InfoHub Logo

nemese Ǵaınıken Aıdarhanqyzy Bıbatyrova týraly tolǵanys

Bizdiń halyqta jaqsy adamdar kóp eken. Qazir adam ózin maqtamaǵannyń bárin jamandar qataryna qosýǵa daǵdylanyp alǵan. Ózim de solardyń biri bolǵandyqtan, jer ortasynan asqansha «meni jaqsy kórmegenniń bári jaman» dep kelippin. Búgin aldy-artyma kóz salyp otyrsam, «meni maqtańdar — mynandaı is tyndyryp jatyrmyn» dep jar salmaı, bireýler jaqsy adam ekenimdi túsinsin dep tyrysyp-tyrmyspaı, adaldyǵy men adamgershilik qasıetin júrgen jerine sáýledeı shashyp ómir keship kele jatqan adamdar qansha!

Syılastyǵy da, sezimi de satýly zamanda otyrǵanymyzben, adamdyq pen adamgershiliktiń mánin o bastaǵy qalpynda túsinetin, eldigimiz ben ar aldyndaǵy tazalyqtyń, oryndy namysqoılyq pen janashyrlyqtyń ár túsqa qaǵylǵan altyn qazyǵyndaı úlkendi-kishili urpaqtar ókilderine arnalǵan oı-tolǵanystarymdy «Apalar men sińliler», «Aǵalar men iniler» degen taqyryptarǵa biriktirýge nıettenip edim. Búgingi qoǵamdaǵy aıaǵyńnyń astynan jer kóshkendeı sezindiretin ahýal onsyz da kún jegen jelkendeı seldiregen janyńnyń arqaýy men tinin birdeı qajap, adaldyq-arýǵa aramza-alaıaqtyń qolyna sý quıǵyzyp qoıǵany júgensiz zamannyń qanquıly qulqynynan shoshyndyryp, qolyńa qalam alýdyń ózin esýastyń qylyǵy sekildi uıatty isteı sezindiredi.

Oqta-tekte esińdi jıǵyzatyn — joǵaryda aıtylǵan jany men oıy áli taza jaqsy adamdar ǵana.

Meniń aıtqaly otyrǵan adamym — Ǵaınıken Aıdarhanqyzy Bıbatyrova. Instıtýt. Qyzyl dıplom. Almaty qalalyq komsomol komıtetiniń hatshysy. Qoǵamdyq ǵylymdar akademıasy. Jambyl oblystyq partıa komıteginiń ıdeologıa jónindegi hatshysy. Respýblıka mádenıet mınıstriniń orynbasary. Ómir boıy kúsh-qýatyn qoǵamǵa adal qyzmet isteýge arnap, attan túskesin qymyzy sarqylǵan kúzgi mesteı solyp qalatyn talaı ákim-qarany kórip kelemiz. Qandaı deńgeıdegi qyzmette júrse de, tipti respýblıkanyń basqarý ornynda otyryp, odan oblys ne aýdannan bir-aq shyqsa da, bultıyp-burqyldamaı, yzalanyp-isinbeı, mańaıyna el-jurtty úıirip is tyndyryp júretin, sonysy úshin qara halyq ómir boıy qadirleıtin eki adamdy bilemin.

Birinshisi — Ózbekáli Jánibekov aǵamyz da, ekinshisi osy Ǵaınıken Aıdarhanqyzy. Talaılar el basqardy, halyqtyń rýhanı tini mádenıettiń taǵdyryn da talaılar sheshti. Biraq solardyń ishinde kóńil kókjıegimiz sholatyn tarıhymyzda halyqtyń tili men ǵylymyn, ádebıeti men ónerin órkendetýge óshpes iz qaldyrǵan, talanttardy tizgindep talaılarmen qosaqtaýǵa jol bermeýge tyrysqan, tabıǵattyń baılyǵyndaı daraboz daryndardy jastaıynan ajyrata bilgen İlıas Omarov sekildi tulǵalar sırek.

Halyq arasynda osyndaı kóregen de kórgendi adamdar joq emes. Tek olarǵa senim kórsetip, qadir-qasıetin shyǵarýǵa múmkindik berer kókirek kózi ashyq orta jetispeıdi.

