazbas edi. Ol meniń odan kek alýǵa, ony jardan qulatýǵa barmaıtynymdy bilgen! Alaıda: hatty oqyp kórińizdershi, zer sala, qudaı úshin zer sala oqyńyzdarshy, sonda sizder onyń hatynda bárin jazǵanyn, ákesin qalaı óltiretinin, onyń aqshasy qaıda jatqanyn — bárin aldyn ala ólshep-piship jazǵanyn kóresizder. Qarańyzdarshy, tek baıqamaı qalmańyzdar, onda: "Men ony óltiremin, tek Ivan ketsinshi", — degen bir sóılem bar. Demek, ol ákesin qalaı óltiretindigin kúni buryn oılastyrǵan, — dep tabalap, keketken Katerına Ivanovna sotqa eskertip te qoıdy. Qaterli hattyń tipti búge-shigesine deıin zer salyp, árbir syzyǵyna deıin zerttep oqyǵandyǵy kórinip turǵan edi. — Mas bolmasa, ol maǵan bulaı dep jazbas edi, biraq, qarańyzdarshy, onda onyń ákesin qalaı óltiretindigi kún ilgeri, aıdan anyq baıandalǵan ǵoı, ol óziniń kúlli is-áreketin jaıyp salǵan ǵoı!

Osylaı qatty shamyrqanǵan ol, árıne, ózi úshin bunyń qandaı zardaby bolatynyn, múmkin, tipti bir aı buryn sezse de, eleń qylmaǵan edi, óıtkeni ol sonda da, bálkim, ishtegi yza-keginen qaltyrap: "Osy hatty sotqa oqyp bersem be eken?" — dep qıaldaǵan shyǵar. Endi kelip jardan qulaǵandaı bolady. Dál osy sátte sot hatshysy hatty daýystap oqyp bergende, onyń tańǵalarlyqtaı áser etkeni ǵana esimde qalypty. Mıtáǵa: "Siz osy hatty jazǵanyńyzdy moıyndaısyz ba?" — degen saýal qoıyldy.

— Moıyndaımyn, ol meniń hatym! — dedi Mıtá. Mas bolmasam, ony jazar ma edim!.. Katá, sen ekeýmizdiń bir-birimizdi jek kórýimizge sebep jetkilikti, biraq, qanshama jek kórsem de, seni súıgenime ant etýge barmyn jáne ant etemin de, al sen meni áste súıgen joqsyń!

Ol sylq etip otyra ketip, jany kúızelgesin qolyn burady. Sosyn prokýror men qorǵaýshy Katáǵa qarsy saýal qoıýǵa kiristi; bul saýaldar negizinen "baǵana osyndaı aıǵaqty jasyryp qalyp, múlde basqa turǵydan, múlde ózge áýende jaýap berýge sizdi, bylaısha aıtqanda, ne nárse ıtermeledi degen maǵynada boldy".

— Iá, ıá, baǵana men ótirik aıtqamyn, ar-namysym men ujdanyma qarsy, bárin ótirik aıttym, biraq ta baǵana men ony qasaqana qutqarǵym kelip edi, óıtkeni ol meni jaratpaıtyn, sumdyq jek kóretin, — dep aıqaılady Katá esi shyqqandaı bop. — O, ol meni jaman jek kóretin, únemi jek kóretin sonsoń, bilesiz be, bilesiz be — ol meni erterekte bergen aqshasy úshin aıaǵyna bas uryp taǵzym etken mınýtten bastap jekkóretin bolǵan edi. Muny kórgemin... Men onda muny lezde sezgenmin, biraq kópke deıin ózime ózim senbedim. Onyń janarynan: "Onda sen maǵan qalaı degenmen óziń kelgensiń", — degendi talaı ret oqydym. O, ol túk te túsinbegen, sonda meniń oǵan ne úshin júgirip barǵanymdy ol múlde sezbegen, ol bárin tek jamandyqqa joryǵan! Ol ózine qarap ólshep-pishedi, jurttyń bári onyń ózindeı dep oılaıdy, — dep ábden shamyrqanǵan Katá yzalanyp, tisin shyqyrlatty. — Al onyń maǵan úılenbekshi bolǵan sebebi — men murager boldym ǵoı, bar sebep osy, tek osy ǵana! Ózim de tek osydan shyǵar dep kúdiktene berýshi edim-aý! Ol naǵyz haıýan! Ol sonda maǵan ózi kelgenine uıalatyndyqtan, ol meniń aldymda ómir boıy qaltyrap turady, sol úshin men ony ǵumyr baqı jek kórip ótemin, demek, qashan da oǵan óktem bola alamyn dep oılaǵan-dy, onyń maǵan úılenbekshi bolǵan sebebi meni osy ǵana! Barlyǵy mine osylaı, naq osylaı bolǵan-dy! Men ony mahabbatymmen, taýsylmas mahabbatymmen ózime qaratyp alam ba dep edim, tipti ony opasyzdyǵyna da tózgim kelgen, áıtse de, ol eshteńe de, túk te túsinbedi. Ondaı adam birdeńeni túsine ala ma! Ol jaýyz ǵoı! Men bul hatty erteńine keshke ǵana alǵan edim, traktırden ákelgen-di, erteńine tańerteń, azanda-aq oǵan bár-bárin, tipti onyń opasyzdyǵyn da keshirgim kelgenin qaıtersiń!

Árıne, sot tóraǵasy men prokýror ony tynyshtandyrýǵa tyrysqan edi. Áıeldiń shamyrqanǵanyn paıdalanyp, onyń osyndaı aǵynan jarylǵan kýálikterin tyńdap otyrǵanyna, bálkim, olardyń ózderi de uıalǵandyǵyna meniń eshbir kúmánim joq. Men olardyń oǵan: "Sizge qandaı aýyr tıetinin biz túsinemiz, ılansańyz, sizge janymyz ashıdy", — degenin jáne taǵysyn taǵylaryn estigemin, bul áli esimde, — alaıda onda tym qatty nazalanǵan áıeldi osyndaı jaýap berýge májbúr etken solardyń ózderi bolatyn. Aqyrynda, ol Ivan Fedorovıchtiń osy eki aı boıy óziniń anaý "kisi óltirýshi, jaýyz" aǵasyn qutqaryp qalýdy oılap, tipti esi aýysýǵa aınalǵanyn qal-qadarynsha aıqyn sıpattap ótti, tipti sondaı keremet shamyryqqan mınýtterde de, bir mezetke bolsa da, mundaı jaǵdaı jıi kezdesedi.

— Ol ózin-ózi azapqa saldy, — dedi ashynǵan Katerına Ivanovna, — ol aǵasynyń kinásyn qalaı jeńildete alar ekem dep alasurdy da júrdi, ol ákesin de unatpaıtynyn, onyń ólimin, múmkin, óziniń de tilegenin maǵan ózi aıtqan bolatyn. O, onyń ar-ujdany ǵajap qoı! Ony azaptaǵan osy ar-ujdany! Ol maǵan bárin aıtatyn, eshteńeni jasyrmaıtyn, ol kúnde kelip, menimen óziniń birden-bir jaqyn dosyndaı syrlasatyn. Men onyń jalǵyz ǵana dosy bolǵanymdy abyroı sanaımyn! — dedi kenetten ol, álde qandaı bir ses bildirgendeı janaryn jalt etkizip. — Ol Smerdákovqa eki ret barǵan. Bir joly maǵan kelgende bylaı dedi: eger ony óltirgen meniń aǵam bolmaı, Smerdákov bolyp shyqsa (óıtkeni osynda bári shaldy Smerdákov óltirdi degen laqap taratyp júr ǵoı), onda buǵan, bálkim, men de kináli shyǵarmyn, sebebi meniń ákemdi jaqtyrmaıtynymdy Smerdákov biletin, endeshe, ol meni óz ákesiniń ólimin tilep júrgen dep oılaýy ǵajap emes. Sonda men oǵan osy hatty kórsetip edim, aǵasynyń óltirgendigine ol kúmánsyz senip qaldy, munyń ózi ony tóbesinen jaı túskendeı kúıretip salǵan edi. Týǵan aǵasy óz ákesiniń qanyn moınyna artqan azǵyn bolyp shyqqandyǵyna onyń jany tóze almaı qaldy! Onyń osyǵan qapalanyp, aýyryp júrgenin men osydan bir juma buryn baıqaǵan edim. Sońǵy kúnderi meniń úıimde otyrǵanynda, ol sandyraqtaǵan bolatyn. Onyń esi aýysýǵa aınalǵanyn men óz kózimmen kórdim. Kóshede de sandyraqtap júrgenin baıqaǵandar bar. Osynda kelgen dáriger, meniń ótinishim boıynsha, burnaǵy kúni ony qaraǵannan keıin maǵan ol asa qaterli dertke shaldyǵa bastaǵanyn aıtyp edi, — munyń barlyǵy ananyń, anaý otyrǵan jaýyzdyń qyrsyǵynan! Al keshe Smerdákovtyń asylyp ólgenin estigesin onyń jaman qapalanǵany sonshalyq, tipti jyndanyp ta ketti, barlyǵy anaý jaýyzdyń qyrsyǵynan sony qalaı qutqaryp qalam dep, óz janyn ózi jegendikten!

O, álbette, ómirde bir-aq ret — mysaly, dar aldynda turǵan eń sońǵy mınýtte ǵana osylaı aǵynan jarylyp, osylaı ashyq moıyndaýǵa bolatyn shyǵar. Biraq Katá ózine tán minezin tanytyp, sátin jibermegen edi. Bul sátte ol ákesin qutqaryp qalý úshin buzyq jigittiń úıine ózi barǵan báz baıaǵy ójet Katádan aınymaǵan; Mıtányń basyna tóngen taǵdyrdyń taýqymetin az da bolsa jeńildetem be dep baǵana osynaý dúıim jurttyń aldynda "onyń izgilikti qylyǵyn" aıtyp berip, ózin jáne óziniń qyzǵa tán ar-uıatyn qurbandyqqa shalǵan tákáppar, pák jandy Katá edi. Endi, dál baǵanaǵysyndaı, ózin taǵy da qurbandyq etip turǵany mynaý, biraq bul joly ol ózin ózge bireýge, oǵan qandaı qymbat ekenin, bálkim, tek endi, osy mınýtte ǵana birinshi ret sezip, anyq paıymdaǵasyn qurbandyq etken edi! Ol Ivan bergen jaýabymen ózin-ózi qurtty dep oılap qalyp, shaldy Mıtá emes, bul óltirgen shyǵar dep qoryqqandyqtan qurbandyq bolǵan, Ivandy, onyń ataq-abyroıyn, onyń bedelin saqtap qalý úshin qurbandyq bolǵan! Alaıda, osydan keıin bir sumdyqtyń sheti qyltıǵan-dy. Ivan ekeýiniń qarym-qatynasyn baıandaǵanda, qyz oǵan jala japty ma, joq pa, gáp, mine, qaıda jatyr. Joq, joq, Mıtá meni oǵan bas ıip taǵzym etkenim úshin jek kórdi dep ashynǵanda, Katá ony qasaqana qaralaǵan joq-ty! Buǵan ol senimdi bolatyn, muny áli de pir tutqan, aqkóńil Mıtá tek kúlki úshin jek kórgensigenine ol tipti, múmkin, sol taǵzym etken sátten bastap kámil sengen shyǵar. Onda bul tek tákapparlyǵynan ǵana Mıtáǵa shamyryqqan, súlesoq mahabbatymen ózi baryp jabysqan, namysy jábirlengesin ǵana jabysqan, sóıtip onyń bul súıispenshiligi, mahabbat emes, kekshildik bolyp shyqqan. O, onyń osy bir súlesoq mahabbaty keıin, bálkim, shynaıy súıispenshilikke aınalar ma edi, qaıter edi, múmkin, Katá tipti budan artyq eshteńe tilemegen de shyǵar, biraq Mıtá óziniń opasyzdyǵymen ony ólerdeı qorlaǵan soń, tákappar bıkeshtiń jan sezimi muny keshire almaǵan. Al kek tutqan sát kenet ǵaıyp bolyp, jábirlengen áıeldiń kókireginde uzaq jınalyp, ishti kernegen zapyrannyń bári, taǵy da áldeqalaı syrtqa laq etken. Ol Mıtáǵa opasyzdyq jasaǵan edi, biraq, sonymen qabat ol ózine de opasyzdyq jasaǵan bolatyn! Aıtaryn aıtyp úlgerip, ishindegi zildi shyǵarǵan soń, ony ar-uıat sezimi qaıtadan ezgen edi. Ol taǵy da talyp qalyp, baqyryp jylap, qulap tústi. Ony alyp ketti. Ony kóterip áketip bara jatqanda ornynan ushyp turǵan Grýshenka jylap Mıtáǵa qaraı júgirdi, ony tipti ustap ta úlgermedi.

— Mıtá! Seniń túbińe jetken anaý sur jylanyn! — dep aıqaılady ol. Sonsoń yzaǵa býlyqqan kúı sotqa qarap: — Mine, kórdińder me onyń qandaı ekenin! — dep áýlikti. Sot tóraǵasynyń ymdaýymen Grýshenkany ustap, zaldan zorlyqpen shyǵarmaqshy boldy. Ol kónbedi, arpalysty, Mıtáǵa qaraı keıin julqyndy. Al Mıtá ókirip-baqyryp, oǵan umtyldy. Biraq ony ustap qaldy.

Iá, bizdiń áýeıi hanymdardyń jany raqattanyp qalǵan shyǵar deımin: munyń ózi bir qyzǵylyqty hıkaıa bolǵan edi. Sodan keıin máskeýlik dárigerdiń zalǵa qalaı kirgeni esimde qalypty. Sot tóraǵasy osynyń aldynda ǵana prıstavty Ivan Fedorovıchke járdemdesýge jarlyq berýge jumsaǵan sekildi edi. Dáriger sotqa naýqastyń hali óte múshkil ekenin, sondyqtan ony tezirek úıine jetkizý keregin málimdedi. Prokýror men qorǵaýshynyń saýalyna qaıtarǵan jaýabynda burnaǵy kúni oǵan naýqastyń ózi kelgenin, bul oǵan esi aýysýǵa aınalǵanyn eskertkenin, alaıda, ol emdelýden bas tartqanyn aıtty. "Onyń jyndana bastaǵany aıqyn bolatyn, óńimde qaıdaǵy joq birdeńeler kózime elesteıdi, kóshede júrgende áldeqashan ólip qalǵan kisilerdi kezdestiremin, kúnde keshqurym saıtandar qonaqqa keledi dep maǵan ózi aıtqan edi", — dedi qorytyndysynda dáriger. Áıgili dáriger jaýap berip bolǵasyn ketip qaldy. Katerına Ivanovna sotqa tabys etken hat zattaı aıǵaqtarǵa qosyldy. Máslıhattasqannan keıin sot: tergeý odan ary júrgizile bersin, al eki kýániń (Katerına Ivanovna men Ivan Fedorovıchtiń) tótenshe jaýaptary hattamaǵa engizilsin dep qaýly etti.

Men budan bylaıǵy tergeýdi baıandap jatpaımyn. Qalǵan kýálardyń jaýaptary, árqaısysynyń óz ereksheligi bolǵanmen, burynǵylardyń kýáligin qaıtalaý jáne sony rastaý ǵana bolyp jatsa, munyń qajeti bola da qoımas. Áıtse de, qaıtalap aıtaıyn, toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıini prokýrordyń sózine kelip saımaq-ty, men endi sony baıandaýǵa kirisemin. Katerına Ivanovnanyń talyp qalǵanyna bári jaman abyrjyp qatty eleńdep, jumbaqtyń tezirek sheshilýin taǵatsyzdana kútken. Qyzdyń jaýabyna Fetúkovıchtiń júni jyǵylyp qaldy ǵoı deımin, onyń esesine prokýrordyń upaıy túgel sekildi kóringen. Tergeý aıaqtalǵannan keıin sot májilisine bir saǵattaı ýaqytqa úzilisi jarıalandy. Aqyry, sot tóraǵasy aıtysty ashty. Bizdiń prokýrorymyz, Ippolıt Kırıllovıch, óziniń aıyptaý sózin bastaǵanda, keshki saǵat segizdi soqqan sekildi edi.

VI

PROKÝRORDYŃ SÓZİ. SIPATTAMA

Ippolıt Kırıllovıch aıyptaý sózin tula boıy qaltyrap, mańdaıy men eki samaıynan sýyq ter shypshyp, denesi birese tońyp, birese qyzyp turyp bastaǵan edi. Keıin onyń ózi osylaı degen. Ol bul sózin óziniń búkil ómirindegi chefd'oeuvre1, chef d'oeuvre, óziniń aqqý áni dep sanaǵan. Ras, ol osydan keıin toǵyz aı ótkesin tez asqynǵan kókirek aýrýynan qaıtys boldy; sol sebepti, eger óletinin aldyn ala sezgen bolsa, onda onyń ózin aıdyn kólmen qoshtasyp suńqyldaǵan aqqýmen salystyrýǵa shynynda da haqy bolǵan shyǵar. Bul sózine ol óziniń kúlli jan sezimi men ózine buıyrǵan aqyl-parasatyn aıamaı-aq jumsaǵan, sóıtip kókireginde azamattyq sezim men "qarǵys atqan" máselelerdiń birge buǵyp jatqanyn qalaı dáleldegenin de baıqamaı qalǵan; bul bizdiń Ippolıt Kırıllovıch baıǵustyń ishine osy ekeýin birdeı syıǵyza alǵandyǵynan edi. Bastysy, onyń sózi shynshyldyǵymen utqan: ol aıypkerdiń kinásyna shyn sengen edi; ol ony aıyptaǵanda, tek tapsyrys boıynsha, qyzmet babymen aıyptamaǵan, al "sazaıyn berýge" shaqyrǵanda ol shynynda "qoǵamdy qorǵap qalýǵa" qushtarlyǵyn ǵana tanytqan. Saıyp kelgende, Ippolıt Kırıllovıchke qyryn qaraǵan bizdegi áıel qaýymynyń ózi de onyń sózinen erekshe áser alǵanyn moıyndaǵan. Onyń daýysy áýeli tarǵyldanyp, bir túrli jaryqshaqtanyp shyqqan edi, biraq lezde bekip, búkil zalǵa syńǵyrlap estilip, aqyryna deıin ózgermedi. Áıtse de, ol sózin aıaqtasymen talyp qala jazdaǵan-dy.

"Prısájnyı zasedatel myrzalar, — dep bastady aıyptaýshy, — bul jalpaq Reseıge áıgili bolǵan is. Alaıda, buǵan tańdanatyn ne bar, oǵan sonshalyqty túrshigetin ne bolyp qapty? Bizderge, ásirese bizderge? Mundaıǵa bizdiń etimiz ólip ketken joq pa edi! Mundaı sumdyq bizge sumdyq bop kórinýden qalyp barady emes pe — bizdegi sumdyqtyń kókesi, mine, osy! Bizdiń báz bireýdiń jeke bir zulymdyǵyna emes, qaıta, ózimizdiń osy ádetimizge janymyz túrshigýge tıis. Mundaı isterge, keleńsiz keleshegimizden eles bergen osyndaı zamana belgilerine bizdiń osynshalyqty enjar, osynshalyqty súlesoq qaraýymyzdyń sebebi ne? Bizdiń arsyzdyǵymyzda ma, álde áli jas bolsa da, kúninen buryn qartaıǵan qoǵamymyzdyń aqyl-parasaty men qıalynyń tym erte jutaǵandyǵynda ma? Múmkin, ol bizdiń minez-qulqymyzdyń túp tamyryna deıin irip-shirigendiginde nemese, túptep kelgende, sonyń ózi bizde tipti, bálkim, atymen bolmaǵandyǵynda shyǵar. Bul saýaldardyń sheshimin tabatyn men emes, solaı bola tursa da, munyń ózi janǵa batatyn saýaldar, sol sebepti kez kelgen azamat, janyna batqany bylaı tursyn, bul úshin tipti jan azabyn tartýǵa mindetti. Bizdiń endi ǵana qaz turǵan, áli býyny bekimegen baspasózimiz, áıtse de qazirdiń ózinde qoǵamǵa azyn-aýlaq qyzmetin kórsetip te úlgerdi, óıtkeni ol tyıýsyz ketken buzyqtyq pen minez-qulyqtyń azǵyndaýyn únemi áshkerelep, muny qazirgi patshamyz syılaǵan jańa jarıa sottyń zalyna kelýshilerge ǵana emes, barsha jurtqa jetkizbese, muny biz esh ýaqytta da birshama tolyq bile almas edik. Sonymen, bizdiń kúnde derlik oqyp júrgenimiz ne? O, bizdiń mınýt saıyn oqıtynymyzben salystyrǵanda mynaý qylmys tipti túkke turmaıtyn, eleýsiz birdeńedeı kórinedi. Biraq, ǵajaby sol, bizdiń orys topyraǵyndaǵy ulttyq qylmysty isterdiń kópshiligi bizge úırenshikti kórinýge aınalǵan, 28etek alǵan kesapat bolǵasyn onymen kúresýdiń ózi qıyndap ketken jalpy birdeńe, qandaı da bir ortaq bále ekendigin dáleldeıdi. Mine, bir jerde aqsúıek tuqymnan shyqqan, ómirge endi ǵana aıaq basyp, mansabyna endi ǵana qol sozǵan bir qylshyldaǵan jas ofıser óziniń borysh qolhatyn urlap alý úshin bir kezde ózine azda bolsa sharapaty tıgen kishigirim sheneýnik pen onyń úıindegi kútýshi áıeldi jasyryn kelip, ar-ujdanynan eshbir qysylmastan jaýyzdyqpen pyshaqtap óltiredi, ol ol ma, oǵan qosa: "joǵary qaýymdaǵy oıyn-kúlkim men aldaǵy mansap-maqsatyma qajeti bolar", — dep onyń aqshasyn da jymqyrady. Ol ekeýin birdeı baýyzdap óltirip, jastyqqa qısaıtyp jatqyzyp kete barady. Endi bir jerde omyraýyndaǵy kreseri erliginiń aıǵaǵyndaı salpyldaǵan batyr jigit úlken joldy qaraqshysha toryp júrip, óziniń kósemi ári qamqorshysy bolǵan kisiniń sheshesin óltiredi de, qasyndaǵy jortýylshylaryn: "ol meni týǵan balasyndaı kórýshi edi, sol sebepti onyń aqyl-keńesiniń bárin oryndaımyn, biraq maǵan saqtyqtyń qajeti joq", — dep ılandyrmaqshy bolady. Meıli, jaýyz-aq bolsyn, alaıda ony bizdiń qazirgi zamandaǵy jalǵyz-jarym jaýyz ǵoı deýge meniń aýzym barmaıdy. Báz bireýi tipti pyshaq salmas ta, áıtse de onyń oıy men sezimi álgi qaraqshynyń oıy men seziminen áste aınymaıdy, ishteı ol da sondaı jaýyz. Tynysh bólmede, óziniń ar-ujdanymen ońasha qalǵanynda ol, bálkim, ózinen-ózi: "Ar-namys degen ne, qanǵa qynjylý eski túsinik emes pe eken?" — dep suraıtyn shyǵar. Múmkin, bireý-mireý maǵan qarsy daý aıtyp, ol dimkás kúıgelek kisi, ol shimirikpesten ótirik soǵyp, sandyraqtap ásirelep tur dep aıqaı kóterer. Meıli, kóterse kótersin, táńirim-aý, onda men buǵan ózim birinshi bop qýanbaımyn ba! Meıli, ılanbasańdar ılanbańdar, dimkás deseńder deı berińder, tek myna sózimdi esterińde saqtasańdar boldy: eger meniń osy aıtqanymnyń kemi onnan biri, tipti jıyrmadan biri shyndyq bolsa da, munyń ózi sonda da sumdyq emes pe! Mynaǵan nazar salyńyzdarshy, myrzalar, bizde jas jigitterdiń qalaı atylyp óletindigine qarańyzdarshy: bizdiń arýaǵymyz, aqırette bizdi ne kútip turǵany haqyndaǵy bap beıne atam zamanda quryp, jerge kómilip, ústin qum basqandaı, Gamlettiń: "Ana dúnıede ne bolar eken?" — degen saýalyn qoımaq túgil, sonyń tıtteı ısharasyn da bildirmeıdi ǵoı, bul jaıynda tipti qaperine de almaıdy ǵoı bul mundar. Aqyrynda, bizdegi azǵyndyqqa, bizdiń áıel jandy lázzatqumarlarǵa nazar aýdaryńyzdarshy. Osy sottyń qurbandyǵy, sorly Fedor Pavlovıchti men olardyń keıbireýlerimen salystyrǵanda beıkúná sábı der edim. Al ony bizdiń bárimiz biletin edik qoı: "Ol bizdiń aramyzda ómir keshken joq pa edi...". Iá, orystyń qylmys psıhologıasyn, bálkim, bir zamanda ózimizdiń de, eýropalyq ta aqylmandar zertteıtin bolar, óıtkeni bul tatıtyn taqyryp. Biraq bul keıinirek bir ýaqta, qolymyz bosaǵan kezde, qazirgi tirshiligimizdiń qasiretti paryqsyzdyǵy túgeldeı artta qalǵanda bolatyn shyǵar, sol sebepti ony, mysaly, men sıaqty adamdardyń qazirgi istegeninen áldeqaıda aqyldyraq ta, ádilirek te qarastyrýǵa múmkindik týady. Ázirge bizdiń tek janymyz túrshigedi de qoıady, nemese ótirik janymyz túrshikkensip tálimsımiz, sóıte tura, munyń kerisinshe, bos dyrdýǵa qumar arsyz jalqaýlyǵymyzdy túrtkileıtin áserli, oqys sezimderdi unatatyn kisilershe elite sóz etemiz nemese, aqyrynda, sońynan oıynnyń qyzyǵymen máz-meıram bop lezde umytý úshin qorqynyshty elesti sábı balasha qolmen ıterip tastap, ol kóz aldynan joǵalǵansha basymyzdy jastyqqa tyǵatynymyz bar. Biraq bir kezde bizge de salaýatty, parasatty ómirdi bastaý kerek emes pe, bizge de ózimizge qoǵambyz dep kóz salý kerek qoı, bizge de qoǵamdyq isimizde tym bolmasa birdeńeni paıymdaý nemese tym bolmasa paıymdaı bastaý kerek emes pe. Ótken dáýirdiń uly jazýshysy óziniń eń uly shyǵarmasynyń sońynda búkil Reseıdi aldaǵy beımaǵlum maqsatqa alyp ushqan aýyzdyqpen alysqan orys troıkasy beınesinde sýrettep: "Ah, troıka, qustaı ushqan troıka, seni oılap tapqan kim eken!" dep tań qalady, sosyn masattanǵan qýanyshpen quıyndatqan troıkaǵa barlyq halyqtar qoshemetpen jol beredi deıdi oǵan qosa. Meıli, myrzalar, jol berse bersin, qoshemetpen be, álde jaı ma, meıli jol berse bersin, biraq, meniń kúnákar kózqarasymsha, danyshpan sýretkerdiń shyǵarmasyn bulaı aıaqtaǵan sebebi, ol álde sábıshe pák tátti qıalǵa berilgen, álde sol kezdegi senzýradan qoryqqan. Óıtkeni, eger onyń troıkasyna tek onyń óz keıipkerlerin: Sobakeevıchterdi, Nozdrevtar men Chıchıkovtardy ǵana jekse, onda jáshik qyp kimdi otyrǵyzsań da meıli, ondaı attarmen báribir alysqa kete almaısyń! Bul bar bolǵany burynǵy attar, olarǵa qazirgi attarmen teńesý qaıda, al bizde..."

Osy arada jurt qol shapalaqtap, Ippolıt Kırıllovıchtiń sózin úzip jiberdi. Orys troıkasynyń ymyrashyldyqpen sýrettelýi unap qaldy bilem. Ras, zalda eki-úsh jerden ysqyrǵan daýys ta shyqqan, alaıda tóraǵasy bul úshin "zaldan shyǵaramyn" dep eskertken joq, ysqyrýshylarǵa sustana qarady da qoıdy. Biraq Ippolıt Kırıllovıch mereılenip qalǵan: osyǵan deıin onyń sózine esh ýaqytta qol shapalaqtaǵan joq-ty! Osynshama jyl qulaqtaryna ilmep edi, endi mine (1202) berisinde onyń sózi kúlli jalpaq Reseıge taraıtyn boldy!

"Shyndyǵynda, — dedi ol odan ary, — osy qaıǵyly oqıǵanyń arqasynda oıda joqta búkil Reseıge áıgili bolǵan Karamazovtardyń áýleti degenimiz ne? Múmkin, men tym ásirelep turǵan shyǵarmyn, biraq maǵan osy áýletsymaqtaryń túr-tulǵasynan bizdiń qazirgi zıaly qoǵamymyzdyń jalpyǵa ortaq keıbir negizgi sıpattary bolar-bolmas jyltyldap turǵandaı kórine beredi - átteń, olardyń barlyǵy birdeı kórinbegenin qaıtersiń, "sýdyń tamshysynda shaǵylysqan kúnniń nuryndaı" bolyp qana mıkroskoppen qaraǵanda áreń kórinetindeı bolyp qana sezilgenin qaıtersiń, áıtse de, qalaı degenmen birdeńe kórindi ǵoı deımin. osyǵan da shúkirshilik. Anaý sorly, ospadar, buzylǵan shalǵa, aqyry, osyndaı qaıǵyly ólimge tap bolǵan sol "otaǵasyǵa" qarańyzdarshy, yrzyǵyn bóten dastarqannan izdeýge ádettengen degdar aqsúıek oıda joqta, kezdeısoq úılenýiniń arqasynda áıeliniń enshisine tıgen azyn-aýlaq aqshaǵa qoly jetedi, sosyn áýeli jat jylpos sum, sosyn, degenmen, aqyl-oı jurnaǵynan da qur alaqan emes jádigóısigen saıqymazaq bolady, alaıda, ol eń aldymen ósimqor bolady. Jyldar jyljyp ótken soń, qaltasy qalyńdaǵan saıyn oǵan jyl bitýge aınalady. Burynǵy tómenshikteýi men jalbaqtaýynan ada bolady da, kekesini men kekshildigi, qol ustasyp júretin arsyzdyǵy men lázzatqumarlyǵy ǵana qalady. Rýhanı jaǵy jurdaı, onyń esesine ómirge qushtarlyǵy tańǵajaıyp. Túptep kelgende ol ómirde lázzatqumarlyqtan ózge eshteńeni kórmeıdi, óziniń balalaryn da osyǵan úıretedi. Onyń áke retinde eshqandaı mindeti joq. Ol balalaryn mazaq etedi, sábılerdi aýladaǵy malaıdyń úıshiginde tárbıeletedi, olardan qutylǵanyna qýanady. Sosyn múlde umytady. Shaldyń kúlli minez-qulyq erejesi apres moi le deluge1. Azamat bolý týraly uǵymǵa qarama-qarsynyń bári — ol úshin qoǵamnan ada-kúde qol úzý, tipti oǵan qas dushpan bolý: "jer-kókti órt alsa da meıli, tek ózim aman qalsam boldy". Oǵan jaqsy bul, ol barlyǵyna rıza, ol osylaısha taǵy da jıyrma-otyz jyl ómir súrmek. Ol týǵan balasynyń sheshesi muraǵa qaldyrǵan aqshasynan jyrymdaıdy, sóıtip osy aqshaǵa, onyń, ıakı ulynyń ashynasyn ózine qaratyp almaqshy bolady. Joq, men aıypkerdi qorǵaýdy Peterbordan kelgen asa daryndy advokatqa berip qoıa almaımyn. Shyndyqty men de aıta alamyn, ol shaldyń týǵan balasynyń júreginde qandaı sumdyq narazylyq týdyrǵanyn men de túsinemin. Áıtse de, osy da jetpeı me, sorly shaldyń qulaǵyn nesine shýlata beremiz, ol sybaǵasyn aldy ǵoı. Alaıda, onyń áke jáne de osy zamanǵy ákelerdiń biri ekenin eske alyp kórelikshi. Eger men ony tipti osy zamanǵy kóptegen ákelerdiń biri desem, osy otyrǵan qaýymdy renjite qoıar ma ekem? Joq, osy zamanǵy ákelerdiń kóbisi óz pikirin, bul shalsha ospadar bildirmeıdi, óıtkeni olardyń tárbıesi jaqsy, bilimi artyq, biraq, shyndyǵynda, sol shalsha bári de báz baıaǵy bir pálsapany ustanady. Meıli, men-aq pesımıs bop shyǵaıyn. Sizder meni keshirýge kelistińizder ǵoı. Aldyn ala kelisip alaıyq: sizder maǵan senbeńizder, men aıta bereıin, biraq, sizder maǵan báribir senbeńizder. Áıtse de, qalaı bolǵanda da aýzyma qaqpaq qoımańyzdar, al keıbir sózderimdi qalaı degenmen esterińizden shyǵarmańyzdar. Endi sizderdi shaldyń, osy otaǵasynyń balalarymen tanystyraıyn: bireýi aıypker retinde bizdiń aldymyzda otyr, ol týraly áńgime alda; ózgeleri jaıynda ústirtin ǵana aıtyp óteıin. Qalǵan eki 29balasynyń úlkeni qazirgi zamannyń óte bilimdi, aqyl-parasaty da jetkilikti jigitteriniń biri, alaıda, ol bu jalǵanda eshteńege senbeıdi, onyń ómirde teristep, joqqa shyǵarǵany az emes, bul jaǵynan ol aına qatesiz ákesi deýge bolady. Onyń bergen jaýabyn bárimiz de estidik, osy otyrǵan qaýym ony jyly qarsy aldy. Ol pikirin jasyrǵan joq, qaıta, múlde kerisinshe, búkpesiz jaıyp saldy, sol sebepti meniń ol týraly, aıtqanda, álbette, ony jeke adam retinde emes, Karamazovtar áýletiniń múshesi retinde alyp, birshama ashyq sóıleýime bolatyn shyǵar deımin. Osynda keshe, shahardyń shet jaǵynda, bul qylmysqa tikeleı qatysy bar bir dimkás naqurys, Fedor Pavlovıchtiń burynǵy malaıy, tipti onyń nekesiz týǵan uly bolýy da yqtımal, Smerdákov degen asylyp óldi, al ol maǵan aldyn ala tergeý kezinde osy jigit Karamazovtyń, ıakı Ivan Fedorovıchtiń rýhanı tynymsyzdyǵynan onyń ımany qasym bolǵanyn kózinen jas shyǵyp aıtqan edi. "Bylaısha aıtqanda, olardyń oıynsha, bu dúnıede barlyǵyna ruqsat etilgen jáne aldaǵy ýaqytta da eshteńege tyıym salynbasqa tıis", — olar meni mine hámanda osyǵan úıretken bolatyn. Smerdákovtyń esi aýysýyna, árıne, onyń talma aýrýy da, sosyn tóbeden jaı túskendeı bolǵan myna sumdyq oqıǵa da áser etkenmen, ol naqurys qulaǵyna únemi quıa bergen osy aıdan birjola jyndanyp ketken bolý kerek. Biraq, onyń sózinen odan góri aqyldyraq adamnyń aýyzynan shyǵýǵa laıyqty bir óte-móte qyzǵylyqty pikirdiń shet pushpaǵy baıqalǵan edi, bul jaıynda tipti meniń de sóz etip otyrǵanym osydan, ol maǵan: "Eger balalarynyń ishinen minezi jaǵynan Fedor Pavlovıchke tartqany bolsa, ol tek Ivan Fedorovıch!" — degen edi. Bul minezdemeni odan ary órbitý sypaıygershilik bola qoıar ma eken, sondyqtan men ázirshe osy eskertpemen shekteleıin. O joq, meniń taǵy da birdeńe dep qorqytyp jatqym kelmeıdi, jas jigitti jamanshylyq kútip turǵanyna meńzesem, bul jaman yrym bolar edi. Onyń jas júreginde shyndyq oty áli sónbegenin, senbeýshilik pen oıdyń shyn qasiretinen góri tuqym qýalaǵan aramzalyq áýlettegi qandastyq sezimin áli tunshyqtyryp úlgirmegenin biz búgin osynda, myna zalda kórdik. Shaldyń taǵy bir uly bar — o, ol áli balań jigit, aǵasynyń azǵyndaǵan qaranıet pıǵylyna qarama-qarsy, ol adal ári momyn, bylaısha aıtqanda, "halyqtyq bastaý-bulaqqa" bas qoıýdyń nemese bizdiń aqylman zıalylardyń keıbir teorıalyq bas qosystarynda osy bir danasynǵan sózben atalatyn nársege janasýdyń amalyn izdep júr. Ol, kóresizder me, monastyrǵa baryp janasty; tipti shashyn qyryqtyryp, taqýa bola da jazdady. Menińshe, bizdiń beıshara qoǵamymyzdaǵy arsyzdyq pen azǵyndyqtan qoryqqan, sóıtip qyrsyq ataýlynyń bári eýropalyq aǵartýshylyqtyń saldary dep qatelesken kóptegen adamdardyń, ózderi aıtqandaı, "týǵan topyraqqa", bylaısha alǵanda, elesten shoshynǵan sábılershe týǵan jerdiń ystyq qushaǵyna jabysatyn, sóıtip álgi qubyjyqty kórmeý úshin ǵana qajyǵan ananyń sýalǵan emshegine, tym bolmasa, basyn qoıyp pysyldap uıyqtap ketýge, tipti ómir boıy solaı uıyqtap jatýǵa qushtar ımenshek ejelenýi onyń boıynan ózinen-ózi jáne tym erte sezilgen sekildi. Men óz tarapymnan aq júrek, daryndy jas jigitke eń izgi tilegimdi bildiremin onyń jastyq izgi nıetimen halyqtyń bastaý bulaqtan sýsyndaýǵa qushtarlyǵy keıin, ómirde jıi kezdesetindeı, minez-qulyq jaǵynan úmitsiz mıstısızmge, al azamattyq jaǵynan topas shovınızmge aınalyp ketpeýin tileımin — bul ekeýi bizdiń ultqa, bálkim, tipti teris paıymdalǵan jáne tegin kelgen eýropalyq aǵartýshylyqtan tym erte azǵyndaýshylyqtan da, al onyń aǵasy naq osy dertke shaldyqqan-dy, zor kesel bolýy múmkin".

Shovınızm men mıstısızm úshin taǵy da eki-úsh ysqyrǵan daýys shyqty. Biraq, Ippolıt Kırıllovıch ábden eligip alǵan-dy, sóıtip, osynyn bári tipti shyn sotqa uqsańqyramaı bara jatqan;. kókirek aýrýly, qystyqqan adam bolǵandyqtan ol, tipti sóziniń birshama bulyńǵyr shyqqandyǵyna da qaramastan, ómirinde tym bolmasa osylaı bir kósilip qalǵysy kelgen. Birde ol Ivan Fedorovıchke minezdeme bergende tipti dórekileý ketti, sonsoń da anaý aıtys kezinde ony bir me, álde eki me toıtaryp tastady ǵoı dep sóz qylǵan, sondyqtan osyny esine tutqan Ippolıt Kırıllovıch sonyń qarymyn qaıtarǵysy kelgen. Biraq men ondaı qorytyndy jasaýǵa bolatyn-bolmaıtynyn bilmeımin. Qalaı degenmen, munyń bári áli tek kirispe ǵana edi, sońynan onyń sózi túzelip, qaralyp otyrǵan iske qaraı oıysqan.

