InfoHub Logo

Bizdiń úıdiń torytóbel telefonynda tıtteı tynym bolmaıdy — ash balapandaı shyryldaıdy da jatady. Dúnıede ne kóp — japa shegip jylamsyraǵandar kóp-aý deımin. Jurt aýlynda joǵalǵan ádiletti Almatyǵa kelip izdeıdi. «Qaı jerde, qalaı baram, kimnen tabam?», — dep «bir jónin aıtsa, osy kisi aıtarmen» bizdeılerdiń shekesin shyńyldatady. Keıde elsiz-kúnsiz ala qyr, aı dalaǵa ketip qalǵyń da keledi. Áne, taǵy da — telefon... Meniń kóp «klıentterimniń» arasynda júz-dıdaryn kórmegen, telefon arqyly daýysy jattalǵan tanystarym da barshylyq.

— Fárıza bar ma, shyraq?

— Men!.. Á-á, salamatsyz ba, aǵa!

«Osy kúngi aqyndar degen óz óleńderinen basqany oqymaıdy eken ǵoı» dep qoıyp, ár áńgimeniń kirispesin birer shýmaq óleńmen bastaıtyn jáne «Kimniń óleńi ekenin bilip otyrsyń ba — ótkende «Jas alashqa» (nemese basqa gazet-jýrnaldy aıtady) basylǵan Syrbaıdyń (nemese basqa aqynnyń) óleńi ǵoı» dep adamdy sastyratyn, ádebıetten aýlaq júrgen kisi bolsa da, óleń-jyrdy qalt jibermeıtin zeınetker aǵalarymyzdyń biri eken.

— Qaraǵym Fárıza, myna qazaqqa ne bolǵan ózi?

— ?

— Keshe Joǵarǵy Keńestiń sesıasy bastaldy ǵoı, á, aıtpaqshy, osy sen nege depýtat emessiń?

— Oı, aǵataı, esińizde me, «depýtat — halyq qyzmetshisi» deıtin edi ǵoı baıaǵyda? Aqyn-jazýshy onsyz da halyq qyzmetshisi jáne qazaqta ne kóp — aqyn-jazýshy kóp, bárimizge birdeı parlamentten oryn jete me?!

— Aıtaıyn degenim basqa edi. Men myna Úkimet úıiniń mańynda turam. Keshe qydyryp júrsem, sesıa ótetin zalǵa kirer jaqta bir top adam, qoldarynda «Nurqadilov qýylsyn!» degen bir-bir plakat. Eń kúıinishtisi — bári qazaq! Men ózim Nurqadilovtiń aldyna barǵan jan emespin. Júzim de bólek. Atqa mingen azamat bolsa, onyń arǵymaǵyn jemdep, júgen-tartpasyn jóndeýdiń ornyna, atynan qulatqansha alaókpe bolamyz da júremiz. Jaraıdy, Nurqadilovti qaǵyp tastaǵanda, onyń ornyna taqqa otyrǵannyń babyn tabý oqýyn oqyǵan bir jylmaǵaı keledi eken, odan el ne kórmek? Seniń ýaqytyńdy aldym-aý... Keshir, aınalaıyn! Azamatqa arasha túspeı ot basynda otyryp, «obal boldy-aý» dep mińgirleımiz. Osy, árkimniń pikirimen taǵdyry talqandalý qashan toqtaıdy? İshime syımaǵasyn, seniń basyńdy qatyryp jatyrmyn. «Elim, jerim» dep eńbek etken azamatty kúnderdiń kúninde halyq jaýy ótip shyǵaratynymyz janǵa batady.

Men oılanyp qaldym.