Osydan birer jyl buryn meni Bekzada dosymnyń aýyly shaqyryp, Talas aýdanyna bardym. Jolaı Jambyl qalasyndaǵy «Taraz» qonaq úıinde aıaldaǵan keshte biraz adamdarmen júzdeskenim bar. Joǵary oqý ornynda muǵalim bolyp isteıtin jas azamat qazirgi poezıa jaıly, ádebıet pen óner tóńireginde biraz áńgime sherte otyryp:

— Kóp jaǵdaı rúldegi basshyǵa baılanysty ǵoı, bizde buryn Bıbatyrova degen ıdeologıalyq hatshy bolyp edi, — deı berip edi (biz qonaq úıdiń birinshi qabatyndaǵy foıede otyrǵanbyz) jasy bar, jasamysy bar — bir top kisi syrtqy esikten kirdi de, týra bizge baǵyttady. Aqkól jaqtan meni alyp ketýge kelgender eken.

— Mynaý qaı bala, Almatydan ba? — dep amandyqtan keıin Esekeń aǵamyz janymdaǵy muǵalimge qarady.

— Men myna Mańbulaqtyń balasymyn, osy jerdenmin.

— Bul jigit múǵalim eken, ónerdi, óleńdi jaqsy kóredi eken, — dedim, — Ǵaınıken Bıbatyrova degen hatshy qaryndasyńyz bolypty ǵoı, sol kisi bir kúnniń ishinde páter alýǵa kómektesipti.

— Oı-býı, qaraǵym, ondaı adam joq qoı qazir, — dep aǵamyz elpildep qaldy. — Ol bir qazaqtyń altyn qyzy edi ǵoı. Onyń jaqsylyǵyn kórmegen kisi Áýlıeata topyraǵynda kemde-kem shyǵar.

Men kúldim:

— Aǵasy, ana jyly Kolbınniń tusynda «ońtústiktiń qazaqtary ózderinen basqany bilmeıdi, birin-biri súıreıdi» dep ortalyq gazetter shýlap edi. Bıbatyrova, men bilsem, Taldyqorǵannan emes pe edi, Jambylǵa qalaı syıysyp júrdi?

— Ádeıi aıtyp otyrsyń ǵoı. Ol adamyna baılanysty, qalqam. Jaqsy adam qaı aýylǵa da syıly, qaı elge de syıymdy. Bizdiń Áýlıeata topyraǵynyń qasıettiligi sol — jaqsyny baǵalaı, qadirleı biledi.

Ol kezde Ǵaınıken Aıdarhanqyzy Almatyda mádenıet mınıstriniń orynbasary bolyp isteıtin. Men ol kisi týraly Ǵabıt Músirepov aǵadan da estigenim bar edi.

— Farıza, sen Qarqaralyda demaldyń ba, Shaıtankóldi kórdiń be? — dedi birde Ǵabıt aǵaı úıge telefon soǵyp.

— Joq, aǵa, sáti túspeı júr.

— Al, Jambyldaǵy Ǵaınıken degen apańdy bilesiń be?

— Jeke tanystyǵym joq, syrttaı bilemiz ǵoı... — dep kúmiljidim,

— Sen demalysyńdy ylǵı Oqjetpeste ótkizetin kórinesiń, Shaıtankóldi áli kórmegeniń durys emes. Men qalt etkende, Moıynqum, Shýǵa ketem. Jambylda Ǵaınıken Bıbatyrova degen hatshy qyz bar. Jigitke bergisiz qyz. Ádebıet pen óner dese, ishken asyn jerge qoıady. Barlyq múmkindikti jasaı alatyn adam. Bar, tanys. Nemese menimen birge júr.

Men Ǵabeń aǵamyzǵa ere almadym. Biraq sol jyly Ǵaınıken Aıdarhanqyzymen telefon arqyly sóıleskenim bar. Ol bylaı bolǵan edi. Bir kúni halyqaralyq telefon shyr etti:

— Sizben Jambyl oblystyq partıa komıtetiniń hatshysy Bıbatyrova sáılesedi, — dedi qyz bala, ádeppen sóılep. Ol kezde (qazir de solaı ǵoı) obkomnyń hatshysy qaıdaǵy bir ıneliktiń qanatyndaı balalar jýrnalynyń redaktoryna telefon soǵý túgili, aldyna barsań, áreń qabyldaıdy. Júregim tars-tars etti.