"Biraq, osy zamanǵy otaǵasynyń úshinshi uly, — dedi odan ary Ippolıt Kırıllovıch, — mine aıypkerdiń oryndyǵynda, bizdiń aldymyzda otyr. Bizge onyń erligi de, ómiri men isi de málim: merzimi jetkesin bári ashylyp, bári jarıa boldy. İnileriniń "eýropashylyǵy" men "halyqtyń bastaý bulaǵyna" qarama-qarsy, ol óziniń bar bolmysymen Reseıdi beıneleıdi deýge bolady — o joq, bárin emes, túgel emes, onyń kúlli Reseı anamyzdy beınelegeninen qudaı saqtasyn! Alaıda, bizdiń Rosseıýshka beınelengen, onyń ısi ańqyp tur, Rosseıýshka-anamyz, únemi estilip tur. O, biz birbetkeı bolǵanda da keremetpiz ǵoı, bizdiń bolmys-bitimimizde jamandyq pen jaqsylyq tańǵalarlyqtaı bytysqan, biz aǵartýshylyq pen Shıllerdi jaqsy kóremiz, solaı bola tura, traktırde janjal shyǵaryp, araq-sharapty ózimizben birge simirgen maskúnemderdiń saqalynan jarmasamyz. O, kóńilimiz kól bop, qabaǵymyz jazylǵanda, biz de jaıdary, keń peıil bolamyz. Kerisinshe, eger áldenege kóńilimiz ketse, oǵan qulaı berilemiz — asa izgilikti murattarǵa jan-tánimizben berilemiz, biraq, eger sol asyl murattarǵa ózinen-ózi, op-ońaı qol jetetin bolsa, bári aýzymyzǵa kókten ózi kelip túsip jatsa, eń bastysy munyń ózi tegin, múlde aqysyz-pulsyz bolsa, ol úshin kók tıyn tólemeıtin bolsa, mine sonda ǵana berilgishpiz. Aqysyn tóleýdi sýqanymyz súımeıdi, onyń esesine keremet alaǵanbyz, neni bolsa da ala beremiz. O, bizge ómirdegi tolyp jatqan ıgilikterdiń bárin (naq bárin, odan kemge kónbeımiz) kóbirek berińdershi, sosyn ásirese qulqymyzǵa tusaý salynbasynshy, sonda biz qandaı jaıdary, keń peıil bop shyǵa keletinimizdi kórsetemiz. Joq, biz sarań emespiz, alaıda, bizge áýeli aqsha berip kórińdershi jáne nede bolsa kóbirek, molyraq berińdershi, sonda sizder qulqyndy qurtqan so qurǵyrdy bizdiń bir túngi jynoınaqqa jetkizbeı qadaı shashyp bitirgenimizdi kóre alasyzdar. Al, eger eshkim bere qoımasa, onda aqshany qalaı tabý keregin kórsetý bizge túk emes, bul úshin tek ynta bolsyn de. Áıtse de, bul týraly keıin aıtyla jatar, ázirshe ret-retimen bastaıyq. Eń aldymen, baǵana ózimiz qurmet tutatyn, qadirmendi azamattardyń biri aıtqandaı — átteń onyń shyqqan tegi jat jurttyq bolyp turǵany! — bizdiń aldymyzda otyrǵan bir kezde "aýlanyń túkpir jaǵynda jalań aıaq júgirgen' bala. Taǵy da qaıtalap aıtamyn — men aıypkerdi qorǵaýdy eshkimge bermeımin! Aıyptaýshy ózim bolǵandyqtan, qorǵaýshy da ózim bolamyn. Iá-á, biz de adambyz, biz de pendemiz, demek, balalyq shaq pen týǵan uıanyń alǵashqy áserleri kisiniń minezine qandaı áser tıgizetindigin shamalaýǵa biz de qabilettimiz. Biraq, sol sábı endi bozbala, qylshyldaǵan jas jigit, ofıser bolady; aqyry buzaqylyǵy úshin jáne bireýdi jekpe-jekke shaqyrǵany úshin ony bizdiń bereke-qut daryǵan Reseıdiń shalǵaıdaǵy shekaralyq shaharsymaqtarynyń birine jer aýdarady. Sonymen, ol sonda qyzmetin atqarǵan bolyp, qolynan kelip turǵasyn qonyshynan basyp, dýmandatyp júrip jatady, álbette, buǵan aqsha kerek, onsyz alshańdaı almaısyń, sóıtip, uzaq daý-damaıdan keıin ol ákesinen sońǵy alty myń somdy alǵasyn osymen tynýǵa uıǵarady, bul aqsha oǵan jiberiledi de. Baıqaısyzdar ma, ol qaǵaz da beredi, onyń qalǵan aqshadan bas tartamyn, sheshem qaldyrǵan mura jóninde ákemmen eki aradaǵy talas osy alty myńmen támamdalady dep óz qolymen jazǵan qolhaty bar. Dál osy kezde ol des berisinde bir ór minez ári óte bilimdi boıjetkenmen tanysady. O, joq, bolǵan áńgimeniń búge-shigesin qaıtalaýǵa meniń dátim barmaıdy, sizder ony ilkide ǵana estidińizder, onda ar-namys ta, jankeshtilik te sóz bolǵan sol sebepti men eshteńe demeımin. Zınaqor, ushqalaq, biraq shyn adamgershiliktiń aldynda, bıik ıdeıanyń aldynda bas ıgen jas jigittiń beınesi bizge óte tartymdy kóringen. Alaıda, sosyn, osy zalda tipti oıda joqta medaldiń ekinshi jaǵy da jylt etti. Birdeńeni joramaldaýǵa meniń taǵy da zaýqym joq, sondyqtan nelikten bulaı bolǵanyn ejelep jatpaımyn. Biraq, onyń nege óıtkendiginiń sebepteri boldy emes pe, álgi boıjetkenimizdi endi kelip, kópten kókiregin kernegen ókpe-nazdan kóz jasyn tyıa almaı, bizge óziniń, bálkim, tym ańǵal tym albyrt qylyǵy úshin, biraq qalaı degenmen de asqan adamgershilik, shyn jankeshtilik qylyǵy úshin ony jigitiniń birinshi bop jek kórgenin aıtady. Al jigit buǵan, qyzdyń qıtyǵyp qalatyndyǵyna qaramastan, myrs etip kúledi. Onyń opasyzdyǵyn bile tura (ol ne istese de, tipti opasyzdyq jasasa da, budan bylaı osynyń bárine ol tózýge tıistigine senimdi bolǵasyn opasyzdyqqa barǵan-dy), mine, osyny bile tura, ol jigitiniń qolyna úsh myń somdy ádeıi ustatady jáne de bul aqshany oǵan sol opasyzdyǵy úshin beretini aıqyn, tipti ashyqtan-ashyq meńzeıdi;oǵan ishteı kinálap, tesireıe qaraǵan qyzdyń kózi: "Ne, mynany alasyń ba, álde almaısyń ba, neǵyp sonshalyqty arsyz bolǵanyń", — deıdi. Jigit boıjetkenge qarap turady, onyń oıyn tolyq túsinedi (osynda sizderdiń aldaryńyzda barlyǵyn uqqanyn ol ózi moıyndady ǵoı), sosyn qaıybynan kelgen aqshany qaltaǵa salady da, óziniń jańa ǵashyq jarymen eki kúnde shashyp bitiredi! Sonda qaısysyna sený kerek? Alǵashqy ertegige me — kúnkóristik sońǵy aqshasyn bireýge ustata salyp, izgilikke bas ıgen ǵajap adamgershilikke me? Álde medaldiń sumdyq jerkenishti ekinshi jaǵyna ma? Ádette, ómirde bylaı bop jatady ǵoı: eki qarama-qaıshylyq qosarlanǵanda, shyndyqty sol ekeýiniń arasynan izdeý kerek, bul joly dál olaı emes. Bárinen de durysyraǵy, birinshisinde ol qandaı shyn adamgershilik tanytsa, ekinshisinde de tap sondaı shyn aramzalyqtan tanbaǵan. Nelikten deısiz ǵoı? Munyń sebebi, meniń baǵanadan beri aıtpaǵym da osy edi, boıymyzǵa qaıdaǵy joq qaıshylyq bitkendi jınaǵysh, eki tuńǵıyqtyń ekeýin de, tóbemizdegi asyl murattar tuńǵıyǵyn da, aıaǵymyzdyń astyndaǵy naǵyz aramza, jerkenishti azǵyndyq tuńǵıyǵyn da birden shalǵysh naq karamazovtyq jaratylysymyzda. Karamazovtardyń úı-ishimen jaqyn tanys, kóptegen jaıttardyń kýási bolǵan jas jigit Rakıtın myrzanyń ilkide aıtqan bir tamasha oıyn esterine túsirip kórińdershi, ol: "Osy bir bas abaý, adýyn jandarǵa asqan adamgershilik sezimi qandaı qajet bolsa, azǵyndyqtyń opasyzdyǵyn seziný de sondaı qajet", — demedi me, al bul shyndyq: osynaý aqylǵa syımaıtyn qoıyrtpaq naq solarǵa udaıy jáne úzdiksiz qajet. Ańdaısyzdar ma, myrzalar, bir mezgilde, eki birdeı túpsiz tuńǵıyqtyń arasynda turý kerek eken — munsyz baqytsyzbyz, janymyz jaı tappaıdy. tirshiligimizdiń máni bolmaıdy. Bizdiń etek-jeńimiz keremet keń, jalpaq Reseı-anamyz syqyldy keńbiz, biz bárin syıǵyza alamyz jáne bárimen syıysa alamyz! Áıtse de, prısájnyı zasedatel myrzalar, álgi úsh myńdy sóz etip ketkendikten, men sol alǵa qaraı ozaıyn. Onyń, osynaý qıanpurystyń ol aqshany sondaı uıatqa batyp, sondaı masqara bolyp, sondaı sumdyq qorlyqpen alǵannan keıin dál sol kúni onyń qaq jartysyn bólek alyp, shúberekke tikken soń, qanshama qyzyqsa da jáne qanshama dilger bolsa da, bir aı boıy boıtumarsha moınyna salyp júrgenin kózderińe elestetip kórińdershi! Traktırde ishkilikpen láılip júrgende de, óziniń ǵashyǵyn baqtalas ákesinen aýlaǵyraq alyp áketýge asa qajet aqshany báz bireýden suramaqshy bolyp shahardan jan talasyp attanǵanda da boıtumardaǵy aqshaǵa qol tıgizýge onyń dáti barmaıdy. Tym quryǵanda ǵashyǵyn ózi ólerdeı qyzǵanatyn shaldyń ázázildigine qaldyrmaý úshin bolsa da, ol moınyndaǵy boıtumardy qadaı da sógýge tıisti emes pe, sosyn, búıtip kúnde qylpyldap júrgenshe, ony bir jaqqa alyp qashý úshin qyzdyń, aqyrynda: "Men sendikpin", — deıtin sátin kútip, taban aýdarmastan onyń qasynda bolýǵa tıisti emes pe. Alaıda, ol boıtumarǵa qol tıgizbeıdi, sonda buǵan neni syltaýratady deısiz ǵoı? Áýeli qyzdyń: "Men sendikpin, qaıda alyp ketseń de erkiń", — deýin syltaýratty, onda onyń joldyq aqshasy bolatyn edi. Biraq, aıypkerdiń óz sózi boıynsha, kelesi syltaýyna qaraǵanda bul túkke turmaıdy. Ázirge, myna aqshany moınyna salyp júrgende — "men ońbaǵanmyn, biraq ury emespin", — dep paıymdady ol, — óıtkeni onda men ózim qorlaǵan qalyńdyǵyma qalaǵan ýaǵymda baryp, jambasqa basqan somanyń jartysyn aldyna jaıyp salyp, oǵan hámanda bylaı dep alamyn: "Kóremisiń, seniń aqshańdy jarym-jartylaı ustap qoıyp, adamshylyqtan jurdaı, nashar kisi ekenimdi kórsettim, men tipti kerek deseń, naǵyz ońbaǵannyń ózimin (men aıypkerdiń óz sózin qaıtalap jatyrmyn), alaıda ońbaǵan bolsam da, ury emespin, eger ury bolsam, onda qalǵan aqshany ákelmes edim, alǵashqy jartysy sıaqty, muny da sińirip keter edim". Faktige mundaı ǵajap túsinikteme bolar ma! Sondaı masqara basymen úsh myńdy almaýǵa ar-namysy jetpegen osynaý naǵyz esersoq, jetesiz, — mine, osyndaı kisi kenetten keremet bir bekemdik tanytyp, boıtumardaǵy myń jarymǵa qol tıgizýge qorqady! Biz tergegen adamnyń minezimen tıtteı sáıkes kele me bul? Joq, qalǵan aqshany shúberekke tigip qoıýǵa shyn batyldyǵy jetken kúnde de, naǵyz Dmıtrıı Karamazovtyń ne isteıtinin sizderge aıtpaýǵa bolmas. Qyzyǵyp ketken sátte-aq ol boıtumaryn sógip, úsh myńnyń jartysyn birge shashyp-tókken jańa ǵashyǵyna tym qurysa taǵy bir ermek tabý úshin — ázirshe, keminde, júz somdy ala turar edi, sebebi aqshanyń qalaı da jartysyn, ıakı myń jarymyn qaıtarý shart emes, myń tórt júzi de jetedi — báribir báz baıaǵysha bop shyǵady: "ońbaǵan bolsam da, ury emespin, óıtkeni myń tórt júzin qalaı degenmen qaıtaryp turmyn, al ury bárin sińirer edi, eshteńe qaıtarmas edi". Osydan soń birazdan keıin ol boıtumarǵa qaıtadan qol salyp, taǵy bir júz somyn alar edi, sosyn osylaı birtindep júz somnan ala berer edi de, ári ketkende bir aıda aqshadan ne bary júz som qalar edi: bylaısha aıtqanda, bir júzin qaıtarsam da oqasy joq, báribir báz baıaǵysha bop shyǵady: "ońbaǵan bolsam da, ury emespin. Eki myń toǵyz júzin shashyp-tóksem de, bir júzin qaıtaryp turmyn ǵoı, al ury muny da qaıtarmas edi". Sóıtip, aqyry, boıtumarda aqyrǵy júz som qalǵanda, soǵan qarap turyp, ol ózine-ózi: "Qalǵan bir júzdi qaıtardyń ne, qaıtarmadyń ne onan da muny da iship bitireıin!" — der edi. Biz biletin naǵyz Dmıtrıı Karamazov, mine, osylaı etse kerek-ti. Boıtumar týraly ertegi — bul shyndyqqa janaspaıtyn, tipti aqylǵa syımaıtyn, qarama-qaıshylyq. Bári de bolýy múmkin, tek qana bul emes, áıtse de, biz buǵan áli oralamyz".

Ákesi men balasynyń múlik daýy, olardyń úı-ishindegi qarym-qatynasy týraly, tergeýde anyqtalǵan jaıttyń bárin baıandaı kelip, qoldaǵy derekter boıynsha murany bólisýde kimniń kimdi aldaǵanyn nemese kimniń kimge asyra eseptegenin anyqtaýǵa eshqandaı múmkindik joq degen qorytyndyny qaıtalap aıtqannan keıin Ippolıt Kırıllovıch Mıtányń kókeıinen ketpeı qoıǵan úsh myń somǵa baılanysty dárigerlik sarapty eske salyp ótken edi.

VII

TARIHI SHOLÝ

"Dárigerlik saraptaý bizge aıypkerdiń esi aýysqan, ol manák dep dáleldeýge tyrysty. Men onyń esi ábden durys, biraq bárinen jamany osy bolyp tur demekpin: eger onyń esi aýyssa, onda ol, múmkin, anaǵurlym aqyldyraq bolar ma edi, qaıter edi. Al onyń manáktyǵyna kelsek, men bul pikirmen de keliser edim, alaıda, tek bir pýnkt boıynsha ǵana — naq sarapshylar atap kórsetken, aıypkerdiń sol úsh myń somdy ákesi oǵan bermeı ketken aqsha-mys dep esepteıtin kózqarasy boıynsha ǵana keliser edim. Solaı bola tursa da, bálkim, aıypkerdiń esýastyqqa beıimdiginen góri, onyń osy aqshany sóz etkende nege jyndanyp kete jazdaıtynyn túsindirý úshin áldeqaıda laıyqtyraq kózqarasty tabýǵa bolatyn shyǵar. Men óz tarapymnan, ashýshańdyǵy men yzaqorlyǵy bolmasa, aıypker oılaýǵa tolyq qabiletti, esi durys bolatyn jáne qazir de jaǵdaıy sondaı dep tapqan jas dárigerdiń pikirimen túgel kelisemin. Gáp, mine osynda: aıypkerdiń udaıy, bulqan-talqan bop yzalanýynyń shyn sebebi úsh myń somda: jalpy aqshada emes, onyń zyǵyrdanyn qaınatatyn ózge bir erekshe sebepte. Bul sebep — qyzǵanshaqtyq!"

Osydan keıin Ippolıt Kırıllovıch aıypkerdiń Grýshenkaǵa qushtarlyǵynyń barlyq qaterli syr-sıpatyn jaıyp saldy. Aıypkerdiń óz sózimen aıtqanda, ol "sylqym bıkeshke" áýeli "ony sileıtip salý" úshin barady, "biraq, sileıtip salýdyń ornyna, onyń aıaǵyna jyǵylady — bul mahabbat mine osylaı bastalǵan bolatyn dep túsindirdi Ippolıt Kırıllovıch. — Dál sol kezde bul bıkeshke bir shaldyń, ıakı aıypkerdiń ákesiniń de kóz qurty túsedi — budan artyq tańǵalarlyq, qaterli toqaılasý bola qoıar ma eken — óıtkeni ákesi men balasy bıkeshpen burynnan da tanys bolady, ony buryn da kezdestirip júredi, sosyn ekeýiniń júreginde mahabbat oty kenet, bir mezgilde lap ete qalady jáne de eshbir taǵat tappaıtyn, naǵyz karamazovtyq qushtarlyqpen tutanady. Bizge muny bıkeshtiń ózi aıtqan: "Meniń anany da, mynany da qyljaq etkim keledi", — degen ol. Iá, onyń aıaq astynan ákesin de, balasyn da qyljaq etkisi keledi; buryn bul oıyna da kelmep edi, endi mine onyń basyna osyndaı nıet sap ete qalady, — sonymen, munyń aqyry ekeýi birdeı bıkeshtiń aıaǵyna jyǵylýmen tynady. Aqshany táńirdeı pir tutatyn shal óz úıine sol bıkeshtiń bir ǵana bas suqqany úshin syıǵa tartýǵa úsh myń somdy ázirlep qoıady, alaıda, kóp keshikpeı ol eger qyz onyń nekeli áıeli bolýǵa kónse, óziniń ataq-dańqyn da, kúlli dúnıe-múlkin de onyń aıaǵyna tastaýdy ózine baqyt sanaıtyndaı halge túsedi. Bizde buǵan da aıdan anyq kýálikter bar. Al, aıypkerge kelsek, onyń basyndaǵy qaıǵy-qasirette kúmán joq, biz muny kórip otyrmyz, jas bıkeshtiń "qyljaǵy" qalaı degenmen osyndaı-dy. Ázázil bıkesh jigit sorlyǵa tipti tıtteı úmit te qaldyrmaǵan, óıtkeni bul úmit, naǵyz shyn úmit oǵan tek eń sońǵy sátte, ózin osynshama jan azabyna túsirgen ǵashyǵynyń aldynda tizerlep turyp, baqtalas ákesiniń qanyna boıalǵan qolyn sozǵan sátte ǵana bildirilgen-di; aıypker tutqynǵa alynǵanda óstip turǵan bolatyn. "Meni onymen birge meni de katorgaǵa aıdańdar, onyń túbine jetken menmin, barlyǵynan da meniń kinám aýyr!" — aıypker tutqyndalǵan sátte shyn nıetten opynǵan qyz osylaı dep baqyrǵan. Osy isti baıandap berýdi moınyna alǵan talantty jas jigit, — men joǵaryda atap ótken Rakıtın myrza, — osynaý ójet bıkeshtiń minezin óte qysqa da áserli birneshe sózben bylaı sıpattaıdy. "Qarshadaıynan ómirden kúder úzgen qyz tym erte aldanyp qalyp, buzyq jolǵa túsedi, súıgen jigiti oǵan opasyzdyq jasap, tastap ketedi, odan keıin joqshylyq kóredi, aq, adal otbasynyń qarǵysyna ushyraıdy, sosyn, aqyrynda, ony bir dáýletti shal qanatynyń astyna alady; áıtse de, onyń ózi bul shaldy qamqorshym dep sanaıdy. Talaı ıgi qasıetter darýy múmkin balǵyn júrekte jastaı yza-kek jınalady. Baılyqqa qushtar, esepqorlyq minez paıda bolady. Qoǵamdy mysqyldaý, kek saqtaý qalyptasady". Mundaı minezdemeden keıin onyń ákeli-balalylardy tek mazaq etý úshin, tek kek alý úshin ǵana qyljaq qylǵandyǵy túsinikti. Mahabbatynan úmit úzgen, adamshylyqtan jurdaı bop, óziniń ǵashyǵyna opasyzdyq jasaǵan, ar-uıatyna senip qolyna ustatqan bireýdiń aqshasyn shashyp-tókken osy bir aıdyń ishinde, — aıypker, sonymen qabat, udaıy janyn jegen qyzǵanyshtan — kimnen deısiz ǵoı, óziniń ákesinen!" — yza býlyǵyp, jyndanyp kete jazdaıdy. Bastysy, qutyrǵan shal óz balasynyń súıgen qyzyn sol úsh myń sommen qyzyqtyryp, ózine qaratyp almaqshy bolady, al Dmıtrıı bul aqshany sheshesinen qalǵan mura, ákesi bermeı júrgen borysh dep esepteıdi. Iá, mundaı qorlyqqa tózý qıyn! Men buǵan kelisemin. Mundaı jaǵdaıda tipti manıa da kelip kıligýi múmkin. Áńgime aqshada emes-ti, al onyń óz baqytyna óz aqshasymen osyndaı jan túrshigerlik qastyq jasalýynda bolatyn!"

Budan keıin Ippolıt Kırıllovıch aıypkerdiń óz ákesin óltirý týraly oıǵa birtindep qalaı kelgendigine toqtalyp, muny aıǵaqtarmen dáleldedi.

"Áýeli traktırlerde tek aıqaı salýmen júremiz — bir aı boıy jar salamyz. O, biz jurttyń kózine ilikkendi jaratamyz, sóıtip olarǵa o degennen aqtarylyp, tipti óte qupıa, qaterli syrymyzdy da asha bastaımyz, jurtpen pikirleskendi unatamyz, sodan keıin, nege ekeni belgisiz, dereý, taban astynda, olardyń bizdi jaqsy kóre qalýyn, ýaıym-qaıǵymyzben ortaqtasyp, bizdi barynsha quptap, minez-qulqymyzǵa bóget bolmaýdy talap etemiz. Áıtpese, ashý shaqyryp, traktırdi kúl-talqan qylýǵa baramyz. / Ol shtabs-kapıtan Snegırev týraly anekdotty aıtyp berdi /. Osy bir aı boıy aıypkerdi kezdestirip, onyń sózin estip júrgender, aqyry, onyń ákesine zirkildep, qoqan-loqy kórsetkeni óz aldyna, eger bulaı ashýǵa mine berse, bir jamandyqqa aparyp soqtyrýy múmkindigin sezgen-di. / Osy arada prokýror ákesi men balalarynyń monastyrdaǵy bas qosýyn, Aleshamen bolǵan áńgimeni jáne shaldyń úıindegi sumdyq janjaldy baıandap berdi; bul janjalǵa aıypkerdiń tústen keıin ákesiniń bólmesine eleýrep kirýi sebep bolǵan /. Men aıypker óziniń ákesin óltirý týraly oıǵa bul janjaldan buryn kelgen bolatyn dep paıymdaýdan aýlaqpyn, — dedi odan ary Ippolıt Kırıllovıch".

Áıtse de, osy bir oı onyń basyna birneshe ret kelgen, ony kózine elestetip te kórgen — buǵan bizdiń faktilerimiz, kýálarymyz bar jáne muny onyń ózi de moıyndaǵan. Prısájnyı zasedatel myrzalar, — dedi sodan keıin Ippolıt Kırıllovıch, — aıypkerdiń osy qylmysqa sanaly túrde jáne qasaqana barmaqshy bolǵandyǵyna men tipti kúni búginge deıin kúmándanǵanymdy da sizderden jasyra almaımyn. Alda qandaı da bir qaýip-qaterdiń qarańdap turǵanyn onyń jan dúnıesimen talaı ret sezgenine, biraq tek sezip qana qoıǵanyna, ony tek múmkindik esebinde ǵana elestetkenine, biraq ony iske asyrýdyń merzimin de, jaǵdaıyn da áli belgilemegenine men kámil senemin. Alaıda, men tek búginge deıin, Verhovseva hanym ilkide sotqa sol qaterli qujatty tapsyrǵanǵa deıin ǵana kúmándandym. Myrzalar: onyń: "Bul hat shaldy óltirýdiń jospary, baǵdarlamasy!" — dep qalaı aıqaılaǵanyn ózderińiz estigen joqsyzdar ma. Aıypker sorlynyń "mas bop jazǵan" kúıinishti hatyn ol bıkesh osylaı dep baǵalady ǵoı. Bul hattan, shynynda da, sondaı baǵdarlama men pıǵyl seziledi. Hat qylmys jasardan eki táýlik buryn jazylǵan, sonymen, ol óziniń osy jan túrshigerlik aram pıǵylyn iske asyrýǵa eki táýlik qalǵanda, eger erteń aqsha taba almasam, jastyqtyń astyna tyqqan aqshasyn alý úshin ákemdi óltiremin "ol aqsha qyzyl lentamen býylǵan pakette jatyr, tek Ivan ketse eken", — dep ant bergendigi bizge anyq málim bolyp otyr. Estısizder me: "tek Ivan ketse eken", — deıdi, demek, barlyǵy kúni buryn oılastyrylǵan, jaǵdaı eskerilgen — sosyn ba: sosyn barlyǵy osy josparǵa sáıkes iske asyrylǵan! Onyń sondaı nıette bolyp, barlyǵyn ólshep-piship qoıǵandyǵy kúmánsiz, qylmys tonaý maqsatynda jasalmaqshy bolǵan, hatta bul anyq málimdelgen, ashyq aıtylyp, astyna qol da qoıylǵan. Aıypker qolynan bas tartpaıdy. Bireýler ol mas kúıi jazǵan der. Biraq, bul onyń kinásyn jeńildetpeıdi, sebebi, ol mas bolsa da oıyndaǵysyn jazǵan. Saýynda basyna kelmese, masynda aýzyna túspes edi. Bálkim: ol ózin-ózi áshkerelep traktırlerde nege jar salady? Mundaı qylmysqa kópe kórneý táýekel etken kisi oıyn ishinde saqtamaýshy ma edi, asylynda, ol úndemeýge tıis qoı der. Bul, árıne, durys, biraq ta búıtip daýryqqanda onyń mundaı jospary men pıǵyly áli joq-ty, tek sondaı bir tilek qana bar-dy, tek talpynys qana sezilgen-di. Keıinirek ol bul jaıynda kóp dabyralamaıdy. "Astanalyq shahar" traktırinde mas bop otyryp osy hatty jazǵan keshte ol, ádetine qarama-qaıshy, úndemegen bolatyn, bıllıard ta oınamaǵan, ońasha otyrǵan, eshkimmen tildespegen de; tek osyndaǵy bir kópestiń pirkázshigin otyrǵan ornynan túrip shyǵarǵan, biraq bul onyń traktırge kelgende bireýmen ustaspaı qoımaıtyn daǵdysynan, ózinen-ózi bolǵan edi. Ras, aıypker osy qylmysqa táýekel ótkende, shaharda tym dabyrlap ketip edim, osy pıǵylymdy iske asyrǵanda bul elirýim meniń áshkerelenip, aıyptalýyma myqty aıǵaq bop júrmes pe eken dep qaýiptenýge de tıisti edi. Biraq, ne laj, dabyralanǵandyǵy anyq, ony endi qaıtara almaısyń, sosyn, aqyry, buryn da qıalap shyǵyp ketýshi edim ǵoı, bul joly da bir jóni bolar. Osylaı taǵdyrǵa úmit artatynymyz bar ǵoı, myrzalar! Sonymen birge, men onyń qaterli sátten oraǵytyp ótýge shama-sharqynsha tyrysyp baqqanyn, istiń qan tógýge deıin barmaýy úshin kóp kúsh salǵanyn moıyndaýym kerek. "Erteń men jurttan úsh myń som aqsha suraımyn, eger eshkim bermese, onda qan tógiledi", — dep jazǵan ol ózine tán mánermen. Taǵy da mas kúıi jazylǵan da, taǵy da saý kúıindegi oıynan aınytpaǵan!".

Osydan keıin Ippolıt Kırıllovıch Mıtányń qylmysqa barmaý úshin birdeme ǵyp aqsha tabýǵa tyrysqanyn tolyǵyraq baıandaýǵa kóshti. Onyń Samsonovqa birneshe ret barǵanyn, Kári Tóbetke qalaı baryp qaıtqanyn — osynyń bárin qujat boıynsha dáleldedi. "Áýrege túsip, kúlki bolyp, ashyǵyp, jol aqysyn tóleý úshin saǵatyna deıin satyp (myń jarymdy boıtumar ǵyp moınyna salyp júrse de — ıá, osyǵan qaramastan!), onyń ústine artynda qalǵan ǵashyǵy ol joqta Fedor Pavlovıchke ketip qala ma dep kúdiktenip, qyzǵanshaqtyqtan azap shegip, aqyry qaıtyp keledi. Buǵan da shúkirshilik! Ǵashyǵy Fedor Pavlovıchke barmapty áıteýir. Grýshenkany qamqorshy shaly Samsonovtikine onyń ózi shyǵaryp salady. (Tańǵalarlyǵy, biz ony Samsonovtan qyzǵanbaımyz, bul istegi psıhologıalyq jaǵynan óte-móte erekshe ózgeshelik mine osy!). Sodan keıin ol jan ushyryp aýlanyń "túkpir jaǵyndaǵy' baqylaıtyn ornyna barady, sóıtip munda — ıá, munda ol Smerdákovtyń qoıanshyǵy ustap qalǵanyn, ekinshi malaıdyń da aýyryp jatqanyn estip biledi, dalada eshkim kórinbeıdi, al "belgi" munyń qolynda, endeshe, ony neǵyp shaıtan túrtpeıdi! Alaıda, ol qalaı degenmen qasaryp baǵady; osynda ýaqytsha turyp jatqan, barshamyz asa qurmet tutatyn Hohlakova hanymǵa barady. Jigittiń taǵdyryna kópten jany ashıtyn hanym oǵan myna dýman-dyrdý men paryqsyz mahabbattan basyńdy alyp qash, traktırden traktırge sandalýmen jastyq kúsh-qýatty bosqa ysyrap etýdi qoıyp, Sibirdiń altyn kenishine ket dep óte aqyldy keńse beredi: "Sizdiń shıryqqan kúsh-jigerińiz, sizdiń qaıdaǵy joq hıkaıaǵa qumar mahabbatshyl minezińiz sol jaqta qajet", — deıdi ol. Áńgimeniń nátıjesimen Samsonovtikine Grýshenkanyń múlde barmaǵandyǵy týraly habardy onyń kenet estigen sátin, sosyn ony taqyrǵa otyrǵyzyp ketken Grýshenka, qazir Fedor Pavlovıchtiń tizesinde otyrǵan shyǵar dep júıkesi quryǵan qyzǵanshaq, beıshara jigittiń qalaı bulqan-talqan bop ashýlanǵanyn baıandaǵannan keıin Ippolıt Kırıllovıch qoıannyń qashýyna myltyqtyń basýy dóp kelgenine nazar aýdaryp, bylaı dep qorytty: "úı kútýshi qyz oǵan ǵashyǵy qazir Mokroeda, ol óziniń" "burynǵy" "kúmánsyz" súıiktisine erip sonda ketken dep aıtyp úlgirse — túk te bolmas edi. Biraq ta záresi ushqan qyz qarǵanyp-silenip, shoqyndy da qaldy, eger aıypker ony sol jerde óltirip ketpese, bul tek qana onyń aldy-artyna qaramastan opasyz ǵashyǵynyń sońynan ketýge asyqqandyǵynan edi. Degenmen, ańdaısyzdar ma: qanshama alaburtsa da, ol mys kelsapty umytpaıdy. Onyń ózge birdeńeni almaı, naq kelsapqa jarmasýy nelikten? Osyndaı birdeńe bir aı boıy kóz aldynan ketpeı, nege bolsa da ázir júrse, ildaldalyq ne kózine túskende, sony ala salmaǵanda qaıtedi. Al ondaı nárseniń qaısysy qarýǵa jaraıtynyn, mine muny ol bir aı boıy oılastyryp, paıymdap qoıǵan-dy. Áıtpese, ol osydan artyq qarý tabylmas dep kelsapty alar ma edi! Demek, ol osy bir qaterli kelsapqa qalaı degenmen jaıdan-jaı, yqtıarsyz jarmaspaǵan. Mine ol ákesiniń baǵyna da keledi — beısaýat eshkim kórinbeıdi, bóten kóz joq, tún ortasy bolyp qalǵan, aınala qarańǵy, qyzǵanysh oty ishin órtep barady. Ol dáýde bolsa osynda, baqtalasynyń qushaǵynda jatqan shyǵar, kim biledi, dál osy mınótte ony kúlki ǵyp otyrýy da múmkin-aý degen kúdik boıyn bılep alýǵa jýyq. Tek kúdik qana bolsa bir sory ǵoı — biraq, qazir qandaı kúdik bolýy múmkin, aldanǵany anyq, daýsyz: Grýshenka osynda, anaý jaryǵy sónbegen bólmede, shaldyń qasynda, shymyldyq ishinde bolýǵa tıis, sóıtip, ol beıbaq eptep terezege taman baryp, áregirekten ishke kóz tastaıdy, biraq, sosyn jazataıym, sumdyq birdeńe bop qalmaýy úshin ol ashýdy aqylǵa jegizip, tezirek bólmeden basyn alyp qashady, aıypkerdiń minsizin biletin bizdi, sol sátte onyń jan dúnıesi qandaı kúıde bolǵanyn, bul bizge faktilerden málim — eń bastysy, esikti tyqyldatatyn belgini bilgendikten oǵan ishke" kirý túk emesin túsinetin bizdi mine osyǵan ılandyrǵylary keledi! Ippolıt Kırıllovıch osy araǵa kelgende aıyptaý sózin qoıa turyp, Smerdákov jaıynda toqtalyp ótkendi jón kórdi, búıtkende ol shaldy Smerdákov óltiripti-mys degen daqpyrttyń anyq-qanyǵyna jetip, bul kúdikti birjola tıanaqtamaqshy bolǵan edi. Ol bárin baıyptap aıtyp shyqty, osydan keıin, bul daqpyrtqa kóbisi teris pikir bildirgenine qaramastan, aıyptaýshy oǵan eleýli mán beretindigin bári túsingen edi.

VIII

SMERDÁKOV TÝRALY HIKAIA

Ippolıt Kırıllovıch: "Birinshiden" mundaı kúdiktiń týýyna ne sebep boldy eken?" — degen saýaldan bastady. Tutqyndaǵanda Smerdákov óltirdi dep birinshi bop aıqaılaǵan aıypkerdiń ózi bolatyn, alaıda, sol aıqaı salǵan sátinen bastap sottyń dál osy mınýtine deıin ol óziniń osy oıyn dáleldeıtin birde-bir aıǵaq keltirgen joq — ol ol ma, tym bolmasa, kókeıge qonymdy bir tuspal da jasamady. Sonsoń, bul aıyptaýdy onyń eki inisi men Svetlova hanym ǵana rastaıdy. Biraq, aıypkerdiń úlken inisi óziniń kúdigin tek búgin, esi aýysa bastaǵan, elesti aýrý ústinde ǵana ashty, al buǵan deıin, eki aı boıy, ol ákesiniń ólimine aǵasy aıypty degen joramalǵa tolyq senip, bul pikirge, tipti eshbir narazylyq ta bildirgisi kelmegendigi málim. Áıtse de, biz buǵan keıinirek aıyryqsha toqtalarmyz. Al kishi inisi shaldy Smerdákovtyń óltirgendigi týraly oıyn dáleldeıtin eshqandaı dereginiń joǵyn, ol tek aıypkerdiń óz sózine jáne "onyń bet álpetine" qarap qana osylaı oılaıtyndyǵyn bizge baǵana aıtqan — ıá, osy bir keremet dálelsymaqty ol bizge eki márte qaıtalaǵan-dy. Al Svetlova hanym tipti odan da asyp tústi ǵoı deımin: "Aıypkerdiń ózi ne dese, soǵan senińizder, ol ótirik aıtatyn kisi emes", — deıdi ol. Aıypkerge shyn jany ashıtyn úsh adamnyń bar kinány Smerdákovqa aýdaratyn naqty dálelderiniń sıqy mine osyndaı. Onyń ber jaǵynda Smerdákov aıypty degen pikir tarap ketti, ol áli de basylmaǵan, tipti qazir de bar — sonda, qalaı, buǵan senýge bola ma, bul kókeıge qona ma, ózi?"

Osy tusta Ippolıt Kırıllovıch "qoıanshyǵy ustap talyp qalǵanda ólip ketken" Smerdákov marqumnyń minezin ústirtin bolsa da sıpattap ótkendi jón kórdi. Ol ony óziniń jetesi jetpeıtin pálsapalyq oılardan mıqata bolǵan, tájirıbe júzinde onyń marqum myrzasy ma, álde tipti ákesi me, Fedor Pavlovıchtiń áýleki tirshiliginen, teorıa júzinde — myrzasynyń ortanshy uly Ivan Fedorovıchtiń zerikkende ermek úshin nemese mazaq etý úshin aıtatyn pálsapalyq árqıly tańǵalarlyq áńgimelerinen túıgen paryz ben mindet haqyndaǵy osy kúngi keıbir ilimderden záresi ushyp taýy shaǵylǵan shala saýatty, naqurys etip kórsetti.

— Qojaıynynyń úıinde ótkizgen sońǵy kúnderi jan dúnıesi qandaı kúıde bolǵanyn ol maǵan ózi aıtqan edi, — dep túsindirdi Ippolıt Kırıllovıch, — áıtse de, muny basqalar da: aıypkerdiń ózi, onyń inisi jáne tipti malaı Grıgorıı de, ıakı ony jetik bilýge tıistilerdiń bári rastaıdy. Buǵan qosa, qoıanshyq bolǵasyn únemi qapadar bop júretin Smerdákov "naǵyz qoıan júrek-ti". Pikiriniń ózine tıimsizdeýin áli ańǵara qoımaǵan shaǵynda aıypker bizge: "Ol meniń aıaǵyma jyǵylyp, etigimnen súıetin edi", — degen-di. Aıypker naq sony óziniń senimdi adamy etip tańdap alyp, ony jaman qorqytyp qoıǵany sonsha (muny onyń ózi de moıyndaıdy), Smerdákov tipti buǵan bárin sol sátinde jetkizip turatyn jansyz bolýǵa da kónedi. Ol buǵan kelisip, qojasyńa opasyzdyq jasaıdy, osydan keıin ol aıypkerge aqsha salǵan paketti de, úıge kirý úshin esikti qalaı tyqyldatý keregin de jaıyp salady, qaıtsin, onyń súıtpeske shamasy boldy deımisiń! "Áıtpese meni qurtady ǵoı, óltiretinin anyq sezgen soń qaıteıin", — ony ábden qorqytyp tastaǵan adamnyń qazir tutqynda otyrǵandyǵyna, demek, onyń sazaıyn tarttyrý úshin ol munda kele almaıtyndyǵyna qaramastan, tergeý kezinde tipti bizdiń aldymyzda da quty qashqan Smerdákov osylaı dedi: "Mınýt saıyn kúdiktenip qarasa, onyń qaharyna ushyraımyn ba dep qoryqpaǵanda qaıteıin, kinásiz ekenimdi kórip, shybyn janyma qıanat qylmasyn dep ybyr-sybyrdyń bárin oǵan tezirek jetkizýge jantalastym". Men onyń: "Ol maǵan aqyryp qalǵanda, aldynda tizerleı ketip, aıaǵyna bas uratyn bop em", — degen sózderin jazyp alǵan edim, sol jadymda qalypty. Jaratylysynan óte adal jigit bolǵandyqtan, qojaıynynyń joǵaltqan aqshasyn oǵan aparyp bergennen keıin, onyń osy adaldyǵyn baıqaǵan myrzasynyń senimine bólengen Smerdákov sorly esirkeýshim dep, jaqsy kóretin kisisine opa bermegenine ókinip, jaman qınalyp júrgen shyǵar dep shamalaý kerek. Asa bilikti psıhıatorlardyń pikirinshe, talma derti asqynǵan jandar ózderin-ózderi udaıy jáne de qaraptan-qarap kinálaýǵa únemi beıim turady desedi. Olar áldenege jáne báz bireýlerdiń aldyndaǵy "kinásy" úshin ishteı qınalady, ar-ujdanynyń opynýynan jan azabyn tartady, kóp rette tipti eshbir sebepsiz ásirelegish keledi jáne ózderine ózderi qaıdaǵy joq kiná men qylmysty oılap shyǵarady. Sóıtip, eger tynymsyz qorqytyp-úrkitse, ondaı beıbaq shynynda da kúnákar, qylmysker bop shyǵady. Buǵan qosa, ol kóz aldyndaǵy jaǵdaılardan bir báleniń shyǵýy múmkindigin kúni buryn kámil sezgen. Fedor Pavlovıchtiń ortanshy uly, Ivan Fedorovıch, osy qaıǵyly oqıǵanyń dál qarsańynda Máskeýge júrmekshi bolǵanda, Smerdákov oǵan qala turyńyz dep quldyq urady, alaıda, ol óziniń úırenshikti qorqaqtyǵyna baǵyp, ishtegi qaýpin búkpesiz, ashyq aıta almaıdy. Al onyń tuspaldap qana qoıǵanyn Ivan Fedorovıch ańdamaıdy. Smerdákov ony óziniń qorǵanyndaı, ol barda oǵan eshqandaı bále-jala jolamaıtyndaı kóredi eken. Dmıtrıı Karamazovtyń "mas kúıi jazǵan" hatyndaǵy: "Men ol shaldy óltiremin, tek Ivan júrip ketsinshi", — degen sózderin esterińizge túsirińizdershi; demek, Ivan Fedorovıchtiń úıde bolýy bárine otbasynyń tynyshtyǵy men amandyǵynyń kepilindeı kóringen. Endi mine ol ketip barady, al Smerdákov jas myrza júrip ketkesin shamasy bir saǵattan keıin qoıanshyǵy ustap, talyp qalady. Áıtse de, bul ábden túsinikti. Osy arada qorqynysh pen alabóten bir túńilisten qapalanǵan Smerdákov jany túrshigip, qatty kúızelgende, buryn da talaı ret bolǵanyndaı, aýrýy ustaýǵa taıalǵanyn ásirese sońǵy kúnderi anyq sezip júrgenin eskerte ketken jón. Onyń qaı kúni, qaı saǵatta keletinin aldyn ala boljaý, árıne, qıyn, biraq qoıanshyǵynyń ustap qalýy múmkindiginiń aýrýly adam kúni buryn seze alady. Medısına osylaı deıdi. Sóıtip, Ivan Fedorovıch aýladan shyǵa salysymen, bylaısha aıtqanda, óziniń jetimsirep, qorǵansyz qalǵandyǵyn sezgen Smerdákov, úı ishiniń jabdyǵymen jerqoımaǵa basqyshpen túse berip: "Aýrýym ustar ma eken, ustamas pa eken, al eger dál qazir ustap qalsa qaıtem?" — dep oılaıdy. Sóıtip, naq osy kóńil kúıinen, osy sekemshildiginen, osy saýaldardan kenet býlyǵyp ketip — talma aýrýy ustarda háman osylaı bolady ǵoı, esinen tanǵan kúıi jerqoımanyń túbine tońqalań asady. Osy bir tabıǵı kezdeısoqtyqqa qaraptan-qarap kúdik týǵyzady, áldenege meńzegen bolady, ol qasaqana talyp tústi degenge tuspaldaıdy! Eger ol jorta talyp qalsa, onda ol ne úshin óıtedi? Onyń qandaı esebi boldy, neni maqsat tutty degen saýaldar turmaı ma? Medısına jóninde tipti sóz ǵyp ta jatqam joq; ǵylymdiki ótirik, ǵylym qatelesedi, dárigerler qýlyqtan shyndyqty ajyrata almady, meıli, solaı-aq bolsyn delik, alaıda, mynaǵan jaýap berińizdershi: ol ne úshin qasaqana talyp qalady? Shaldy óltirýge nıettengendikten ótirik aýrýy ustaǵansyp, úıdegilerdiń nazaryn aldyn ala jáne tezirek ózine aýdarǵysy kelgendiginen be? Kóresizder me, prısájnyı zasedatel myrzalar, Fedor Pavlovıchtiń úıinde qylmys jasalatyn túni bes kisi bolǵan-dy: birinshiden, Fedor Pavlovıchtiń ózi, biraq ol ózin ózi óltirmeıdi ǵoı, bul aıqyn; ekinshiden, onyń Grıgorıı degen malaıy, alaıda, onyń ózi mert bola jazdaǵan joq pa; úshinshiden, Grıgorııdiń áıeli Marfa Ignatevna degen úı kútýshi áıel, áıtse de, ol óziniń qojasyna qol kóterdi dep kúdiktenýdiń ózi uıat. Olaı bolsa, kúdiktenýge eki adam: aıypker men Smerdákov qalady. Biraq aıypker shaldy men óltirgem joq dep azar da bezer bolady, endeshe, ony óltirgen Smerdákov bop shyqpaı ma, basqa amal joq, óıtkeni kúdiktenýge ózge eshkimdi taba almaısyń, basqa bireý óltirdi deý qıyn. Mine, mine, endeshe, keshe ǵana asylyp ólgen naqurys sorlyǵa bul "qýlyq", keremet aıyp qalaı jabysty eken! Bul aıyptaýǵa ózge bir sorlynyń joqtyǵynan ǵana! Eger basqa bireýge, altynshy adamǵa tym bolmasa kóleńke tússe, tipti bolar-bolmas kúdik týsa, onda Smerdákov óltirdi deýge aıypkerdiń óziniń de dáti barmas edi, ol aıypty altynshy adamǵa aýdarar edi, buǵan men kámil senimdimin, óıtkeni qylmysty Smerdákovqa aparyp taný múlde qısynsyz.