Keńes úkimeti tusynda máskeýlik jazýshymen birge Rım, Palermo qalalaryna resmı saparmen barǵanym esime tústi. Sonda eki qalada da bizdi úkimet basshysy retinde qala merleri qabyldaǵan edi. Palermo qalasy meriniń usynys-uıymdastyrýymen dúnıe júzilik mándegi «Sıvılızasıa jáne ádebıet» atty jazýshylar Kongresi ótkizilip, biz de soǵan qatynasqan edik. Meniń óleńderimdi ıtalán tiline aýdarǵan kelinshekpen áńgimeleskenimde:

— Bizde ár qala-jeke memleket. Erte zamandaǵy grekterdiń memleket-qalalary sekildi. Onyń ústine, memleket aınasy — Rımniń merine erekshe huqyq beriledi, — deı berip edi, men de birdeńe biletinimdi sezdirgim kelip qystyryla kettim (árıne, tilmash arqyly):

— Jak Shıraktyń: «Parıjdiń taǵdyry — Fransıanyń taǵdyry, Parıjde samal esse, Fransıada daýyl turady» degenindeı ǵoı?

— Iá, ıá, dál solaı!

...Bireýdi «bilem» deý qıyn. Men astanamyz Almatynyń ákimi Zamanbek Núrqadilovti tek jaqsy jaǵynan estip-biletinmin: aqyn-jazýshy, óner adamdaryn qadirleıdi, ózi ádebıetti, onyń ishinde kópshilik bas qatyryp túsine bermeıtin óleń degendi oqıdy desedi; ómir bar jerde ólim bar, ondaıda túsken tastyń aýyrlyǵyn kóterisip, júgirip júrip kómektesetinin súısine sóz etip «qalanyń basshysy bir myń bolǵyr adam eken» dep syrttan alǵys aıtyp otyrǵan talaı kisini kezdestirgem.

Astanaǵa turǵyn retinde tirkelý úshin qazaq janyna tilmash ertpese, astana aýdandaryndaǵy pasport bólimderine bas suǵa almaıtyn. Kýálandyrý bólimderinde de qazaq balasy otyryp kórgen emes-ti. Al astanadaǵy páter beretin basqarmaǵa barsań, quddy Saratov ne Samara qalalarynda turǵandaı sezinetinsiń. Osynyń bári Nurqadilov qala basshysy bolǵaly aıqaı-uıqaısyz rettelip qaldy. Buryndary bir ázil-áńgime estip em: «Almatydaǵy záýlim úılerdiń birinshi jáne sońǵy qabattary qazaqtardyń mańdaıyna jazylǵan, páterdi ortadan oıyp alatyn ózgeler ǵana», — desetin. Dese degendeı, álgindeı negizgi núktelerde otyrǵandar ózim degende ógiz qara kúshterin kórsetip baqty emes pe?!

Nurqadilov munyń bárin «men batyrmyn — súıtip jatyrmyn, búıtip qatyrdym» dep aıqaılamaı iske asyryp keledi.

Qazaq — daqpyrtqa ergish halyq. «Men el úshin pálen is istedim» dep bireýler jıyndarda kósile sóz sóılese, endi bireýleri janyna jandaıshaptaryn jınap qol bastaǵansysa, tyndyrǵan túgi bolmasa da, sony kósem kórip qolpashtaýǵa el daıyn turady. Al shyn mánindegi adal is úndemeı, halyqqa mindetsimeı, qarymtasyn suramaı qyzmet qylatyndardiki. Biraq kimniń kim ekenin baǵalap jatqan ne qoǵam joq, ne halqyń joq. Alasapyran zamanda altyn ornynda mys jyltyrap, altynnyń aıaqasty bolýy keıde zańdylyqtaı kórinedi. Sebebi, bul kúnde «jaqsy», «jaman» uǵymdarynyń máni 180 gradýsqa ózgerdi: adal júrip, aqıqatqa júginetin burynǵy jaqsylar búgin aqymaq tanylady; qandaı basshymen de maıly qasyqtaı juǵysa alatyndardyń ishi men isiniń lastyǵyn bezbenge salyp kimniń ne jyny bar — jymıyp kúlip, jaltyldap sóılegender — búgingi kúnniń ıgi jaqsylary, mine, osylar.