— Farıza qalqam, búgin Jambyldyń oblystyq gazetine bizdiń Bekzada Orazbekovaǵa arnaǵan «Saǵynysh» degen óleńiń shyǵypty. Sony oqyp, qatty qýanyp, ózińe rahmet aıtqaly telefon soǵyp otyrmyn. Bizdiń qyzdar bir-birin osylaı saǵynyp, osylaı qadirlep júrse ǵoı! — dedi hatshy súıkimdi de iltıpatty únmen.

Adam bir nárseni nemese bireýdi jaqsy kórse, nege jaqsy kóretinin túsindire almaıdy. Sezimdi dáleldeý qıyn. Sol sebepti Ǵaınıken Aıdarhanqyzy jaıly ol kisiniń keremetteı taza, asa sezimtal, tek jaqsylyq jasaǵysy kelip turatyn janashyr, qandaı mekemede otyrsa da, halyqtyq is jasap otyratyn qabiletti, uıymdastyrǵysh qasıetterin el-jurtqa jetkizgim kelse de, óz jazǵanyma ózimniń kóńilim tolmaı, qınalý ústindemin. Áıteýir basy aýyryp, baltyry syzdaǵannyń kóbi sol kisiden jan jylýyn izdep keletinin bilemin. Qazir jurttyń muń-muqtajyn tyńdaıtyn adamdy izdep tabýdyń ózi qıyn, órkimniń óz problemasy ózinde.

Bul kúnde Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy rýhanı nár alatyn jalǵyz meken — ulttyq Akademıamyzdyń «Ǵalymdar úıi». Merzimi tolar-tolmasta «joǵary» jaq Ǵaınıken Aıdarhanqyzynyń zeınetkerlik demalysqa ketýine «qamqorlyq» jasady da, ómir boıy qyzmet istep qalǵan, kúsh-qaıraty jeterlik, alǵyr kisi tórt qabyrǵaǵa qarap otyra almaı, Akademıa basshylarynyń shaqyrýymen osynda dırektor bolyp kelgen edi. Sodan beri Akademıanyń «Ǵalymdar úıi» baıaǵy kezdegi Jazýshylar odaǵynyń aq ordasynyń nemese zamannyń túzý kezindegi Mádenıet mınıstrliginiń júgin arqalap, ekonomıkalyq aǵystar tolqynynyń astynda qalǵan aqyn-jazýshy, óner qaıratkerlerimen, jas talanttarmen kezdesýler, án men jyr keshteri — áıteýir qudaı kókiregine bergen sáýleden basqa aqshalaı baılyǵy joq aqyn, ánshi, kompozıtorlardyń bárin panalatatyn, qudaıdyń úıindeı janyńdy tazartatyn jyly uıaǵa aınaldy.

Buryn bireý bilip, bireý bilmeıtin «Ǵalymdar úıi» halyqaralyq basqosýlarǵa da qaqpasyn aıqara ashyp, tórin usynatyn boldy. Túrli konsert zaldary men saraılarǵa kirip-shyǵý satýly kezde ánshiler men artıserge sahnada kórinýdiń ózi úlken oqıǵamen para-par. Aqyn men jazýshy kitap shyǵarý úshin baspaǵa myńdaǵan, mıllıondaǵan aqsha berýi kerek. Ánshi men kúıshi Ortalyq konsert zalynda ónerin kórsetýi úshin myńdaǵan qarjy tólep, zaldy jaldap alýy kerek. Jazýshy men óner qaıratkerleri arasynda ondaı qalyń qaltalylar joq ekeni aqıqat. Árıne, birli-jarym tasy taýǵa órlegen bıznesmen jerlesteri men jıenderi barlar bolýy múmkin. Biraq ondaı pitir-zeketter qanshama mol bolǵanymen, ázer bolsa, bir kitap shyǵarýǵa nemese bir konsert úshin zaldy jalǵa alýta jetedi. Mundaı jaǵdaıda álemge áıgili ári súıikti «Otyrar sazynyń» ózi de konsert qoıatyn oryn tappaı qalýy ábden múmkin.

Mundaıda ózin qoǵamǵa qajetsiz zattaı sezinip basy aınalǵan óner ıeleri «Ǵalymdar úıin» betke alady. Nemese Ábdilda, Kákimbek sekildi jyr, Erkeǵalı sekildi óner tarlandaryn «osy kisi kórinbeı ketti» dep, sol úshin jalaqy almasa da izdeý salyp, «Ǵalymdar úıiniń» tórine shaqyryp qurmetteıtin de — Ǵaınıken Aıdarhanqyzy. Munyń bári tirliktiń barlyq qaltarystary aqshamen eseptelgen dáýirdiń dollarmen aýyzdanyp úlgergen perzentterine kúlkili kórinýi mýmkin. Biraq halyqtyń rýhanı tini bolyp esepteletin ádebıet pen óner ıelerin saýdagerlikpen kún kórýge májbúr etse, ulttyń tabıǵı bolmysy da jer betinen kósheri haq.