Myrzalar, psıhologıany qoıa turaıyq, medısınany da qoıa turaıyq, tipti logıkanyń ózin de qoıa turaıyq, sóıtip aıǵaqtarǵa, tek aıǵaqtarǵa ǵana júgineıikshi, olar bizge ne der eken, sony kóreıikshi. Óltirgen Smerdákov pa, biraq, onda ol qalaı óltirgen? Jalǵyz ózi me, álde aıypkermen birigip pe? Aldymen alǵashqy jaǵdaıdy, ıakı Smerdákovtyń jalǵyz ózi óltirgendigin alyp qaraıyqshy. Árıne, eger óltirgen bolsa, onda ol birdeńege qyzyǵyp, qandaı da bir paıdany kózdep óltirgen. Alaıda, aıypkerdikindeı sebepterdiń tipti nyshany da, ıakı uzynnan óshi qysqadan kep, qyzǵanysh jáne taǵysyn taǵylary bolmaǵandyqtan, Smerdákovtyń ony tek aqshasyna qyzyǵyp qana, myrzasynyń paketke qalaı salǵanyn óz kózimen kórgen úsh myń somdy alý úshin ǵana óltirgendigi kúmánsyz. Sóıtip, mine, shaldy óltirmekshi bolǵannan keıin ol ekinshi bireýge, buǵan óte-móte múddeli kisige, ıakı aıypkerge — aqsha men belgi týraly bárin táptishtep: pakettiń qaıda jatqanyn, onyń syrtynda ne dep jazylǵanyn, nemen oralǵanyn, eń bastysy myrzanyń esigin ashqyzatyn álgi "belgini" aıtady. Qalaı, sonda ol muny ózin-ózi ustap berý úshin istegeni me? Álde bárin bilip alǵasyn, bálkim, onda budan buryn baryp, paketti alǵysy keletin taǵy bir ashkózdi tapqysy keldi me eken? Biraq, maǵan báz bireýler, alaıda, ol qoryqqasyn aıtqan shyǵar deýi múmkin. Áıtse de, qalaı bul? Osyndaı sumdyq ólermendik pen zulymdyqqa barǵan, sosyn ony iske asyrýǵa bel baılaǵan adam, — bu jalǵanda jalǵyz ózinen ózge tiri jan sezbeıtin, eger ózi aıtyp qoımasa, esh ýaqytta eshkim bilmeıtin qupıany ashady. Joq, mundaıdy oılastyrǵan adam, qanshama qorqaq bolǵanmen, eger ózin-ózi kúni buryn ustap bergisi kelmese, tym bolmasa paket pen belgi týraly eshkimge áste tis jarmaıdy. Nege habarlap turmaısyń dep eki aıaǵyn bir etikke tyqqan kúnde de, ol basqa bir amalyn tabar edi, ótirik aıtar edi, biraq myna qupıasyn tisinen shyǵarmas edi! Kerisinshe, qaıtalap aıtaıyn, eger ol tym quryǵanda aqsha týraly aıtpasa, sonsoń shaldy óltirip, aqshasyn alǵan bolsa, onda ony tonaý úshin óltirdi dep aıyptaýǵa qalaı degenmen eshkimniń de aýzy barmas edi, óıtkeni aqshany odan basqa eshkim kórmegen, úıde ondaı somanyń baryn tiri pende bilmegen. Tipti aıyptaǵan kúnde de, ony basqa bir sebepten óltirgen shyǵar dep esepter edi. Biraq Smerdákovta ondaı sebeptiń baryn osyǵan deıin eshkim baıqamaǵandyqtan, kerisinshe, myrzasy ony jek kórmeıtinin, malaıy onyń senimine dardaı ekenin bári kórip júrgendikten, árıne, aqyr sońynda, kúdik soǵan túsken-di, al shyndyǵynda, kúdik eń aldymen sondaı sebebi bar jáne muny aıtyp ta júrgen, bul nıetin jasyrmaǵan, qaıta, jurtqa jar salǵan kisige, qysqasy marqumnyń úlken uly Dmıtrıı Fedorovıchke túsýi kerek edi. Onda Smerdákov shaldy óltirip, aqshasyn tonar edi de, torǵa onyń balasy túser edi — bul, árıne, qandy qol Smerdákovqa tıimdi bolmas pa edi? Sóıtip, shaldy óltirýge nıettengen Smerdákov aqsha men paket jáne belgi jaıynda onyń balasyna kúni buryn ádeıi eskertip qoıady — qandaı kókeıge qonymdy, keremet qoı!

Shaldy óltiretin kún jetkende Smerdákov qasaqana talyp túsken bolyp jerqoımada qulaıdy, ne úshin deısizder ǵoı? Birinshiden, árıne, áýeli malaı Grıgorııge bola: em-domyn jasap jatpaqshy qart turyp, úıdi kúzetip otyrar degen. Ekinshiden, myrzasyna bola: ózin eshkim kúzetip otyrmaǵanyn kórgesin, balasy kelip qala ma dep qypyldaǵan shal, muny ol jasyrmaıtyn, burynǵydan da seziktene túsip, óte saq bolar dep oılaǵan. Aqyrynda, eń bastysy, mynaǵan bola: aıaq astynan qoıanshyǵy ustap qalǵasyn ony as úıden (ol hámanda basqalardan ońasha osynda túneıtin), kirip-shyǵatyn bólek esigi de bar-dy flıgeldiń ekinshi buryshyndaǵy Grıgorııdiń bólmesine, shal-kempirdiń tósegi turǵan shı taqtaıdyń syrtyna, úsh qadam jerge dereý alyp barady ǵoı dep túıgen; aýrýy ustap qalǵanda, qojaıyn men jan aıaǵysh Marfa Ignatevnanyń jarlyǵy boıynsha, ony ejelden beri dáıim sol araǵa aparatyn edi.

Áıtse de, maǵan ol, bálkim, jorta istegen bolar, qoıanshyǵy ustap jatqan kisige kúdiktenbes dep ótirik talyp qalǵan shyǵar, onyń aıypkerge aqsha men belgini aıtyp qoıýy da tegin emes, múmkin, ol aqshasyna qyzyǵyp, shaldy óltirsin dep ádeıi qulaǵyna tıgizgen shyǵar deýshiler tabylar; sonda qalaı, ol shaldy óltirip, aqshasyn alyp ketken soń, bul úshin, bálkim, tipti úıde aıqaı-shý shyǵaryp, saldyrlatyp-kúldirletip, kýálardy oıatyp alǵannan keıin, kóresizder me, Smerdákov ta tóseginen turyp, shaldyń bólmesine barǵany ma — sonda ol ne úshin barmaq? Onda ol bir ret óltirilgen qojaıynyn ekinshi ret óltirýge, bir ret urlanǵan aqshany, ekinshi ret urlaýǵa baratyn bolǵany ǵoı — gáp mine qaıda jatyr. Myrzalar, sizder kúlesizder me? Mundaı boljam aıtý meniń ózime de ersi sekildi, onyń ber jaǵynda, oılap qarasańyzdar, aıypker naq osylaı dep paıymdaıdy: "Menen keıin, deıdi ol, men Grıgorııdi qulatyp jurtty dúrliktirip ketip qalǵan soń, Smerdákov ornynan turyp shalǵa baryp, aqshasyn tonaý úshin ony óltirip ketken". Men osynyń bárin Smerdákovtyń aldyn ala qalaı ólshep-piship, bárin qolmen qoıǵandaı qalaı bilip alǵanyn, ıakı ashýǵa býlyǵyp, yzalanǵan Dmıtrııdiń, terezeden jaılap bir kóz salǵan soń esikti qalaı ashqyzýdyń syryn bile tura, bar oljany Smerdákovqa qaldyryp, óz jónine kete barǵandyǵyn aıtyp ta otyrǵan joqpyn! Myrzalar, meniń baıyppen mynany suraǵym keledi sizderden: Smerdákovtyń qylmys jasaǵan sáti qaısy? Osy sátti ataı almasańyzdar, onyń aıyptaýǵa bolmaıdy.

"Múmkin, ol shyn talyp jatqan shyǵar. Sosyn kenet esi kirgesin, aıqaı-shýdy estip syrtqa shyqqan bolar" — munda ne tur? Kórgen soń ol ózine-ózi: "Qojaıynǵa baryp, ony óltirsem be eken?" — degeni me. Ne bop, ne qoıǵanyn qaıdan biledi, buǵan deıin essiz jatpap pa edi? Áıtse de, myrzalar, qıaldyń da shegi bar.

"Iá-ıá, — deıdi názik jandar, — al eger ekeýi sóz baılasqan bolsa she, eger ony ekeýi birigip óltirip, olja aqshany teń ortaq bólisse she, onda qalaı bolar edi?"

Iá, bul shynynda da eleýli kúdik edi, sondyqtan da — áýeli osy kúdikti dáleldeıtin keremet aıǵaqtar op-ońaı tabyla ketedi: bireýi shaldy óltiredi, bar mashaqatty óz moınyna alady, al ekinshi sybaılasy aýrýy ustaǵan bop tósekte jatady, — jáne de muny jurtty kúni buryn kúdiktendirý úshin, áýeli qojaıynyn, sosyn Grıgorııdi mazasyzdandyrý úshin isteıdi. Bilýge bolar ma eken, eki sybaılastyń dál osyndaı esýastyq jospardy oılap shyǵarýyna ne sebep? Biraq, bálkim, Smerdákov shyn sybaılastyqqa onsha yqylas bildirmegen shyǵar, bylaısha aıtqanda, ne istese de meıli, nesin kózge túsem degen shyǵar: qoıan júrek Smerdákov, múmkin, qylmysqa qarsylyq etpeýge ǵana kóngen bolar, biraq, sodan keıin qojaıynyn arashalap qalmady dep ony báribir kinálaıtyndyǵyn sezgen soń, — qoıanshyǵy ustaǵansyp ótirik talyp jatýǵa kelisip alyp, "Sen ony qalaı óltirseń olaı óltir, onda meniń nem bar", — dep oılaýy da múmkin ǵoı. Alaıda, bulaı bolǵan kúnde de, Smerdákov jorta talyp qalǵanda, úı ishinde báribir ábigershilik týatyndyǵyn kúni buryn bilgendikten, Dmıtrıı Karamazov olaı etýge áste kelise qoımas edi. Áıtse de, men kóndim, ol kelisken-aq bolsyn; onda da Dmıtrıı Karamazov báribir qanisher, qylmysqa bastaýshy bop shyqpaı ma, al Smerdákov ony jaı qostaýshy ǵana, tipti qostaýshy da emes, tek qoryqqasyn amalsyzdan kisi ólimine jol berýshi ǵana bop qalmaı ma, al sot muny qalaı da anyqtaıdy, sonda biz túptep kelgende neni kórer edik? Qamaýǵa alynýy muń eken, qylmysker bárin Smerdákovqa jabady, jalǵyz sony ǵana kinálaıdy. Ózimen qosa kinálamaıdy, jalǵyz ony ǵana kinálaıdy: bárin istegen tek qana sol shaldy óltirgen de, tonaǵan da sol, bul sonyń qolynan kelgen is deıdi! Qylmysty birigip istep, keıin birine-biri jala jabatyn bul neǵylǵan sybaılastar, — esh ýaqytta bulaı bolmaıdy ǵoı. Karamazovqa qandaı qaýipti ekenin sezesizder me: ol negizgi kisi óltirýshi, al Smerdákovtyń qoly qanǵa boıalmaǵan, ol bireýdiń ólimine nemquraıdy qaraýshy ǵana, ol taqtaıdyń syrtynda jatqan-dy, sol sebepti de qylmysker aıypty talyp jatqan oǵan aýdara beredi. Alaıda, jatqan kisiniń de týlaýy múmkin ǵoı, ol qaraqan basyn arashalaý úshin aqıqat shyndyqty jaıyp salýy múmkin ǵoı: qylmysty birigip istegenimiz ras, biraq arashalamaǵanym, qarsylyq bildirmegenim bolmasa, ony men óltirgen joqpyn demeı me. Onyń qanshalyqty kinály ekenin sottyń op-ońaı anyqtaı alatynyn, olaı bolsa, ony jazalaǵan kúnde de, bar báleni úıip-tókkisi kelgen negizgi qylmyskerge qaraǵanda ony áldeqaıda jeńil jazalaıtynyn Smerdákov túsingen-di. Biraq, onda ol kinásyn amalsyzdan moıyndar edi. Áıtse de, biz muny kórgen joqpyz. Qylmyskerdiń bar aıypty oǵan aýdaryp baqqanyna qaramastan, Smerdákov sybaılastyq jaıynda lám degen joq. Ol ol ma: tergeý kezinde Smerdákov aqsha salynǵan paket pen esikti qalaı tyqyldatý keregin oǵan men ózim aıttym, — áıtpese ol túk te bilmeıtin edi dedi. Eger ol shyn sybaılas bop, ózin aıyptymyn dep sanasa, tergegende osynyń bárin jaıyp salýy neǵaıbil, ıakı qylmyskerge álginiń barlyǵyn ózi aıtqanyn moıyndaı qoıar ma eken? Kerisinshe, moıyndamas edi, aıǵaqtardy burmalap, kemitip kórsetýge tyrysar edi. Biraq, ol burmalaǵan da, kemitken de joq. Bul sybaılassyń degen bálege qalarmyn dep qoryqpaıtyn beıkúná jannyń ǵana qolynan keledi. Sóıtip, ol ustamaly aýrýynan jáne osy bir sumdyq oqıǵadan keıin ómirden ada-kúde kúder úzip, ábden toryqqan sátinde ózine qol salǵan. "Meniń ólimime eshkim kinály emes, men bul dúnıeden óz erkimmen jáne óz nıetimmen kettim" — degen alabóten pikir jazyp qaldyrypty. Al, shaldy óltirgen Karamazov emes, men edim dep qosa jaza salsa qaıtedi eken. Biraq, ol bulaı etpegen: alǵashqysyna ar-ujdany jetkende, sońǵysyna jetpeı me?

Sonsoń ne boldy: "Mynaý ana ústeldiń ústindegi zattaı aıǵaqtardyń arasynda jatqan paketten alynǵan aqsha, muny men keshe Smerdákovtan alǵan edim", — dep baǵana osynda, sotqa úsh myń som aqsha ákeldi. Prısájnyı zasedatel myrzalar, ilkidegi muńly kórinis esterińizde bolar. Búge-shigesin ejelemeı-aq qoıaıyn, alaıda, eń eleýsiz degeninen iriktep alyp — naq eleýsizdigi, demek, sol sebepti kez kelgen kisiniń jadynda qalmaı umytylatyndyǵynan — sizderge eki-úsh pikir tastasam, bul artyq bola qoımas. Birinshiden, taǵy da: ar-ujdany jibermegesin Smerdákov keshe aqshany qaıtaryp berip, ózi asylyp óledi (ar-ujdanynan qysylmasa búıtpes edi ǵoı). Sonan soń, árıne, ol Ivan Karamazov óziniń qylmysyn tek keshe ǵana moıyndaıdy; Ivan Karamazov aıtqandaı, áıtpese ol soǵan deıin muny jasyryp keler me edi? Jaraıdy, moıyndasyn-aq, áıtse de, taǵy da qaıtalap suraımyn, esh kúnásyz bireý erteń qatań sottalǵaly jatqanyn bile tura, ólerindegi bir japyraq qaǵazynda onyń bizge shyndyqty tolyq ashpaýynyń sebebi ne? Aqshany ákep kórsetý áli dálel emes qoı. Mysaly, meniń jáne osy zaldaǵy taǵy da eki adamnyń osydan bir juma buryn myna bir dáleldi, atap aıtqanda Ivan Fedorovıch Karamazovtyń gýbernıalyq shaharǵa aıyrbastan aqshasyn alý úshin árqaısysy bes myńnan, ıakı barlyǵy on myńnan bes paıyzdyq eki bıletti jibergenin kezdeısoq estigenimiz bar edi. Muny aıtqanym, ol kúni mundaı aqsha jurttyń bárinde bolýy múmkin, demek, sotqa úsh myń aqshany ákep kórsetip, bul sondaǵy qobdıshadan nemese paketten urlanǵan aqsha edi dep dáleldeý múmkin emes. Aqyrynda, shaldy mert qylǵan shyn qylmyskerdiń aýzynan keshe osyndaı asa qundy habardy estıdi de, jaıbaraqat jata beredi. Nege dereý habarlamaǵan? Barlyǵyn nege erteńge qaldyrǵan? Ivan Fedorovıchtiń nelikten búıtkenin joramaldaýyma bolatyn shyǵar deımin: ol bir juma boıy densaýlyǵyna qapalanyp, dáriger men jaqyndaryna áldene kózine elesteı beretinin, tipti óliktermen de kezdesetinin aıtyp shaǵynyp júredi; elesti aýrýy tap búgin qalpaqtaı ushyrardyń aldynda, Smerdákovtyń asylyp ólgenin estigen soń, ol kenet: "Óler kisi ólip ketti, endi soǵan jaba salýǵa da bolatyn shyǵar, aǵamdy qaıtkende de arashalap qalýym kerek", — degen oıǵa keledi. Sizder bul aramzalyq qoı dersizder, tipti týǵan aǵańdy qutqarý úshin de bar kinány ólgen kisige aýdarý baryp turǵan aramzalyq bolmaı ma? Al, eger ol esh oılanbastan ótirik soqsa she, eger ol malaıdyń kenetten ólgenin estigesin múlde esi aýysqandyqtan bári naq osylaı dep oılap qalsa she? Sizder onyń baǵanaǵy qylyǵyn kórseńizder ǵoı, onyń sondaǵy sıyq-syqpytyn baıqasańyzdar ǵoı. Ol aıaǵynan basyp turǵan, sóılegen, biraq onda aqyl-esi bar ma edi? Elesti aýrýǵa shaldyqqan adamnyń sandyraǵynan keıin osynda taǵy bir qujat — aıypkerdiń qylmys jasardan eki kún buryn, óziniń josparyn egjeı-tegjeıine deıin baıandap Verhovsevaǵa jazǵan haty kórsetildi. Endeshe, qylmystyń josparyn jáne ony kimniń jasaǵanyn izdep nesine aramter bolamyz? Bári osy jospardan aınytpaı oryndalǵan ǵoı jáne de muny istegen sony oılastyrýshy, ózge eshkim de emes. Iá, prısájnyı zasedatel myrzalar, "dál qaǵazdaǵysha isteldi degen osy emes pe!" Joq, ol óziniń ǵashyǵy baqtalas ákesiniń qushaǵynda jatqanyna kámil senimdi bola tura, odan ımenip, terezesinen áste qasha jónelmegen. Joq, bul qısynsyz, aqylǵa syımaıdy. Ol ishke kirip sharýasyn bir-aq tyndyrǵan. Tegi, ol ashýmen, yzaǵa býlyǵyp kirgen boıda, qas dushpany ári baqtalasy tap bolǵanda, qolyndaǵy kelisappen basyn jaryp óltirse kerek, sodan keıin úıdiń ishin aınala tintkesin qyzdyń joq ekenine kózi jetken soń, ol jastyqtyń astyna qol júgirtip, konvertti alýdy degenmen umytpaǵan, oraǵan qaǵazy áne ústel ústindegi zattaı aıǵaqtardyń arasynda jatyr. Muny sizderge myna bir eleýli jaıtqa nazar aýdarsynshy dep aıtyp turmyn. Ákki qylmysker, ásirese tonaý úshin kisi óltirýshi bolsa, on konverttiń tysyn edenge, óliktiń qasynan tabylǵan kúıinde qaldyrar ma edi? Eger ol, mysaly, tonaý úshin ǵana óltiretin Smerdákov bolsa, ol paketti óliktiń basynda turyp ashyp qaramaı-aq, sol kúıi alyp júre berer edi; óıtkeni ol onda aqsha baryn biledi — aqshany paketke onyń kózinshe salyp, jelimdegen, al eger ol paketti sol kúıi alyp ketse, onda biz aqshany tonaǵan-tonamaǵanyn qaıdan biler edik? Prısájnyı zasedatel myrzalar, men sizderden Smerdákov bulaı ister me edi, ol konvertti edenge tastap keter me edi? — dep suraımyn. Joq, tek yzaly, oılanýǵa murshasy kelmegen jáne de osyǵan deıin esh ýaqytta bireýdiń ala jibin attamaǵan, tipti qazir de jastyqtyń astynan shyqqan aqshany ury bolǵandyǵynan emes, qaıta, onyń ózinen jymqyrǵan aqshany qaıtarýshy esebinde alǵan kisi ǵana osylaı isteıdi. Sóıtip, ol buryn kórmegen paketti qolyna alǵan soń, ishinde aqsha bar ma eken dep jyrtyp kóredi de, aqshany qaltaǵa sýǵa salyp taıyp otyrady, biraq artynda qalǵan konverttiń keıin oǵan bále bop jabysatyn aıǵaq ekendigi onyń qaperine de kirmeıdi. Munyń sebebi, shaldy Smerdákov emes. Karamazov óltirgen, al ol oılamaǵan, uqpaǵan, buǵan onyń zeıini qaıdan jetsin! Ol qasha jóneledi, sońynan qýyp jetken malaı shaldyń yrsylyn estıdi, ol jarmasa ketip toqtatqanda, bul ony basynan mys kelisappen uryp sulatyp salady. Oǵan jany ashyǵan qylmysker dýaldan qaıta tómen túsedi. Qarańyzdarshy, endi ol bizdi kenet men onda beısharaǵa janym ashyǵan soń birdeme ǵyp járdemdessem be eken dep jerge qaıta sekirip túskenine ılandyrmaqshy bolady. Mundaı janashyrlyq bildiretin mınýt pe eken ol? Joq, ol zulymdyq isiniń birden-bir kýásiniń óli-tirisine kóz jetkizý úshin ǵana qaıta túsken-di. Qandaı da bir ózge sezim, qandaı da bir basqa sebep kókeıge qonbaıdy. Baıqaısyzdar ma, ol eńkeıip oramalymen Grıgorııdiń basynan sorǵalaǵan qandy súrtedi, sosyn onyń sharýasy bitkenine kózi jetkennen keıin, esalań kisishe, ústi-basy qan-qan kúıi, salyp otyryp ǵashyǵynyń úıine qaıta barady, — sonda ústi-basyna qan juqqandyǵy, demek, bul ony dereý ustap beretindigi neǵyp oıyna kelmegen? Biraq ústi-basymnyń qan ekendigine tipti nazar aýdarmaǵan edim dep bizge qylmyskerdiń ózi aıtyp otyr, buǵan senýge bolady, bul ábden múmkin nárse, ondaıda qylmyskerlerdiń basynda mundaı ańǵyrttyq bola beredi. Birinde — keremet ákki, ekinshisinde — jetesi jetpeıdi. Alaıda, ol onda ǵashyǵynyń qaıda ekenin ǵana oılaǵan-dy. Oǵan qyzdyń qaıda joǵalyp ketkenin tezirek bilý kerek-ti, sol sebepti ol onyń páterine júgirip barady da, kútpegen sumdyq habardy estıdi: Grýshenkasy óziniń "burynǵy", "kúmánsyz" jigitimen Mokroe selosyna ketip qalypty!

IX

PSIHOLOGIAǴA BASÝ. QUIYNDATQAN TROIKA.

PROKÝROR SÓZİNİŃ SOŃY

Sóılegende tym eligip ketpeı, ózin-ózi tizgindep sóıleýge tyrysatyn kúıgelek sheshenderdiń bári qumar keletin bastan-aıaq baıandaýdyń qara dúrsin tásilin tańdaǵan Ippolıt Kırıllovıch te sóziniń osy tusyna kelgende Grýshenkanyń "burynǵy", "kúmánsyzyna" ásirese kóbirek toqtalyp, osy taqyrypta birneshe asa qyzyqty oı tolǵady. "Kóringennen qyzǵanyp jarylyp kete jazdaıtyn Karamazov" sol "burynǵy", "kúmánsyzdyń" aldynda kenet jýası qalǵandaı bolyp, kózge de ilinbeıdi. Kókten túskendeı bolǵan jańa baqtalasy tarapynan bolatyn qaýip-qaterge onyń osyǵan deıin onsha mán bermegendegi sebepti munyń ózi onan beter tańǵalarlyq edi. Biraq, qashan da qazirgisin mise tutatyn Karamazovqa basyna bult aınalatyn kún alysta sıaqty kóringen-di. Tegi, muny jaı birdeńe dep oılasa kerek. Alaıda, osy jańa baqtalasyn Grýshenkanyń odan jasyrýynyń bálkim bir sebebi baryn, osynaý jyl qusyndaı qaıta oralǵan baqtalasy ol áıelge jaı bos qıal, jalǵan úmit emesin, qaıta, ómiriniń bar qyzyq-qýanyshymen úmit-armany ekenin baǵana odan jasyryp qalǵanyn jaraly júregimen sezgen soń, mine osyny birden ańdaǵannan keıin ol jýası qalǵan-dy. Prısájnyı zasedatel myrzalar, men aıypkerdiń jan dúnıesindegi osy bir kúrt ózgeristi aıtpaı kete almaımyn: onyń mundaı syńaıy joq edi, biraq kenet shyndyq sózsiz moıynsuný qajettigi, áıel zatyn qurmettep, onyń júrek qalaýyn moıyndaý ony kóndirmeı qoımaǵan edi jáne de munyń naq sol áıel úshin ákesiniń qanyna qolyn boıaǵan sátte bolǵanyn qarańyzdarshy! Desek te, tógilgen qannyń, anadan dereý kek alyńdar degen jan aıqaıy shyqqandyǵy da shyndyq edi, óıtkeni óziniń jan dúnıesin maıyp etip, bu jalǵandaǵy kúlli taǵdyr-talaıyn ózi qurtqan ol sol sátte bárin júregimen sezip, ózinen-ózi: "Bir kezde ony masqara ǵyp tastap ketse de, endi óziniń kinásyn moıyndap, qaıta tabysyp baqytty ómir súreıik dep aq adal ant berip, qaıta tutanǵan mahabbatymen qaıta oralǵan "burynǵymen", "kúmánsyzymen" salystyrǵanda, janyndaı jaqsy kórip, shyn súıgen osy bir áıelge endi ol kim jáne kim bop kórine alady. "Bul beıbaq endi oǵan ne bere alady, oǵan ne syılamaq?" — dep suraýǵa tıisti edi. Karamazov osynyń bárin túsindi, istegen qylmysy óziniń jolynda kese-kóldeneń turǵanyn, ol endi ómir súrýge haqy joq, qaıta ólim jazasyna kesilýge tıisti qylmysker ǵana ekenin uqty! Ony janyshtap, ezip tastaǵan osy oı bolatyn. Sóıtip, ol kenet tek bir ójettik oıǵa keledi, Karamazovtyń minezimen bul oıy oǵan óziniń osy múshkil jaǵdaıynan shyǵýdyń birden-bir, lajsyz amaly sekildi kórinýge tıisti edi. Bul amal — atylyp ólý. Ol zaqyletke bergen tapanshalaryn almaqshy bolyp sheneýlik Perhotındikine jetkenshe asyǵady, júgirip kele jatyp baǵana qolyn ákesiniń qanyna bop tapqan aqshasyn qaltasynan shyǵarady. O, qazir oǵan bárinen de góri aqsha kerek: Karamazov óledi, Karamazov atylyp óledi, bul barshasynyń esinde qalady! Bekerge aqyn atanyppyz ba, ýman-dýman dyrdýmen ǵumyrymyzdy eki basynan birdeı tutatqan balaýyz shamsha bekerge jandyryppyz ba. "Oǵan dereý, tezirek jetýim kerek, — onda barǵan soń, o, onda men ulan-asyr toı jasaımyn, buryn-sońdy bolmaǵan, este qalatyn, jurt kópke deıin jyr ǵyp aıtyp júretin saýyq-saırandy bir dúrildetemin, dýmandatqan aıqaı-shýdyń, quıqyljytqan syǵan áni men bıiniń ortasynda shúpildegen baqaldy qolǵa alyp, qadirmendi hanymdy onyń jańa baqytymen quttyqtap, oǵan densaýlyq tileımiz. sodan keıin sol arada, onyń aıaǵyna jyǵylyp, kóz aldynda shúrippeni basyp salyp, bastyń mylja-myljasyn shyǵaryp ómirmen qoshtasamyz! Bir kezde Mıtá Karamazovty esine alyp, Mıtányń ony qalaı súıgenine kózi jetken soń, Mıtásyna jany ashıtyn bolar!" Munda ásershildik, qıalshyl ójettik, sosyn, prısájnyı myrzalar, taǵy birdeńe, kókireginde aıqaı salyp, mıyna maza bermeı, júregin ólerdeı ýlandyratyn taǵy birdeńe bar; ol birdeńe — onyń ar-ujdany, prısájnyı myrzalar, bul sol ar-ujdannyń soty, bul sol ar-ujdannyń opynýy! Biraq tapansha bárin kelistiredi, jalǵyz-aq súıenish, sol tapansha, ózge amal joq, odan ary ne bolatynyn men bilmeımin, ol mınýtte Karamazov "anda ne bolatynyn" oılady ma eken, sosyn Karamazov ana jaqta ne bolatynyn oılaıtyn Gamlet deımisiń. Joq, prısájnyı myrzalar, olar da Gamletter bolsa, biz de ázirshe Karamazovtar ǵoı!

Sodan keıin Ippolıt Kırıllovıch Mıtányń jolǵa qalaı jınalǵanyna, Perhotındikinde, dúkende ne bolǵanyna, jámshikterine ne istegenine toqtalyp, búge-shigesine deıin aıtty. Ol talaı sózder men naqyldardy, ıshara-meńzeýlerdi keltirdi, munyń barlyǵyn kýálar rastaǵan bolatyn, — sóıtip jalpy jaǵdaı tyńdaýshylarǵa kúshti áser etken. Ásirese qatty áser qaldyrǵan aıǵaqtardyń jıyntyǵy edi. Osynaý shamyrqanyp alyp, eshteńeni abaılaýdan qalǵan adamnyń aıyby aıqyn kórinip qalǵan-dy. "Oǵan qorǵanatyndaı eshteńe qalmaǵan edi, — dedi Ippolıt Kırıllovıch, — ol tipti eki-úsh márte moıyndaýǵa da jýyqtap qalǵan, bárin támamdap aıtpaǵany bolmasa, tuspaldaǵan deýge bolady (osy arada kýálardyń sózi keltirildi.) Ol tipti jolda jámshikke: "Osy kele jatqanda, sen kisi óltirýshini ákele jatqanyńdy bilesiń be!" — dep eliredi. Áıtse de, bárin aqtarýǵa bolmaıtyn edi: oǵan áýeli Mokroe selosyna jetý kerek-ti, hıkaıasyn sodan keıin aıaqtaı jatady. Alaıda, ol sorlyny alda ne kútip turǵan edi deısizder ǵoı? Gáp mynada-tuǵyn: Mokroeǵa barǵannan keıin, alǵashqy mınýttan-aq, ol "kúmánsyz" dep júrgen baqtalasynyń shyndyǵynda sonshalyqty kúmánsyz de emestigin kórip, ol munyń oǵan jańa baqyt pen densaýlyq tilep bir baqal shampan ishkenin áste qalamaıtynyna kózi jetedi. Biraq, prısájnyı myrzalar, sizder sottyń tergeýinen aıǵaqtardy bilesizder. Baqtalasy bylaı qalyp, Karamazovtyń mereıi ústem bolady, osydan soń — ıá, osydan soń onyń jan dúnıesinde múlde jańa bir kezeń bastalady, muny men tipti onyń basynan keshken jáne alda taǵy da basynan keshýge tıisti kezeńderdiń ishindegi eń sumdyǵy der edim! Prısájnyı myrzalar, — dedi Ippolıt Kırıllovıch kóterińki daýyspen, — qorlanǵan tabıǵat pen qylmysshyl júrek — mine, bul ekeýi jer betindegi ádil sottyń eshqaısysy teńese almaıtyn kekshilder deýge bolady. Ol ol ma: ádil sot pen ólim jazasy tipti tabıǵattyń shyǵarǵan ólim jazasyn jeńildetedi, munyń ózi osyndaı sátterde qylmyskerdiń jan dúnıesin toryǵýdan saqtaıtyn amal retinde tipti qajet te, óıtkeni Grýshenkanyń ony súıetinin, sol sebepti óziniń "burynǵy", "kúmánsyzynan" bezýge daıyn ekenin, — ony, ony, "Mıtány", jańa ómirge qol ustasyp, birge aıaq basýǵa shaqyratynyn, onyń basyna baqyt qusyn qondyrýǵa ýáde beretinin bilgen de — jáne qandaı sátte deseńizshi? — Karamazovtyń qalaı jaman qınalyp, qandaı jan azabyna túskenin men tipti kóz aldyma elestete de almaımyn. Mıtá bolary bolyp, boıaýy sińgennen keıin endi qoldan eshteńe kelmeıtinin bolǵan soń bildi ǵoı muny! Aıtpaqshy, aıypkerdiń sondaǵy kóńil-kúıiniń shyn mánin túsindirý úshin barshamyzǵa asa mańyzdy bir jaıtty ústirtin bolsa da eskerte keteıin qanshama qumartyp, qushtarlansa da, eń sońǵy mınýtke deıin, tipti ózi tutqyndalatyn sátke deıin Grýshenka oǵan qoly jetpes, kóńili toıattamas, qushtar jap bolyp qala bergen-di. Biraq, Mıtá naq sol sátte nege atylyp óle qalmaǵan, bul ıgi nıetin nelikten keıinge qaldyrǵan, tipti tapanshasynyń qaıda qalǵanyn da umytqany qalaı? Mine, naq osy ǵashyǵyn bir qushýǵa qumarlyq pen ańsaǵan kóńilin sol sátte, sol arada toıattatýǵa úmittenýshilik qana ustap qalady ony atylyp ólýden. Ol ýman-dýman jynoınaqta ózimen birge masaırap otyrǵan ǵashyǵynyń qasynan ketpeıdi, qyz oǵan burynǵysynan da ǵajap sulý, keremet qylyqty kórinedi, — ol odan eki eli ajyramaıdy, oǵan jany súısinedi, onyń aldynda ólip-óship qalady. Osynaý keremet qushtarlyq tutqyndalýdan qorqýyn bylaı qoıǵanda, tipti bir sátke ar-uıatty da umyttyrýy ábden múmkin edi! Iá, bir sátke, tek bir sátke ǵana! Men qylmyskerdiń mynadaı úsh jaǵdaıdyń qyspaǵyna tótep bere almaı, jaman janshylǵan jan dúnıesiniń sondaǵy jaı-kúıin túsinemin: birinshiden, ol mas bolady, aınalasy býaldyr tútin, ý-shý, dúbirletken bı, qıqyl-shıqyl án, al ǵashyǵy bolsa, sharapqa qyzara bórtip alyp, ánge basyp, bı bılegen masań kúıi oǵan kúlimdep qaraıdy! Ekinshiden, ol qaterli sot áli alys, qalaı degenmen esik qaǵyp turǵan eshkim joq áli, — ony tek erteń, azanda ǵana kelip ustaýy múmkin degen úmitin kóńiline medeý tutady. Demek, áli birneshe saǵat ýaqyt bar, al munyń ózi kóp, óte kóp emes pe! Birneshe saǵattyń ishinde birsypyra nárseni oılastyrýǵa bolady ǵoı. Men onyń ólim jazasyna kesilgen qylmyskerdi dar basyna apara jatqandaǵydaı kúıge túskenin túsinemin: áli sozylyp jatqan bir kósheden de baıaý jyljyp, san myń halyqtyń janynan ótý kerek, sodan keıin ekinshi kóshege burylady, úreıli dar alańy sol kósheniń arǵy shetinde! Bas kezinde darǵa asýǵa kesilgen qylmysker qorlyq kúımesinde otyryp, aldynda áli talaı uzaq ǵumyr bar dep oılaýǵa tıistideı kórine beredi maǵan. Biraq mine, alaıda, úıler birtindep artta qalyp jatyr, kúıme bolsa jyljyp keledi — o, bul túk emes, aldaǵy burylysqa deıin áli talaı jer, sóıtip, ol oń men solyna, odan kóz aýdarmaǵan myńdaǵan nemquraıly áýesshil jandarǵa áli de sergek qaraıdy, ózine-ózi áli de solardaı kádimgi basy bos pendedeı bolyp elesteıdi. Alaıda, ekinshi kóshege burylatyn jer de keldi — ol! Munyń da oqasy joq, eshteńe etpeıdi, alda taǵy bir kóshe bar. Qanshama úı artta qalyp jatsa da, ol báribir: "Alda áli de birsypyra úı bar", — dep oılaıdy. Aqyryna deıin, alańǵa jetkenshe osylaı bolady. Onda Karamazov ta osyndaı kúıge túsken shyǵar dep oılaımyn. "Ana jaqta áli jınalyp úlgirgen joq, — dep oılaıdy ol, — áli de bir amalyn oılastyrýǵa bolar, o, qorǵanys josparyn jasaýǵa, toıtarys berýge áli ýaqyt jetedi, al qazir, qazir, — qasymda mynadaı aıdaı arýym otyrǵanda, sary ýaıymǵa túsip ne bolypty!" Ol alakóńil, onyń záresi joq, biraq ta aqshasynyń jartysyn bir jerge jytyryp úlgeredi — áıtpese baǵana ákesiniń jastyǵy astynan alǵan úsh myńnyń qaq jartysy qaıda ketedi, bul tipti meniń mıyma kirmeıdi. Onyń munda alǵash kelýi emes, budan buryn eki táýlik boıy dýmandatqany bar. Osynaý eski, daǵaradaı aǵash úı barlyq saraılarymen, kiletterimen qosa oǵan belgili. Men aqshanyń bir bólegin ol sonda, naq osy úıde, tutqyndalarynyń aldynda ǵana, bir qýysqa, jaryqqa, tósenishtiń astyna, shatyrdyń astyndaǵy bir buryshqa tyqqan bolar dep joramaldaımyn — ne úshin be? Ne úshin bolýshy edi? Ustaýǵa qazir-aq jetip kelýi múmkin, ol ony qalaı qarsy alatynyn, árıne, áli oılastyrǵan joq, oǵan tipti murshasy da kelip jatqan joq, basy da zirkildep barady, onyń ústine kóńil shirkin qyzǵa aýyp tursa qaıtpek? — aqsha qashan bolsa da qajet qoı. Aqshaly adam qaıda júrse de adam. Múmkin, osyndaı mınýttegi mundaı esepqandyq sizderge ersi sekildi kóriner? Biraq, osydan bir aı buryn, taǵy da osyndaı bir mazasyz, qaterli sátte, úsh myńnyń jartysyn bólek alyp, boıtumar ǵyp tikken edim dep bizge onyń ózi aıtyp otyrǵan joq pa, eger munysy ótirik bolsa, ony biz qazir-aq dáleldeımiz, áıtse de Karamazovqa bul ıdeıa belgili, bul ıdeıa onyń basyna kelgen. Ol ol ma, keıin tergeýshini myń jarymdy boıtumar ǵyp (ondaı boıtumar eshqashan da bolmasa da) tigip alǵan edim dep sendirgende, bálkim, ol sonyń aldynda eki saǵat buryn aqshasynyń jartysyn bólip alyp, saqtyqta qorlyq joq dep, boıynda ustamaý úshin Mokroeda bir jerge, tańerteńge deıin tyǵa turǵandyqtan da boıtumardy aıaq astynan oılap shyǵarǵan bolar. Eki qurdymǵa, prısájnyı myrzalar, esterińe túsirińdershi: Karamazov eki qurdymǵa birden úńile alady eken! Biz ol úıden izdegenbiz, biraq taba almaǵanbyz. Múmkin, ol aqsha qazir de sonda jatqan shyǵar, biraq, erteńine-aq ol aradan alynyp, aıypkerge berilýi de ǵajap emes. Qalaı bolǵanda da, ol kereýette jatqan qyzdyń qasynda, edende tizerlep turyp, oǵan qolyn sozyp jalbarynǵan kúıinde tutqyndalǵan-dy, esiniń ketkeni sonshalyq, tipti qamaýǵa alýshylardyń qalaı sap ete túskenin de sezbegen edi. Ol ne dep jaýap berýdi de oılastyryp úlgermegen-di. Onyń ózi de, aqyl-oıy da qapylysta torǵa túsken bolatyn.