Osyndaı tusta óz pikiri, óz minezi bar adamnyń kinámshil ortaǵa jaǵa qoıýy qıyn. Oǵan qosa, astana túgili alaqandaı aýylda da páter jetispeıdi. Al Almatydaǵy jetim buryshta jaýtańdaǵandardy bylaı qoıǵanda, ıgi jaqsylardyń árqaısysy bala-shaǵasyna, baldyzdary men nemerelerine úı, mashına men saıajaı berip, babyn tappasań, merdiń máselesin maıshammen qaratýǵa daıyn.

Qaıran qazaqqa jaǵý qıyn. Toqsan toǵyz jaqsylyq jasap «jaqsy» atansań da, júzinshi sharýasyn tyndyrýǵa shamań kelmese, «jaman» bolyp shyǵa kelesiń. Jurttyń bárine birdeı shynaıy janashyrǵa uqsap, jyly sóılep, árqaısysyn jyltyrap qarsy alyp, jylmıyp shyǵaryp salý da — ózinshe óner. Qazekemniń keıbir qaǵıdasy da qyzyq qoı — álgideı túlki bultaqqa jatyq jandardy «kisi aldarlyǵy bar» dep ishtarta qalatynyn qaıtersiń!

Aǵamyzdyń telefonmen aıtqan sózi myzǵı bastaǵan mazama maısham jaqqandaı, kirpigim qıýlassa da, kóńilimdi kókpar alańy etti de ketti. «Eger men ákim bolsam, ne ister edim?» Bala — balshyq, kelin — kelisap bolǵan myna zamanda, ot basyńnan órbigenderdiń babyn taba almaı basyń bylǵaqtaıdy, al mıllıonnan astam mılylar men mısyzdardyń kem-ketigin bútindep, kóńilderinen shyǵý... — qudaı basqa bermesin sharýa ǵoı!

Biz ánsheıinde «halyqtyń rýhanı tiregimiz — jazýshymyz, qaıratkermiz» dep, syrtymyzǵa shyǵara bermesek te, ishimizden áldeqandaımyz, ákim-qaraǵa mindetsip júremiz, sóıte tura, sýyn iship, tabaǵyn jalap júrgen astanamyzdyń ákimin bilmeıdi ekenbiz-aý.

Astana ákiminiń qabyldaý bólmesine kelsem, adam kep eken:

— Meni 1987 — jyly jumystan jazyqsyz shyǵaryp jibergen — ýnıversıtette dáris berýshi edim. Nurqadilov depýtat bolarda men qoldap daýys bergem. Endi ol maǵan jumys taýyp bersin!

— Meniń sońyma KGB túskeli qashan! Qalanyń ákimi óz turǵynyn qorǵaýǵa mindetti — qoıdyrsyn ana sońyma túskenderdi!

— Balam kásiporyn ashyp edi — ofıs suraımyn.

— Eńbek ardagerimin, zeınetkerlik ǵumyrymdy astanada ótkizeıin dep kóship kelip em — páter kerek.

— Ózim jalǵyzilikti anamyn. Eki sábıimmen qosa, qaıtys bolǵan aǵamnyń balalaryn ósirip otyrmyn — qaıda qańǵytam? Jataqhananyń bólmesinde segiz kisi turamyz...

— Avtobýstyń bıletin nege qymbattatady Nurqadilov? Qaladaǵy tramvaı, avtobýs, troleıbýstar ýaqytyly júrýden qaldy. Taksı degen aqyny altynmen alady. Osylardy qaramaı, ákim ne bitirip otyr?!