Bir kezde «ALATAÝ» ansambli keldi dese, aýyl ǵana emes, astana turǵyndary da taıly-taıaǵymen konsertke aıalaǵany bárimizdiń esimizde. Ansámbl-trıonyń quramyndaǵy úsh jigit — úsh Altynbektiń biri – Qazaq anasynyń joqtaý gımnine aınalǵan «Qara kempirdiń» avtory Altynbek Qorazbaev bolatyn. Qurmanǵazy atyndaǵy konservatorıany jańa ǵana bitirip kelgen taldyrmash balań jigittiń óner órine samǵaýyna alǵash senim kórsetip, sebep bolǵan, ápkesindeı janashyr, aǵasyndaı qamqorshy bolǵan da — sol kezde Jambyl oblystyq partıa komıtetiniń jańa kelgen hatshysy Ǵaınıken Bıbatyrova edi. Árıne, óleń men ónerge qamqorshy bolý — talanttarǵa jyr ne mýzyka jazyp berý emes, olardyń jaratylys bergen qabilet-qasıetterin shyǵarýǵa múmkindik jasaý, rýhanı kótermeleý jáne jaýapkershilikti sezindire bilý. Altynbek «Alataýdyń» ǵana emes, Jambyl oblysyndaǵy ónerli qaýymnyń júregine aınaldy — oblystyń mádenıet bólimin basqara júrip, ózi de ónerin shyńdady. Oblysta turatyn ondaǵan ulttardyń ansámblderi de sol jyldary ómirge keldi.

Búgin respýblıkalyq, oblystyq deńgeıde ǵylym, ákimshilik, ádebıet pen mádenıet salasynda basqarý oryndarynda júrgen kóptegen ul-qyzdar bir kezde Almaty qalalyq komsomol komıtetiniń birinshi hatshysy Ǵaınıken Aıdarhanqyzynyń qyraǵy kózine shalynyp, kópshilikpen jumys isteýdiń tezinen ótkender eken. Bári de sol kezdegi isker de ádiletti hatshyny áli kúnge ózderiniń saıası, rýhanı ustazy sanaıdy, áli kúnge ol kisimen aqyldasyp-pikirlesýge, oı bólisýge umtylady.

«Bala ózi týǵandaı, kelin ózi kelgendeı» demekshi, kúni keshe «osy jastyń boıynda bir sáýle bar» dep, bozamyq bozbalany qolynan jetelep júrip kisilikke jetkizgen ustazyna sálem bermeıtinder de qozylaǵan qoıdaı kóbeıip, adamgershilik pen ardy pir tutatyndar asyldyń synyǵyndaı sırep bara jatqan zamanda mundaı qylyq úlgi bolar qasıetteı qyzyqtyrady.

Men sońǵy jyldary, Ǵaınıken Aıdarhanqyzy barlyq laýazymyn tastap, zeınetkerlik demalysqa shyqqaly, ol kisimen jıi pikirlesetin boldym. Ómir jaıly syrlasqym keledi, ishimde jınalǵan kóp nárseni aqtarǵym keledi. Baıqasam, ol kisiniń jan — dúnıesi «bos» otyrmaıdy: Qyzylordadaǵy Bıbijan avarıaǵa túsip qalypty; Jambyldaǵy el aǵasy Aıtbaı qaıtys bolypty, barýym kerek; Tumanbaı kópten kórinbeı ketti — keshin ótkizý kerek; shet elderden kelip oqyp júrgen qazaq stýdentteriniń óner keshin ótkizgen durys-aý; ár apta saıyn osyndaı san máseleniń ortasynda otyrǵanyn kóremin.

Jastyq jyldaryn birge ótkizgen, komsomol komıtetinde, qyzmettes bolǵan, bir úıdiń balasyndaı aǵa-qaryndas bolyp ketken Ǵıbat Myrzaǵalıevtiń anasy o dúnıege attanar aldynda:

— Qalqam Ǵaınıken, Ǵıbatjan jalǵyz ǵoı, ózi tym uıań, óziń bas-kóz bolyp júrgeısiń, — dep azamat ulyn osy kisige tapsyrypty..