Endi mine ol óziniń taǵdyryn sheshetin sýdıalarynyń aldynda otyr. Prısájnyı zasedatel myrzalar, bizdiń qyzmetimizde adamnyń aldynda áýeli ózimiz úshin qorqatyn, sonan soń sol adam úshin de qorqatyn sátter bolady! Bul qylmysker óziniń quryǵanyn seze tura, senimen áli de bolsa arpalysyp, tartysyp baqqysy keletin jantalas baıqalatyn sátter. Mundaıda qylmyskerdiń boıyndaǵy ózin-ózi saqtaý túısigi bas kóterip, qalaı da jan saýǵalaýǵa tyrysady, ol saǵan óńmeńińnen ótetin qasiretti kózben tesireıe qaraıdy, sosyn seni, seniń bet-júzińdi, ishtegi oıyńdy qalt jibermeı zertteıdi, endi qandaı tuzaq qurar eken dep ańdıdy, sóıtip túrshigip otyryp ishteı san qıly jospar jasaıdy, biraq aıtýǵa qalaı degenmen áli dáti barmaıdy, abaılamaı aýzymnan shyǵyp kete me dep qorqady! Adam janynyń osy bir qorlyq sátteri, onyń osy bir jan azaby, birdeme ǵyp jan saqtaýǵa osy bir dóreki qushtarlyǵy — janyńdy túrshiktiredi, keıde tipti tergeýshiniń ózin de jibitip, qylmyskerge janashyrlyq týdyrady! Onda biz osynyń bárine kýá de bolǵanbyz. Áýelde ol abdyrap, úreı ústinde keıin ózine bále bolyp jabysatyn: "Qan! Ózime de sol kerek!" — dep aıtyp salǵan. Biraq, ol tez tejelgen-di. Ne deý kerek, qalaı jaýap bergen jón — muny ol áli oılastyrmaǵan-dy, onyń aýzyna: "Ákemniń ólimine men kinály emespin!" — degen jalań teristeý ǵana túsken. Bul onyń ýaqytsha taban tirer bekinisim osy, keıin onyń ar jaǵynan, bálkim, hal-hadarymsha qorǵan turǵyzýym da múmkin degeni edi. Biz suraq qoımaı jatyp, men malaı Grıgorııdiń ólimine ǵana aıyptymyn dep, abyroıyn aırandaı tógetin kinány aldyn ala ysyrýǵa jantalasty. "Grıgorıı úshin men-aq kinály bolaıyn, biraq, onda ákeme kim qol kótergeni, myrzalar, sonda ony kim óltirgeni? Eger men óltirmegen bolsam, onda ony kim óltirgen?" Estısizder me: biz oǵan osy saýaldy bereıik dep kelsek, ol bizdiń ózimizden suraıdy! Aldan oraǵytyp, "eger men óltirmegen bolsam" dep qalǵanyn, onyń osy bir sasyq qýlyǵyn, osy bir ańqaýlyǵyn, osy bir karamazovtyq shydamsyzdyqty sizder sezesizder me? Shaldy óltirgen men emes, ondaı kúdik oılaryńa da kelmesin: "Óltirgim kelgeni ras, myrzalar, muny jasyrmaımyn dep moıyndaıdy ol (asyǵady, tipti jantalasady!), — biraq meniń eshbir kinám joq, ony óltirgen men emes!" Ákesin óltirgisi kelgenin aıtyp, bizge aǵynan jarylǵanyn qarańyzdarshy; ózderiń kórip otyrsyzdar, men shynymdy aıttym, endeshe, qolymnyń qandanbaǵandyǵyna da senýge tıistisizder deıdi. O, mundaıda qylmyskerdiń keıde tym sholaq aqyldaý, ılanǵysh bolyp ketetini bar. Mine dal osy sátte tergeýshiler oǵan: "Múmkin, Smerdákov shyǵar?" — degen eleýsiz saýaldy áldeqalaı qystyryp jiberdi. Dál kútkenimizdeı bolyp shyqty: Smerdákovqa aýdarýdyń utymdy sátin kútip, sony oılastyryp úlgirmeı jatqanynda, onyń aldynan oraǵytyp, qapy qaldyrǵanymyzǵa bulqan-talqan boldy. Albyrttyǵyna baǵyp, lezde shekten shyqqan ol Smerdákovtyń óltirýi múmkin emes, ol bireýge qol kótere almaıdy dep sendirýge jantalasty. Alaıda ázirshe oǵan ılanbasańyzdar, bul onyń baqaı qýlyǵy ǵana: ol Smerdákovty kinálaýdan bas tartpaıdy, kerisinshe, ony áli-aq aıyptaıdy, óıtkeni ol kinány soǵan aýdarmaǵanda kimge aýdarmaq, áıtse de, muny ol keıinirek istemek, qazir, bári búlinip turǵanda úndemeıdi. Ol Smerdákovty, erteń-aq nemese tipti birneshe kúnnen keıin kinálap shyǵa keler, tek ońtaıly sáti týsyn, sonda ol: "Kórdińizder me, bul Smerdákovtyń isi degende sizderden góri men kóbirek senbegen edim, bul esterińizde shyǵar, al endi meniń de kózim jetti: bul dáýde bolsa sonyń isi, shaldy sol óltirmegende kim óltiredi!" — dep bizge ózi-aq aıqaı salady. Al ázirshe ol tunjyrap, shytynaǵan qalpy bárin joqqa shyǵarýmen otyr, alaıda, shydamsyzdyǵy men yzaqorlyǵy ony terezeden ákeme jaı kóz saldym da, odan ımengesin keıin ketip qalyp edim dep ótirik soǵýǵa ıtermeleıdi. Bastysy, ol esi kirgen Grıgorıı bergen jaýaptyń egjeı-tegjeıi men anyq-qanyqtyǵynan áli beıhabar. Biz tintýge kiriskende, ol shamdanyp qaldy, biraq: úsh myńdy túgel taba almadyńdar, onyń myń jarymyn ǵana taptyńdar ǵoı. — dep qaırap qoıady. Sodan keıin, árıne, ashýdan úni óship, bárin teristegende boıtumar týraly ıdeıa ǵumyrynda birinshi ret basyna sap ete qalady. Osy ótiriginiń aqylǵa syımaıtyndyǵy ózi de sezetini daýsyz, endi sony qalaı ǵana ılanymdy etip, shyndyqqa janasatyn bir hıkaıa ǵyp shyǵarý úshin qaıtsem eken dep azaptanady. Mundaıda tergeýdiń eń áýeli qolǵa alatyn isi, eń basty mindeti — qylmyskerdiń oılanýǵa murshasyn keltirmeý, qapylysta tap basý, kókeıindegi ańǵal, nanymsyz, qarama-qaıshy oılaryn ol sonda ǵana aıtyp salady. Qaısybir kútpegen aıǵaqty, buǵan deıin qaperine de kirmegen, asa mándi, biraq ol eskermegen istiń bir jaı-japsaryn tóbesinen jaı túskendeı ǵyp sart etkizgende ǵana qylmyskerdi sóıletýge bolady. Ondaı aıǵaq bizde daıyn bolatyn, o, kópten beri ázir-di: bul qylmysker úıden júgirip shyqqanda esikten ashyq qalǵandyǵy týraly esi kirgen Grıgorııdiń kýáligi. Ol esikti múlde umytqan, malaı shaldyń kórip qalýy múmkin-aý degen kúdik oıyna da kelmese kerek. Áser keremet kúshti boldy. Ol atyp turyp: "Smerdákov óltirgen, Smerdákov!" — dep aıqaı salyp, ishtegi kókeıkestisin kisi nanǵysyz ǵyp aıtyp saldy, óıtkeni qylmysker Grıgorııdi soqqyǵa jyǵyp, qashyp ketkennen keıin ǵana Smerdákovtyń óltirýi múmkin-di. Oǵan Grıgorıı esiktiń ashyq qalǵanyn soqqyǵa jyǵylarynan buryn baıqaǵanyn, jatyn bólmesinen shyǵarynda shı taqtaıdyń syrtynda Smerdákovtyń yńyrsyp jatqanyn da estigenin aıtqanymyzda — Karamazov shynynda da ezilip ketti. Meniń qyzmetkerim, ózimizdiń keremet tapqyr qadirmendi Nıkolaı Parfenovıch, sonda ol beısharaǵa jany ashyp ketkendikten, tipti jylaı jazdaǵanyn aı ǵyp edi. Mine dál osy sátte ol óziniń múshkil halin sezip, álgi atyshýly boıtumarǵa jarmasty: jaraıdy, endi bul hıkaıany da estip kórińder deıdi! Prısájnyı myrzalar, sodan bir aı buryn onyń jarty aqshasyn boıtumar ǵyp tigip alǵany týraly ótirikti nelikten jaı qısynsyzdyq qana emes, qysyltaıańda aıta salatyn baryp turǵan sandyraq deıtinimdi men aıtyp óttim. Tipti nebir qıýlaspaıtyn ótirikpen bástesken kúnde de, — budan asqan sýaıttyq bola qoıar ma eken. Bul arada, bastysy, mereılengen hıkaıashyny ómirde óte jıi kezdesetin, biraq osy bir beıshara, eriksiz jazǵyshtar eleýsiz de qajetsiz usaq-túıek dep muryn shúıiretin, tipti olardyń qaperine ne kirmeıtin egjeı-tegjeılermen-aq múdirtip, dińkeletýge bolady. O, olardyń mundaı mınýtterdi ondaıǵa murshasy kelýshi me edi, olardyń aqyl-parasaty kesek dúnıelerdi týyndatyp jatqan joq pa — mundaı usaq-túıekpen mazalaýǵa qalaı dátteri barady! Áıtse de, olar naq osy bolmashy birdeńeden ustalady emes pe! Qylmyskerdi tergeı bastaıdy: "Al, siz boıtumarlyq matany qaıdan alyp edińiz, ony sizge kim tigip birdi!" — "Ózim tiktim". — "Al matany qaıdan aldyńyz". Aıypker shamdana bastaıdy, muny ol namysqa tıetin usaq-túıek kóredi, ılanasyzdar ma, bul onyń tipti shyn nıeti! Alaıda, olardyń barlyǵy osyndaı ǵoı. "Men ony jeıdemnen jyrtyp alǵanmyn". — "Ho-osh delik. Demek, onda biz erteń kıim-keshekterińizdiń arasynan sol jyrtylǵan jeıdeńizdi tabatyn boldyq qoı". Ańdaısyzdar ma, prısájnyı myrzalar, eger de biz sondaı bir jeıdeni shynymen-aq taba alsaq (jeıde shynynda da bar bop shyǵyp, onyń shamadanynan nemese komodynan taýyp alsaq qoı), — onda bul dálel bolǵanda da, aıypker jaýabynyń ádildigin dáleldeıtin salmaqty dálel bolmas pa edi! Biraq, ol muny uǵatyn emes. "Esimde joq, jeıdemnen bolmaýy da múmkin, úıdegi kempirdiń shepshiginen tiktim ǵoı deımin", — "Qaıdaǵy shepshik ol?" — "Onyń bir eski, jaman shepshigi jatatyn, sony alǵam". — "Sóıtkenińizge kúmánsyz senesiz be?" — "Joq, olaı deı almaımyn..." Sóıtip, burtyńdaıdy, ashýlanady, biraq, oılap qarańyzdarshy: qalaı esinde qalmaýy múmkin? Tipti eń qaterli mınýtterde de, aıtalyq, dar basyna apara jatyr eken delik, sonda da naq osyndaı usaq-túıekter kisiniń esinde qalmaq. Onda ol barlyǵyn umytady, biraq jolaı kózine shalynǵan bir jasyl shatyrdy, nemese kreske qonǵan uzaq qarǵany — mine, muny ol esinde saqtaıdy. Ol boıtumaryn úı ishimen jasyryp tikpedi me, endeshe, qolyna ınesin alyp turǵanda bireý ústine kirip kele me dep qalaı qoryqqany, syrttan dúrsil shyqqanda qorshaýdyń syrtyna (onyń páterinde shı taqtaı bar) qalaı zyp bergeni esinde qalýy kerek qoı... Áıtse de, prısájnyı myrzalar, men sizderge osynyń bárin, osy egjeı-tegjeı, usaq-túıektiń bárin ne úshin aıtyp turmyn! — dedi bir jelpinip qalǵan Ippolıt Kırıllovıch. — Aıypker osy bir sandyraǵynan qaıtpaı, dál osy mınýtke deıin qasarǵandyqtan aıtyp turmyn muny! Basyna qaýip bulty tóngen túnnen bergi eki aıda ol eshteńeni túsindirgen joq, burynǵy qıalı jaýaptaryna naqty jaǵdaıdy anyqtaıtyndaı dáneńe qospady; onyń bári usaq-túıek, sizder ar-ujdanǵa senińizder deıdi. O, bizdiń sengimiz-aq keledi, tipti ar-ujdanǵa bolsa da senýge qushtarmyz! Senbeıtindeı ne bolypty, biz adam qanyna qunyqqan qorqaý emespiz ǵoı? Bizge aıypkerdi arashalaıtyn tym bolmasa bir aıǵaq aıtsańyzdar, buǵan qýanbasaq, renjimes edik, — biraq ol taǵymdy, shynaıy aıǵaq bolsyn, týǵan inisiniń qylmyskerdiń bet álpetine qarap túıgeni nemese ol keýdesin nuqyǵanda, qarańǵyda moınyndaǵy boıtumaryn kórsetken-di degen dúdámal joramal ondaı aıǵaqqa júrmeıdi. Biz jańa aıǵaqqa qýanar edik te, aıyp taǵýdan lezde bas tartar edik. Al qazir ádilet shirkinniń esesi ketip bara jatyr, sol sebepti biz qaıtpaımyz da, eshteńeden bas tarta da almaımyz". Ippolıt Kırıllovıch osydan keıin sózin túıindeýge kóshti. "Aramzalyq tonaý maqsatymen" óz ákesiniń qanyn tókken sumyraıǵa zyǵyrdany qaınaǵandyqtan, ol bezgegi ustaǵandaı qalshyldap ketken edi. Jınaqtap kelgende munyń ózi naǵyz soraqy, qaıǵyly aıǵaqtar ekenin anyq kórsetti. "Sizder óziniń darynymen dańqy shyqqan qorǵaýshynyń aýzynan ne estiseńizder de osynda júrekterińdi eljiretetin qandaı sheshendik, jan tebirenterlik sózder aıtylsa da, — dedi shydamaı ketken Ippolıt Kırıllovıch, — sizder dál osy mınýtte ádil sotymyzdyń qasıetti shańyraǵy astynda otyrǵandaryńdy qalaı degenmen umyta qoımassyzdar. Bizdiń shynaıy shyndyǵymyzdy qorǵaýshylar, qasıetti Reseıimizdi, onyń túp negizderin, onyń ot basyn, onyń barlyq qasıetti de qymbattysyn qorǵaýshylar ekenderińdi eske túsiresizder! Iá, sizder osy otyrǵanda Reseıdiń kózisizder, dál osy sátte sizderdiń úkimderińiz tek osy zalda ǵana estilip qoımaıdy, ol kúlli Reseıge taraıdy, sóıtip jalpaq Reseı sizderge óziniń qorǵaýshylary men tóreshileri dep qulaq salatyn bolady, olar bir serpilse de nemese moıyp qalsa da, bári sizderdiń úkimderińizge baılanysty bolmaq. Reseıdi, onyń úmitin qasiretke ushyratpańyzdar, bas asaý úsh at jekkenimiz quıyndatyp kele jatqan joq pa, onyń tipti jardan qulatýdy da múmkin. Baıtaq Reseıde osy bir aldy-artqa qaraýsyz, betaldy dalaqtap shaba berýdi toqtatýdy qol sozyp qolqalaǵaly qaı zaman. Al eger sol alyp qashqan, ala quıyn úsh at jekken ózge halyqtar ázirshe qorqyp jol berse, onda bul, bálkim, aqyn oılaǵandaı, áste ony qurmettegeninen emes, jaı qoryqqandyǵynan ǵana shyǵar — bul esterińizde bolsyn. Shynynda da, qoryqqasyn nemese tipti jıirkengesin de sóıtýi múmkin ǵoı, biraq osylaı jol bergenderine de shúkirshilik, eger jol bermese, qaıta kerisinshe, jeldeı esken elestiń jolyna qyrsyǵyp kese-kóldeneń turyp alsa, sóıtip óziń, halyqty aǵartý isin, órkenıetti qorǵaımyz dep alasura julqynǵan júgensizdigimizge toqtaý salsa qaıter edińizder! Eýropadan shyqqan osy bir eleńdegen daýystardy biz áldeqashan estigenbiz. Endi ol daýystar zoraıa túskendeı. Endeshe, olardy eliktirmeńizder, týǵan balasynyń óz ákesine qol kóterýin aqtaıtyn úkim shyǵaryp onsyz da órshigen óshpendilikke jel bermeńizder!"

Bir sózben aıtqanda, Ippolıt Kırıllovıch tym eligińkirep ketse de, qalaı degenmen, sózin masattanyp aıaqtaǵan edi jáne tyńdaýshylaryna, shynynda da, erekshe kúshti áser qaldyrǵan. Sózin támamdaǵan soń, ol tez shyǵyp ketip, qaıtalap aıtaıyn, ekinshi bólmege baryp sylq qulaǵan. Zal qol shapalaqtaǵan joq-ty, biraq baıyptylary oǵan razy bolǵan. Qońyltaqsyǵan tek áıelder jaǵy ǵana, alaıda, sheshendigi olarǵa da unaǵan, aqyry nemen bitetindigine qam jemegendikten olar bar úmitti Fetúkovıchke artqan-dy; "aqyry oǵan da sóz tıdi ǵoı, endi ol, árıne, bárin jeńip shyǵady!" Barlyǵy Mıtáǵa kóz tastap qoıyp otyrǵan; prokýror sóılegen kezde ol qolyn syǵymdap, tistenip alyp, tunjyrap, únsiz qalǵan. Álsin-áli basyn kóterip, qulaq tikken. Ásirese Grýshenka týraly birdeńe estilgende eleńdeı túsken. Prokýror Rakıtınniń Grýshenka týraly pikirin keltirgende, Mıtányń betinde tyjyrynǵan, yzaly kúlki oınap, ol: "Áı Bernarlar-aı!" — dep qaldy. Al Ippolıt Kırıllovıch Mokroeda ony tergep, qalaı azapqa salǵanyn aıtqanda, Mıtá basyn kóterip alyp, qatty eleńdep qaldy. Sózdiń bir tusynda tipti atyp turyp, birdeńe dep aıqaılaǵysy kelgendeı de boldy, biraq, ol ózin-ózi ustap, unatpaǵandaı ıyǵyn qıqań etkizgen de qoıǵan. Onyń sózin qalaı támamdaǵanyn, atap aıtqanda Mokroeda qylmyskerdi tergegende qandaı erlik kórsetkenin keıin bizdiń qaýymǵa sóz etip: "Qaıtsyn, qabiletine maqtanbaı. Tur almaǵan ǵoı," — dep Ippolıt Kırıllovıchti kúlki qylǵan edi. Májiliske qysqa ǵana, shırek saǵatqa, kóp bolsa jıyrma mınýtke úzilis jarıalandy. Gý-gý áńgime, tańyrqaǵan daýystar estilip jatty. Solardyń keıbiri meniń esimde qalyp edi:

— Baıypty sóz! — dedi tunjyraǵan myrza bir topta.

— Psıhologıaǵa basyńqyrap jiberdi, — dedi ekinshi daýys.

— Barlyǵy shyndyq, daýsyz aqıqat qoı!

— Iá, ol buǵan mashyqtanǵan.

— Túıinin aıtty.

— Biz she, biz jóninde de túıindedi, — dep qosyldy úshinshi daýys, — esterińde me, sóziniń basynda barlyǵy da Fedor Pavlovıch sıaqty demedi me?

— Sońynda da aıtty. Biraq, ótirik soǵyp jiberdi.

— Kómeski tusy da bolmaı qalǵan joq.

— Sál eligińkirep ketti.

— Ádil emes, ádil emes bul.

— Joq, qalaı degenmen epti eken ózi. Kóp kútken edi, endi min aıtyp ishin bosatty, he-he!

— Tergeýshi ne der eken?

Ekinshi topta:

— Al Peterbordan kelgen kisini ol bekerge qaǵytty: "ıá tebirenterlik sózder..." degeni esterińizde me?

— Iá, munysy yńǵaısyzdaý shyqty.

— Asyǵyp ketti bilem.

— Kúıgelek kisi ǵoı.

— Mine, biz kúlip turmyz, al qylmyskerdiń hali qandaı eken deseńizshi?

— Iá, Mıtenkanyń hali qandaı eken?

— Qorǵaýshy ne der eken?

Úshinshi topta:

— Anaý lorneti bar, shette otyrǵan jýan áıel kim?

— Ol bir generalsha, ajyrasqan, men bilemin.

— Lornet ustaǵany sodan eken ǵoı.

— Qyzyǵatyndaı túgi de joq táıiri.

— Joq, bir qararlyǵy bar ǵoı áli.

— Onyń ar jaǵynda, eki oryndyqtan soń, sary shashty bireý otyr áne, onyń jóni bir basqa.

— Bular anada Mokroeda ony qapyda qalaı tap basty, á?

— Solaıy solaı ǵoı. Biraq ol taǵy da aıtyp júrgen. Osynda qydyryp júrip te áńgimeledi emes pe.

— Qazir de shydamaı ketti. Namysshyl ǵoı.

— Ókpeli ǵoı, he-he!

— Jáne ókpeshil de. Jyltyr sózge áýesteý, shubyrtyp ketedi.

— Sosyn qorqytatyny bar, baıqadyńdar ma, ses bildirdi ǵoı. Troıka jóninde ne degeni esterińde me? "Onda Gamletter ǵoı, al bizde ázirge Karamazovtar emes pe!" Taýyp aıtqan sóz.

— Bul onyń lıberalızmge búıregi burǵany. Qorqady!

— Advokattan da seskenedi.

— Iá, Fetúkovıch myrza qalaı kósiler eken?

— Ne dese de báribir, bizdiń mujyqtar báribir myńq etpeıdi.

— Siz solaı oılaısyz ba?

Tórtinshi topta:

— Al troıka jónindegisi ǵajap emes pe, halyqtar haqynda qaı tusta aıtty osy.

— Shyn aıtasyń, halyqtar kútpeıdi dep aıtqan tusy esińde me.

— Ne?

— Aǵylshyn parlamentiniń bir múshesi ótken jumada ornynan túregelip, nıgılıser jóninde mınıstrlikten: bizge dáris aıtpaqshy ultpen ustasa ketetin shaq týǵan joq pa? — dep surapty. Ippolıt sol týraly aıtty, men bilemin, sol týraly. Ol osy jóninde ótken jumada aıtqan-dy.

— Sıdıǵan uzyn sıraq balyqshylarǵa óıtý qaıda?

— Álgi súıir tumsyq qusty aıtamysyń? Nelikten óıtý qaıda deısiń?

— Kronshtadta qaqpaǵyn jaýyp tastaımyz da, bir túıir astyq bermeı qoıamyz. Sonda qaıdan alar eken?

— Amerıkany qaıtesiń? Endi olar Amerıkadan alady.

— Ótirik aıtasyń.

Biraq, osy sátte kishkentaı qońyraý shyldyrady da, bári oryndaryna júgirdi. Fetúkovıch minbege shyqty.

X

QORǴAÝSHYNYŃ SÓZİ. TAIAQTYŃ EKİ BASY

Áıgili sheshenniń alǵashqy sózi estilgende barlyǵy tyna qalǵan... Búkil zal odan kóz aýdarmaǵan edi. Ol birden toq eterine kóship, sózin jaılap, senimdi bastady, biraq lebizinen tıtteı de asqaqtyq sezilmegen. Dilmarsýǵa, masaıǵan áýenge boı urýshylyq ta, sezimdi qytyqtaıtyn jyltyr sózge salynýshylyq ta baıqalmaǵan. Bir-birimen tilektes syralǵy jandardyń aldynda sóılep turǵandaı bolǵan-dy. Onyń daýsy ǵajap áýezdi, zor ári súıkimdi edi, osy áýeniniń ózinen-aq aqıqat derlik, aqkóńil birdeńe sezilgendeı bolǵan. Áıtse de, eger ol kenetten keremet shabytpen sóılep ketse, "jaýlap alar zamanda tyńdaýshynyń júregin" demekshi, muny barlyǵy sol sátte-aq uqqan-dy. Ippolıt Kırıllovıchpen salystyrǵanda, onyń sózi, bálkim, jupynylaý da kórinýi múmkin, biraq ol tym shubaltpaı, tipti naqpa-naq sóılegen edi. Áıelderge bir nárse unamaı qaldy ǵoı deımin: ol ásirese sóziniń bas kezinde kúlli denesimen aldyndaǵy tyńdaýshylaryna qaraı umtyla túsip, bir túrli búkireıip, biraq basyn shulǵı sóılegen edi, uzyn ári jińishke belin tip-tik qyp búkkenine qaraǵanda dál orta tusynda búgilip-jazylyp turatyn bir tetigi bardaı kóringen-di. Shashyrańqylaý bastap, aıǵaqtardy bytyrańqylaý alyp, júıesizdeý sóılegen sekildi edi, áıtse de, saıyp kelgende sonyń bári birtutas jınaqy nárse bolyp shyqty. Onyń sózin ekige bólýge bolar edi: alǵashqy jartysy — bul aıyptaý sózin synaý, ony joqqa shyǵarý, keıde tipti keketip-muqatyp, mysqyldaý. Biraq sóziniń ekinshi jartysynda ol áýenin de, tipti tásilin de kúrt ózgertip, shalqyǵan shabytty sarynǵa basqanda, zaldaǵylar osy sátti kópten kútkendeı bir súısinip qalǵanyn jasyrǵan joq. Ol óziniń sózin qyzmet orny Peterborda bolǵanmen, báz bireýdiń kinásizdyǵyna ishteı senimdi bolsa, nemese muny aldyn ala sezse, ondaı adamdy sotta qorǵaý úshin Reseıdiń shalǵaıdaǵy shaharlaryna kelýi bir bul ǵana emestiginen bastady. "Meniń bul kelýim de dál sondaı nıetten týǵan, — dep túsindirdi ol — Tipti gazetterdegi alǵashqy maqalalardan-aq qylmyskerdi arashalap qalýǵa jararlyqtaı birdeńeniń baıqalatyndyǵy meni tańǵaldyrdy. Bir sózben aıtqanda, meni eń aldymen qyzyqtyrǵan nárse, sot tájirıbesinde jıi kezdesse de, menińshe, dál osy istegideı tolyq jáne ózine tán erekshelikterimen esh ýaqytta qaıtalanbaǵan zań aıǵaǵy boldy. Bul aıǵaqty sońynan, aıtarymdy aıtqasyn da tujyrymdaýyma bolatyn edi, alaıda, aıla-tásildi búkpelep, áserlendirý sátin keıinge saqtamaıtyn ádetime baǵyp, kókeıdegi oıymdy sózimniń basynda aıtsam da eshteńe etpes deımin. Bul meniń tarapymnan, bir esepten, ańǵaldyq ta shyǵar, biraq munyń esesine shyn nıetim ǵoı. Meniń aıtpaq oıym, keler tujyrymym mynadaı: aıǵaqtardyń basym kópshiligi aıypkerge qarsy, sonymen qabat, eger olardy jeke-jeke alyp, ajyratyp qarasaq: syn kóteretin birde-bir aıǵaq joq! Qaýesetter men gazetterdeı habarlardy odan ary qadaǵalaǵan saıyn osy oıymnyń durystyǵyna kózim jete tústi, sóıtip júrgende qylmyskerdiń týystary meni sotta onyń qorǵaýshysy bolýǵa shaqyrdy. Sodan keıin osynda jetkenshe asyqtym, al kelgen soń bárine birjolata kózim jetti. Men osy bir qordalanǵan sumdyq aıǵaqtardyń kúl-talqanyn shyǵaryp, jeke-jeke alǵanda árbir aıyptaý aıǵaǵynyń kúmándylyǵy men jalǵandyǵyn áshkereleý úshin osy isti qorǵaýǵa kelistim".

Qorǵaýshy sózin osylaı bastady da, bylaı dedi:

"Prısájnyı zasedatel myrzalar, men munda jańa kelgen adammyn. Sol sebepti alǵan áserimniń bári ádil shyǵar dep oılaımyn. Tentek, minezdi adýyn aıypker osy shaharda, aıtalyq, júz adamdy ǵaıbattaýy múmkin, demek, bular ol jóninde kúni buryn teris pikirde bolmaq, al men ondaı emespin, ol meni esh ýaqytta renjitken emes. Árıne, osy otyrǵan qaýymnyń adamgershilik sezimi tym shıryǵýly ekenin men de moıyndaımyn: kylmysker tym tentek te adýyn kisi. Alaıda, ol osyndaǵy qaýymmen aralas-quralas bolmap pa edi, ony tipti asa daryndy aıyptaýshymyzdyń shańyraǵynda da qushaq jaıa qarsy alyp júrmep pe edi. (Nota bene. Bul sózder estilgende eki-úsh jerden myrs etken kúlki estilip, tez basylǵan, biraq ony barlyǵy baıqaǵan-dy. Prokýrordyń áıeli — asa izgilikti hám qadirmendi, áıtse de, qıalshyl hám birbetkeı, keıde, kóbinese usaq-túıekke bola kúıeýimen shekisip qalatyn hanym, nege ekeni qaıdam, ony qyzyq jigit dep sanaıtyndyqtan, úıine Mıtányń kelip júretindigine prokýrordyń lajsyzdan kónetinin jurttyń bári biletin. Áıtse de, Mıtá bul úıge tym sırek baratyn edi). Degenmen, — dedi odan ary qorǵaýshy, — meniń oponentim tipti aqyl-parasaty táýelsiz, ádil minezdi bolǵan kúnniń ózinde de, myna sorly klıentim jóninde qaısybir qate pikirdiń kúni buryn qalyptasýy múmkin ǵoı dep tartynbaı aıta alamyn. O, bul túsinikti, ol beıshara qasaqana teris qaraýǵa ábden laıyqty. Adamgershilik sezimniń, ásirese sulýlyq sezimniń qorlanýy keıde erkińnen tysqary bolyp jatady. Árıne, asa talantty aıyptaý sózinen biz qylmyskerdiń minezi men qylyǵyna tıanaqty taldaý jasap, bul iske meılinshe syn kózben qaraǵan pikirdi estidik, eń negizgisi, bizge istiń mán-jaıyn túsindirý úshin onyń psıhologıaǵa tereń boılaǵany sonshalyq, eger ol qylmyskerdiń jeke basy jóninde tıtteı de qasaqana teris pikirde bolsa, onda ol ondaı tereńge áste bara almas ta edi. Biraq, mundaıda iske naǵyz dushpandyqpen, kórineý ádiletsiz qaraýdan da jaman, tipti asa qaterli nárseler de bolady emes pe. Ásirese, eger bizdi, mysaly, bylaısha aıtqanda, kórkemdik oıynǵa boı urý, kórkem shyǵarmashylyqqa qushtarlyq eliktirse, bylaısha aıtqanda, roman jazýǵa qudaı bergen psıhologıalyq daryn tasyp jatsa, osylaı bolmaq. Munda maǵan oponent bolatyn kisiniń asa tereń de názik psıholog ekenin, ol bizdiń áli tolyq jetilmegen zań áleminde óziniń osy qasıetimen birshama ózgesheleý dańqy shyqqan adam ekenin maǵan Peterborda, osynda jınalyp jatqanymda eskertken edi, biraq, men muny ondaı eskertýsiz-aq ózim de biletinmin. Alaıda, myrzalar, psıhologıa degenimiz tereń dúnıe bolǵanmen, ol qalaı desek te taıaqtyń eki basy sıaqty nárse ǵoı (zalda ár tustan kúlki estildi). O, osyndaı qarabaıyr salystyrýym úshin sizder meni, árıne, keshirersizder; men tym sheshensýge joqpyn. Alaıda, aıyptaýshynyń sózinen kez kelgen bir mysal keltireıin. Qylmysker túnde, baq ishimen qasha jónelip, dýaldan sekirmekshi bolǵanynda aıaǵynan jarmasqan malaıdy mys kelsappen bastan uryp sulatyp salady. Sodan keıin ol qaıtadan baqqa sekirip túsip, jerde talyp jatqan Grıgorııge eńkeıip, óldi me, joq pa? — dep bes mınýt qarap turady. Alaıda, qylmyskerdiń shalǵa jany ashyǵasyn qaıta sekirip túskenine aıyptaýshy eshbir ılanǵysy kelmeıdi. "Joq, ondaı sátte mundaı janashyrlyq bolýy múmkin emes deıdi; bul montanylyq, ol qaıta sekirip túskende zulymdyǵynyń birden-bir kýásiniń óli-tirisin bilgisi kelgen, demek, ol osy qylmysty istegenin, onyń keri oralatyndaı ózge bir sebebi, ózge bir oı-sezimi joq ekenin osy qylyǵymen dáleldegen". Psıhologıa degen mine osy: endi osy psıhologıany alyp, osy iske taǵy bir ret qoldanyp kóreıikshi, tek ekinshi jaǵynan qoldanaıyq, sonda onyń shyndyqqa janasymdylyǵy álgiden áste kem túspeıdi. Qylmysker ishke kýániń óli-tirisin bileıinshi degen saqtyqpen sekirip túsedi, alaıda, ol ákesin óltirgen soń onyń bólmesinde — óziniń tergeýde aıtqanyndaı, keıin oǵan bále bolyp jabysqan sumdyq aıǵaqty — ishinde úsh myń som aqsha bar dep jazylǵan, jyrtyq paketti tastap ketedi. "Eger ol osy paketti alyp ketse, onyń jalpy bolǵan-bolmaǵanyn, ishinde qyrýar aqsha jatqanyn, demek, ol aqshanyń tonalǵanyn da bu jalǵanda tiri pende bilmes edi ǵoı". Bul aıyptaýshynyń sózi. Kóresizder me, birinde ol saqtyqty umytyp, sasqanynan aıǵaq bolarlyq zatty edenge tastap qasha jónelgen, sosyn, eki mınýtten keıin taǵy bir kisini soqqyǵa jyǵady da, keremet saq, naǵyz ákki bola qalady. Áıtse de meıli, solaı-aq bolsyn delik: psıhologıanyń náziktigi de sol, ondaı jaǵdaıda men zamatta kavkazdyq qyran búrkitteı qanqumar da qyraǵy bola qalamyn da, kelesi sátte beınebir kórtyshqansha túk kórmeı túrtinektep, jasqanshaq bola qalamyn. Biraq, eger men bireýdi soqqyǵa jyqqasyn onyń óli-tirisin anyqtaý úshin ǵana qaıta túsetindeı, sonshalyqty qanqumar, sumdyq qatygez bolsam, onda taǵy bir ólikpen bes mınýt boıy áýrelener me edim, óıtsem taǵy bir jańa kýáǵa tap bolmaımyn ba? Jaraqattanǵan shaldyń qanyna qol oramalymdy bylǵap nem bar, keıin ózime qarsy aıǵaq bolsyn dep pe? Joq, eger biz sonshalyqty qatygez de qanypezer bolsaq, onda dýaldan qaıta sekirip túskesin qoldaǵy kelsappen sorly nemeni basynan taǵy bir-eki salyp jiberip, kýániń kózin birjola qurytyp, janymyzǵa tynyshtyq tappaımyz ba? Sonsoń, aqyr-sońynda, dýaldan túsip kýámniń óli-tirisin bilgesin, endi ekinshi aıǵaqty, baǵana eki áıelden alyp ketken kelsapty sol aradaǵy soqpaqqa tastap ketemin, biraq, bul kelsapty olar keıin tanyp, ony solardan alyp ketkenimdi aıtyp beretini meniń qaperime de kirmeıdi. Umyt qaldyrsam, asyp-sasyp, abdyrap júrgende túsirip alsam bir sári: joq, men ony laqtyryp jiberdim ǵoı, ol shal jatqan tustan on bes qadamdaı jerden tabylady. Sonda men ne úshin bulaı etken bolyp shyǵamyn? Malaı shaldy óltirgenime ishim ýdaı ashyp, ókinip turyp, kelsapty kisi ólimine qural bolǵandyǵy úshin qarǵys aıtyp laqtyryp tastaǵanmyn, basty sebep osy, ózgeshe bolýy múmkin emes, áıtpese nesine yzalanyp laqtyramyn. Ólimge jany ashyp, buǵan ókinish bildirse, bul, árıne, ákesine qol kótermegendiginen: eger ol ákesin óltirse, soqqyǵa jyǵylǵan ekinshi kisige jany ashyp dýaldan qaıta túspes edi, onda janashyrlyqqa mursha kele me, óz basymen qaıǵy bolar edi, bul, árıne, naq osylaı bolǵanda. Kerisinshe, qaıtalap aıtamyn, malaı shaldyń basyn myljalap tastar edi, onymen bes mınýt áýrelenbes edi. Onyń ary taza bolatyn, sol sebepti ǵana shalǵa jany ashyp, izgilik bildirgen. Mine, bul endi, ekinshi psıhologıa. Prısájnyı myrzalar, men psıhologıadan ne qalasań sony shyǵarýǵa bolatynyn sizderge aıqyn dáleldep berý úshin sol psıhologıaǵa ádeıi shúıliktim. Másele psıhologıanyń kimniń qolynda ekendiginde. Ol tipti naǵyz baısaldy degen kisilerdi de mahabbatqa eliktiredi ǵoı, muny eriksiz istetedi ǵoı. Prısájnyı myrzalar, men psıhologıaǵa tym basyńqyrap jiberý, oǵan azdy-kópti qıanat qylý jóninde aıtyp turmyn".

Osy tusta jurttyń arasynan taǵy da maquldaǵan kúlki estildi jáne onyń bári de prokýrorǵa qatysty edi. Qorǵaýshynyń sózin túgel keltirmeı-aq, tek keıbir tustaryn, eń bastylaryn alsam da jetpeı me.

XI

AQSHA JOQ BOLATYN. ESHTEŃE TONALMAǴAN

Qorǵaýshynyń sózinde jurttyń bárin tańyrqatqan, atap aıtqanda sol bále bolyp jabysqan úsh myń somnyń bolǵanyn, demek, onyń tonalýy múmkin ekenin tolyq joqqa shyǵaratyn bir pýnkt bar-dy.

"Prısájnyı zasedatel myrzalar, — dep bastady qorǵaýshy, — bul iste kez kelgen jańa, ádil adamdy qaıran qaldyratyn bir óte qyzyqty erekshelik bar, ol — bireýdi sen tonadyń dep aıyptaǵanmen, naq neniń tonalǵanyn atap aıtýdyń múlde múmkin emestigi. Úsh myń som tonalǵan deıdi, biraq onyń shyn bar bolǵanyn eshkim bilmeıdi. Oılańyzdarshy: birinshiden, úsh myń somnyń bolǵanyn biz qaıdan bilemiz, ony kim kóripti? Aqshany kórgen jáne ol syrtynda jazýy bar pakette bolatyn degen tek malaı Smerdákov qana. Osy ólimniń aldynda muny qylmysker men onyń inisi Ivan Fedorovıchke aıtqan da sol. Svetlova hanymǵa da aıtqan. Biraq, aqshany úsheýi de óz kózimen kórmegen, ony kórgen taǵy da Smerdákov qana, alaıda, osy arada: eger aqshanyń bolǵany jáne ony Smerdákovtyń kórgeni ras bolsa, onda ol bul aqshany sońǵy ret qashan kórgen?" degen saýal týady. Al, eger qojaıyn ony tósektiń astynan alyp, Smerdákovqa aıtpastan qobdıshaǵa qaıta salsa she? Baıqaısyzdar ma, Smerdákovtyń aıtýynsha, aqsha tósektiń astyna tyǵylǵan; qylmysker ony tósektiń astyna qolyn suǵyp alýǵa tıisti emes pe, áıtse de, tósek tıtteı de uıpalanbaǵan, bul týraly hattamada yjdaǵattap jazylǵan. Qylmyskerdiń tósekti qalaı degenmen múlde uıpalamaýy, onyń ústine sol kúni ádeıi tóselgen tap-taza, juqa aqjaımany qan-qan qolymen bylǵamaýy tipti de múmkin emes qoı. Biraq bizge: paket edende jatqan joq pa edi? — deýi múmkin. Mine naq osy paket týraly aıtýymyz qajet sekildi. Baǵana men tipti sál tańyrqap qaldym: asa talantty aıyptaýshymyz osy paketti sóz etkende, kenetten ózi — estısizder me, myrzalar, onyń ózi — paket týraly aıtqanda, mysaly, Smerdákov óltirdi degen joramaldyń aqylǵa syımaıtynyn kórsetken tusynda: "Sol paket bolmasa, ol aıǵaq bolyp, edende jatpasa, tonaýshy ony alyp ketse, onda ol pakettiń bolǵanyn, onyń ishine aqsha salynǵanyn, demek, ony qylmyskerdiń tonaǵanyn bu dúnıede tiri pende bilmes edi" — degen joq pa. Sonymen, qylmyskerdi sen tonaǵansyń dep aıyptaýǵa, tipti aıyptaýshynyń óziniń moıyndaýy boıynsha da, jazýy bar sol alaqandaı paket qana dálel bolǵan joq pa, "áıtpese aqshanyń tonalǵanyn da, kerek deseńiz tipti sol aqshanyń bolǵan-bolmaǵanyn da eshkim bilmes edi". Biraq, edende jatqan sol jyrtyq paket onyń ishinde aqsha bolǵanyn jáne ony bireýdiń tonap ketkenin dáleldeı ala ma? "Biraq, ol aqshanyń pakette ekenin Smerdákov kórdi ǵoı" — deıdi, sonda ol bul aqshany sońǵy ret qashan kóripti? — men, mine, osyny bilgim keledi. Men Smerdákovpen sóıleskenmin, ol maǵan bul aqshany osy ólimnen eki kún buryn kórdim degen! Alaıda, men, mysaly, nelikten bylaı dep joramaldaı almaımyn: esikti bekitip alyp, Grýshenkany kúte-kúte taǵaty taýsylǵan shal paketti alyp ashpaqshy bolsa, "sony paketke salyp qaıtem, kórinip turmaǵasyn kúmándanyp qalar, onan da óńsheń qyzyl alanyń otyzyn birdeı kóz aldyna tossam, bálkim, silekeıi shubyryp keter", — dep oılasa qaıtemiz, sonsoń ol ishindegi aqshany alǵasyn, jyrtylǵan konvertti aıǵaq bolar dep kúdiktenbesten edenge tastaı salady. Qalaı, prısájnyı myrzalar, ózge bir joramal men ózge bir aıǵaq bolýy múmkin be? Neǵyp osylaı bolmaıdy? Al eger osyndaı birdeńe shynymen bolsa, onda tonady degen aıyp ózinen-ózi túsip qalady: aqsha joq bolatyn, demek, eshteńe de tonalmaǵan. Al eger edendegi paketti aıǵaq dep sanaýǵa jáne onyń ishinde aqsha bar bolatyn deýge bolsa, onda meniń kerisinshe — onda aqsha joq-ty, ony qojaıynnyń ózi alǵan-dy, jyrtyq konverttiń edende jatqany osydan ǵana deýime nege bolmaıdy? "Maqul, biraq, eger aqshany paketten Fedor Pavlovıchtiń ózi alsa, onda ol aqsha qaıda ketedi, tintkende onyń úıinen eshteńe tabylmady ǵoı?" — deıdi. Birinshiden, aqshanyń birazy onyń qobdıshasynan shyqqan, ekinshiden, ol aqshany tańerteń, tipti bir kún buryn alyp, ózge birdeńege jaratýy, bireýge berýi, bir jaqqa jiberýi, aqyrynda áýelge oıyn, josparyn múlde ózgertýi, alaıda Smerdákovqa men sóıtpekpin dep aıtýdy qajet kórmeýi de múmkin emes pe? Al eger osylaı dep joramaldaýǵa tıtteı múmkin bolsa, onda qylmyskerdi ol tonaý maqsatymen óltirgen dep jáne konverttegi aqsha shyn tonalǵan dep qalaısha sonshama qarysyp aıyptaýǵa bolady? Búıte bersek keremet bir hıkaıaǵa boı uramyz ǵoı. Eger birdeńeni urlanǵan desek, sol zatty kórsetý nemese, tym qurysa, onyń sózsiz bolǵanyn dáleldeý kerek qoı. Al ol aqshany tipti eshkim kórmegen. Jýyrda Peterborda bir balań jigit, on segizge endi ǵana tolǵan bir baqalshy bala tapa tal túste aqsha usaqtaıtyn dúkenge baryp, qojaıyndy jan túrshigerlik haıýandyqpen baltalap óltirip, myń jarym somyn alyp ketipti. Biraq, ol bes saǵattan soń ustalady, ne bary bes somyn jumsap úlgeripti, qalǵany qaltasynda eken. Qojaıyny qazaǵa ushyraǵannan keıin dúkenge kelgen pirkázshigi polısıaǵa qansha somanyń tonalǵanyn ǵana emes, tipti aqshanyń túr-túsin de, ıakı qyzǵylty, kókshili, kúreń qyzyly qansha, altyn shaqalardyń qanshasy neshe tıyndyq ekenin de aıtyp beredi, sóıtip tutqynnyń qaltasynan tabylǵan aqsha dál sonyń aıtqanyndaı bolyp shyǵady. Sonsoń, dúkenshini óltirip, naq osy aqshalardy alǵanyn qylmyskerdiń ózi de bultalaqsyz, tolyq moıyndaıdy. Prısájnyı zasedatel myrzalar, men daýsyz aıǵaq dep, mine, osyny aıta alamyn! Óıtkeni bul rette aqshanyń baryn bilemin, ony kózben kórip, qolmen ustaı alamyn, demek, aqsha joq jáne bolǵan da emes deı almaımyn. Al mynaý iste qalaı? Áńgime adamnyń ómiri men ólimi, adam taǵdyry týraly bolyp otyrǵan joq pa? Báz bireýler: "Solaı solaı ǵoı, biraq qylmysker sol túni naǵyz qyzoınaq jasap, aqshany sýsha shashty, sonsoń qaltasynan myń jarym som shyqty — sonda bul aqshany ol qaıdan alǵan?", — der. Alaıda, naq myń jarymy ǵana tabylyp, qalǵan jartysy qanshama izdese de tabylmaǵandyqtan, mine naq osy sebepten muny pakettegi aqsha deýge bolmaıdy, bul aqsha esh ýaqytta eshqandaı pakette jatpaǵan. Aldyn ala tergeýde qylmyskerdiń qaı ýaqytta qaıda júrgeni tekserilip (óte qatal tekserilip) dáleldendi: qyzmetshi áıelderden shyqqasyn ol sheneýnik Perhotındikine barýǵa asyǵady, óz úıine de soqpaıdy, tipti eshqaıda kirmeıdi, jalpy kózden tasa qalmaıdy, demek, onyń úsh myńnyń jartysyn shaharda bir jerge aparyp tyǵyp tastaýǵa murshasy da joq-ty. Aıyptaýshynyń aqsha Mokroe selosynda bir qýysqa tyǵylǵan dep joramaldaýyna mine naq osy pikir sebep bolǵan. Ol aqsha, múmkin, Ýdolf qamalynyń bir qýysynda jatqan shyǵar, myrzalar? Munyń ózi qıalı joramal, qaıdaǵy bir mahabbatnama bolyp shyqpas pa eken. Sezesizder me, tek osy joramal, ıakı aqshanyń Mokroeda bir jerge tyǵylǵany bekerge shyǵarylsa, tonady degen aıyp ta túgel kókke ushady, áıtpese myń jarym som qaıda ketken bolyp shyǵady? Eger qylmyskerdiń eshqaıda kirmegeni dáleldense, onda aqshany ushty-kúıli joq qylǵan ne ǵalamat? Osyndaı mahabbatnamamen de adam ómirine qylysh shappaqshy bolamyz-aý! "Qaltasynan shyqqan myń jarymdy qaıdan alǵanyn ol qalaı desek te túsindire almady, onyń ústine, sol túnge deıin onyń qaltasynda kók tıyn bolmaǵanyn jurttyń bári biledi" — der taǵy bireýler. Ony kim bilipti? Áıtse de, aıypker aqshany qaıdan alǵany jóninde aıqyn da bekem jaýap berdi, qalasańyzdar, prısájnyı zasedatel myrzalar, tipti onyń osy jaýabynan artyq nanymdy, sonan soń, onyń minezi men jan sezimine kóbirek úılesetin ózge bir jaýap bolýy múmkin emes. Aıyptaýshynyń óz hıkaıasy ózine unasa kerek: óziniń qalyńdyǵynan uıalmaı-qyzarmaı úsh myń som alýǵa dáti barǵan ondaı jetesiz jasyqtyń aqshanyń jartysyn boıtumar ǵyp moınyna salyp júrýi múmkin emes deıdi, qaıta kerisinshe, tipti solaı bolǵan kúnde de boıtumaryn kúnara shetinen sógip júz somnan alyp, bir aıda-aq bitirer edi deıdi. Onyń muny eshbir qarsy pikirge tózbeıtin zilmen aıtqanyn esterińe túsirińdershi. Al eger barlyǵy múlde basqasha bolsa she, al eger siz múlde ózge bireýdi sýrettegen hıkaıaǵa boı urǵan bolsańyz qaıtemiz? Bar gáp te siz oılap shyǵarǵan sol ózge bireýde bolyp otyr ǵoı. Múmkin: "Osy ólimniń aldynda bir aı buryn Verhovseva hanymnan alǵan úsh myńdy Mokroe selosynda onyń sýsha shashyp bitirip, kók tıynsyz qalǵanyn rastaıtyn kýálar bar, endeshe, ol aqshanyń jartysyn alyp qalýy múmkin emes", — dep talasýshylar tabylar. Áıtse de, ol kýálar kimder? Sotta olardyń qanshalyqty adal jaýap bergendigi kórindi ǵoı. Sonsoń, bireýdiń qolyndaǵy nan qashan da úlken kórinetini bar emes pe. Aqyrynda, ol kýálardyń eshqaısysy, aqshany kózben shamalaǵany bolmasa, qolynda ustap sanamaǵan. Maksımov degen kýá qylmyskerdiń qolynda jıyrma myń som bolatyn degen joq pa. Biraq, prısájnyı myrzalar, psıhologıanyń eki ushy bolatyndyqtan, endi sonyń ekinshi ushyna da qol tıgizip kórýime ruqsat etińizder, baıqap kórelik, budan ne shyǵar eken.

Osy ólimniń aldynda bir aı buryn Verhovseva hanym poshtamen salyp jiberý kerek edi dep onyń qolyna úsh myń som ustatady, alaıda: baǵana osynda aıtylǵanyndaı, ol aqshanyń oǵan sondaı qorlap, sondaı kemsitip berilgenine senýge bola ma? — degen saýal týady. Alǵashqy jaýabynda Verhovseva hanym bul jóninde múlde basqasha aıtqan edi, al qazirgi, ekinshi jaýabynan biz yza men kektiń, ishti órtegen óshtiktiń ashshy únin ǵana estidik. Kýáger hanymnyń alǵashqy jaýabynda ádilin aıtpaǵandyǵy bizdi onyń myna jaýabyna da kúdiktenip qaraýǵa májbúr etedi. Aıyptaýshy bul mahabbatnamaǵa "jolaǵysy kelmeıdi, buǵan onyń batyly barmaıdy" (onyń óz sózi). Meıli, onda men de jolamaı-aq qoıaıyn, alaıda, eger pák, asa ınabatty áıel, al Verhovsevanyń sondaı hanym ekenine bizdiń kúmánimiz joq, eger mine osyndaı áıel sotta aıypkerdi qurtý maqsatymen óziniń alǵashqy jaýabynan taıqyp shyǵa kelse, onda onyń bul jaýabynyń ádil, salıqaly jaýap emestigi aıqyn ekenin, degenmen, eskerte ketkim keledi. Bizdiń kekshil áıel kóp nárseni ásireleýi múmkin ǵoı dep paıymdaýǵa haqymyz joq pa. Iá, men onyń aqshany jerge kirerdeı ǵyp uıaltyp, masqaralap berip edim dep ásireleýi múmkindigin aıtamyn. Kerisinshe, ol aqshany uıalmaı alatyndaı ǵyp, ásirese bizdiń qylmysker sıaqty jeńiltek jigit qysylmaı alatyndaı ǵyp bergen-di. Bastysy, onda ol esep boıynsha ózine tıisti úsh myń somdy ákesinen taıaýda alam ǵoı dep úmittenip júrgen. Bul onyń ushqalaqtyǵy edi, qalǵan aqshasyn ákesi beredi, ol alady, sodan keıin Verhovseva hanymǵa bereshegimdi poshtamen jiberip, boryshymnan qutylamyn dep kámil sendirgen óziniń osy ushqalaqtyǵy bolatyn. Biraq qylmyskerdiń dál sol aıyp taǵylǵan kúni alǵan aqshasynyń jartysyn boıtumar ǵyp tigip alýy múmkin ekendigine aıyptaýshynyń eshbir sengisi kelmeıdi: "onyń minezi ondaı emes, oǵan ondaı túısik qaıdan kelsin"; — deıdi. Biraq ta, osynda Karamazov dalańbaı dep aıqaılaǵan, Karamazov kereǵar qos qurdymǵa birdeı úńile alady dep lepirgen ózińiz emes pe edińiz. Karamazov naq sondaı, eki jaqqa, qos qurdymǵa birdeı úńiletin adam, biraq, eger ekinshi jaqtan áldenege tańyrqap qalsa, qyzoınaqtyń qyzyǵyna qanshama qunyqsa da, tizginin tarta alady. Al ekinshi jaq dep otyrǵanymyz — ol mahabbat, onda onyń júreginde jańa mahabbat lap etip tutanǵan-dy, al oǵan aqsha kerek, o, kerek bolǵanda da, myna ǵashyǵymen saırańdaýǵa shashylǵan aqshadan áldeqaıda kóp kerek! Qyz oǵan: "Fedor Pavlovıchti qaıtemin — men sendikpin" degende, ony dereý alyp ketýi kerek qoı — endeshe, buǵan aqsha kerek. Munymen salystyrǵanda qyzoınaq degen ne táıiri, Karamazov muny nege túsinbesin? Iá, osy bir oı kókeıinen ketpeı mazasyzdanǵan jigittiń aqshanyń jartysyn bólip alyp, alda qandaı kún bolady dep tyǵyp tastaǵanyna kúdiktenetin ne bar? Biraq mine, alaıda, ýaqyt jyljı beredi, al Fedor Pavlovıchtiń úsh myń somdy qaıtaratyn túri joq, qaıta kerisinshe, munyń sol aqshasyna onyń ǵashyǵyn shal ózine qaratyp almaqshy degendi estıdi. Ol: "Eger Fedor Pavlovıch aqshamdy qaıtarmasa, Katerına Ivanovnanyń aldynda ury bolyp kórinemin-aý", — dep ýaıymdaıdy. Sonsoń, boıtumar ǵyp júrgen myń jarymdy Verhovseva hanymǵa alyp baryp: "Men ońbaǵan bolsam da, ury emespin", — dep aldyna tastaımyn degen oıǵa keledi. Mine, bul demek, boıtumardy sógip shetinen júz somnan ala bermeı, qaıta, osy myń jarymdy kóziniń qarashyǵyndaı saqtaýynyń eki birdeı sebebi emes pe. Aıypkerdiń namysy joq deýge sizdiń qalaı dátińiz barady? Joq, onyń namysy bar, meıli teris, kóp rette tipti qate bolsyn, biraq, onyń namysy bar, men tipti ol tym namysqoı der edim, muny ol dáleldedi. Biraq mine, degenmen, is qıyndaýǵa aınalady, onyń ishin qyzǵanysh órteıdi, báz-baıaǵy eki saýal aıypkerdiń jatsa-tursa oıynan ketpeı, "Katerına Ivanovnaǵa bersem, Grýshenkany alyp ketýge aqshany qaıdan alamyn?",— dep dal bolady. Eger ol osy bir aı boıy esirip, ishkilikke salynyp, traktırlerde janjal shyǵaryp júrse, bul, bálkim, onyń óz qylyǵynan ózi opyq jep, tózimi taýsylǵandyǵynan shyǵar. Osy eki saýaldyń shıeleniskeni sonshalyq, aqyry, ony ábden túńiltip jibergen edi. Ol ákesinen sol úsh myń somdy aqyrǵy ret suraýǵa kishi inisin jumsaıdy, biraq, onyń jaýabyn kútpesten, ózi jetip baryp, jurttyń kózinshe shaldy sabap tastaıdy. Budan keıin oǵan ákesi aqsha bereıin dep turma, demek, ózge alatyn jer joq. Sol kúni keshke ol keýdesin, naq moınyndaǵy boıtumar turǵan tusty qaǵyp, ońbaǵan bop kórinbeýdiń amaly bar mende, biraq, sóıte tura ońbaǵan bop qalam ba dep qorqamyn, óıtkeni ol amaldy paıdalana almaıtynymdy, buǵan dilim, turlaý-tıanaǵym jetpeıtinin sezemin dep inisine ant etedi. Alekseı Karamazovtyń bultalaqsyz, aǵynan jarylǵan shynaıy jaýabyna aıyptaýshy nelikten senbeıdi? Kerisinshe, aqsha Ýdolf qamalynyń bir qýysynda jatyr degenge senýge meni nege zorlaıdy? Sol kúni keshke inisimen sóılesken soń, aıypker keıin ózine bále bolyp jabysqan hatty jazady, endi mine sol hatty qylmyskerdiń aqshany tonaǵandyǵynyń aıǵaǵy deıdi! "Jurttyń bárinen surap kóremin, eger eshkim bermese, onda ákemdi óltiremin de, tóseginiń astyndaǵy qyzǵylt lentamen baılanǵan pakettegi aqshany alamyn, tek Ivan ketse eken!" — bul qylmystyń tolyq jospary, endeshe, ol óltirmegende kim óltiredi? "Dál hatta jazylǵanyndaı istelgen!" — dep lepiredi aıyptaýshy. Biraq, birinshiden, bul mas kúıi jáne qapy ashý ústinde jazylǵan hat, ekinshiden, ol paket týraly taǵy da Smerdákovtan estigenin jazady, al ózi paketti kórmegen, úshinshiden, hat jazylǵanmen, barlyǵy hattaǵydaı isteldi me, muny nemen dáleldeýge bolady? Aıypker jastyqtyń astyndaǵy paketti aldy ma, aqshany tapty ma, tipti sol aqshanyń ózi boldy ma eken? Sodan keıin aıypker onda barǵanda aqshaǵa bola bardy ma eken, esterińe túsirińizdershi! Ol jan ushyryp jetip barǵanda, tonaý úshin emes, ózine qasiret shektirgen áıeldiń tek bar-joǵyn bilý úshin ǵana barǵan-dy, — demek, ol josparmen, hatta jazylǵan nıetpen barmaǵan, ıakı tonaý qaperinde de joq-ty, kenet, qyzǵanyshtan týǵan ashýmen barǵan. "Iá, biraq ol júgirip barǵannan keıin shaldy óltirip, aqshany alyp ketti ǵoı", — der bireýler. Iá, saıyp kelgende, ol óltirdi me, joq pa? Men tonady degen aıypqa narazymyn, men ony joqqa shyǵaramyn: eger naq neniń tonalǵanyn anyq aıta almasaq, tonady dep aıyptaýǵa bolmaıdy, bul aksıoma! Áıtse de, ol óltire qoıdy ma eken ózi, tonaýsyz, jaı óltire qoıdy ma eken? Bul dáleldendi me? Munyń ózi qaıdaǵy bir hıkaıa emes pe?

XII

OL EMES, BASQA BİREÝ ÓLTİRGEN

Marhabat, prısájnyı myrzalar, bul arada adam ómiri tarazyǵa túsýde, demek, saq bolýymyz kerek. Qylmysker shaldy qasaqana óltirdi dep aıyptaýǵa búgingi, sot bolatyn eń sońǵy kúnge deıin, tipti álgi "bále" hat búgin sotta kórsetilgen sátke deıin shúbá keltirilgenin biz aıyptaýshynyń óz aýzynan estidik. "Hatta jazǵanyndaı istelgen!" Biraq, men taǵy da qaıtalaımyn: ol onda, qyzdyń sońynan tek onyń qaıda ekenin bilý úshin ǵana barǵan. Bul daýsyz fakti ǵoı. Eger qyz úıinde otyrsa, ol da eshqaıda barmas edi, onyń qasynda bolyp, hattaǵy ýádesin oryndaı almas edi. Ol ánsheıin, kenetten júgire jónelgen, al "mas kúıi jazǵan" haty onyń tipti esinde de bolmaýy múmkin. "Kelsapty ala ketti ǵoı" deıdi — sosyn bizge sol kelsaptan tutas bir psıhologıany qozdatqany esterińizde me: sol kelsapty qaıtpekshi boldy eken, ony nege qarý etpekshi boldy eken jáne taǵysyn taǵylar. Osy arada mynadaı bir qarapaıym oı keledi maǵan: eger sol kelsap qylmyskerdiń kózine túspeıtin jerde jatsa, sórede emes, shkafta jatsa qaıter edi? — onda kelsap onyń kózine túspes edi de, ol qarýsyz, qur qol keter edi, onda, múmkin, eshqandaı ólim de bolmas edi. Men bul kelsapty bireýdi óltirý úshin paıdalanylǵan qarýdyń aıǵaǵy dep qalaı aıtpaqpyn? Iá, onyń traktırlerde esirip otyrǵanynda ákemdi óltiremin dep elirgeni ras, alaıda, eki kún buryn, mas bolyp hat jazǵan keshte ol tynyshtalǵan-dy, "Karamazov bolǵasyn kıkiljińsiz júre almaıtyny sebepti" tek bir kópestiń pirkázshigimen ǵana janjaldasqan edi. Men buǵan bylaı dep jaýap bermekpin: eger ol bireýdi óltirmekshi bolsa jáne muny josparmen, hatynda jazǵanyndaı ǵyp istegisi kelse, onda pirkázshikpen janjaldasyp qaıtedi, ol tipti traktırge de kirmes edi. óıtkeni mundaı qara nıet basqan kisi tynyshtyq izdeıdi, eshkimniń kórmeýi, estimeýi úshin ońasha qalady: "Múmkin bolsa, meni umyta turyńdarshy", deıdi — muny tek qýlyqpen emes, al ishki túısigimen de isteıdi. Prısájnyı myrzalar, psıhologıanyń eki ushy bolsa, ondaı psıhologıany biz de túsinemiz. Al traktırlerdegi osy bir aı boıǵy aıqaı-shýǵa kelsek, onda balalardyń nemese qabaqtan shyqqan mastardyń ursysqanda: "Men seni óltiremin", — dep eliretinderi az ba, biraq, óltirip jatqany joq qoı. Sonan soń, álgi bále hattyń ózi — mas kisiniń eleýregeni nemese qabaqtan shyqqan mastyń: "óltiremin, qyryp-joıamyn!" — dep jaı aıqaılaǵany ǵana emes pe eken! Nege bulaı bolmasqa, nelikten osylaı bolyp shyqpasqa? Álgi hat nelikten bále bolyp jabysatyn hat bolýǵa tıis, kerisinshe, nelikten kúlkili hat bolmasqa? Onyń sebebi, ólgen ákeniń denesi tabylǵan, qarýly qylmyskerdiń baq ishimen qashyp bara jatqanyn kórgen kýá bar, ol kýáni da soqqyǵa jyqqan demek, barlyǵy hatta jazǵanyndaı bolǵan, sondyqtan ol, kúlkili hat emes, bále hat bolýǵa tıis. Qudaıǵa shúkir, aqyrǵy núktesine de jettik bilem: "eger ol baqqa kelse, óltirgen de sol". Baqqa kelse, qalaı da sol degen eki sózben báriniń bitkeni me, búkil aıyptaý — "kelse, qalaı da" degen sózderde ǵana ma. Al eger kelse de, qalaı da sol deýge bolmasa she? O, faktilerdiń jıyntyǵy, olardyń dóp kelýi shynynda da edáýir dáleldi kórinetindigine men kelisemin. Biraq, aıǵaqtardyń jıyntyǵymen elikpeı, olardyń árqaısysyn jeke-jeke alyp qarańyzdarshy: mysaly, qylmyskerdiń ákemniń terezesine qaraı berip qasha jóneldim degen jaýabynyń shyn bolyp shyǵý múmkindigine aıyptaýshy nege kúmán keltiredi? Qylmyskerdiń boıyn bılegen izettilik pen "taýpyqtylyq" sezimdi aıyptaýshynyń osynda qalaı mysqyldaǵanyn esterińe túsirińizdershi. Al eger sondaı birdeńe shyn bolsa she, ıakı izettilik bolmasa da, taýpyqtylyq bolsa she? "Sol sátte marqum sheshemniń sharapaty tıse kerek", — deıdi qylmysker tergeýde, endeshe, ol ákesiniń úıinde Svetlovanyń joǵyna kózi jetkesin teris aınalyp kete barǵan. "Biraq, terezeden qaraǵanda onyń bar-joǵyn kórýi múmkin emes", — dep qarsy daý aıtady aıyptaýshy. Nege kóre almaıdy? Ol tyqyldatqannan keıin tereze ashylǵan edi ǵoı. Fedor Pavlovıchtiń birdeńe deýi, aýzynan bir dybys shyǵyp ketýi múmkin emes pe — sonda Svetlovanyń joq ekendigine onyń zamatta kózi jetpeı me. Qalaı bolsa da, óz oıymyzsha, óz qıalymyzsha joramaldaıtynymyz nelikten? Shyndyǵynda eń názik romanısiń kózine de shalynbaıtyn qısapsyz kóp jaıttar qylt etýi múmkin ǵoı. "Iá, biraq Grıgorıı esiktiń ashyq qalǵanyn kórgen, olaı bolsa, aıyptalýshy úıge kirgen, demek, óltirgen de sol". Prısájnyı myrzalar, bul esik týraly... Baıqaısyzdar ma, esiktiń ashyq jatqanyn bir-aq adam kórgen, alaıda, onyń ózi de múshkil halde bolǵany sondaı... Biraq meıli, tipti esik ashyq qalsyn delik, meıli qylmysker moıyndamasyn, onyń jaǵdaıynda ábden túsinikti jan saýǵalaý seziminen ótirik aıtsyn delik, meıli ol úıge kirsin, bólmege barsyn — alaıda, onda ne tur, ishke kirse qalaı da bireýdi óltirýi kerek pe? Onyń óńmeńdep kirip baryp, bólmelerdi asyǵys aralap kórýi, ashýmen ákesin ıterip qalýy, tipti soǵyp jiberýi de múmkin, biraq ol Svetlovanyń bul úıde joǵyn sezgesin osyǵan máz bolyp, ákesine tımeı ketkenine qýanyp qasha jóneledi. Bálkim, ol ákesin jazataıym qylýdan qudaı saqtaǵanyna, júreginiń páktigine, ákesin mert qylmaǵanyna qýanǵandyǵynan, áli de bireýdi aıap, janashyrlyq bildire alatyn aq kóńildiliginen — naq osy sebepten bir mınýtten keıin dýaldan tómen túsip, ilkidegi arpalysta soqqyǵa jyǵylǵan Grıgorııge qaıta oralǵan shyǵar. Aıyptaýshy bizge qylmyskerdiń Mokroe selosyndaǵy múshkil halin bar ónerin salyp jan túrshiktire sýrettedi, al onda qaıta tutanǵan mahabbat ony jańa ómirge bastaǵan edi ǵoı, biraq ta onyń artynda ákesiniń qanǵa bókken ólip jatqan, demek, ar jaǵynda dar aǵashy da alys emes-ti, sol sebepti ol endi mahabbatqa berile almaıtyn halde edi. Biraq, aıyptaýshy qaıtkenmen de mahabbattyń bolǵanyn aıtpaı tura almady jáne de óziniń psıhologıasymen túsindirdi: "Ol mas bolatyn, qylmysker darǵa aparylady, ony áli uzaq kútý kerek, taǵysyn taǵylar". Alaıda, aıyptaýshy myrza, sizden taǵy bir ret qaıtalap suraıyn: siz ózi ózge bireýdi sýrettegennen saýsyz ba? Eger ol ákesiniń qanyna qolyn shyn boıaǵan bolsa, onda qylmysker dál sondaı sátte ǵashyǵymen oınap-kúlýdi oılap, keıin sottyń aldynda bultalaqtaıtyndaı sumdyq dóreki, sonshama ospadar bolǵany ma? Joq, joq degesin joq! Onyń shyn ǵashyqtyǵyna qyzdyń endi ǵana kózi jetedi, oǵan qol ustasyp keteıik deıdi, menimen baqytty bolasyń deıdi, — o, ant ete alamyn, eger ol ákesin óltirip kelip tursa, mahabbatqa berilgenshe ólgenim artyq shyǵar dep atylyp óler edi! O joq, tapanshalarynyń qaıda jatqanyn da umytpas edi! Men qylmyskerdi bilemin: aıyptaýshynyń ony qasarǵan, qanypezer dep ataǵany onyń minezine áste saı kelmeıdi. Ol ózin-ózi óltiretin edi, bul aıdan anyq; biraq muny istemegen sebebi — "ony sheshesiniń arýaǵy saqtaǵan", ákesiniń qanyna onyń júregi tıtteı de kinásyz-dy. Mokroe selosynda ol sol túni tek soqqyǵa jyǵylǵan Grıgorııdi ýaıymdap azap shekken bolatyn, sonyń túregelip, esin jıýyn, jaraqatynyń jeńildigin ǵana tilegen, ózin qatal jazadan saqtaı gór dep qana qudaıǵa shaǵynǵan. Oqıǵany nelikten osylaı túsindirmeske? Qylmysker ótirik aıtyp otyr deýge bizdiń qandaı daýsyz dálelimiz bar? Ákesiniń óligin tilge tıek etip: júgirip shyqqan sol emes pe edi, endeshe, shaldy ol óltirmegende kim óltiredi? — der bizge taǵy da.

Qaıtalap aıtamyn, aıyptaýdyń bar logıkasy mynaý ǵana: Shaldy ol óltirmegende, kim óltirýshi edi? Basqa kimdi aıyptaımyz? — deıdi. Bul qalaı, prısájnyı zasedatel myrzalar? Kúdiktenetindeı sózge bireýdiń shynynda da bolmaǵany ma? Sol túni ol úıde bolǵan kisiler men kelip-ketýshilerdiń bárin aıyptaýshynyń saýsaqpen qalaı sanaǵanyn estidik qoı. Bes adam eken. Úsheýine esh kúdik joq, men buǵan kelisemin: bular — ólgen kisiniń ózi, Grıgorıı degen malaı shal men onyń kempiri. Demek, qylmysker men Smerdákov qalady, sondyqtan da aıyptaýshy Smerdákovtan basqa eshkim bolmaǵasyn qylmysker bar kinány soǵan aýdaryp otyr, al eger altynshy bireý bolsa, tym qurysa sonyń elesi bolsa, onda ol Smerdákovty qoıa turyp, kinány sol altynshy bireýge aýdarar edi dep lepiredi. Biraq, prısájnyı zasedatel myrzalar, meniń buǵan múlde kerisinshe tujyrymǵa kelýime nege bolmaıdy? Qylmysker men Smerdákov ekeýi qalsa — onda men siz kinálaıtyn basqa eshkimdi taba almaǵasyn, meniń klıentimdi aıyptap tursyz dep nege aıta almaımyn? Ondaı kisiniń joq bolatyny, siz Smerdákovty kúdikti kisiler qatarynan kúni buryn ádeıi shyǵaryp tastaǵan bolatynsyz. Ras, shaldy óltirgen Smerdákov dep kórsetýshiler tek qylmyskerdiń ózi men onyń eki inisi jáne Svetlova ǵana. Biraq, shyndyǵynda, tek osylar ǵana ma eken, keıbir basqa jaǵdaılar da bar emes pe, qoǵamda keıbir másele, qaısybir kúdik-kúmán kómeskileý bolsa da sezile bastap, buldyrlaý bolsa da birdeńe estilgendeı bolyp, jámıǵat áldeneni kútkendeı alańdap otyrǵan joq pa. Aqyr sońynda faktilerdi jaı salystyryp kórýdiń ózi de muny dáleldemeı me: birinshiden, dál sol kúni Smerdákovtyń qoıanshyǵy ustap qalady, aıyptaýshynyń muny nelikten qyzǵyshtaı qorǵashtaıtyny túsiniksiz. Sonsoń dál sot bolatyn kúnniń qarsańynda Smerdákov kenet asylyp óledi. Budan keıin qylmyskerdiń teteles inisiniń búgingi jaýaby da kókten túskendeı boldy, aǵasynyń kinásyna osyǵan deıin senip kelgen ol endi sotqa bir býma aqshany kórsetip, shaldy óltirgen Smerdákov deıdi! O, Ivan Karamazovtyń syrqat ekendigine, onyń esi aýysýǵa aınalǵandyǵyna, onyń jaýaby shynynda da bar kinány ólgen kisige aýdaryp, aǵasyn qaıtse de arashalap qalýǵa jasalǵan sandyraq áreket bolýy múmkin ekendigine sotpen, prokýrormen birge men de tolyq senemin. Biraq, qalaı degenmen de Smerdákovtyń esimi ataldy ǵoı, taǵy da jumbaq sekildi birdeńe estilgendeı boldy emes pe. Prısájnyı myrzalar, bul arada birdeńe tolyq aıtylmaı, ishte búgilip qalǵan tárizdi. Bálkim, tolyq aıtylar áli. Áıtse de, muny ázirshe qoıa turalyq, ol áli alda ǵoı. Sot baǵana májilisti odan ary jalǵastyrýǵa uıǵardy, qazir sony kútip otyrǵan kezde, men, mysaly, aıyptaýshynyń Smerdákovqa bergen asa názik ári ǵajap sıpattamasy jóninde ózimniń keıbir pikirimdi ortaǵa salǵym keledi. Alaıda, onyń talantyna tańdanǵanmen, bergen sıpattamasynyń mánimen tolyq kelise almaımyn. Men Smerdákovta bolǵam, ony kórgem jáne onymen sóıleskem de, ol mende múlde basqa áser qaldyrǵan edi. Densaýlyǵy máz emes-ti, bul ras, biraq onyń, minezi men júregi — o joq, aıyptaýshynyń sıpattaǵanyndaı, sonshalyqty dármensiz kórinbegen. Men onyń ynjyqtyǵyn, ásirese aıyptaýshy bárimizdi tańyrqatyp baıandaǵan ynjyqtyǵyn áste baıqaı almaǵam. Ony aq kóńil deýge tipti de bolmas edi, kerisinshe, men onyń keremet kúdikshil ekenin, biraq muny onyń ańǵaldyǵy sezdirmeıtinin, onyń kóp nárseni paıymdaýǵa qabiletti ekenin baıqaǵanmyn. O! aıyptaýshynyń ony naqurys degeni tym ańǵaldyq bolǵan sekildi. Meniń odan alǵan áserim aıqyn: keterimde, tegi, keremet, yzaqor, tym baqkúndes, kekshil ári sumdyq kúnshil bolar dep oılaǵamyn. Jınaǵan keıbir maǵlumatym da bar: ol óziniń kimnen týǵanyn jaman jek kórgen, buǵan namystanǵan, "Sasyq qyzdan týǵanyn" esine alǵanda tisi shyqyrlap ketedi eken. Ony bala kezinen baǵyp-qaqqan Grıgorıı men onyń áıelin de syılamaǵan. Reseıdi qarǵap-silep, kúlki qylǵan. Fransıaǵa ketip, onda fransýz bolýdy armandapty. Ol úshin átteń aqsham bolmaı júrgeni dep kóbirek aıtyp júrse kerek. Menińshe, ol ózinen ózge eshkimdi unatpaǵan, al ózin-ózi dáripteýge kelgende tipti shekten shyǵyp ketedi eken. Bilimdiliktiń belgisi — ol jaqsy kıim, taza manıshka, jyltyraǵan etik dep sanaǵan. Fedor Pavlovıchtiń nekesiz týǵan balasymyn dep (buǵan da aıǵaqtar bar) sanaǵandyqtan, ol ózin shaldyń bel balalarymen salystyryp kórgesin qatty nazalanýy ábden múmkin ǵoı; barlyǵy solardiki, al buǵan túk te joq, barlyq quqyq pen mura solardiki, al buǵan qazan-oshaq basyndaǵy aspazdyq qana buıyrǵan. Maǵan ol aqshany paketke Fedor Pavlovıch ekeýmiz salǵanbyz dep ózi aıtqan-dy. Onyń mansabyna jaraıtyn osy qyrýar aqshanyń qandaı maqsatqa arnalǵanyn, árıne, unatpaǵan. Onyń ústine úsh myń som óńsheń shytyrlaǵan sary ala qaǵazdar kóziniń jaýyn alǵan edi (bul týraly men ádeıi suraǵamyn). O, kúnshil, namysqoı kisige bir ýys aqshany esh ýaqytta kórsetýge bolmaıdy, al ol bir qoldaǵy sonshama kóp aqshany alǵash ret kórgen-di. Bir býma sary ala qaǵazdar alǵash kórgendikten eshteńe etpese de, onyń qıalyna teris áser etýi múmkin ǵoı. Eren talantty aıyptaýshymyz bizge Smerdákov óltirdi dep aıyptaýǵa bolatyndyǵynyń barlyq pro-sy men eontra-syn óte sheber sýretteı kelip, áıtse de, ol ne úshin qasaqana talyp qalady dep qazbalap suraǵan edi. Iá, onyń qasaqana talyp qalmaýy da múmkin ǵoı, úırenshikti aýrýy ózinen-ózi ustap qalyp, sosyn taǵy da ózinen-ózi basylýy ǵajap emes, odan keıin oıanyp ketýi de múmkin. Aıtalyq, birjola aıyǵyp ketpese de, esi kirýi yqtımal, ádette talma aýrýlarǵa osylaı bolyp jatady. Aıyptaýshy Smerdákov ony qaı kezde óltirýi múmkin? — dep suraıdy. Menińshe, munyń jaýaby op-ońaı. Qasha jónelgen qylmysker dýalǵa yrǵı bergende onyń aıaǵynan jarmasqan malaı shal: "Ákesin óltirgen sumyraı!" — dep aıqaılaǵan kezde ol oıanyp ketip, tóseginen atyp turady (óıtkeni ol uıyqtap jatqan, aýrýy ustaǵan kisi birazdasyn árqashan shyrt uıqyǵa ketedi). Tastaı qarańǵy túndegi ashshy aıqaı dál osy kezde onsha qatty uıyqtap jatpaǵan Smerdákovty oıatyp jiberýi ǵajap emes: múmkin ol tipti bir saǵattan beri shala uıqyda jatqan shyǵar. Ol tóseginen turǵasyn áli eshteńeni ajyratyp, ańǵaryp úlgirmesten, aıqaı estilgenge ne bolyp qaldy eken dep dalaǵa shyǵady. Basy meń-zeń, zeıin-zerdesi áli qalǵyp tur, mine ol baq ishinde, sosyn jaryq terezege qaraı barady, sóıtip, onyń kelgenine qýanyp ketken qojaıynnan sumdyq habardy estıdi. Osy kezde onyń basyna bir oı sap ete qalady. Záre-qutsyz qojaıynnan bárin búge-shigesine deıin estip bilip alady. Sonymen, onyń eseńgiregen, dimkás mıynda bir jamandyq, biraq qyzǵylyqty da óte qısyndy oı týyndaıdy: shaldy óltirip úsh myńyn alý kerek te, sońynan bar kinány onyń óz balasyna aýdara salý qajet: sol óltirdi demegende, basqa kimnen kóredi, sony aıyptamaǵanda, basqa kimdi aıyptaıdy, onyń osynda kelgeni buǵan aıǵaq emes pe? Bir jaǵynan, jazasyzdyq týraly oı, ekinshi jaǵynan, aqshaǵa, ońaı oljaǵa qushtarlyq ony eliktirýi múmkin ǵoı. O, bir mınýt qana buryn ondaı sumdyq qylmysqa barý qaperine de kirmegen kisilerdiń mundaıda, eń bastysy, zamatta, oıda joqta tym elikkishtigi jıi kezdesedi! Sóıtip, Smerdákov qojaıynnyń bólmesine kirip, óziniń qaranıet oıyn iske asyrýy múmkin, al nemen, qalaı degenge kelsek, — baq ishinen alǵan kesek tas jetip jatyr. Biraq ne úshin, qandaı maqsatpen óltirmek? Úsh myń som she — mansabyna jetkizetin osy emes pe. O! Men ózime ózim qaıshy kelip turǵam joq: aqshanyń bar bolýy ábden múmkin. Qojaıynnyń aqshasy naq qaıda jatqanyn, ony qaı jerden alýdy, bálkim, jalǵyz Smerdákov qana bilgen shyǵar. "Al aqsha oralǵan qaǵaz, edendegi jyrtyq paket she?" Baǵana aıyptaýshy osy paket týraly aıta kelip, Karamazov sıaqty kánigi bolmaǵan ury ǵana ony edende tastap ketýi múmkin, al Smerdákov sıaqtylar artynda mundaı aıǵaq qaldyrmas bolar degen óte oryndy pikir bildirgende, — baǵana, prısájnyı myrzalar, ony tyńdap otyrǵanymda men ózime óte tanys birdeńeni ekinshi ret estigendeı bolǵan edim. Bilesizder me, naq osy pikirdi, Karamazovtyń paketti qaıtetini týraly osy joramaldy sonyń aldynda eki-aq kún buryn men Smerdákovtyń ózinen estigen edim, ol meni tipti tańǵaldyrǵan-dy: ol maǵan jorta ańqaýsyp, ádeıi aldan oraǵytyp, meni osyndaı pikirge ózi kelsin degendeı, maǵan osy oıdy eptep qana tyqpalaǵandaı, osy oıdy ádeıi ańǵartqandaı kóringen edi. Ol osy oıyn tergeýshige de sezdirmeıdi me eken? Muny asa talantty aıyptaýshyǵa neǵyp tańbady eken? Buǵan báz bireýleri ıa kempir, ıa malaı shaldyń áıeli me deýi de múmkin-aý. Smerdákovtyń túni boıy yńyrsyp shyqqanyn kempir estip jatty emes pe. Estigeni ras, biraq bul tym solqyldaq dálel. Men aýladaǵy ıttiń sháýilinen túni boıy kóz ile almadym dep shaǵynǵan bir áıeldi tanıtyn edim. Alaıda, ol kúshik túnde eki-úsh ret qana shańq etse kerek. Bul túsinikti de; shyrt uıqydaǵy adam kenet yńyrsyǵan daýysty estigesin oıanyp ketedi de, uıqysynyń buzylǵanyna renjigenmen, lezde qaıta qor ete túsedi. Eki saǵattan keıin ol álgi yńyrsyǵan daýystan taǵy oıanyp, taǵy da qaıta uıyqtap ketedi, taǵy eki saǵattan keıin bul taǵy qaıtalanady, sóıtip túnde úsh márte osylaı bolady. Tańerteń tóseginen turǵasyn ol bireý túni boıy yńyrsyp uıyqtatpapty dep renjıdi. Áıtse de, oǵan qalaı da osylaı kórinýge tıis; ol aralyqtaǵy eki saǵat boıy uıyqtap jatqan-dy, demek, tek oıanyp ketken sáti ǵana esinde qalǵan, ony túni boıy bireý oıata bergen sekildi kóringeni osydan. Olaı bolsa, Smerdákov ólerinde jazǵan hatynda muny nege moıyndamaǵan, munyń sebebi ne deıdi aıyptaýshy. "Birine ar-ujdany jetken de, ekinshisine jetpegen". Biraq ǵapý etińizder: ar-ujdan — bul táýbeshilik qoı, biraq onyń táýbege kele almaýy da múmkin emes pe, onda tek toryǵýshylyq qana bolǵan. Toryǵý men táýbeshilik — bul ekeýi eki túrli nárse. Toryqqanda kisi kekshil, kesir bolýy múmkin, endeshe ózine qol salýǵa bekingen Smerdákov bul sátte ómir boıǵy baqkúndesterin ıt etinen jaman jek kórýi de ǵajap emes. Prısájnyı zasedatel myrzalar, sottyń qatesinen saqtanyńyzdar! Meniń osy aıtqandarym men túsindirmelerimniń qaı jeri shyndyqqa janaspaıdy? Osy baıandaýymnan qate taýyp kórińizdershi, bulaı bolýy múmkin emes, sandyraq deńizdershi? Eger solaı bolý múmkindiginiń, osy joramalymnyń shyndyqqa janaspaıtyndyǵynyń tipti bolmashy ushyǵyn sezseńizder — úkimnen tartynyńyzdar. Al bul arada tek ushyǵy ǵana ma eken? Dúnıedegi qasıetti nárseniń bárimen ant eteıin, bul ólim týraly sizderge osy baıandaǵan paıymdaýyma óz basym kámil senemin. Eń bastysy, aıyptaýshy qylmyskerge úıip-tókken aıǵaqtardyń ishinen az da bolsa naqpa-naq, daýsyz birde-bir aıǵaqtyń joqtyǵy, bul beıbaqtyń tek aıǵaqtardyń jıyntyǵynan ǵana quryp bara jatqandyǵy týraly oı meni bárinen de kóbirek abyrjytyp, yzamdy keltiredi. Iá, aıǵaqtardyń jıyntyǵy sumdyq nárse, onyń saýsaǵynan sorǵalaǵan qan bar, jeıdesine juqqan qan bar, basy jarylǵan shaldyń qarańǵy túnde "Ákesin óltirgen sumyraı!" dep aıqaı salyp sulap túskeni bar, sonan sońǵy gýlegen alypqashty ósekter, kýálikter, ısharalar men aıqaı-shý bar — o, munyń bári, árıne, áser etedi, adamnyń senim-uǵymyna áser etpeı qoımaıdy, biraq, prısájnyı myrzalar, ol tap sizderdiń senim-uǵymdaryńyzdy ózgerte ala qoıar ma eken? Sizderge qandaı zor bılik, ádil kesik aıtý bıligi berilgenin eske túsirińizdershi. Alaıda bılik neǵurlym kúsheıgen saıyn, onyń qoldanylýy da soǵurlym qıamet! Men osy aıtqanymnan záredeı de qaıtpaımyn, biraq meıli, solaı-aq bolsyn, meniń sorly klıentim qolyn óz ákesiniń qanyna boıady degen aıyppen bir mınýtke men de keliseıin. Bul tek joramal ǵana, qaıtalaımyn, men onyń kinásyzdyǵyna eshbir kúdiktenbeımin, biraq meıli, meniń qylmyskerim ákesin óltirgeni úshin aıypty dep joramaldap kóreıin, alaıda, eger meniń tipti osyǵan aýzym barǵan kúnde de, maǵan qulaq salyńyzdarshy. Sizderge taǵy birdeńeni aıtý qajettigin júregimmen sezemin, óıtkeni sizderdiń júrekteriń men aqyl-parasattaryńdaǵy ishteı arpalysty men kórip turmyn... Prısájnyı zasedatel myrzalar, sizderdiń júrekterińiz ben aqyl-parasattaryńyzdy aýyzǵa alǵanyma keshirińizder. Biraq meniń shynshyl bolǵym keledi, aqıqattan aqyryna deıin taıǵym kelmeıdi. Bárimiz de aqıqatqa júgineıikshi!.."

Osy kezde qatty qol shapalaqtalyp, qorǵaýshynyń sózi bólinip ketti. Sońǵy sózderin aıtqanda qorǵaýshynyń tebirenip ketkeni sonshalyq, onyń shynynda da aıtatyn taǵy birdeńesi baryn jáne onyń ózi óte mańyzdy nárse ekenin bári de sezgen edi. Biraq qol shapalaqtalǵanyn unatpaǵan sot tóraǵasy, eger "mundaı jaǵdaı" taǵy da qaıtalansa, onda sot zalynan shyǵaramyn dep qorqytyp qoıdy. Barlyǵy tym-tyrys bola qaldy, sodan keıin Fetúkovıch osyǵan deıingisinen múlde basqa, bir túrli ózgeshe, shyn peıildi lebizben sóılep ketti.