Elimizdiń ardaqty azamaty, kórnekti qoǵam qaıratkeri Mıhaıl Ivanovıch Esenálıev, súıikti jary Maııa Mıhaılovna mılısıa generaly Ábdihaıym Máskeýdegi báriniń aqyldasyp-pikirlesetin, kóńil tarqatatyn kıeli buryshy — Ǵaınıken Aıdarhanqyzy men Hamımt aǵamyzdyń úıi.

Ol kisini bilmeıtin adam bir kórgende tek jurttyń jaǵdaıyn sheshýge jaralǵan kisi dep qalýy múmkin.

Lepsi stansasynda turatyn Aıdarhan atty el azamatynyń otbasynda dúnıege kelgen tuńǵysh perzent Ǵaınıken sońynan ergen tórt sińilisi men ata-anasy zaryqtyryp kórgen jalǵyz inisine qamqor bolyp erjetkesin be, joq, ul balany armandap otyratyn áke kóńilin ylǵı sezingennen be — áıteýir ózi qurbylas er balalardan qalyspaýǵa tyrysyp óskeni ras.

Bertin kele ata-ana dúnıeden ótkesin, baýyrlaryna áke ornyna áke, ana ornyna ana bolýǵa týra keldi. Olardyn árqaısysy balaly-shaǵaly, ómirden óz oryndaryn tapqan sanaly azamattar bolsa da, Ǵaınıkensiz, ol kisiniń aqyl-keńesinsiz áli kúnge másele sheshilmeıdi. Jylyna eki ret sonaý Lepsi topyraǵynda jatqan ardaqty áke men aıaýly ananyń zıratyna da Ǵaınıken bastap barý ádetke aınalǵan.

Jalǵyz perzenti Janar men kúıeý balasy Almastyń ǵana ishki sharýalaryna aralaspaıdy; aralasatyny — olardyń senbi, jeksenbide atasy men ájesine keletin eki kishkentaıy Ádına men Aıymdy eki kún boıy qydyrtý, baǵyp-kútý, sosyn muntazdaı etip úılerine qaıtarý. Bul da ońaı sharýa emes. Kishkentaı erkelerdiń babyn tabam dep jaıylyp tósek bolýǵa daıyn ájeniń kóldeı kóńilin seze qoıatyn balapandar áke men shesheniń «táıtinen» qutylǵasyn, esikten aıqaılaı kiredi. Óıtkeni ata men ájege buıryqtary júrińkireıdi. Ájeni sharshatady. Biraq ol janǵa ómir nárin beretin rahat-sharshaý.

Juqaltań aqsary óńinen ylǵı meıirim men parasattylyq esip turatyn, uzyn boıly qaǵylez kelgen sol kisini ózime jaqyn kóremin. «Keıde osy kisini qalaı dep atasam eken» dep oılaımyn. «Ǵaınıken Aıdarhanqyzy» desem, tym alystatyp alatyn sekildimin. «Apa» desem, áli de jas, ádemi kisi qartaıyp ketetindeı kórinedi. «Ápke» deýge batylym barmaıdy. Aqyry «táte» deýdi jón kórdim.

Búgin Ǵaınıken Aıdarhanqyzynyń týǵan kúni. Qarshadaıynan jurt dep janushyrǵan meniń tátem alpys jasqa tolyp otyr.

Árıne, ol kisi omyraýyna orden taǵýǵa, halyqtyń yqylas-iltıpatyn sezinýge ábden laıyq jan. Eger elimizde adamnyń eńbegin, adaldyǵyn, qadir-qasıetin qasterleı tizetin «Qurmet kitaby» bolsa, sonyń bir betine Ǵaınıken Aıdarhanqyzy Bıbatyrova esimi altyn áriptermen jazylar edi. Onyń esesine, sonaý Aqkól jaqtaǵy Esekeń sekildi Ǵaınıkendi biletin myńdaǵan qarapaıym adamdardyń júregine áldeqashan óshpes áriptermen jazylyp qalǵan. Sondyqtan da olar: «Ondaı adam joq qoı», dep júregińdi dir etkizer saǵynyshpen aıtady.

Saǵyna, saǵyndyra bilgenge ne jetsin!

1994.

---