XIII

ÁZÁZİL OIDYŃ USTASY

"Prısájnyı zasedatel myrzalar, meniń klıentimniń túbine jetkeli turǵan tek aıǵaqtardyń jıyntyǵy emes, — dedi ol, — joq, ony qurtatyn, shyndyǵynda, bir ǵana fakti: ol — qart ákeniń óligi! Jaı kisi óltirý bolǵanda jáne mardymsyz, dálelsiz, ánsheıin qaýeset derlik faktilerdi jınaqtap almaı, árqaısysyn jeke-jeke alyp qaraǵanda, — sizder bul aıyptaýdy joqqa shyǵaratyn edińizder; onyń qudaı súıer qylyǵy joq ekeni ras, alaıda kúni buryn teris pikirde bolýdyń saldarynan adam taǵdyryna bulaı qaraýǵa bolmas dep tym quryǵanda kúmándanatyn edińizder! Biraq bul arada jaı ólim emes, ákeniń ólimi ǵoı! Osy jaǵdaıdyń basymdylyǵy sonshalyq, aıyptaıtyn faktilerdiń tipti múlde mardymsyzdyǵy men múlde dálelsizdigi ári-beriden soń onshama mardymsyz, onshama dálelsiz emes sekildi kórine bastaıdy, barynsha ádil qaraýǵa tyrysqanda da osylaı bolmaq. Sonda mundaı qylmyskerdi qalaı aqtaý kerek? Ol kisi óltiredi eken, sodan keıin esh jazasyz ketýi qajet pe — árkim-aq ishteı lajsyzdan, ishki túısigimen mine osylaı oılaıdy. Iá, óz ákeńniń qanyn tógýden asqan sumdyq joq bu dúnıede, — óıtkeni ol qan saǵan ómir bergen, seni súıgen, sen úshin janyn pıda qylýǵa ázir bolǵan, seni jórgegińnen kóziniń qarashyǵyndaı kórgen, ómir boıy seniń baqytyń úshin qasiret shekken, tek seniń qýanyshyń men seniń jetistigińdi kóńiline medeý tutqan adamnyń qany! O, mundaı ákeni óltirý — bul múmkin emes, tipti aqylǵa syımaıtyn is! Prısájnyı myrzalar, áke, shyn maǵynasyndaǵy áke degen ne, neǵylǵan qudiretti sóz bul, osy bir ataýda qandaı ǵalamat uly ıdeıa bar? Biz jańa shyn áke degenniń ne ekenin, onyń qandaı bolýǵa tıistiligin ishinara ǵana aıtyp óttik. Bárimizdiń nazarymyzdy tartyp, janymyzdy kúızeltken bul istegi áke, marqum Fedor Pavlovıch Karamazov, bizdiń júregimizdegi áke týraly uǵymmen eshbir úılespeıdi. Bul bir sor ǵoı. Iá, shynynda da, keıbir áke sondaı sordan aınymaıdy. Osy sordy úńile qarastyraıyqshy — aldaǵy kesiktiń óte mańyzdylyǵy sebepti, prısájnyı myrzalar, eshteńeden de qaımyqpaý kerek. Biz endi tipti onsha qorqaqtamaýǵa tıistimiz, bylaısha aıtqanda, asa talantty aıyptaýshynyń sózin qaıtalasaq, balalarsha nemese qorqaq áıeldershe keıbir ıdeıalardan at tonymyzdy ala qashqanymyz jón bolmaıdy. Áıtse de, meniń qadirmendi qarsylasym (men lám dep aýyz ashqanǵa deıin de ol meniń qarsylasym bolǵan) óziniń shabytty sózinde: "Joq, men qylmyskerdi eshkimge qorǵatpaımyn, men ony Peterbordan kelgen qorǵaýshyǵa berip qoımaımyn, — aıyptaýshy da ózim, qorǵaýshy da ózim!" — dep birneshe márte qaıtalady. Alaıda, aıyptaýshy jetimek sábı kezinde óziniń mańdaıynan sıpap erkeletken jalǵyz-aq kisiniń qolynan alǵan ne bary bir qadaq jańǵaqqa qalaı máz bolǵanyn jıyrma úsh jyl boıy umytpaǵan zulym qylmyskerdiń, mine osyndaı kisiniń, marhabatty dáriger Gersenshtýbe aıtqandaı, ákesiniń "aýlasynda jalań aıaq, jalǵyz túımeli dambalda" qalaı dirdektep júrgenin de osy jıyrma úsh jyl boıy umyta almaıtynyn aıtýdy umytyp ketse, onyń bul qaıtalaýynan ne barqadar. O, prısájnyı myrzalar, osy "sorǵa" jaqynnan úńilmeı-aq qoısaq deımin, jurttyń bári biletin nárseni taǵy da qaıtalap qaıtemiz! Ákesiniń úıine qaıtyp kelgende meniń klıentimdi qalaı qarsy aldy? Ony meırimsiz, ózimshil, jaýyz ǵyp kórsetýdiń qajeti ne? Ol ozbyr, ol dóreki, ol elirme, biz ony osy minezi úshin de sottamaqpyz, sonda onyń taǵdyryna kim kinály, izgilikke beıim, júregi jyly, sezimtal bola tura, onyń osyndaı teris tárbıe alǵanyna kinály bireý bar ma? Bireý-mireý oǵan zerdeli bol dep pe, onyń ilim-bilimnen habary bar ma, sábı kezinde ony tym qurysa mańdaıynan sıpaǵan bireý bolyp pa? Meniń klıentim bir táńiriniń sharapatymen ǵana, ıakı taǵy ańsha ósken. Jyraqta ótkizgen uzaq jyldardan keıin ol, bálkim, ákesin kórýdi ańsaǵan shyǵar, ol, bálkim, sonyń aldynda balalyq shaǵyn kóz aldyna elestetip, sábı kezinde túsine kirgen jerkenishti elesterdi sanasynan alastaýǵa myń márte áreket jasap, ákesin keshirip, ony qushaqtaýdy kúlli jan dúnıesimen ańsaǵan shyǵar. Sonsoń ne boldy? Daýly aqshaǵa bola ony aıar kúlkimen, kúdikpen, ilikpen qarsy alady; ákesiniń kúnde "konák simirip otyrǵanda" aıtatyn myljyńy men arzan dárisinen onyń júregi aınıdy, sodan keıin, aqyr-sońynda, ol ákesiniń oǵan bermeı júrgen aqshaǵa óz balasynyń ashynasyn azǵyrmaqshy bolǵanyn da kóredi, — o prısájnyı myrzalar, bul sumdyq qoı, qatygezdik qoı! Sóıte tura shalyń jurttyń bárine balam meni syılamaıdy, meırimsiz dep shaǵynady, barǵan jerinde ony qaralap otyrady, kesirin tıgizip júredi, jala jabady, ony abaqtyǵa otyrǵyzý úshin boryshqorlyq qolhattaryn qolyna túsirip alady! Prısájnyı myrzalar, mundaı jandar meniń klıentim sekildi syrt qaraǵanda qatygez, elirme, ozbyr kórinetin adamdar shyndyǵynda kóbinese óte názik jandy keledi, tek muny sezdirmeıdi. Meniń bul ıdeıama kúlmeńizder, áste kúlmeńizder! Talantty aıyptaýshymyz baǵana meniń klıentimdi ol Shıllerdi jaratady, "sulý da asqaq" nárseni unatady dep jaman mazaqtady. Onyń, ıakı aıyptaýshynyń ornynda bolsam, men buǵan kúlmes edim! Iá, ondaı júrekter — o, óte sırek jáne tym ádiletsiz uǵylatyn osy bir júrekterdi qorǵaýyma máýlet berińizdershi, — ondaı júrekter kóp rette náziktikti, sulýlyqty, ádilettikti ańsaıdy jáne ózine, óziniń elirmeligine, óziniń qatygezdigine qaraı qasaqana osyny ańsaıdy, — oılanbastan, shyn ańsaıdy. Olar bylaı qaraǵanda qumarlanǵysh, qatygez kórinse de, mysaly, áıeldi súıse — kúıip-janyp azap shegip súıedi de, rýhanı, asqaq mahabbatty ańsaıdy. Maǵan taǵy da kúlmeńizder: ondaı kisilerde kóbinese mine osylaı bolyp jatady. Olar tek osy qumarlanǵyshtyǵyn, keıde tipti tym dóreki qumarlanǵyshtyǵyn jasyra almaıdy, — jurtty ǵajaptandyratyn mine osy, jurt mine osyny ǵana kóredi, al adamnyń jan dúnıesine úńilmeıdi. Olardyń qumary tez toıattaıdy, áıtse de, osy bir dóreki de qatygez sekildi jigit meıirimi tógilgen, sulý áıelmen jaqyndasqanda qaıta túlep jańarýdyń, túzelýdiń, burynǵysynan jaqsy, mártebeli de adal bolýdyń — baǵana kúlki etse de aıtaıyn — "asqaq ta sulý" kórinýdiń jolyn izdese kerek! Al klıentimniń Verhovseva hanymǵa ǵashyqtyǵyn sóz etkim kelmeıdi dep baǵana aıtqanmyn. Degenmen, birer sóz aıtýǵa bolatyn shyǵar deımin: biz baǵana osynda kýániń jaýabyn estýdiń ornyna, yzaqor, kekshil áıeldiń zirkilin ǵana estidik, opasyzsyń dep ózge bireý kinálasa bir sári, al onyń búıtpeýi kerek edi, óıtkeni opasyzdyq jasaǵan onyń ózi! Eger oılanatyndaı azǵana ýaqyty bolsa, ol mundaı kýálik bermes edi! Joq, oǵan senbeńizder, meniń klıentim, ol aıtqandaı, "jaýyz" emes! Marhabatty paıǵambarymyz ózin kreske kereıin dep jatqanda: "Eger qoıshy qaıyrymdy bolsa, onda ol aldyndaǵy qoıy úshin janyn qıýǵa baqul bolady, sonda birde-bir qoı ólmeıdi..." — degen eken. Biz de adam qurban etip almaıtyn bolaıyqshy! Men jańa: átse degenimiz ne? dep saýal qoıyp: bul qudiretti sóz, asa qasıetti ataq, — dep jaýap berdim. Biraq, prısájnyı myrzalar, ár sózdi oryndy paıdalaný kerek qoı, sondyqtan men bir nárse ózine laıyq sózben, menshikti ataýymen ataǵym keledi: ólgen shal — Karamazov sıaqty ákeni áke dep qalaı atarsyń, ol buǵan laıyq emes. Ákege degen súıispenshilik, eger onyń tarapynan aqtalmasa, mán-maǵynadan jurdaı bos qıal bolmaq. Joqtan mahabbat týmaıdy, joqtan tek qudaı ǵana týǵyza alady. Paıǵambarymyz: "Áke bolsańdar, balalaryńdy renjitpeńder" — dep jazǵan ǵoı júregindegi mahabbat qyzýymen. Men bul naqyldy óz klıentim úshin ǵana emes, barlyq ákeler úshin eske salyp turmyn. Ákelerge dáris aıtatyndaı bılikti maǵan kim berdi deısizder ǵoı? Eshkim de bergen joq. Biraq adam ári azamat bolǵan soń, vivos vico1 degim keledi. Bu jalǵanda bizge azǵana ǵumyr bergen, biraq jamanshylyǵymyz jetip jatyr, ǵaıbatymyz da kóp. Sondyqtan basymyz qosylǵan sátti bir-birimizge jaqsy lebiz bildirý úshin paıdalanǵanymyz lázim. Men de sóıtpekpin: men qazir óz sátimdi paıdalanyp turmyn: myna minberdi bizge qudirettiń kúshimen bekerge bermegen — bul minberden bizdi kúlli jalpaq Reseı tyńdaıdy. Men osynda otyrǵan ákelerge ǵana emes, barlyq ákelerge: "Áke bolsańdar, balalaryńdy renjitpeńder!" — dep jar salamyn. Iá, Hrıstostyń ósıetin áýeli ózimiz oryndaıyqshy, sodan keıin balalarymyzdan talap etý eshqaıda qashpas. Áıtpese biz balalarymyzdyń ákeleri emes, dushpandary bolamyz, al olar bizdiń balalarymyz emes, dushpandarymyz bolady, olardy biz ózimizge-ózimiz dushpan qylǵan bolyp shyǵamyz. "Asyp-tasyma, aldyńnan kelýi múmkin" — bul meniń sózim emes, İnjildiń sózi, ol: jábirleýshińniń saǵan istegenin sen oǵan isteme deıdi. Eger balalarymyz bizden kórgenin istese, olardyń kinásy ne? Jýyrda Fınlándıada bir úı kútýshi qyzǵa jasyryn bala taýypty dep kúdiktenedi. Ańdyp júrip shatyrdyń astynan, buryshtaǵy kirpishterdiń artyna tyǵylǵan, eshkim bilmeıtin sandyǵyn taýyp alady, ashyp qaraǵanda ishinen qyzyl shaqa sábıdiń óligi shyǵady. Sandyqtyń túbinen ol qyzdyń odan buryn týǵan taǵy eki balasynyń qańqasy tabylady, sonsoń muny ol tolyq moıyndaıdy. Prısájnyı myrzalar, mundaı áıeldi ana deýge bola ma? Iá, sábılerdiń onyń ishinen shyqqany ras, biraq ol sol beısharalardyń anasy ma? Ol jóninde ana degen qasıetti ataýdy aıtýǵa qaısymyzdyń aýzymyz barady? Prısájnyı myrzalar, batyl bolaıyq, tipti ójet bolaıyq, qazir biz tipti naq osyndaı bolýǵa jáne qaısybir sózder men ıdeıalardan "temir" men "qubyjyqtan" záresi ushatyn máskeýlik kópes qatyndarsha úrikpeýge mindettimiz. Joq, kerisinshe, sońǵy jyldardaǵy ósip-órkendeý bizge de qatysty ekenin dáleldep: balany týdyrǵan áke — áke emes, ony 30týdyrǵan jáne ákelik paryzyn ótegen áke ǵana áke dep týrasyn aıtýymyz kerek. O, árıne, "áke" degen sózdiń, ákem jaýyz bolsa da meıli, alaıda, ol meni týdyrǵandyqtan, qalaı degenmen, meniń ákem dep sanalýyn talap etetin basqa máni, basqa túsindirmesi de bar. Áıtse de, bul endi, bylaısha aıtqanda, mıstıkalyq máni, ony túsinýge meniń mıym jetpeıdi, ózim uqpaıtyn, biraq din sený kerek degesin senetin kóptegen basqa nárseler sıaqty, men buǵan jaı ǵana senemin, nemese, durysyraq aıtqanda, sený kerek degesin ǵana senemin. Eger bul osylaı bolsa, onda ol ómir shyndyǵynan tysqary qala-aq bersin Al shynaıy ómirde — onyń óz quqyqtary bary, oǵan qosa uly mindet júkteıtini óz aldyna — bul salada, eger biz marhabatty, aqyr-sońynda hrıstıan bolǵymyz kelse, aqyl-parasat pen tájirıbede ózin-ózi aqtaǵan, tereń tolǵanysta pisýi jetken senimdi ǵana qabyldaýǵa tıistimiz jáne mindettimiz, qysqasy, adamǵa zıan keltirmeý úshin, ony azapqa salyp, mert qyp almaý úshin barlyǵyn da aqylmen isteýimiz kerek, uıqyly-oıaý, sandyraqtap júrip, zerdesiz istesek tek zıan kóremiz. Mine, sonda bul shyn hrıstıandyq is bolady, tek mıstıkalyq is qana emes, sonymen birge naǵyz parasatty, shyn janashyrlyq is bolady".

Osy kezde zaldyń kóp jerinen qatty qol shapalaqtala bastap edi, biraq Fetúkovıch tipti qolyn sermep, sózimdi bólmeńdershi, aıtyp bitireıinshi dep jalynǵandaı boldy. Barlyǵy tyna qaldy. Sheshen sózin odan ary jalǵastyryp ketti.

"Prısájnyı myrzalar, bizdiń balalarymyz, aıtalyq, eseıip qalǵan, aıtalyq, birdeńeni paıymdaı bastaǵan balań jigitterimiz osyndaı saýalǵa tap bolmas dep oılaısyzdar ma? Joq, tap bolǵanda qandaı, sol sebepti olardan qoldan kelmeıtin nárseni talap etip qaıtemiz! Jaman ákeniń sıqy, ásirese basqa ákelermen, basqa balalardyń jaqsy ákelerimen salystyrǵandaǵy sıqy balań jigitke osy bir qıamet-qaıym saýaldy lajsyzdan qoıǵyzady. Bul saýalǵa: "Seni dúnıege keltirgen ákeń, sen onyń qanynan jaralǵansyń, sondyqtan sen ony súıýge tıistisiń", — dep jaýap bere salady. Sonsoń ol oılana bastaıdy: "Men dúnıege keler sátte ol meni súıe qoıdy ma eken, — dep oıǵa batady barǵan saıyn tańyrqaǵan ol, — men oǵan meni týdyra ǵoı dep jalynyppyn ba, sharaptyń býyna balqyǵan ol, tap sol mınýtte, qumarlyǵy toıattaǵan sátte meni de, tipti meniń jynysymdy da bilmegen shyǵar, maǵan tıgizgen bar sharapaty — qanymen birge ishkilikke qumarlyǵyn da syılaǵany ma... Men ony ne úshin súıýim kerek, meni týdyryp, sosyn ómir boıy jek kergeni úshin ǵana súıýim kerek pe? "O, bul saýaldar sizderge, bálkim, dórekilik, qatygezdik sekildi kóriner, biraq aqyly tolyspaǵan jastan qoldan kelmesti nesine talap etemiz: "Tabıǵatty esikten qýsań, ol terezeden kiredi", — eń bastysy, álgi "temir" men "qubyjyqtan" úrikpeıik, bul saýaldy mıstıkalyq uǵymnyń talaby boıynsha sheshpeı, aqyl-parasat pen marhabattylyq turǵysynan shesheıik. Sonda ony qalaı sheshý kerek? Mine bylaı: balasy ákesiniń aldynda turyp, odan: "Áke, men seni ne úshin súıýim kerek, maǵan osyny aıtshy? Áke, seni ne úshin súıýge tıisti ekenimdi dáleldeshi?" — dep baıyptap surasyn — eger ákesi bul saýalǵa jaýap berip, dáleldeı alsa — onda bul, mıstıkalyq soqyr senimge súıenbeı, parasatqa, ustamdylyqqa jáne shyn adamgershilikke súıenetin jaqsy otbasy bolǵany. Kerisinshe, eger ákesi dáleldeı almasa, — ol otbasy quryp bitken deı ber: ol onyń ákesi emes, balasy ákesin bóten kisi, tipti dushpany dep sanaýǵa erikti jáne quqyqty bolady. Prısájnyı myrzalar, bizdiń minberimiz aqıqat pen kemel uǵymdardyń mektebi bolýǵa tıis.

Osy kezde sheshenniń sózin qatty dý qol shapalaqtaý úzip ketti. Árıne búkil zal emes, biraq teń jartysy ekeni anyq. Bular ákeler men shesheler bolatyn Áıelder otyrǵan joǵarǵy jaqtan baqyrǵan, ý-shý daýys estildi. Bireýler qol oramalymen bulǵaıdy. Sot tóraǵasy kishkentaı qońyraýyn qatty shyldyrlata bastady. Ol zaldaǵylardyń qylyǵyna keıip qaldy bilem, áıtse de, ilkide qorqytqanyndaı, zaldan "shyǵaryp jiberýge, batyly barǵan joq: sheshenge qol shapalaqtap, oramalymen bulǵaǵandardyń ishinde art jaqtaǵy erekshe oryndarda jaıǵasqan ulyqtar, fragynyń omyraýynda juldyzy jarqyraǵan jaqsy-jaısańdar da bar-dy, sol sebepti aıqaı-shý basylǵan soń, sot tóraǵasy burynǵysynsha zaldan "shyǵaryp jiberemin" dep jaı ese bildirýmen ǵana shekteldi, al mereıi ústem bolyp, shabyttanyp qalǵan Fetúkovıch sózin odan ary jalǵastyrdy.

"Prısájnyı zasedatel myrzalar, búgin osynda kóp sóz bolǵan, balasy dýaldan ishke sekirip túsip, ákesiniń úıine kirgennen keıin, aqyrynda, ony týdyrǵan dushpany ári jábirleýshisimen betpe-bet kelgen sumdyq tún esterińizde me. Tap sol mınýtte ol kókeıin aqsha tesip barmaǵanyn men taǵy da qaıtalap aıtamyn: ony tonaýshy dep aıyptaý baryp turǵan josyqsyzdyq, muny men buryn da aıtqanmyn. O, joq, ol úıge ákesin óltirmekshi bolyp kirmegen, eger ondaı zulymdyq oıyna kelse, onda kúni buryn qarýyn saılap almas pa edi, mys kelsapty ol, nege óıtkenin ózi de bilmeı, jaı ala salǵan-dy. Sonsoń, meıli ol ákesine esikti aldap ashqyzsyn, meıli úıge kirsin — mundaı laqapqa men bir mınýt te ılanbaıtynymdy aıtqanmyn, áıtse de jaraıdy, bir mınýtke solaı bolǵan dep-aq joramaldaıyq! Prısájnyı myrzalar, sizderge jaryq dúnıedegi qasıetti nárseniń bárimen ant etemin, eger úıdegi kisi onyń ákesi bolmaı, tipti bóten bireý bolsa da, ol bólmelerdi tez qarap shyǵyp, izdegen adamnyń joq ekenine kózi jetken soń, baqtalasymen ustaspaı shyǵyp keter edi, qıratqanda — soǵyp qalar, ıterip jiberer, biraq ne bary osy ǵana, óıtkeni basqaǵa onyń murshasy joq, izdegen kisisin tez taýyp alýy kerek. Biraq onyń aldynda ákesi — áke emes, ákesymaq bolyp, ony qarshadaıynan jek kórgen qas dushpany, jábirleýshisi endi kelip — jeksuryn baqtalasy bop turǵan! Ákesin kórgende ony zamatta yza kernep, týda boıyn óshpendilik bılep ketedi, oılanýǵa murshasy kelmeı qalady" — barlyǵy bir-aq mınýtte bolady! Bul essiz eserlik pen esýastyqtyń qysqan sáti edi, alaıda, bul sonymen qabat tabıǵattaǵy barlyq nárse sıaqty, óziniń máńgilik zańdary úshin tynymsyz, sanasyz jazalaıtyn tabıǵattyń da doldanǵan sáti bolatyn. Biraq qylmysker shyndyǵynda ákesin óltirmegen — men mine, osylaı dep oılaımyn, tipti osylaı dep jar salýǵa barmyn — joq, ol zyǵyrdany qaınaǵasyn kelsapty jaı sermep qalǵany bolmasa, ony áste óltirgisi kelmegen, tipti jazataıym etýi múmkindigin de sezbegen. Eger sol qyrsyq kelsap bolmasa, ol ákesin jaı sabap ketýi múmkin, biraq óltirmes edi. Ol úıden júgirip shyqqanda artynda sulap jatqan shaldyń óli-tirisin de bilmes edi. Mundaı kisi óltirý kisi óltirý emes-ti. Mundaı kisi óltirý ákeni óltirýmen birdeı emes-ti. Joq, ondaı ákeni óltirý — óz ákesin óltirý bolyp sanalmaıdy. Muny tek eski soqyr senim boıynsha ǵana ákeni óltirýge jatqyzýǵa bolady! Biraq, áı qaıdam, shyndyǵynda ony ákesin óltirdi deýge bolar ma eken — júregimdi tebirentken osy oıymdy sizderge taǵy aıtqym keledi! Prısájnyı myrzalar, mine biz ony sottaımyz, biraq osydan keıin onyń ózine-ózi ne deıtinin bilesizder me: "Olar meniń taǵdyrym úshin, tárbıem úshin, bilim alýym úshin, ónegeli bolyp ósýim úshin, adam bolýym úshin shybyq basyn da syndyrǵan joq. Olar maǵan tamaq ta, sýsyn da bergen emes, abaqtyda zaryǵyp jatqanymda kelip hal-jaıymdy da bilgen joq, endi mine katorgaǵa aıdatpaqshy. Meniń esebim túgel, endi olarǵa eshqandaı bereshegim joq, tipti aqıretke deıin tiri pendege boryshty emespin. Olar qaırymsyz bolsa, men de tas júrek bolamyn. Olar qatygez bolsa, men de qatygez bolamyn" — mine ol osylaı deıdi, prısájnyı myrzalar! Men ant etemin, eger sizder ony aıyptasańyzdar, onda oǵan onyń ar-ujdanyna tek jeńildik jasaısyzdar, onda ol tógilgen qanǵa ókinip qınalmaıdy, qaıta ony qarǵap-sileıdi de qoıady. Ol ol ma, sizder ony túzelip adam sanatyna qosylý múmkindiginen aıyrasyzdar, sóıtip ol qalǵan ómirin qanypezer, qatal, kórsoqyr bolyp ótkizedi. Biraq sizder ony bul dúnıedegi eń sumdyq, eń qatal, eń aıaýsyz jazamen, biraq onyń jan dúnıesin máńgige saqtap qalyp, qaıta jańartatyndaı ǵyp jazalaǵylaryń kele me? Eger buǵan kelisseńizder, onda ózderińniń raqymshylyq nıetterińmen mysyn qurtyńdarshy! Onyń jany qalaı titirep, qalaı túrshikkenin sizder sonda kórip, sonda estısizder: "Maǵan mundaı mınýtti bastan keshýge, osynshama súıispenshilikke bólenýge shynymen-aq jazǵany ma, mundaı raqymshylyqqa men ózi laıyq pa ekem" — ol mine osylaı deıdi! O, men bilemin, prısájnyı myrzalar, bul jigittiń ozbyr bolsa da meırimdi júregin men bilemin. Bul júrek sizderdiń erlik sheshimderińe taǵzym etedi, bul júrek adamǵa súıispenshiliktiń qasıetti sátin ańsaıdy, bul júrek qaıta janyp, ólmesteı bolyp qaıta tirile alady. Óresi tarlyǵynan kúlli álemdi jazǵyratyn jandar kezdesedi. Biraq sizder onyń mysyn qurtý úshin qaırymdylyq kórsetińdershi, oǵan súıispenshilikpen qarańdarshy, sonda ol óziniń kinásyn qarǵap-silep kúıinedi, óıtkeni onyń jan-dúnıesinde izgilik uryǵy áli jetkilikti. Onyń jany jadyrap, táńiriniń raqymdylyǵy men adamdardyń qandaı ǵajap, qandaı ádil ekenin sezedi. Sonda kinásyna opynýy men óteıtin qısapsyz boryshy onyń janyn túrshiktirip, ony ezip tastaıdy. Sonda ol: "Meniń esebim túgel", — dep kekireımeıdi, qaıta: "Men barlyq adamdardyń aldynda kinálymyn, barlyq adamdardyń ishindegi eń jamany men ekenmin", — dep kúıinedi. Kózinen ókinish jasy shyǵyp, ózegin órtegen qasiretke tebirengen ol: "Adamdar meni sý túbine jibergisi kelmedi, meni qutqardy, demek, olar menen qılym artyq eken! — deıdi tebirenip. O, sizderge muny isteý, osy qaıyrymdylyqty kórsetý tipti op-ońaı, al shyndyqqa tıtteı janaspaıtyn aıǵaq joqta sizderge: "Iá, aıypty", — dep aıtý óte qıyn. Kinásiz bir adamdy jazalaǵannan da, kinály on adamdy qoıa bergen artyq — bizdiń dańqty tarıhymyzda ótken ǵasyrdan shyqqan osy bir asqaq úndi estısizder me? Sizderge orys soty tek jazalaý ǵana emes, sonymen birge qurdymǵa ketkeli turǵan adamdy qutqaryp qalý ekenin eskertetin adam men emes! Meıli basqa halyqtarda — zańnyń árpi men jazaǵa jarmasa bersin, al bizde — onyń rýhy men máni, súringendi súıemeldep qaıtadan sanatqa qosý qymbat. Al eger bul osylaı bolsa, onda Reseı — alǵa qaryshtaı bersin, o, onda basqa halyqtar tyjyrynyp jalt burylatyn quıyndatqan úsh at jekkenmen bizdi qorqytpaı-aq qoısyn! Túpki maqsatqa saltanatpen, sabyrmen jetetin — quıyndatqan úsh at jekken emes, orystyń asqaq kúımesi. Meniń klıentimniń taǵdyry, bizdiń orys shyndyǵynyń taǵdyry sizderdiń qoldaryńyzda. Bul shyndyqty saqtap qalatyn da, ony qorǵap qalatyn da sizder, bul shyndyqtan aınymaıtyn ádil adamdardyń baryn, onyń adal qolda ekenin dáleldeıtin de sizder!"

XIV

MUJYQTAR DA NAMYSQA TYRYSQAN EKEN

Fetúkovıch sózin osylaı aıaqtaǵanda tyńdaýshylardyń súısingen seziminiń tegeýrinin tejeý qıynǵa soqqan edi. Endi ony tizgindeý múmkin bolmaı qalǵan-dy: áıelder syńsyp jatyr, kóptegen erkekter de jylady, tipti eki ulyq ta kózine jas aldy. Sot tóraǵasynyń buǵan kónbeske lajy qalmady ǵoı deımin, ol tipti qońyraýyn shyldyratýǵa da asyqpady. "Jurttyń mundaı keremet yqylasyn basýǵa tyrysý — bul qasıetti nárseni qorlaǵandyq bolar edi" — dep gýildesti keıin áıel qaýymy. Sheshenniń kóńili de shyn tolqyp ketken edi. Mine dál osyndaı sátte bizdiń Ippolıt Kırıllovıch taǵy bir "sóz saıysyna" shyqty. Onyń bul qylyǵyn unatpaǵan áıelder jaǵy: "Qalaı? Munysy nesi? Qarsylyq bildirýge qalaı ǵana dáti barady eken?" — dep kúbirleı jóneldi. Alaıda dál osy sátte, eger tipti prokýrorshanyń ózi, ıakı Ippolıt Kırıllovıch zaıyby bastaǵan búkil álem áıelderi shý kóterse de, ony toqtatý múmkin emes-ti. Onyń óńi bozaryp, tolqyǵanynan tula boıy qaltyrap ketken-di; aýzynan shyqqan alǵashqy sózderi tipti túsiniksiz boldy; ol entigip sóıleı almady, jańylysa berdi. Biraq ta tez túzeldi. Áıtse de, men onyń osy ekinshi sózinen tek birneshe úzindi ǵana keltirmekpin.

"... Sóılegende beıne roman jazǵandaı qozdatty-aı kep dep sógedi bizdi. Sonda qorǵaýshynyń óziniń sózi qandaı eken, onyń sózi bir romannan ekinshisin týyndatý emes pe eken? Tek óleń ǵana jetpeı tur. Ashynasyn kúte-kúte sharshaǵan Fedor Pavlovıch konvertti jyrtyp, ony edenge tastaıdy. Osy bir qyzǵylyqty sátte onyń tipti ne degeni de keltirildi. Naǵyz dastan emes pe bul? Onyń konvertten aqshany alǵandyǵynyń dáleli qaıda, onyń ne degenin kim estipti? Naqurys Smerdákov óziniń nekesiz týǵany úshin kúlli qoǵamǵa topyraq shashqan baırondyq qaharmanǵa aınaldyrylsa, bul baırondyq dástúrdegi dastan emeı ne? Ákesiniń úıine jeti túnde basa-kóktep kirgen balasy ony óltirgen bolyp shyǵady, sonymen birge óltirmegen de bolyp shyǵady — bul tipti roman deýge de, dastan deýge de kelmeıdi, bul sheshimin ózi de bilmegen jumbaq aıtýshy bir jumbaq jannyń sózi ispettes. Óltirse — óltirdi deý kerek qoı, al áýeli — óltirgen, sosyn — óltirmegen bolsa, muny kim túsinedi? Sonan soń, bizdiń bul minberimiz — aqıqat pen kemel uǵymdar minberi dep atalady da, osy "kemel uǵymdar" minberinen balasynyń óz ákesin óltirýin dál solaı ákege qol kóterý dep ataý soqyr senim bolady dep ant bermekshi bolady! Biraq, eger óz ákesin óltirý soqyr senim bolsa, eger árbir sábı óziniń ákesin: "Áke, men seni ne úshin súıýge tıistimin?" — dep tergeıtin bolsa — onda bizdiń taǵdyrymyz ne bolmaq, qoǵamnyń túp negizderi ne bolmaq, otbasy ne bolmaq? Ákeni óltirý — bul, sezesizder me, máskeýlik kópes qatynnyń úreıin ushyratyn "qubyjyq" qana eken. Tek maqsatyna jetý úshin, aqtaýǵa bolmaıtyn qylmysty aqtaý úshin ǵana orys sotynyń mindeti men bolashaǵynyń eń qymbatty, eń qasıetti ósıetteri burmalanyp, ústirt túsindiriledi. "O, onyń mysyn qurtý úshin qaıyrymdylyq kórsetińdershi", — deıdi qorǵaýshy, al qylmyskerdiń kútip otyrǵany da sol, onyń mysy qalaı basylǵanyn jurttyń bári erteń-aq kóredi áli! Qorǵaýshynyń qylmyskerdi aqtaýdy talap etýi tym jupyny talap emes pe eken? Ákesin óltirgen qylmyskerdiń erligin keıingi, jas urpaqtyń jadynda qaldyrý .úshin, sonyń esimimen atalatyn arnaıy stıpendıa belgileýdi nege talap etpeske? İnjil men dindi de túzetpek bolady: bul mıstıka deıdi, aqyl-parasat pen kemel uǵymdar turǵysynan ábden ekshelgen shyn hrıstıandyq myna bizderde deıdi. Sóıtip, bizdiń aldymyzǵa Hrıstostyń jalǵan beınesin ákep tastady. Asyp-tasyma, aldyńnan kelýi múmkin deıdi de, qorǵaýshy ile-shala Hrıstos jábirleýshińniń saǵan istegenin sen oǵan isteme dep ósıet etken ǵoı deıdi — jáne de bul sózder aqıqat pen kemel uǵymdar minberinen aıtylady. İnjilge sóz sóılerde ǵana úńiletin ejelgi daǵdymyz ǵoı, biz oǵan sózimizdi azdap áserlendirý qajet bolǵanda jáne de qanshalyqty qajettigine qaraı kádege asyp ketýi múmkin osy bir qalaı degenmen de ájeptáýir qyzǵylyqty shyǵarmamen tanystyǵymyzdy kórsetip maqtanyp qalý úshin ǵana sóz salmaımyz ba! Al Hrıstos bolsa bulaı etpe deıdi, olaı etýden saqtan, óıtkeni tek kekshilder ǵana sóıtedi deıdi, al bizder keshirýge, jaǵymyzdy shapalaqqa tosýǵa tıistimiz, biz jábirleýshilerimizdiń bizge istegenin olarǵa istemeýimiz kerek deıdi. Táńirimiz bizdi mine osyǵan úıretken, al balasynyń óz ákesine qol kóterýine tyıym salýdy soqyr senim dep ataýǵa áste úıretpegen. Kúlli pravoslavıslik Reseıdiń "Bizdiń táńirimiz bir ózińsiń!.." dep qulshylyq etetinine qarama-qarsy, qorǵaýshynyń Hrıstosty tek "kreske kerilgen adam jandy beıshara" — dep qana ataǵanyn aıtyp, táńirimizdiń İnjilin aqıqat pen kemel uǵymdar minberinen túzetip jatpaı-aq qoıaıyq.

Osy arada sózge kılikken sot tóraǵasy, osyndaıda aıtylatyn ádet boıynsha, ásirelemeı, shekten shyqpaı sóıleýdi jáne taǵysyn taǵylaryn eskertip, eligip ketken sheshendi tejep qoıdy. Zaldaǵylar da qobaljýly bolatyn. Jurt qozǵalaqtap, tipti narazylyq ta bildirip jatty. Fetúkovıch qarsy eshteńe demedi, ol tek minberge baryp, qolymen júregin basyp turyp, renishti daýyspen birneshe ǵana baısaldy sózin aıtty. Ol "romandar" men "psıhologıa" jóninde mysqyldap taǵy bir sál qaǵytyp ótken soń, bir jerinde "Iýpıter, sen maǵan ashýlanyp tursyń, demek, qatelesip tursyń" degen sózderdi retin taýyp qystyryp jibergende, jurt ony qolpashtap biraz kúlisip aldy, óıtkeni Ippolıt Kırıllovıch endi Iýpıterge áste uqsamaıtyn edi. Sodan keıin Fetúkovıch ol jas urpaqqa ákelerin óltirýge ruqsat etedi-mis degen aıypqa tipti jaýap berip jatýǵa namystanatynyn aıtty. "Hrıstostyń jalǵan beınesi" jáne onyń Hrıstosty táńiri dep atamaı, jaı "kreske" kerilgen adam jandy beıshara" dep qana qoıǵandyǵy, "pravoslavıege unamaıtyn nárse aqıqat pen kemel uǵymdar minberinen aıtylmasqa tıistigi" jóninde Fetúkovıch munyń bári jaı ósek-aıań ekenin, osynda kelerinde mynadaı minberden "azamat retinde jáne aq patshanyń adal bodany retinde óziniń jeke basyna dushpandyq bolatyndaı" kiná aıtyla qoımas dep úmittengenin ańǵartyp ótti. Biraq osy sózder aıtylǵan kezde sot tóraǵasy ony da bir toıtaryp tastady, sonan soń Fetúkovıch basyn ıip sózin aıaqtady, zaldaǵylar ony qolpashtaǵan gýilmen shyǵaryp saldy. Bizdiń hanymdardyń pikirinshe, Ippolıt Kırıllovıch "birjola janshylyp" tastalǵan edi.

Sodan keıin qylmyskerdiń ózine sóz berildi. Mıtá ornynan túregeldi, biraq kóp sóılegen joq. Táni de, jany da qajyǵan soń, onyń unjyrǵasy túsip ketken edi. Tańerteń zalǵa kirgendegi órshildigi men shıraqtyǵynan eshteńe qalmaǵandaı. Ol búgin ǵumyr baqılyq bir asa mańyzdy sátti basynan keshirip, osyǵan deıin uqpaı kelgen birdeńeni paıymdap, zerdesine quıǵandaı sezingen bolatyn. Onyń daýsy baıaý shyqqan edi, ol endi baǵanaǵydaı aıqaılamaǵan. Onyń, sózderinen jańa bir áýen, moıynsunǵan, jyǵylǵan, ezilgen sekildi birdeńe sezilgen-di.

"Prısájnyı myrzalar, sóılegende ne deıin! Úkim shyǵatyn sát týdy bilem, táńiriniń qoly ıyǵyma tıgenin sezip turmyn. Buzyq kisiniń taǵdyry osylaı bitpek qoı! Biraq qudaıdyń aldynda ant etip, sizderge bylaı demekpin: "Ákemniń qanyna men kinály emes-ti!" Sońǵy ret qaıtalaımyn: "Ony óltirgen men emes!" Buzyq bolsam da, izgilikten bezgen jerim joq. Sát saıyn túzelýge tyrystym, biraq, amal ne, daladaǵy taǵy ańsha tirshilik keshippin. Prokýrorǵa rahmet, ol meniń qaperime de kirmegen kóp jaıttarǵa kózimdi ashty, alaıda meni óziniń ákesin óltirdi degeni jalǵan sóz, bul arada prokýror qatelesti! Qorǵaýshyǵa da rahmet, onyń sózin tyńdaǵanda jylap otyrdym, áıtse de, onyń da meni óziniń ákesin óltirdi degeni jalǵan, solaı shyǵar dep joramaldaýdyń qajeti joq edi! Al dárigerlerge senbeńizder, janym qulazyǵany bolmasa, esim durys. Eger maǵan janashyrlyq bildirip, bosatyp jiberseńizder — qalǵan ómirime sizderdiń tilekterińdi tilep óter edim. Endi túzelemin dep ant etemin, qudaıdyń aldynda ant etemin. Al sottasańyzdar — sapymdy tóbeme qoıyp byrt etkizemin de, eki bólek synyǵyn súıemin! Biraq meni aıasańdarshy, qudaı taǵalanyń raqymynan aıyrmańdarshy, men ózimdi bilemin ǵoı: onda men kúpirlik qylam! Janym qınalyp bitti, myrzalar... aıasańdarshy!"

Ol ornyna sylq etkendeı boldy, daýsy óship qalǵasyn sońǵy sózi áreń shyqty. Sodan keıin sot saýal qoıýǵa kirisip, eki jaqtyń óz tujyrymdaryn aıtýyn ótindi. Áıtse de, búge-shigesine deıin toqtalǵym kelmeıdi. Aqyr-sońynda prısájnyılar oryndarynan turyp, máslıhattasýǵa ketti. Sot tóraǵasy da qatty qaljyraǵan edi, sondyqtan ol olarǵa: "Ádiletti qarańyzdar, qorǵaýshynyń sheshensigen sóziniń jeteginde ketpeńizder, biraq, qalaı degenmen, salmaqtap kórersizder, sizderge uly mindet júktelgendigin este ustańyzdar" degen jáne taǵy osy sıaqty mardymsyz tilek aıtýmen ǵana shekteldi. Prısájnyılar shyqqannan keıin úzilis jarıalandy. Endi ornynan turyp, bir jaqqa barýǵa, alǵan áserdi ortaǵa salýǵa, dámhana jaqqa baryp júrek jalǵaýǵa múmkindik týǵan. Túnniń bir ýaǵy bolyp qalǵan-dy, biraq, saǵat birge jýyqtasa da, jurttyń taraıtyn túri joq-ty. Báriniń bir túrli shıryǵyp, eleńdep qalǵany sonshalyq, tynyshtalý tipti eshkimniń qaperine de kirmegen. Bári sottyń sheshimin júregi alyp ushyp kútken edi, biraq báriniń birdeı júregi sonshalyqty alyp ushty deýge de bola qoımas. Áıelder jaǵynyń taǵaty taýsylǵanmen, onyń "sózsiz aqtalatyndyǵyna" júrekteri senimdi bolatyn. Bári ortaq qýanyshtyń áserli sátine ázirlengen. Shynyn aıtsaq, zaldyń erkekter otyrǵan jaǵynda da onyń kúmánsyz aqtalatyndyǵyna kámil senimdiler óte kóp-ti. Bireýleri qýanyp, ekinshileri tunjyrap, al úshinshileriniń basy salbyrap ketken: sońǵylary — onyń aqtalǵanyn tilemegender edi! Al Fetúkovıchtiń ózi qylmyskerdiń aqtalatyndyǵyna shák keltirmegen. Jurt ony ortalaryna alyp quttyqtap, onyń aldynda jaramsaqtanyp jatqan edi.

Keıin sóz bolǵanyndaı, sondaı bir topta Fetúkovıch bylaı depti:

— Qorǵaýshyny prısájnyılarmen jalǵastyratyn kózge ilinbes bir názik jip bolady. Eki aradaǵy osy arqaý sóılep turǵanyńda tartylyp, aldyn ala eptep sezile de bastaıdy. Men ony sezgenmin, ondaı arqaý jip bar. Saspańyzdar, utys bizdiki bolady.

Tunjyraǵan, jýan, shubar bet bir myrza — shahar irgesindegi pomeshık — áńgimelesip turǵan myrzalarǵa jaqyndap kelip:

— Endi bizdiń mujyqtar ne der eken? — dep suraıdy.

— Tek mujyqtar emes qoı. Onda tórt sheneýnik te bar emes pe.

— Iá, sheneýnikter de bar, — dedi olarǵa kelip qosylǵan zemstvo basqarmasynyń múshesi.

— Al, siz Nazarevti, Prohor Ivanovıchti, bilýshi me edińiz, álgi medal taqqan kópes prısájnyıdy aıtam?

— Ne?

— Ol aqylgóı adam.

— Biraq úndemeıdi ǵoı.

— Úndetip qaıtesiń ony, qaıta úndemegeni jaqsy. Peterbordan kelgen dilmárdiń dáris aıtpaqshy bolǵanyn qaıtersiń, munyń ózi kúlli Peterborǵa dáris bere alatynyn qaıdan bilsin ol. Oılap qarańyzdarshy, bildeı on eki balasy bar!

— Bul ne, ony qalaı aqtamas eken? — dep eleýredi ekinshi toptaǵy bizdiń jas sheneýnikterdiń biri.

— Nege aqtamasyn, aqtaıdy, — degen ekinshi bir óktem daýys shyqty.

— Eger aqtamasa, bul uıat, masqara ǵoı! — dedi álgi sheneýnik ashynyp. — Meıli, tipti óltirsin delik, biraq ákeniń ishinde de ákesi bolady emes pe! Sosyn, aqyry, qatty shamyrqanyp ketse... Kelsapty shynynda da sermep qalýy múmkin ǵoı, onyń jalp etetinin qaıdan bilsin. Tek malaı shaldy ákep qystyrǵandary jaman bolǵan. Ánsheıin bir kúlkili oqıǵa. Qorǵaýshynyń ornynda bolsam, men: óltirgeni ras, biraq kinásy joq, meniń pikirim mine osyndaı! — dep týrasyn bir-aq aıtar edim.

— Ol solaı istedi, tek "meniń pikirim mine osylaı" dep qana tujyrǵan joq.

— Joq, Mıhaıl Semenych, aıtty desek te bolady, — dep ilip áketti úshinshi daýys.

— Ǵapý etińizder, myrzalar, bizde uly oraza kezinde ashynasynyń nekeli áıelin baýyzdap tastamaqshy bolǵan ártisti aqtap jiberdi emes pe.

— Biraq, ol óltirgen joq qoı.

— Báribir, báribir, pyshaq jumsaǵan!

— Balalar jónindegi pikiri qandaı? Ǵajap emes pe!

— Ǵajap bolǵanda qandaı.

— Al mıstıka týraly pikiri she, oǵan qalaı qaraısyń?

— Mıstıkany qaıtesińder, — dep elirdi bireýi, — onan da anaý Ippolıtti, onyń erteńgi halin oılasańdarshy! Mıtenka úshin prokýrorsha ony tútip jeıdi ǵoı.

— Ol osynda ma edi?

— Munan ne alady? Eger osynda bolsa, osynda-aq tútip jemes pe edi. Úıinen shyǵa almaı qor bolyp otyr, tisi aýyrady. He-he- he!

— He-he-he!

Úshinshi topta.

— Mıtenkany, múmkin, aqtap ta jiberer.

— Onda jetisedi ekenbiz, erteń-aq "Astanalyq shahardyń" kúl-talqany shyǵady, sosyn on kún boıy ishedi deseńshi.

— Eh, saıtan!

— Saıtan deımisiń, ıá, buǵan, árıne, saıtan aralasqan, ázázil saıtan osyndaıǵa aralaspaǵanda, qaıda júredi deısiń.

— Myrzalar, jaraıdy, dilmársip ketti delik. Biraq, tarazymen uryp basyn jaratyndaı ákelerdiń ne jazyǵy bar. Búıte berse, aqyry qaıda aparyp soqtyrmaq.

— Al kúıme she, esterińde me, kúıme týraly ne degeni?

— Iá, kádimgi arbany keremet kúıme ǵyp shyǵardy ǵoı.

— Onda ne tur, qajet bolsa jáne báriniń retine qaraı, erteń-aq kúımeni arbaǵa aınaldyra salady.

— Jurt epti bolyp barady ǵoı. Myrzalar, osy bizdiń Rýste shyndyq degen bar ma, álde atymen joq pa?

Alaıda, osy sátte qońyraý shyldyrlady. Prısájnyılar artyq-kemsiz dál bir saǵat máslıhattasqan edi. Jurt oryndaryn qaıta jaıǵasqasyn zal jym-jyrt bola qaldy. Prısájnyılardyń zalǵa kirgeni áli esimde. Aqyry, kesikti estıtin boldyq! Qandaı saýaldar qoıylǵanyn umytyppyn, sol sebepti jipke tizgendeı ǵyp keltirmeı-aq qoıaıyn. Sot tóraǵasynyń birinshi jáne eń basty, ıakı "naq tonaý maqsatymen qasaqana óltirgen be?" degen saýalyna (sózbe-sóz esimde joq) berilgen jaýap qana jadymda qalypty. Bári tyna qaldy. Prısájnyılardyń dárejesi úlkeni, ishindegi eń jas sheneýnik jym-jyrt zalǵa qarap, estirte sóılep:

— Iá, aıypty! — dedi aıqyn daýyspen.

Sodan keıin ózge saýaldar boıynsha da osylaı kete berdi: aıypty da aıypty, eshbir keshirim joq! Bulaı bolar dep eshkim de kútpegen edi, jurttyń bári tym qurysa az-kem keshirimdilik kórsetiler dep sengen edi. Zaldaǵy jym-jyrt halyq búlk eter emes, onyń jazalanýyn kóksegender de, aqtalýyn tilegender de — bári de beıne qara tas bolyp qatyp qalǵandaı. Sodan keıin abyr-sabyr ábigershilik bastaldy. Erkekterden sottyń úkimine dán rızalary kóp eken, olardyń keıbireýleri qýanyshyn jasyrmaı, raqattana qolyn ýqalap ta qoıady. Rıza emesteri eńsesi túsip, ıyǵyn qıqańdatyp, sybyrlasyp jatyr, áıtse de áli eshteńeni paıymdap úlgirmegen tárizdi. Alaıda, qudaı saqtasyn, ásirese áıelderdiń qalaı órekpigenin kórseńizder ǵoı! Men tipti búlik shyǵarar ma eken dep oılaǵan edim. Olar áýeli óz qulaǵyna ózi senbegendeı boldy. Sonan soń, kenetten, búkil zalǵa: "Bul ne sumdyq? Bul ne masqara?" — dep aıqaılaǵan daýystar estildi. Bári óre túregeldi. Olarǵa, tegi, osynyń bárin taban astynda op-ońaı ózgertip, basqa sheshimge kelýge bolatyndaı kórinse kerek. Osy sátte Mıtá atyp turyp qolyn sozyp, ózekti órtegen ashshy daýyspen:

— Qudaıdyń aldynda, Mahshardyń soty aldynda ant etemin, ákemniń ólimine men kinály emespin! Katá, seni keshirdim!

Aǵaıyndar, dostar, anaý ekinshi beıbaqty da aıańdarshy! — dep aıqaı saldy.

Ol sózin aıaqtaı almady, sosyn, mundaı daýystyń zamatta qaıdan kelgenin qudaı bilsin, múlde ózgeshe, jańa bir, jan túrshiktiretin únmen búkil zaldy basyna kóterip jylap jiberdi. Balkonnyń túkpir jaǵynan bir áıeldiń zarlanǵany estildi: bul Grýshenka edi. Ol baǵana jalynyp-jalbarynyp júrip, sotta sóz sóıleý bastalar aldynda zalǵa qaıta kirgen-di. Mıtány alyp ketti. Úkimdi jarıalaý erteńge qaldyryldy. Búkil zal dúrligip ketti, biraq men endi ne bolatynyn kútpedim, jurttyń ne dep jatqanyna da qulaq salǵan joqpyn. Shyǵyp bara jatqanymda, baspaldaqta qulaǵyma shalynǵan myna bir pikirler ǵana jadymda qalypty.

— Ony jıyrma jyl jer astynda jumys isteýge aıdaıtyn boldy ǵoı.

— Odan kem bermes.

— Iá, bizdiń mujyqtar da namysqa tyrysqan eken.

— Bizdiń Mıtenkany sorlatty ǵoı!

Tórtinshi jáne aqyrǵy bólimniń sońy

EPILOG

I

MITÁNY QUTQARÝDYŃ JOSPARY

Alesha aǵasyna sot bolǵannan keıin besinshi kúni, tańerteń erte, saǵat toǵyzǵa ketkende, Katerına Ivanovnanyń úıine barǵan: onyń ekeýi úshin asa mańyzdy bir is jóninde túbegeıli kelisip alýy kerek edi jáne buǵan qosa oǵan aıtatyn bir amanaty da bar bolatyn. Katerına Ivanovna onymen anada Grýshenkany qabyldaǵan bólmede áńgimelesip otyrǵanda, qatarlas, ekinshi bólmede elesti aýrýǵa shaldyqqan, es-tússiz Ivan Fedorovıch jatqan. Katerına Ivanovna sottaǵy oqıǵadan keıin ile-shala qalpaqtaı túsip, esinen tanyp qalǵan Ivan Fedorovıchti dereý óziniń úıine alyp barýǵa jarlyq etken bolatyn, mundaıda bolmaı qalmaıtyn jurttyń alyp qashpa ósek-aıańyn elemegen. Onymen birge turatyn eki ápkesiniń bireýi sottaǵy oqıǵadan keıin Máskeýge qaıtyp ketip, ekinshisi ǵana qalǵan. Biraq, olardyń ekeýi birdeı ketip qalsa da, Katerına Ivanovna óziniń sheshimin ózgertpeıtin edi, aýrýdy kútip, kúndiz-túni onyń janynan ketpes edi. Naýqasty Varvınskıı men Gersenshtýbe emdegen; al máskeýlik dáriger aýrýdyń aıaǵy ne bolatynyn aıtýdan tartynyp Máskeýge qaıtyp ketken. Qalǵan dárigerler Katerına Ivanovna men Aleshanyń kóńilin aldarqatqanmen áli berik sendire almaıtyny anyq sezilgen edi. Alesha aýrý aǵasyna kúnine eki ret kelip turdy. Alaıda, bul joly ol mashaqaty kóp, alabóten bir ispen kelgen edi, bul jaıynda sóz bastaýdyń qıyndyǵyn ol kúni buryn sezgen, onyń ústine asyǵyp ta otyrǵan: búgin tańerteń ekinshi jerge baratyn taǵy bir sharýasy bar-dy, sonda ketýi kerek. Olar on bes mınýtteı sóılesip otyrdy. Katerına Ivanovna óńi qýaryp, qatty qajyǵandaı, onyń ústine bir túrli tynyshsyzdanyp, mazasy ketip otyrǵandaı kóringen: áıtse de, ol Aleshanyń nege kelgenin aldyn ala sezgen-di.

— Onyń sheshimi jaıynda qapalanbańyz, — dedi ol únmen Aleshaǵa. — Qalaı bolsa da, ol báribir osy sheshimge keledi: ol qashýǵa tıis! Anaý beıbaq, namys pen ar-ujdannyń serisi, men Dmıtrıı Fedorovıchti emes, aǵasy úshin ózin qurbandyq etken, anaý esiktiń ar jaǵynda jatqan adamdy aıtamyn, — dedi Katerına Ivanovna janary jalt-jult etip, — qashýdyń barlyq josparyn maǵan áldeqashan aıtqan. Men sizge keıbir jaıttardy aıttym ǵoı.... Bilesiz be, ol bireýlermen kelisip te qoıdy bilem... Kóresiz be, aıdaýǵa kesilgen partıany Sibirge alyp júrgennen keıin bul, sirá, osy aradan úshinshi etapta bolatyn shyǵar. O, oǵan áli kóp bar. Ivan Fedorovıch úshinshi etaptyń bastyǵyna baryp ta kelgen. Tek ol partıanyń bastyǵy kim bolatyny áli belgisiz jáne muny aldyn ala bilýdiń reti de kelmeı turǵany. Jospardy barlyq búge-shigesimen sizge, bálkim, erteń kórsetermin, Ivan Fedorovıch sotqa bararynyń aldynda maǵan tastap ketip edi jaı-kúıim ne bolar dep... Bul ana joly, esińizde me, birde keshqurym bizdikine kelgenińizde ol ekeýmizdiń shekisip qalǵanymyzdyń ústinen shyǵyp edińiz ǵoı, sonda bolǵan: ol baspaldaqpen tómen túse bergende, siz kirdińiz, sosyn men ony zorlap qaıta qaıtardym ǵoı, esińizde me? Onda ol ekeýmizdiń nege renjisip qalǵanymyzdy bilesiz be?

— Joq, bilmeımin, — dedi Alesha.

— Árıne, onda ol sizge eshteńe sezdirmegen: ol ekeýmiz osy Mıtányń qashý josparyna bola janjaldasqan edik. Ol maǵan eń bastysyn úsh kún buryn aıtqan, mine sonda bastalǵan kıkiljiń úsh kúnge sozylǵan-dy. Ol, eger sottalatyn bolsa, Dmıtrıı Fedorovıch anaý saıqaldy alyp shetelge qashady degende, men qıtyqtym da qaldym, nege óıtkenimdi aıta almaımyn, óıtkeni muny tipti ózim de bilmegem... O, árıne, onda men sol saıqaldyń Dmıtrıı Fedorovıchpen birge shetelge ketetinine bola qıtyqqamyn! — dedi kenetten Katerına Ivanovna yzadan dirildep. — Ivan Fedorovıch meniń sol saıqalǵa bola bulqan-talqan bolǵanymdy kórgesin men ony Dmıtrııden qyzǵanady eken ǵoı demek, Dmıtrııdi áli de súıedi eken dep oılasa kerek. Ondaǵy janjaldyń sebebi osy-dy. Meniń túsindirip jatqym kelmedi, al keshirim suraýǵa namystandym; anany áli de súıedi eken dep shúbálanǵany maǵan aýyr tıdi. Men Dmıtrııdi súımeımin, men tek jalǵyz seni ǵana súıemin dep áldeqashan ashyq aıtqanyma qaramastan, shúbálansa qalaı ashýlanbaıyn! Men anaý saıqalǵa qanym qaınaǵasyn ashýlanǵan edim! Úsh kúnnen keıin, siz kelgen kúni keshke, ol maǵan bir jelimdelgen konvert ákep berip, menimen birdeńe bolyp qalsa, ashyp oqyrsyń dedi. O, ol óziniń osyndaı dertke ushyraıtynyn aldyn ala sezgen ǵoı! Ol Mıtányń qalaı qashatynynyń tolyq jospary osy konvertte ekenin aıtqan soń, eger olaı-bulaı bolyp ketsem nemese qatty aýyryp qalsam, ony sen jalǵyz óziń qutqarasyń dedi. Sonsoń, maǵan on myń somdaı aqshasyn qaldyrdy, bul onyń aıyrbastap ákelýge kisi jumsaǵanyn bireýden estip alǵan prokýrordyń sózinde aıtylǵan aqsha bolatyn. Ivan Fedorovıchtiń meni aǵasynan áli de qyzǵansa da jáne meniń Mıtány súıetinime áli de sense de, ony qutqarý týraly oıynan qaıtpaǵandyǵy jáne de bul isti maǵan tapsyrǵandyǵy meni qaıran qaldyrdy! O, bul onyń ózin qurbandyqqa shalýy bolatyn! Joq, Alekseı Fedorovıch, ózin-ózi bulaısha qurbandyqqa shalýdy siz báribir tolyq túsine almaısyz! Súısingenimnen aıaǵyna jyǵylaıyn dep edim, biraq, ol muny Mıtányń qutqarylatyndyǵyna meniń qýanǵanymnyń belgisi dep teris oılap qalar dep (al ol sózsiz solaı oılar edi) bul nıetimnen tartyndym, sodan keıin mundaı ádiletsizdik onyń oıyna qalaı ǵana keledi eken dep qanym qaınaǵasyn ishimdi yza kernep, onyń aıaǵyna jyǵylýdyń ornyna, taǵy da janjal shyǵarǵanym. O, men baqytsyzbyn ǵoı! Osyndaı jaman, bádbaqyt minez bergesin qaıteıin! O, siz áli kórersiz: osy minezimnen ol meni tastap, anaý Dmıtrııshe til tabysýy ońaı ózge bireýmen ketip qalady áli, biraq men buǵan tóze alar ma ekem, onda men ózimdi-ózim mert qylarmyn! Anada kelgenińizde, sizdi joǵaryǵa shaqyrǵan soń, oǵan da qaıta oral dedim ǵoı, sonda sizben birge qaıta kirgeninde onyń maǵan kenet oqty kózimen qadala qaraǵanyna yzalanǵasyn sizge: shaldy Dmıtrıı óltirdi dep sendirgen mynaý, tek osy ǵana dep qalaı aıqaılaǵanym esińizde me! Men ony taǵy bir qorlamaq bolyp oǵan qasaqana bále japqan edim, ol aǵasy — kisi óltirýshi dep meni esh ýaqytta sendirgen emes, qaıta kerisinshe, men ózim ony osyǵan ılandyrmaqshy bolǵamyn! O, munyń bári meniń kesirligimnen! Sottaǵy masqara oqıǵaǵa sebepker bolǵan da men, meniń ózim! Ol maǵan óziniń izgiligin kórsetkisi keldi, tipti men onyń inisine ǵashyq bolsam da, kekshildik pen qyzǵanyshtan ony báribir jardan qulatpaıtynyn dáleldegisi keldi. Onyń sotqa baryp, sóz sóılegeni sodan... Bárine men sebepkermin, men ǵana kinálymyn!

Katá áli esh ýaqytta Aleshaǵa mundaı syr ashqan joq edi, sondyqtan ol Katányń qaıǵy-qasireti eń tákappar degen júrek te menmendiginen qaıtyp, qaıǵymen kúırep túsetin halge jetkenin sezdi. O, Alesha onyń qazirgi jan azabynyń taǵy bir qatty qınaıtyn sebebin biletin, Mıtá sottalǵan soń Katá muny bildirmeýge qanshama tyryssa da, ol sezip qalǵan-dy; eger Katá osy sebep jaıynda dál qazir ózi sóz ete bastap, onyń aıaǵyna jyǵylǵandaı bolsa, nege ekeni qaıdam, bul Aleshaǵa tym aýyr tıer edi. Katá óziniń sottaǵy "opasyzdyǵyna" jaman qapalanǵan, sol sebepti onyń ar-ojdany jylap-eńirep, daýys qyp baqyryp, kúıinip, mańdaıyn edenge soǵyp munyń aldynda keshirim suraýǵa májbúr etetinin Alesha kúni buryn sezgen-di. Áıtse de, ol eń aldymen osydan qorqyp, qasiret shekken bıkeshti aıan ketken edi. Endi onyń aıtqaly kelgen amanaty onan beter qıyn sekildi kórindi. Ol taǵy da Mıtá týraly sóz bastaǵan edi.

— Eshteńe etpeıdi, túk te bolmaıdy, ol úshin abyrjymańyz! — dedi Katá taǵy da qatqyl, qyńyr ún qatyp, — men ony bilemin, onyń júregi maǵan tym jaqsy málim, bári bir-aq mınýttik nárse ǵoı. Shúbálanbańyz, ol qashýǵa kónedi. Jáne, bir táýiri, dál qazir emes qoı; táýekel etýge onyń áli ýaqyty bar. Oǵan deıin Ivan Fedorovıch te aıyǵar, sonda ol bárin ózi tyndyrady, maǵan eshteńe qalmaıdy. Saspańyz, ol qashýǵa kelisedi. Tipti kelisti deýge de bolady: biraq ol anaý saıqalyn qalaı tastap ketedi? Saıqaldy katorgaǵa jibermeıdi, endeshe, ony ózimen birge alyp qashpaǵanda qaıtedi? Tek sizden qaımyǵady, moral turǵysynan qaraǵanda siz qashyp ketýdi maquldamaı ma dep qorqady, biraq, eger sizdiń ruqsatyńyz sonshalyqty qajet bolsa, onda siz raqymshylyq jasap, birdeme ǵyp ruqsat etersiz, — dedi Katá zilmen oǵan qosa. Sonsoń, biraz únsiz qaldy da, aqyry myrs etti.

— Anda ol, — dedi Katá taǵy sóz bastap, — qaıdaǵy bir ánurandy, taǵdyrdyń taýqymetin tartýǵa tıistigin, qaıdaǵy bir paryzdy sóz etetin kórinedi; Ivan Fedorovıchtiń ana joly maǵan bul jóninde kóp áńgimelegenin umytqan joqpyn, alaıda, siz Ivan Fedorovıchtiń muny aıtqanda qalaı tebirengenin kórseńiz ǵoı! — dedi zamatta tolqyp ketken Katá, — eger siz onyń sol beıbaqty sóz etkende, bir jaǵynan, ony qandaı jaqsy kórgenin, ekinshi jaǵynan, dál sol mınýtte ony, bálkim, qandaı jek kórgenin bilseńiz ǵoı! Al men o, men onda onyń kózine jas alyp aıtqan áńgimesin tákapparsyǵan mysqylmen tyńdadym ǵoı! O, netken sumdyq! Men be, men sumyraımyn! Ony aıyqpas dertke ushyratqan menmin! Al anaý, sottalǵan inisi bireý úshin qasiret shege ala ma, qasiretshil kisi ondaı bolmaıdy. Ondaı tas júrekter esh ýaqytta qaıǵyrmaıdy! -— dep aıaqtady shytynaǵan Katá.

Bul sózderden endi óshpendilik pen jerkenishti jekkórinishtiń lebi sezilgen edi. Shyndyǵynda Mıtáǵa opasyzdyq jasaǵan munyń ózi ǵoı. "Bálkim, onyń aldyndaǵy kinásyn sezgen soń da keıbir sátterde ony jek kóretin shyǵar", — dep oılady Alesha ishteı. Ol tek "keıbir sátterde" ǵana bolsa eken dep tilegen. Katányń sońǵy sózderinen qyrbaılyqty seze tursa da, ol qarsy til qatqan joq.

— Buǵan ony ózim kóndiremin degen ýádeńizdi estıin dep sizdi búgin ádeıi shaqyryp edim. Álde, sizdińshe, aıdaýdan qashý adaldyqqa jatpaı ma, erlik is emes pe, nemese qalaı edi álgi... hrıstıandyqqa jatpaı ma, — dedi Katá kekete túsip.

— Joq, eshteńe emes. Men oǵan bárin aıtam... — dep mińgirledi Alesha. Sodan keıin ol Katányń kózine týra qarap turyp:

— Ol sizge búgin kelsin dep edi, — dep qoıyp qaldy. Dıvanda qatar otyrǵan Katá selk ete túsip, tipti sheginip qalǵandaı boldy.

— Meni me... qoı, bul múmkin be? — dep byldyrlady bozaryp ketken Katá.

— Tańdanatyn túk te joq, ábden múmkin, — dedi álgiden góri shırap, óktemirek sóılegen Alesha. — Siz oǵan tap qazir óte qajetsiz. Qajet bolmasa, sóz bastap qaıtem jáne sizdi kúni buryn azapqa da túsirmes edim. Ol aýyrady, tipti esi aýysqan tárizdi, sizdi shaqyrady. Ol tatýlasýǵa shaqyrmaıdy, tek baryp tabaldyryqtan kórinseńiz boldy. So bir kúnnen keıin ol kóp ózgergen. Sizdiń aldyńyzda kinásy kóp ekenin túsinedi. Keshirim suramaqshy emes: "Meni keshirýge bolmaıdy", — deıdi ol tóbe kórsetkenińizge zar bop...

— Siz meni qapıada... — dep byldyrlady Katá, — sizdiń osyndaı birdeńemen keletinińizdi osy kúnderi ózim de sezgen edim... Onyń shaqyratynyn bilgem! Biraq, múmkin emes is qoı bul!

— Múmkin bolmasa meıli, alaıda, siz múmkin bolmasa da isteńizshi! Sizdi qorlaǵanyna ol ómirinde birinshi ret qaıran bop ókinetinin umytpańyz, bul kinásyn ol osyǵan deıin tap mundaı anyq uqqan joq-ty. Ol: "Eger Katá kelmese, onda men "ómir boıy baqytsyz bop ótemin", deıdi. Estısiz be: katorgaǵa kesilgen sorly taǵy jıyrma jyl baqytty bolmaqshy, neǵyp aıanyshty emes? Oılańyzshy: siz kinásiz kúıgen beısharaǵa barasyz ǵoı, — dedi Alesha ashynǵan únmen, — onyń qoly taza, qanǵa boıalmaǵan! Tym qurysa onyń aldaǵy sheksiz qaıǵy-qasireti úshin baryńyz búgin! Baryńyz da, túnekke shyǵaryp salyńyz... tabaldyryqqa baryp tursańyz boldy... Sizdiń barýyńyz kerek, siz muny isteýge tıistisiz! — dep túıdi "tıistisiz" degen sózdi áreń aıtqan Alesha.

— İsteýge tıistimin, biraq... bara almaımyn, — dedi Katá nazalanyp, — ol maǵan qaraıdy... men shydaı .almaımyn.

— Ekeýińniń janarlaryń ushyrasýǵa tıis. Eger qazir táýekel etpeseńiz, keıin qalaı ómir keshpeksiz?

— Onan da ǵumyr baqı qasiretpen ótkenim artyq.

— Sizdiń barýyńyz kerek, siz barýǵa tıistisiz, — dedi taǵy da nyǵarlaı túsken Alesha.

— Alaıda, nelikten búgin, nelikten qazir?.. Aýrý adamdy qalaı tastap ketem...

— Bir mınýtke eshteńe etpes, ne bary bir mınýt qoı. Eger barmasańyz, onda ol keshke qaraı esinen tanyp jatyp qalatyn shyǵar. Men sizge ótirik aıtyp turǵam joq, beısharany aıasańyzshy!

— Meni nege aıamaısyz! — dep nalyǵan Katá jylap jiberdi.

— Demek, baratyn boldyńyz ǵoı! — dedi onyń kózinen jas yrshyp ketkenin kórgen Alesha senimdi únmen — Men oǵan sizdi qazir keledi dep aıtyp baramyn.

— Joq, aıtpańyz! — dedi záresi ushqan Katá. — Men baramyn, biraq muny aldyn ala dabyrlamaı-aq qoıyńyz. Óıtkeni barǵanmen, múmkin, ishke kirmespin... Áli bilmeımin...

Onyń úni óship qaldy. Tynysy taryldy. Alesha túregelip, ketýge yńǵaılandy.

— Al, eger barǵasyn báz bireýmen ushyrasyp qalsam qaıtem? — dedi zamatta óńi taǵy da qýaryp sala bergen ol baıaý ǵana.

— Sol sebepti de qazir baryńyz, sonda eshkimdi kezdestirmeısiz. Shyn aıtam, eshkim de bolmaıdy. Sizdi kútemiz, — dep tujyrǵan Alesha bólmeden shyǵyp júre berdi.

II

BİR MINÝTKE ÓTİRİK SHYNDYQQA AINALDY

Ol Mıtá jatqan aýrýhanaǵa asyqqan edi. Sot úkim shyǵarǵan kúnniń erteńine júıkesi quryp aýyrǵandyqtan, Mıtány shaharymyzdaǵy aýrýhananyń tutqyndar bólimine aparǵan bolatyn. Biraq, Alesha men kóptegen basqa kisilerdiń (Hohlakovanyń, Lızanyń jáne basqalarynyń) ótinýimen dáriger Varvınskıı ony tutqyndardan bólek, sonyń aldynda ǵana Smerdákov jatqan kishkentaı bólmege jaıǵastyrǵan-dy. Ras, dálizdiń aıaǵynda saqshy turǵan, terezede temir tor, sondyqtan Varvınskıı aýrý tutqynǵa zańǵa sıyńqyramaıtyn jeńildik bergendigine onsha ýaıymdaı qoımaǵan; jalpy, ol qaıyrymdy ári kisige jany ashyǵysh jigit edi. Ol Mıtá sekildi adamǵa kisi óltirýshiler men ala aıaqtardyń ortasyna kúmp ete qalýdyń qıyndyǵyn, oǵan áýeli biraz boı úıretý qajettigin túsingen. Mıtányń týystary men tanystarynyń oǵan kelýine dáriger de, qaraýylshy da, ıspravnıktiń ózi de ruqsat bergen-di. Adaıda, bul kúnderi oǵan Alesha men Grýshenka ǵana kelgen. Onymen kezdesýge Rakıtın de eki ret áreket jasaǵan, biraq Mıtá ony kirgizbeńiz dep Varvınskııden qolqalap suraǵan.

Alesha kelgende ol kereýette otyrǵan, ústinde aýrýhananyń halaty, azdap qyzýy kóterilipti, basyn sirke sý qosylǵan sýǵa malǵan oramalmen tańyp alǵan. Ol Aleshaǵa delsaldaý qarady, biraq janarynan ishtegi bir úreıi sezilip qalǵandaı edi.

Jalpy, Mıtá sottan keıin tym kóp oılanatyn bolǵan-dy. Keıde qasyndaǵy adamdy umytyp, oı túbine jete almaı qınalǵan kisishe jarty saǵat ún qatpaı otyratyn. Al eger oıyn úzip, sóıleskisi kelse, únemi kenetten sóıleıtin jáne de kómekeıine kelgen sózdi aıtpaı, ózge birdeńeni aıtatyn. Keıde inisine qasiretpen qaraıtyn. Onyń kóńili Aleshamen birge bolǵandaǵydan góri Grýshamen birge otyrǵanynda kóbirek sergıtin sekildi edi. Ras, ol Grýshamen múlde az sóılesetin, biraq ol kirip kelgende qýanyshtan júzi nurlanyp sala beretin. Alesha úndemesten kereýetke baryp, onyń janyna otyrdy. Mıtá inisiniń kelýin degbirsizdenip kútken, alaıda odan kele sala birdeńeni suraýǵa batyly barmady. Ol Katá oǵan kelmeıtin shyǵar, bul aqylǵa syımaıtyn nárse dep sanaıtyn, al eger kelmese, onda áste kókeıge qonbaıtyn birdeńe bolyp shyǵatynyn da sezgen. Alesha aǵasynyń halin túsingen edi.

— Trıfon Borısych, — dedi Mıtá abyrjyńqyrap, — kúlli meken-jaıynyń astan-kesteńin shyǵarypty deıdi: edenniń taqtaıyna deıin qoparypty, "galdereı" bitkendi qıratypty deıdi, prokýror meni sonda bir jerge tyqty degen báz-baıaǵy myń jarym aqshany izdeıtin kórinedi. Úıine barysymen qıratýǵa kirisken ǵoı. Ol alaıaqqa sol kerek! Keshe maǵan osyndaǵy kúzetshi aıtty; sol jaqtiki eken.

— Ol keletin boldy, — dedi Alesha, — búgin kele me, álde taıaý kúnde kele me — muny bilmeımin, biraq keletini anyq, kúmánsyz.

Mıtá selk etti, birdeńe demekshi edi, biraq úndemedi. Bul habar oǵan sumdyq qatty áser etti. Áńgimeniń búge-shigesin bilýge yntyq bolsa da, suraýǵa qaımyǵatyny kórinip turǵan. Dál osy sátte Katádan qandaı da bir qatygezdik pen qorlaý estý oǵan pyshaq salýmen birdeı bolar edi.

— Áıtse de, Katá maǵan: qashyp ketý jóninde seniń ar-ujdanyńdy birdeme ǵyp tynyshtandyratyn bol dep tapsyrǵan edi. Eger oǵan deıin Ivan aıyqpasa, onda bul isti Katányń ózi qolǵa alady.

— Maǵan muny aıtqansyń, — dedi oıǵa batqan Mıtá.

— Al sen ǵoı muny Grýshaǵa jetkizip te úlgerdiń, — dedi Alesha.

— Iá, — dep moıyndady Mıtá.

— Ol búgin tańerteń kelmeıdi, — dedi ol inisine jaýtańdaı qarap. — Grýsha keshke keledi. Oǵan keshe Katányń áreket qyp jatqanyn aıtyp edim, úndegen joq; aýzyn qısaıtty da qoıdy. Tek: "Meıli!" — dep qana sabyr etti. Negizgisin túsinipti. Qazbalap suraýǵa batylym barmady. Katányń meni emes, Ivandy súıetinin uqqan ba qalaı?

— Áı, qaıdam? — dep qaldy Alesha.

— Olaı bolmaýy da múmkin. Alaıda, ol búgin tańerteń kelmeıdi, — dep Mıtá taǵy da qaıtalady, — men oǵan bir isti tapsyrǵan edim... Kórersiń, bárimizden áli Ivan aǵań asady. Bizdi qoıshy táıiri, ómir sonyki bolady. Ol aýrýynan aıyǵady.

— Bilesiń be, Katá ony ýaıymdap qaltyrasa da, aıyǵyp ketetindigine onsha kúmándanbaıdy, — dedi Alesha.

— Demek, Ivannyń óletindigine senimdi bolǵany ǵoı. Senimdi bolatyny — ol aıyǵyp kete me dep qoryqqandyǵynan.

— Aǵam myqty ǵoı. Onyń aıyǵatyndyǵyna meniń de úmitim zor, — dedi Alesha degbirsizdenip.

— Iá, ol aıyǵady. Biraq, Katá ol óledi dep oılaıdy, onyń qaıǵysy jetkilikti...

Sonsoń únsizdik ornady. Mıtány óte shetin birdeńe mazalap turǵandaı edi.

— Alesha, men Grýshany janymdaı jaqsy kóremin, — dedi kenet dirildep ketken ol jylaýǵa jýyqtaǵan daýyspen.

— Grýshany anda, senimen birge jibermeıdi ǵoı, — dep ilip áketti Alesha.

— Iá, saǵan taǵy birdeńeni aıtpaqshy edim, — dedi sosyn Mıtá kenet bir túrli syńǵyrlap shyqqan daýyspen, — eger jolda nemese anda barǵasyn uryp-soqsa, buǵan kónbeımin, bireýin mert qylamyn, sosyn meni atyp tastaıdy. Jıyrma jyl azap! Álden-aq sen deı bastady. Kúzetshiler maǵan sen deıdi. Búgin túni boıy ózimdi-ózim jazǵyryp azapqa salyp shyqtym: daıyn emespin! Kóne almaımyn! Kúzetshiniń "sen" dep dikildegenine tóze almaı jatyp, "ánuranǵa" basqym keldi! Grýsha úshin bárine... uryp-soǵýdan ózgesiniń bárine tózer edim... Biraq, ony anda jibermeıdi ǵoı.

Alesha aqyryn jymıdy.

— Aǵa, — dedi ol, — meniń pikirimdi bilgiń kelse aıtaıyn, tek jadyńnan shyǵarma. Saǵan ótirik aıtpaıtynymdy bilesiń ǵoı. Endi tyńdaǵyn: sen taǵdyrdyń mundaı taýqymetin tartýǵa daıyn emessiń. Ol ol ma: daıyn bolmaǵandyqtan, saǵan onyń tipti qajeti de joq. Eger ákemdi shyn óltirgen bolsań, onda munyń ádil jazasyn tartýdan qashqanyńa ókiner edim. Biraq, sen kinásizsiń, sondyqtan taǵdyrdyń ondaı taýqymetin tartý saǵan tym aýyr tıedi. Sen azap shegý arqyly ózińdi-óziń múlde basqa adam ǵyp qaıta týdyrǵyń keldi, menińshe, qaı jaqqa qashsań da, ómir boıy, hámanda kókeıińdegi osy múlde basqa adam bolamyn degen nıetińdi umyta kórme — saǵan osynyń ózi de jetip jatyr. Taǵdyrdyń osy sumdyq taýqymetin tartýǵa moıynsunbaýyń óz paryzyńdy burynǵydan da kóbirek sezýińe, sóıtip osy udaıy sezinýińmen aldaǵy ýaqytta, ómir boıy ózińniń qaıta túlep ózgerýińe, bálkim, anda barǵandaǵydan góri áldeqaıda kóbirek kómekteser. Óıtkeni ol jaqta sen tóze almaısyń da, birdeńeni búldiresiń, sosyn, aqyr sońynda: "Kegim qaıtty", — deýiń de múmkin. Advokat bul jóninde shyndyqty aıtqan. Taǵdyrdyń taýqymetin jurttyń bári birdeı kótere bermeıdi, keıbireýleriniń kótere almaýy da múmkin... Estigiń kelse, meniń pikirim osyndaı. Eger de seniń qashyp ketkenińe ofıserler men soldattar kinály bolyp shyǵatyn bolsa, onda men seniń bul áreketińe "ruqsat etpes edim", — dedi Alesha jymıyp.

— Biraq, asa eptilikpen istese, qatty jaza qoldanbaýy da múmkin, bolmashy birdeńemen qutylýǵa bolady dep aıtyp ta, sendirip te júr ǵoı (Ivanǵa etap bastyǵynyń ózi osylaı depti). Árıne, qashyp ketý úshin para berý de adaldyqqa jatpaıdy, alaıda, bul arada men eshbir kiná taǵa almaımyn, óıtkeni, shyndyǵynda, eger Ivan men Katá, mysaly, seni bosatyp alýdy maǵan tapsyrsa, men ne isteıtinimdi bilemin — baramyn da, paraǵa kúzetshilerdi satyp alamyn; saǵan shyndyqty búkpesiz aıtyp otyrmyn. Sondyqtan men saǵan tóreshi bola almaımyn. Biraq, bilip qoı, seni de esh ýaqytta kinálamaımyn. Sonsoń, bul iste men saǵan qalaı tóreshi bola alamyn — bul tańǵalarlyq is bop shyqpaı ma? Saǵan bárin aqtardym ǵoı deımin.

— Onyń esesine men ózimdi azap shegýge dýshar etýge tıistimin!— dedi daýsy qattyraq shyqqan Mıtá. — Men qashamyn, bul sensiz de sheshilgen nárse: Mıtka Karamazovtyń qashpaýy múmkin be? Biraq, onyń esesine men ózimdi-ózim azapqa salyp, qaıda júrsem de kúnámdy keshire gór dep táńirge jalbarynýmen búkil ómirimdi óksitip ótkizemin! Iezýıtter osylaı deýshi me edi, solaı ǵoı? Qazirgi myna ekeýmiz sıaqty emes pe, a?

— Solaı, — dedi aqyryn jymıǵan Alesha.

— Men seni qashanda shyndyqty týra aıtatynyń úshin, eshteńeni búgip qalmaıtynyń úshin súıemin! — dedi Mıtá qýanyshty kúlkimen — Demek, bul Aleshkamdy ıezýıtshelegen sátinde ustaǵanym ǵoı! Bul úshin men seniń betińnen saý jer qaldyrmaı súıýim kerek qoı! Al, endi qalǵanyn da tyńdaı ber, men saǵan qazir jan dúnıemniń ekinshi jartysyn da jaıyp salaıyn. Men mynadaı oıǵa kelip, bárin sheship qoıdym: eger qashatyn bolsam jáne qaltamda tólqujatym men aqsham bola tursa da, tipti Amerıkaǵa qashsam da, qýanysh, baqyt izdep qashpaı, shyndyǵynda, mundaǵydan jaman bolýy múmkin ekinshi katorgaǵa qashatynymdy kóńilime medeý tutamyn! Ondaǵy azap mundaǵydan kem bolar deımisiń! Alekseı, shyn aıtam, kem bolmaıdy! Sol saıtan alǵyr Amerıkańdy álden-aq jek kóremin. Meıli Grýsha menimen birge eken delik, biraq oǵan qarashy óziń: qaıdaǵy amerıkan áıel? Ol orys emes pe, qara tyrnaǵyna deıin orys qoı, ol kindik kesken ata mekenin saǵynbaı tura ala ma, onyń osyndaı qasiretke, taǵdyrdyń osyndaı taýqymetin tartýǵa men úshin ǵana kónetinin men saǵat saıyn kórýge májbúr bolmaımyn ba, sonda ol baıǵustyń jazyǵy ne? Ol jaqtaǵy sharýalarǵa, tipti bári birdeı menen artyq bolsa da, men qalaı ǵana tózbekpin? Amerıkany meniń álden sýqanym súımeıdi! Ondaǵylardyń bári shetinen mashınanyń keremet bilgiri nemese taǵy birdeńe bolsa da meıli, olar báribir menimen til tabysatyn, men unatatyn kisiler emes! Men Reseıdi súıemin, Alekseı, ózim aramza bolsam da, orystyń qudaıyn súıemin! Iá, men onda boq basynda ólemin! — dedi ol zamatta janary jaltyldap. Kózine jas kelgesin daýsy dirildep ketken edi.

— Men, mine, osylaı sheshtim, Alekseı, estımisiń! — dedi ol tolqyǵanyn basqasyn taǵy da, — Grýshany alyp barǵan soń — onda taǵy aıý mekendeıtin alys túkpirge qaraı ońasha ketip, dereý jer jyrtýǵa kirisemiz, jumys isteımiz. Ol jaqtan bir meńireý túkpir tabylatyn shyǵar! Qyzyl kúreń adamdar áli de bar deıdi ǵoı, olar bir qıyr shetti jaılasa kerek, mine sol ólkege, sońǵy mogıkandarǵa baramyz. Sonsoń, Grýsha ekeýmiz gramatıkany qolǵa alamyz. Jumys pen gramatıka — úsh jyl boıy osylaı bolady. Osy úsh jylda aǵylshyn tiline tipti olardyń ózderin jańyldyratyndaı bolyp úırenip alamyz. Sodan keıin — qosh bol, Amerıka! Osynda, Reseıge, amerıkan azamaty bolyp taıyp beremiz. Qapa bolma, munda kelmeımiz. Soltústiktiń nemese ońtústiktiń bir shalǵaılaý jerine sińip ketemiz. Oǵan deıin meniń de, Grýshanyń da túr-turpaty ózgeretin shyǵar deımin, anda, Amerıkada, dáriger betimniń bir jerine barmaqtaı súıeldi neǵyp japsyra almas eken, olar bekerge mehanık atala ma. Joq, onan da bir kózimdi shuqyp tastaımyn da, bir arshyn ǵyp appaq qaýǵa saqal jiberemin (Reseıdi saǵynyp saqalym aǵarady ǵoı) — sonda, bálkim, meni eshkim tanymas ta. Al tanysa tanı bersin, ázer bolsa taǵy da jer aýdaratynyna, taǵdyrdyń jazǵany sol bolsa, oǵan ne laj! Nede bolsa alysyraq ketip, jer jyrtamyz, sóıtip ómir boıy amerıkan bolyp ótemin. Onyń esesine kindik kesken jerde ólemiz ǵoı. Meniń josparym mine osyndaı, osydan áste taımaımyn. Qalaı, maquldaısyń ba?

— Maquldaımyn, — dedi oǵan qarsylyq bildirgisi kelmegen Alesha.

Mıtá bir mınýt úndemeı qaldy da, sosyn qaıta sóılep ketti:

— Olar sotta meni qalaı otyrǵyzdy? Jaman otyrǵyzyp ketti ǵoı!

— Otyrǵyzyp ketpese de, báribir sottaıtyn edi seni, — dedi Alesha kúrsinip.

— Iá, mundaǵy jurtty mezi ǵyp bittim ǵoı! Endi meıli ne bolsa o bolsyn, ońaı emes! — dedi qapalanǵan Mıtá.

Bir mınýt taǵy da únsizdik ornady.

— Alesha, — dedi sonan soń Mıtá, — óltirseń de shynyn aıtshy, ol qazir kele me, joq pa, nege aıtpaısyń? Ne dedi? Qalaı dedi?

— Baramyn dedi, biraq búgin keletin-kelmeıtinin aıta almaımyn, oǵan ońaı deımisiń! — dep Alesha aǵasyna jaýtańdaı qarady.

— Árıne, ońaı emes, árıne, qıyn! Alesha, osy ýaıym-qaıǵydan men jyndanatyn shyǵarmyn! Grýsha menen kóz almaıdy. Túsinedi bárin. O, táńirim, taýpyqty qyla gór: ne dep kettim? Katányń kelýin talap ettim! Neni talap etetinimdi túsinem be ózi? Karamazovtardyń ozbyrlyǵy ǵoı bul, kúnákarlyq qoı bul! Joq, qasiretshil kisi mendeı bolmaıtyn shyǵar! Men ońbaǵanmyn ǵoı, mine osylaı!

— Áne keldi! — dedi qýanyp ketken Alesha.

Dál osy kezde tabaldyryqtan Katá kóringen. Mıtáǵa bir túrli sasqalaqtap qaraǵan qyz sál kidirip qalǵan edi. Mıtá tez atyp turǵanda júzinen qorqynysh sezilip, bozaryp ketti, alaıda, sol sátte-aq jalynyshty pishinmen jaýtańdaı kúlimsiregen ol Katáǵa eki qolyn yntyǵa soza berdi. Muny kórgende Katá da oǵan qarsy umtyldy. Ol Mıtányń eki qolynan ustaı alyp, tósekke kúshpen qaıta otyrǵyzǵan soń, ózi onyń janyna jaıǵasyp, onyń qolyn óziniń qolynan bosatpaı, degbirsizdenip qatty qysa berdi. Ekeýi de birdeńe demekke birneshe ret ońtaılanǵanmen ún qatqan joq, sosyn bir-birinen kóz aýdarmaı, taǵy da ún qatpastan, repetsiz kúlimsirep otyra berdi; osylaı eki mınýt ótti.

— Meni keshirdiń be, álde keshirgen joqsyń ba? — dep mińgirledi, aqyrynda, Mıtá; sodan keıin ol Aleshaǵa jalt burylyp, qýanyshtan óńi qubylyp:

— Estımisiń, ne dep suraǵanymdy estımisiń! — dedi oǵan.

— Men seni osy aq júrektigiń úshin súıgenmin! — dep qaldy Katá. — Saǵan meniń keshirgenim, maǵan senin keshirgeniń ne úshin qajet, meni keshirseń de, keshirmeseń de báribir, mendegi jan jarasy ómir boıy jazylmaıdy — ekeýmizge de sol kerek... — dep ol tynystaýǵa toqtady.

— Ne úshin kelgenimdi aıtaıyn ba?— dedi taǵy da albyrttanyp, asyǵyp-úsikken Katá, — seniń aıaǵyńnan qushaıyn dep, qolyńnan qysaıyn dep, Máskeýde qolyńdy qalaı qysýshy em, esińde me, mine dál solaı aýyrtyp qysaıyn dep, sen meniń pirimsiń, meniń qýanyshymsyń dep, seni jan-tánimmen súıemin dep aıtýǵa keldim, — jan azabynan daýsy bir túrli yshqynyp shyqqan ol Mıtányń qolynan qushyrlana súıdi. Eki kózinen jas yrshyp ketti.

Alesha úni shyqpaı, melshıip turyp qaldy; ol óz kózine ózi senbegen edi.

— Ǵashyqtyq ótti-ketti, Mıtá! — dedi taǵy da Katá, — biraq osy sóngen mahabbatym maǵan janymdaı qymbat. Sen máńgi baqıǵa bilip qoı muny. Al endi, bir mınýtke, bolar is boldy ǵoı dep kórelikshi, — dep byldyraqtady kúlimsiregen Katá onyń kózine taǵy da súısine qarap. — Sen qazir basqa áıeldi súıesiń, men de basqa jigitti súıemin, solaı bola tursa da, sen maǵan, men saǵan báribir ǵashyq bop ótemiz bu dúnıeden, sen muny bilesiń be? Estımisiń, maǵan ǵashyq bolyp ot, ómir boıy ǵashyq bol! — Onyń úninen bir túrli zildi diril sezilgen edi.

— Ǵashyqpyn jáne... bilesiń be, Katá, — dedi sózinen keıin bir tynystaǵan Mıtá, — bilesiń be, men saǵan osydan bes kún buryn, sol kúni keshke ǵashyq bolǵanmyn... Sen talyp qalǵanda, seni kóterip alyp ketkende... Ómir boıyna! Solaı, ómir boıy ǵashyq bolyp ótemin.

Ekeýiniń bul dıdarlasýy albyrt sezimnen týǵan, eshbir mán-maǵynasyz derlik, bálkim, tipti jalǵan sózder bolýy da múmkin edi, biraq dál osy mınýtte munyń bári de shyndyq bolatyn jáne buǵan olardyń ózderi de kámil sengen-di.

— Katá, — dedi Mıtá kenetten, — men óltirdi degenge senesiń be? Qazir senbeıtinińdi bilemin, biraq anada... sotta jaýap bergenińde... Sonda neǵyp sendiń?

— Onda da senbegem! Eshqashan da sengen emes! Saǵan óshikkesin ózimdi-ózim zorlap ılandyrǵam, sol bir sátke... Jaýap bergende...ózimdi ózim solaı dep ılandyrdym da senip qaldym... al jaýap bergennen keıin qaıtadan senbeıtin boldym. Bárin bilip al, umytyp barady ekem ǵoı: men munda seniń aldyńda ózimdi-ózim kinálap jan azabyn tartý úshin keldim! — dedi ol sosyn ilkidegi súıispenshilik sezimniń názik úninen múlde basqasha daýyspen.

— Qınalyp bittiń ǵoı! — dep qaldy Mıtá.

— Men endi keteıin, keıin taǵy kelemin ǵoı, — dep sybyrlady Katá, — al qazir jaman qajyp turǵanym!..

Sonan soń ornynan tura berip edi, kenet baqyryp qalyp, keıin shegindi. Bólmege oıda joqta Grýshenka kirip kelgen edi aqyryn basyp. Ony eshkim kútpegen-di. Katá tez esikke qaraı júrdi, alaıda, Grýshenkamen qatarlasa berip kilt toqtaı qaldy da, appaq shúberekteı bop bozarǵan kúıi:

— Meni keshirińiz! — dedi aqyryn ǵana.

Grýshenka oǵan qadala qarady, sosyn, bir sátten keıin óshikken, zárli daýyspen til qatty:

— Biz ekeýmiz kekshilmiz ǵoı, bıkesh! Ekeýmiz de kekshilmiz! Bizge bir-birimizdi keshirý qaıda? Onan da mynany qutqar birdeme ǵyp, sonda men ómir boıy seniń tileýińdi tilep ótemin.

— Ne, keshirgiń kelmeı me! —dep aıqaılady Grýshenkany jón-josyqsyz kinálaǵan Mıtá.

— Qapalanba, men ony saǵan qutqaryp beremin! — dep sybyr etken Katá bólmeden tez shyǵyp ketti.

— Ol saǵan: "Keshirińiz" — degennen keıin de ıilmediń ǵoı sen, — dedi kúıingen Mıtá taǵy da.

— Mıtá, sen ony bekerge kinála ma, buǵan haqyń joq! — dep Alesha aǵasyna qatty aıtyp saldy.

— Onyki tákappar aýyzdan shyqqan sóz ǵana, shyn júrekten aqtarylǵan syr ondaı bolmaıdy, — dedi Grýshenka tyjyrynǵan pishinmen. — Seni qutqarsa boldy — bárin keshiremin...

Grýshenka birdeńeni ishinde búgip qalǵandaı úndemedi. Ol áli esin jıyp úlgermegen edi. Ol álde qalaı kelipti, munda Katány kezdestiremin dep oılamaǵan da, kútpegen de; munyń bári keıin málim bolǵan.

— Alesha, neǵyp tursyń, Katányń sońynan júgirseńshi! — dedi inisine Mıtá asyǵyp-úsigip, — oǵan aıt... ne deseń de meıliń... tek renjimeı ketsinshi!

— Saǵan keshke taman taǵy bir soǵamyn! — dedi de Alesha, Katányń sońynan júgirdi. Ol ony aýrýhana aýlasynyń syrtynda qýyp jetti. Katá asyǵyp barady eken, Alesha sońynan qýyp jetkesin, ile-shala bylaı dedi:

— Joq, ananyń aldynda ózimdi-ózim jerge kirgizetindeı maǵan ne bolypty! Men oǵan: "keshirińiz" degende, ózimdi nede bolsa aqyryna deıin azaptaıynshy dep em. Ol keshirmedi... Men ony osy qatygezdigi úshin unatamyn! — Katányń daýsy buzylyńqyrap, ishtegi kektiń ushqyny janarynan bir jalt etip ótken edi.

— Aǵam ony kútpegen edi, — dep mińgirledi Alesha, — onyń kelmeıtindigine ol senimdi bolatyn...

— Oǵan kúmánim joq. Áıtse de, muny qoıa turalyq, — dep kesip tastady Katá. — Tyńdaǵyn: men endi sendermen birge ana sorly balany jerleýge bara almaımyn. Tabytyna qoıatyn gúl jibertkenmin. Aqshalary áli bolýǵa tıis. Eger qajet bolsa, olarǵa budan bylaı da qol ushyn beretinimdi eskertersiz... Al endi júre berińiz, raqym etińiz, meniń jalǵyz qalǵym keledi. Siz shirkeýge keshiktińiz ǵoı, besin namazyna qońyraý soǵyp jatyr. Raqym etińiz, meni tastap júre berińiz!

III

ILÚSHANY JERLEÝ. TAS TÚBİNDEGİ SÓZ

Alesha shynynda da keshikken-di. Balalar ony kútken, biraq ol keshikkendikten ústine gúl qoıyp bezendirilgen shaǵyn tabytty, olar shirkeýge ózderi alyp barýǵa uıǵarǵan edi. Bul Ilúsha degen beıshara balanyń tabyty bolatyn. Ol Mıtá sottalǵasyn, eki kúnnen keıin ólgen. Ilúshanyń joldas balalary Aleshany qaqpa aldynda ýlap-shýlap qarsy aldy. Olardyń bári onyń kelýin taǵatsyzdana kútken edi, endi mine, aqyry, onyń kelip jetkenine qýanyp jatyr. Olar on eki bala bolatyn, báriniń de kishkene raneńi men ıyqtan salatyn sómkesi bar. Ilúshanyń ólerinde: "Ákem jylaıdy ǵoı, onymen birge bolyńdar" — dep ósıet etkenin umytqan joq-ty. Bárin bastap júrgen Kolá Krasotkın.

— Karamazov, sizdiń kelgenińizge men óte qýanyshtymyn! — dedi ol Aleshaǵa qol berip jatyp. — Qıyn jaǵdaı ǵoı bul. Tipti qarap turýǵa dátiń shydamaıdy. Snegırev mas emes, búgin onyń urttamaǵanyn anyq bilemiz, biraq báribir mas sekildi... Meniń dilim qatty ǵoı, áıtse de, mynaý bir aýyr jaǵdaı bolyp turǵany. Karamazov, siz úıge kirmesten buryn bir saýal qoısam, kidirtip qalmas pa ekem?

— Ol ne, Kolá? — dedi toqtap turǵan Alesha.

— Aıtyńyzshy, sizdiń aǵańyz kinály ma, joq pa? Ákesin óltirgen ol ma, álde anaý malaıy ma? Ne deseńiz, soǵan shógemin. Osyny oılap qatarynan tórt tún uıyqtaǵan joqpyn.

— Ony óltirgen malaı jigit, al meniń aǵamnyń eshqandaı kinásy joq, — dep jaýap berdi Alesha.

— Men de solaı oılaımyn! — dep aıqaılap jiberdi Smýrov degen bala.

— Sonymen, ol shyndyq úshin kinásiz qurbandyq bolmaq! — dedi eligip ketken Kolá.

— Qurbandyq bop ketse de, ol baqytty! Men oǵan qyzyǵam tipti!

— Munyńyz qalaı, óıtýge bola ma eken, ne úshin? — dedi Alesha tańdanyp.

— O, eger men de bir kezde shyndyq úshin ózimdi osylaı qurbandyq ete alsam ǵoı, — dedi Kolá shıryǵyp.

— Biraq mundaıdyń betin aýlaq qylsyn, mundaı masqaralyqtyń da, mundaı sumdyqtyń da qajeti joq saǵan! — dedi Alesha.

— Árıne... meniń búkil adamzat balasy úshin qurbandyq bolǵym keledi, al masqaralyqqa kelsek, maǵan báribir: joǵalar ázer bolsa atymyz. Men sizdiń aǵańyzdy qurmet tutamyn!

— Men de!

Kútpegen jerden toptyń ishinen anada Troıanyń irgesin qalaýshynyń kim ekenin bilemin dep maqtanǵan balanyń daýysy estildi; dál sondaǵydaı aıqaılap jibergennen keıin qulaǵyna deıin qyp-qyzyl bop shyǵa keldi.

Alesha bólmege kirdi. Jıegin juqa aq matamen búrmelegen kógildir tabytta eki qolyn keýdesine qoıyp, kózin jumyp Ilúsha jatyr eken. Onyń jadaý bet-júzi tıtteı de ózgermegendeı, sonsoń, bir tańǵalarlyǵy, ólikten ıis sezilmeıdi. Ol baısaldy kúıi, oıǵa shomyp jatqan sekildi. Ásirese keýdesine aıqastyryp qoıǵan, beıne mármár tastan músindelgendeı qoldary bir túrli sulý kórindi. Qolyna gúl ustatyp qoıypty, jalpy tabyttyń ishi-syrty túgel gúlge oranǵan, bul gúldi tańsáriden Lıza Hohlakova berip jibergen-di. Alaıda, buǵan qosa Katerına Ivanovna jibergen gúl de ákelingen edi. Alesha esik ashqanda, shtabs-kapıtan dirildegen qoldarymen bir shoq gúldi súıikti ulynyń ústine jaıyp qoıyp jatqan edi. Tiri pendege, tipti kóz jasyn bulap otyrǵan, mılaý áıeline de, birdeme ǵyp aýrý aıaǵyna basyp, ólgen ulyna jaqynnan qaraýǵa tyrysqan "sheshetaıyna" da moıyn burǵysy kelmegen ol Aleshaǵa áreń kóz saldy. Balalar Nınajandy oryndyǵymen birge kóterip ákep, tabytqa jaqyn otyrǵyzyp qoıǵan. Ol basyn tabytqa súıegen, tegi, únin shyǵarmaı jylap otyrsa kerek. Snegırevtiń júzi shıraq kóringenmen, mazasyzdanyp abyrjyǵandyq, sonymen birge qatýlanǵandyq ta seziletindeı. Onyń qımylynan, aýzynan shyqqan sózderinen eseńgiregendik seziledi. Ol Ilúshaǵa qarap mınýt saıyn:

"Áketaıym, súıikti áketaıym!" — deı bergen. Onyń jalǵyz ulyn erkeletkende, oǵan: "Áketaıym, súıikti áketaıym!" — deıtin ádeti bar tuǵyn.

— Kókesi, maǵan da gúl bershi, ananyń qolynan alshy, ana bir appaq gúldi ápershi! — dedi kózinen sorasy aqqan mılaý "sheshetaıy". Álde Ilúshanyń qolyndaǵy kishkentaı appaq raýshan gúli unap ketti me, álde ulynyń qolynan sońǵy ret gúl alǵysy keldi me, áıteýir tabytqa qolyn sozyp qozǵalaqtap, ábigerlene berdi.

— Eshkimge de bermeımin, bir talym da ustatpaımyn! — dep kilińdedi Snegırev. — Seniki emes, bul Ilúshanyń gúli. Barlyǵy sonyki, saǵan túk te joq!

— Áke, shesheme tym bolmasa bir talyp berseńshi! — dedi kóz jasy tyıylmaǵan Nına kenet basyn kóterip.

— Bermeımin, ásirese oǵan bermeımin! Ol Ilúshajandy jek kóretin. Ol anada balasynyń oıynshyq zeńbiregin alyp qoıǵan, suraǵan soń qaıtsyn, Ilúshajan oıynshyǵyn oǵan syılaǵan bolatyn, — sol joly balasy oıynshyq zeńbiregin sheshesine berýge qalaı májbúr bolǵanyn esine túsirgende, shtabs-kapıtan eńirep qoıa berdi. Mılaý sheshe beıshara eki qolymen betin basyp, únin shyǵarmaı jylap otyryp qaldy. Ólikti alyp shyǵatyn ýaqyt jetkenine qaramastan, ákesi áli bosatpaıtynyn sezgen soń, balalar, aqyry, tabytty qorshap alyp kótere bastaǵan edi.

— Men ony aýlada jerlegim kelmeıdi, — dep kúńkildeı jóneldi Snegırev, — anaý ózimizdiń dóńbek tastyń túbine qoıamyn. Ilúsha osylaı degen. Tımeńder!

Ol osynyń aldynda da, úsh kún boıy, sol tastyń túbine aparyp qoıamyn dep bolmaǵan edi; biraq buǵan Alesha, Krasotkın, úı ıesi kempir, onyń sińlisi jáne balalardyń bári qarsy shyqqan.

— Oılap tapqanyn qarańdar munyń, aıdaladaǵy bir tastyń túbine aparyp kóme salatyndaı ol asylyp ólip pe, — dep zirkildegen qaqsal kempir. — Anaý aýla ishindegi qasıetti topyraq buıyrmap pa oǵan. Sonda jerlense, anaý shirkeýdegi duǵanyń saýaby tıip jatady ǵoı. Dákon báıittiń ár sózin naqyshyna keltirip oqyǵanda, beıne bir sonyń beıiti basynda oqylǵandaı, bári anyq estilip, oǵan jetip jatpaı ma...

Aqyry, shtabs-kapıtan: "Qaıda aparsańdar onda aparyńdar!" — degendeı qolyn siltedi. Balalar tabytty kóterip aldy, sonsoń, sheshesiniń aldynan óterde, ol ulymen qoshtasyp qalsyn dep bir mınýtke toqtap, tabytty jerge qoıdy. Biraq, úsh kún boıy anadaıdan ǵana kóz salǵan beıbaq ana jalǵyzynyń aq júzin jaqynnan kórgende dirildep-qalshyldap, aq shashyn tabytqa jaıyp jiberip, basyn julqyna shaıqalaqtata bastady.

— Sheshe, shoqyndyrsańshy ony, pátıqańdy berip, betinen súıseńshi, — dep daýystady Nına.

Alaıda, sheshesi basyn damylsyz shaıqap, úni óship, ózegin órtegen kúıinishten surqy buzylyp, bir kezde keýdesin ura bastady. Sonsoń tabytty ary alyp ótti. Óziniń aldynan alyp ótkende Nına marqum inisiniń aýzyna sońǵy ret ernin tıgizdi. Alesha syrtqa shyǵarynda úı ıesine bólmede qalǵandarǵa bas-kóz bola turyńyz deı berip edi, onyń sózin aıaqtatpaǵan kempir:

— Árıne, solardyń janynda bolamyn, biz de qudaıdyń qulymyz ǵoı, — dedi jylap turyp.

Shirkeýge deıin alys emes-ti, úsh júz qadamdaı ǵana, odan aspaıdy. Kún ashyq, jelsiz edi; shyńyltyrlaý aıaz. Ǵıbadatqa shaqyrǵan qońyraý úni áli basylmaǵan. Eski, tyltıǵan, juqalań páltesin kıip, jalpaq jıekti, myjyraıǵan qalpaǵyn qolyna ustaǵan, jalań bas Snegırev tabyttyń sońynan jaıdan-jaı abyrjyp, degbirsizdenip kele jatqan. Ne isterin bilmegendeı, birese tabyttyń bas jaǵynan ustaýǵa qolyn sozyp, birese qaıtadan búıir tustan kelip bir jerinen ustaýǵa tyrysyp, tabytty kóterip kele jatqandarǵa bóget jasaı berdi. Bir tal gúl qarǵa túsip edi, sony joǵaltsa keshirilmes kúnáǵa batatyndaı, jantalasa kóterip aldy.

— Álgi nannyń qyrtysyn alýdy umyttyq bilem! — dedi ol kenet qatty záresi ushyp. Biraq, balalar bir tilim nannyń qyrtysyn ol baǵana alyp qaltasyna salǵanyn sol sátte-aq esine saldy. Bir úzim nannyń qyrtysyn qaltasynan alyp kórgennen keıin ol tez tynyshtaldy.

— Ilúshajan tapsyrǵan edi, Ilúshajan, — dep túsindirdi ol Aleshaǵa, — túni boıy kóz ilmedi, men onyń janynda otyrdym, bir kezde ol: "Áketaı, meniń basyma shymshyqtar kelip tursyn deseń beıitimniń ústine bir úzim nannyń qyrtysyn úgitip tastarsyń, sonda olardyń qalaı ushyp kelgenin estip, jalǵyzsyramaı, jabyrqamaı jatar edim", — degen edi.

— Bul óte jaqsy, jıirek sóıtip turý kerek, — dedi Alesha.

— Kúnde, kún saıyn! — dep byldyraqtady shtabs-kapıtan kenet boıy sergip sala bergendeı.

Aqyry, tabytty shirkeýge alyp kep qaq ortasyna qoıdy. Onyń aınalasynda turǵan balalar dinı rásim atqarylyp bitkenshe baısaldy qalyptarynan taıǵan joq. Bul bir eski jáne jutańdaý shirkeý edi, ıkonalarynyń kóbiniń beti jalańash eken, áıtse de, osyndaı shirkeýlerde duǵa oqý bir túrli kóńilge toq kórinedi. Ǵıbadat kezinde Snegırev sál tynyshtalǵandaı boldy, alaıda, eseńgiregen kisishe, jaıdan-jaı mazasyzdanatyny sezilmeı qalmady: ol birese tabyttyń qasyna baryp jamylǵynyń shetin, gúlderdiń shashaǵyn túzetken boldy, birese shamdaldan edenge túsken balaýyz shamdy kóteremin dep biraz áýrelendi. Sodan keıin tynyshtalyp, túkke túsinbegendeı, tunjyraǵan topas pishinmen tabyttyń bas jaǵynda sileıip turdy. Apostol oqylǵan soń ol qasynda turǵan Aleshaǵa bular Apostoldy durys oqymady ǵoı dep sybyrlady, biraq, oıyn túsindirgen joq. Herývımdi oqyǵanda qosylyp aıta bastap edi, áıtse de ony aıaqtamady, tizerlep otyra ketip, shirkeýdiń tas edenine mańdaıyn qoıyp, birsypyra sol kúıi qaldy. Aqyrynda, marqumnyń janazasyn shyǵarýǵa kiristi, balaýyz sham úlestirildi. Eseńgiregen sorly áke taǵy da abyrjı bastap edi, biraq adamnyń jan júıesin eljiretip, súısindiretin ǵıbadat úni onyń da janyn qatty tebirentti bilem. Ol zamatta denesin bir túrli búristirip alyp, áýeli kemseńdep, sosyn yńyrsyp, aqyrynda baqyryp jylady. Ólikpen qoshtasqannan keıin tabytty jabý kerek bolǵanda, ol Ilúshajanynyń betin jasyrǵysy kelmegendeı, tabytty qushaqtap alyp, balasynyń aýzynan qushyrlana súıe bastady. Aqyry ony kóndirip, baspaldaqtan túsire berip edi, tabytqa qaıtadan qol sozyp birneshe gúldi aldy. Ol osy gúlderge qarap turǵaq sosyn basyna jańa bir oı sap etip, bir sátke basty oqıǵany tars esinen shyǵarǵandaı kóringen. Sonsoń birtindep oıǵa shomǵan ol balalar tabytty kóterip alyp, beıitke qaraı júrgende qarsylyq bildirmedi. Beıit jaqyn jerde, aýla ishinde, shirkeýdiń dál irgesinde edi; qymbat beıittiń aqshasyn Katerına Ivanovna tólegen. Daǵdyly rásimderden keıin molashylar tabytty kórge túsirdi. Snegırev qolyna gúl ustaǵan kúıi oqys eńkeıgende, ol tómen qulaı ma dep qoryqqan balalar ony páltesiniń eteginen ustap alyp keıin tarta bastady. Alaıda, ol ne bolyp jatqanyn anyq ańǵarmaıtyn sekildi edi. Molany kóme bastaǵanda, ol topyraqty kórsetip, tipti birdeńe dep mińgirlegen boldy, biraq, budan eshkim eshteńe túsinbegen, sodan keıin ol áldeqalaı ózinen-ózi tynyshtalǵan. Beıittiń ústine nannyń qyrtysyn úgitip tastaý keregin eskertkende, ol apyl-ǵupyl qaltasynan alyp úgitip jatyp: "Mine, torǵaılar, osynda kelip turyńdar, mine, shymshyqtar, osynda kelip turyńdar!" — dep kúbirleı berdi. Balalardyń biri: "Qolyńyzdaǵy gúldi bireýge bere tursańyzshy, áıtpese úgitý qıyn ǵoı" dep edi, buǵan kónbedi. Ol tipti sol gúldi bireý tartyp ala ma dep te qoryqty ǵoı deımin, sonsoń, barlyǵy istelip bitkenin, nannyń qyrtysy usaqtap tastalǵanyn teksergendeı beıitti kózben bir sholǵan soń oıda joqta, asyqpaı burylyp úıine qaraı júre berdi. Ol birtindep tezirek júrip, júgire basyp, úıine jetkenshe asyqty. Balalar men Alesha onyń sońynan ilesip otyrǵan.

— Sheshetaıyna gúl aparyp beremin, sheshetaıyna gúl aparyp beremin! Sheshetaıyn renjittik qoı, — dedi ol kenet ókinishti únmen Bireý oǵan: "Qalpaǵyńyzdy kıseńizshi, kún áli sýyq qoı" dep edi, muny estigende eregise qalǵan ol, qalpaǵyn qarǵa bir soǵyp: "Kımeımin, keregi joq!" — dep mińgirleı jóneldi. Smýrov degen bala onyń qalpaǵyn jerden kóterip aldy. Balalardyń bári jylap keledi, ásirese Kolá men Troıany ashqan bala bárinen de qatty egildi, qalpaqty ustaǵan Smýrov ta jylap kele jatqan, áıtse de, ol júgire basqan qalpy qardyń jıegindegi qyzyl kirpishtiń synyǵyn alyp, ushqan bir top torǵaıǵa laqtyryp ta úlgerdi. Biraq tıgize almaǵan, kózinen sorasy aǵyp júgire bergen. Orta jolǵa kelgende Snegırev, áldenege tańǵalǵandaı, jarty mınýt toqtap turdy da, shirkeýge jalt burylyp, artta qalǵan beıitke qaraı júgire jóneldi. Alaıda, balalar ony tez qýyp jetip, eteginen jabysyp bosatpady. Ol álsirep, qarǵa qulaı ketti, ózimen-ózi arpalysyp, julynyp, ókirip-baqyryp: "Áketaıym, Ilúshajanym meniń, súıikti áketaıym!" — dep zarlana bastady. Alesha men Kolá ony kóterip turǵyzbaq bop: "Tynyshtalyńyz, sabyr etińiz" dep jubatýǵa tyrysty.

— Kapıtan, sabyr etińiz, qaıratty edińiz ǵoı, qaıǵyǵa berilmeńiz, — dep kúbirledi Kolá.

— Qolyńyzdaǵy gúldi búldirip alasyz, — dedi Alesha da, — úıde "sheshetaıy" gúl ákeledi dep kútip otyr ǵoı, siz baǵana Ilúshajannyń atynan oǵan bir tal gúl ustatpaǵanyńyzǵa jylap qaldy emes pe. Úıde ulyńyzdyń tósegi de jınalǵan joq...

— Iá, ıá, sheshetaıyna baraıyq! — dep Snegırev kenet úıdegi áıelin esine túsirdi. — Ol tósekti jınaıdy, jınap áketedi! — dedi ol taǵy da, sonsoń ulynyń tósegin shynynda da bir jaqqa jınap áketetininen qoryqqandaı, atyp turyp júgire jóneldi. Biraq úı jaqyn qalǵan edi, sol sebepti bári birge júgirip keldi. Snegırev esikti julqyp ashqan soń, baǵana ózi qatty renjitip ketken áıeline jalbaqtaı bastady.

— Sheshetaıy, qymbattym, Ilúshajan saǵan gúl berip jiberdi, seniń aıaǵyń aýyrady ǵoı! — dep elpildep qalǵan ol ilkide qarǵa domalap, julynǵanda aıaz soryp, búlingen bir shoq gúldi ustata berdi. Biraq, dál osy kezde Ilúshajanynyń tósegi aldynda, buryshqa taman turǵan jamaý-jamaý, eski, jaman etikke onyń kózi túsip ketken edi; ony jańa ǵana sol araǵa aparyp qoıǵan-dy. Etikti kóre salysymen ol edenge tizerleı ketip, bireýdiń qol sozyp alǵan soń: "Áketaıym, Ilúshajanym, súıikti áketaıym-aý, etigińdi tastap, óziń qaıda ǵaıyp boldyń?" — dep zarlanyp qolyndaǵy syńar etikti shópildetip súıe bastady.

— Sen ony qaıda aparyp tastadyń? Sen ony qaıda aparyp tastadyń? — dep kúńirendi mılaý sheshesi de. Endi oǵan qosylyp Nınochka jylady. Kolá bólmeden júgirip shyqty, onyń sońynan basqa balalar da kete bastady. Aqyrynda, olardyń sońynan Alesha da syrtqa shyqty.

— Jylap biraz sher tartqatsyn, — dedi ol Koláǵa, — qazir jubatýdyń qajeti joq. Syrtta kúte turaıyq, sosyn qaıta kirermiz.

— Iá, qazir jubatqanymyz jón bolmas, biraq sumdyq qoı bul, — dep qostady ony Kolá. Sodan keıin ol, eshkim estimesin degendeı, aqyryn ǵana bylaı dedi: — Bilesiz be, Karamazov, osy ólim maǵan da qatty batady, eger ony qaıta tiriltý múmkin bolsa, men eshteńeni aıamas edim buǵan!

— Ah, men de eshteńeni aıamas edim! — dedi Alesha da.

— Karamazov, siz qalaı oılaısyz, biz keshke kelip biraz otyryp ketsek qaıtedi? Anaý iship qoıady ǵoı.

— İship qoıýy da múmkin-aý sonyń. Biraq, ekeýmiz kelsek te jetedi, sheshesi men Nınochkanyń qasynda birer saǵat bolamyz da ketemiz, al topyrlap ketsek, onda balasyn taǵy da esterine túsiremiz ǵoı, — dep aqyl aıtty Alesha.

— Anda úı ıesi dastarqan jaıyp jatyr, — álgi as bermekshi me qalaı, pop keledi eken; Karamazov, bizdiń qazir úıge kirýimiz kerek pe, álde kirmeı-aq qoıamyz ba?

— Sózsiz kirýimiz kerek, — dedi Alesha.

— Osynyń bári tipti tańǵalarlyq qoı, Karamazov, osyndaı qaıǵy-qasiret ústinde quımaq quıý degendi kim shyǵardy eken, dinimizdiń osy bir dástúri kókeıge qonbaıdy!

— Dastarqanǵa súrlegen balyq ta qoımaqshy, — dedi Troıany ashqan bala, tańdaıy taq etip.

— Men sizden qatty ótinemin, Kartashov, ásirese ózińmen sóılespek túgil, tipti eshkim bar-joǵyńdy bilgisi de kelmeı turǵanda, aqymaqtyq birdeńeńdi aıtyp qystyryla bermeshi, — dep zekidi Kolá oǵan qarap. Bala buǵan dyzyǵyp qaldy, biraq birdeńe deýge batyly barmady. Onyń ber jaǵynda bári jalǵyz aıaq soqpaqpen baıaý kele jatqan, bir kezde Smýrov:

— Mine mynaý Ilúshanyń tasy, ol osy tastyń túbinde jatqysy kelip edi ǵoı! — dedi.

Balalar deńkıgen tastyń túbinde biraz únsiz turdy. Alesha tasqa kóz salǵanda Snegırevtiń birde oǵan Ilúsha týraly aıtqany esine túsip, onyń ákesin qushaqtap turyp: "Áketaı, áketaı, ol seni jaman qorlady ǵoı!" — dep jylaǵandaǵy aıanyshty kórinis kóz aldyna elesteı qalǵan edi. Onyń jan júıesinde birdeńe titirkenip ketkendeı bolǵan. Ilúshanyń shákirt joldastarynyń súıkimdi, jarqyn júzin baısaldy, tákappar pishinmen bir sholǵasyn ol:

— Myrzalar, meniń sizderge osy arada, dál osy tastyń túbinde aıtatyn bir sózim bar, — dedi kenetten.

Balalar ony qorshap alyp, bul ne aıtpaqshy eken dep, aýyz ashyp qarap qaldy.

— Myrzalar, kóp keshikpeı biz bir-birimizden aırylysamyz. Men biraz ýaqyt osynda eki aǵamnyń qasynda boldym, olardyń bireýi aıdaýǵa ketpekshi de, ekinshisi ál ústinde jatyr. Alaıda, men taıaýda bul shahardan ketemin jáne uzaq ýaqytqa ketýim de múmkin. Sonda bir-birimizden ajyrasamyz, myrzalar. Osy arada, Ilúshanyń tasy túbinde, birinshiden, ony, ekinshiden, bir-birimizdi eshqashan da umytpaýǵa ýádeleseıik. Sonsoń, ómirde bastan ne keshsek te, buryn, esterińde me, anaý kópirdiń janynda oǵan tas laqtyrǵan, áıtse de, keıin bárimiz de jaqsy kórip ketken beıshara balany qalaı jerlegenimizdi de jadymyzdan shyǵarmaıyq. Ol jaqsy bala, meıirimdi ári erjúrek bala bolatyn, ol ákesiniń jaman jábirlengenine namystanyp, bas kótergen. Sonymen, myrzalar, birinshiden, Ilúshany ómir boıy umytpaıtyn bolaıyq. Óte mańyzdy ispen shuǵyldansaq ta, syı-qurmetke jetsek te nemese qandaı da bir zor baqytsyzdyqqa ushyrasaq ta — bárimiz bir joly osy arada bas qosqan keremet sátti, onda sol beıshara balany jaqsy kórgende bizdi, bálkim, ózimizdi de shyn maǵynasyndaǵydan góri izgileý etip kórsetken bir asyl, marhabatty sezim biriktirgenin eshqashan da umytpańdar. Kógershinderim meniń, senderdi osylaı kógershinderim dep aıtaıynshy, óıtkeni qazir, senderdiń osy meıirimdi, súıkimdi júzderińe qarap turǵan dál osy mınýtte, báriń de judyryqtaı ádemi kógiljim qusqa uqsaısyńdar, súıkimdi balaqandarym, bul sózimdi sender, bálkim, túsinbessińder, óıtkeni meniń keıde óte túsiniksiz sóıleıtinim bar, biraq, sender ony qalaı degenmen umytpańdar, keıin bir kezde bul aıtqanymmen báribir kelisesińder. Aldaǵy ómir úshin qandaı da bir jaqsy estelikten, ásirese balalyq shaǵyńnan, týǵan uıańnan zerdelegen estelikten qasıetti, odan qudiretti, odan úlken jáne odan paıdaly eshteńe bolýy múmkin emes, muny bilip alyńdar. Senderge tálim-tárbıeleriń jaıynda kóp aıtady ǵoı, balalyq shaqtan zerdeńde qalǵan sondaı bir ǵajap, qasıetti estelik — eń jaqsy tárbıe mine osy. Eger adam osyndaı estelikterdi ómir boıyna jeterlikteı ǵyp jınap alsa, onda ol esh ýaqytta jamanshylyq kórmek emes. Bizdiń júregimizde tipti jalǵyz ǵana jaqsy estelik saqtalyp qalsa da, mine sonda da bir kezde sonyń ózi-aq bizdi jamanshylyqtan qutqara alady. Múmkin, biz keıin tipti qaıyrymsyz bolyp ketermiz, tipti jaman ádet-qylyqtan tartyna almaıtyn bolarmyz, bireýdiń kóz jasyn kúlki etermiz, Kolányń: "Barlyq adamdar úshin qasiret shekkim keledi", — dep baǵanaǵy aıtqanyndaı birdeńe degen kisini keketip-muqatyp qorlaýymyz da múmkin. Áıtse de, qanshama meıirimsiz bolyp ketsek te, qudaı onyń betin aýlaq qylsyn — Ilúshany qalaı jerlegenimizdi, ony ásirese sońǵy kúnderi qalaı jaqsy kórgenimizdi, sonsoń osy tastyń túbinde turyp suhbattasqanymyzda bárimizdiń lebizimiz qalaı bir jerden shyqqanyn eske túsirgende, onda aramyzdaǵy eń qatygez, eń mysqylshylymyz da, eger de biz sondaı bolyp ketsek, dál osy sátte óziniń qandaı meıirimdi ári qandaı izgilikti bolǵanyna ishteı qalaı degenmen kúle qoımas deımin! Ol ol ma, bálkim, naq osy estelik qana ony bir sumdyq jamandyqtan ustap qalar, sóıtip, oılanǵan soń, "Iá, onda men meıirimdi, batyl jáne adal bolǵan edim", — der. İshteı kúlse kúle bersin, onyń ýaqasy joq, meıirimdilik pen izgilikke jıi kúlip jatady ǵoı; bul jeńiltektikten ǵana bolyp jatady; biraq, maǵan ılansańdar, myrzalar, eger ol kúlgen bolsa, sol sátte-aq: "Joq, meniń bul kúlgenim jaman boldy-aý, óıtkeni mundaıǵa kúlmeıdi ǵoı!" — degen ókinish júregin shym etkizetini sózsiz.

— Bul sózsiz solaı bolady, Karamazov, men sizdi túsinemin, Karamazov! — degende janary jalt-jult etken Kolányń daýysy qatty shyǵyp ketti. Balalar da eleńdep, birdeńe demek bolyp edi, alaıda, odan kóz almaı, onyń aýzyna qaraǵan kúıi qala berdi.

— Men muny túbinde jaman bolyp ketemiz be degen qorqynyshtan aıtyp jatyrmyn, — dedi Alesha, sózin odan ary jalǵastyryp, — biraq, biz nesine jaman bolamyz, solaı emes pe, myrzalar? Birinshiden jáne eń aldymen, marhabatty, sonsoń adal bolaıyq, sodan keıin bir birimizdi esh ýaqytta umytpaıyq. Men muny taǵy da qaıtalap aıtamyn Myrzalar, men óz tarapymnan senderdiń birińdi de umytpaımyn dep ýáde beremin; qazir ózimnen kóz almaı turǵan árqaısyńnyń bet-júzińdi tipti otyz jyldan keıin de kózime elestete alamyn Kolá baǵana Kartashovqa: "Biz "seniń bar-joǵyńdy" bilgimiz de kelip turǵan joq-mys" dedi. Sonda men Kartashov degen balanyń baryn, qazir ol, anada Troıany ashqandaǵysyndaı qyzaraqtamaı, súıkimdi, meıirimdi, jaıdary kózderimen maǵan qarap turǵanyn qalaı umytpaqpyn. Myrzalar, marhabatty myrzalarym meniń, bárimiz Ilúshajandaı aq kóńil de batyl, Koládaı zerdeli, batyl ári aq kóńil bolaıyq (áıtse de, Kolá eseıgende álde qaıda zerdeli bolady), sosyn Kartashovtaı uıalshaq, biraq ta, zerdeli jáne súıkimdi bolaıyq. Alaıda, meniń ol ekeýin ǵana aıtqanym ne! Myrzalar, osy sátten bastap maǵan báriń de qymbatsyńdar, júregimniń bir túkpirinen bárińe de oryn tabylady, al sizderden ótinetinim — júrekterińnen maǵan da bir kishkentaı oryn tabyńdar! Al bizdiń bárimizdi osy bir ámanda, ómir boıy eske alyp, umytpaıtyn bolamyz degizgen izgi jaqsy sezimmen biriktirgen kim desek, ol meıirimdi bala, súıkimdi bala, bizge ámanda qymbat Ilúshechka! Ony eshqashan da umytpaıyq, onyń jarqyn júzi bizdiń júregimizde máńgi-baqı, uzaq saqtalsyn!

— Iá, ıá, máńgi, máńgi-baqı umytpaıyq! — degende júzi jaınap ketken balalardyń báriniń daýsy sańqyldap shyqty.

— Onyń bet-júzin de, kıimin de, jyrtyq etigin de, kishkentaı tabytyn da, onyń sormańdaı kúnákar ákesin de, ákesiniń namysyn jyrtyp, onyń kúlli klasqa qarsy qalaı aıbat shekkenin de jadymyzda saqtaımyz!

— Ol batyl bolatyn, ol meıirimdi bolatyn! Biz ony esten shyǵarmaımyz, umytpaımyz! — dep aıqaılady taǵy da balalar.

— Men ony keremet jaqsy kórýshi edim! — dedi Kolá.

— Ah, balaqandar, ah, súıkimdi dostar, ómirden qoryqpańdar! İzgilikti hám aqıqat isti tyndyrǵanyńda ómir qandaı ǵajap kórinedi!

— Iá, solaı, — dep súısine qaıtalady balalar.

— Karamazov, sizdi biz jaqsy kóremiz, — degen bir ekpindi daýys estildi; bul, tegi, Kartashov bolý kerek.

— Biz sizdi jaqsy kóremiz, biz sizdi jaqsy kóremiz, — dep ilip áketti bári. Kóbiniń kózine kelgen jas jyltyraı qaldy.

— Karamazovqa ýra! — dep uran tastady Kolá.

— Marqum balany máńgi-baqı esten shyǵarmaıyq! — dedi taǵy da Alesha eljirep.

— Máńgi-baqı umytpaıyq! — dep taǵy da ilip áketti balalar.

— Karamazov! — dedi Kolá, — dinniń ólgennen keıin bizdiń bárimiz kórde qaıta tirilip, bir-birimizdi, tipti bárimizdi, Ilúshechkany da kóretin bolamyz deıtini ras pa?

— Sózsiz tirilemiz, sózsiz júzdesemiz jáne bu jalǵanda ne bolǵanyn bir-birimizge jaıdary, shat kóńilmen áńgimeleıtin bolamyz, — dep jaýap qatty Alesha, jartylaı, jartylaı sál kúlimsirep, súısingendeı pishinmen.

— Ah, onda qandaı jaqsy bolar edi! — dep qaldy Kolá.

— Al, endi sózdi qoıyp, Ilúshajannyń asyna baraıyq. Quımaq jeıdi ekenbiz dep qysylmańdar. Bul ejelden bergi, esh ýaqytta kónermeıtin dástúr, onda izgilikti birdeńe bar, — dep kúldi Alesha. — Al kettik! Mine, bárimiz qol ustasyp kele jatyrmyz.

— Máńgi-bakı, ómir boıy osylaı qol ustasyp ótemiz! Karamazovqa ýra! — dep Kolá taǵy da súısine aıqaılaǵanda, onyń bul sózderin balalardyń bári taǵy da ilip ala jónelgen edi.

---