— Bizde kúnde osylaı, — dep kúlimsireı túsindiredi ákimniń qabyldaý bólmesindegi hatshysy, dıdarynan meıirim shashyraǵan sulý kelinshek Olga Nıkolaevna. Ózi súıkimdi-aq. Ádette sulý adamnyń bári súıkimdi bola bermeıdi. Osy jasymyzǵa jetkenshe úlkendi-kishili talaı ákim-qaranyń aldynda otyrǵandardy kórdik qoı: taǵdyrdy ózi sheshetindeı tasyrańdap, aldyna kirse de, kóleńke kirgendeı kórmegen bop, janyndaǵy qyzmetkermen ne telefonmen úzdige syrlasatyn, tózimińdi teksereıin degendeı, saǵan til qatsa adamgershiligi alasarar keıippen kekireıe qaraıtyndar bolyp keledi. Men kim kóringen ákim-qara bola bermeıdi dep oılaımyn: kisi tanıtyn, jón-josyq biletin, óz ultynyń, adamzat mádenıetiniń nárin janyna sińirgen ozyq oıly, parasatty adam ǵana basshy bola alady.

Ár úı, ár memlekettiń mádenıeti men kórgendi-kórgensizdigi bosaǵasynan bastalady. Úı otaǵasysy qanshama danyshpan, syıly adam bolǵanymen, oshaq basynyń jylýy men jaıly qushaǵy bosaǵa qazyǵy - áıelge baılanysty. Jón-josyq bilmeıtin, esikten bireý kelgende kelbetinen Muzdy muhıttyń lebi esip meńireıe qarsy alatyn, er-azamatyn el-jurttyń da, bala-shaǵasynyń da aldynda birishpi orynǵa qoıyp mártebesin kóterýge, sodan óziniń de abyroıy artatynyn túsinýge mıy jetpeıtin, ońashada qosaǵyna aqyl qosa almaıtyn áıeli barlar baqytsyz da abyroısyz.

Al, aldynda otyrǵan hatshysy men kómekshisinen basshynyń kim ekenin baıqaýǵa bolady. Júzin kórip, sózin estigennen keıin Olga Nıkolaevnaǵa ishim jylyp qaldy.

Syrt qaraǵanda Zamanbek ákim minezdi, basynan sóz asyrmaıtyn, sheshimdi de, batyl adam sekildi kórinedi. Táýir kórgisi kelmegen kisi tipti ony «men-men, órkókirek» dep sıpattaýyna da bolatyndaı. Jylqy jylqyǵa, eshki eshkige úıir bolatyny sekildi, ádette ár basshy mańaıyna ózine uqsastardy jınaıdy. Astana ákiminiń orynbasarlaryna qarasań, aspanǵa atylyp turǵandary joq sekildi, ınabatty, baısaldy azamattar. Ras, keıde shyn mánindegi kesek tulǵanyń aınalasyndaǵylar kómeskilenip, Aı mańyndaǵy juldyzdaı kórinetini de bar. Boıy alasa bolsa da jáne qandaı saıda tursa da, bıik kórinetin sırek tulǵalar bolady — bul Alla taǵalanyń jaratýymen keletin qýat-kúshtiń qudiretinen. Kerisinshe, laýazymnyń laǵyl saýytyn jamylyp eki metr boıymen jurtqa «bıiktigin» kórsetý úshin taý basynda tursa da kórinbeıtin bireýler bolady. Bul — mansaptyń qudiretimen keletin jasandy ári ótpeli bıiktik!

Zeınetker aǵanyń telefonmen ashyna aıtqan sózderi maǵan qamshy basqandaı áser etip, «jaqsynyń jaqsy, jamannyń jaman ekenin der kezinde aıta almaı, sen de taısaqtaıtyn bolǵanbysyń?» — degendeı súıegimdi syzdatqany sonsha, astana ákiminiń qabyldaý bólmesinen bir-aq shyqtym. Keıde syrttaı súısiný aldamshy sezimdeı jańsaq bastyrady. Óleń jazatyny úshin tonnyń ishki baýyndaı kórip, teledıdarda, jıyndarda sóılegen sózderin estip, ózim tileýles bolyp júretin ákim baýyrymyzdyń kim ekenine kóz jetkizýge bel býyp, Olga Nıkolaevnanyń janynda otyrmyn. Ákim jurtty jeke ótinishterimen qabyldap jatyr: bireýleri kúlimdep, ekinshi bireýleri bul jerge ekinshi kelmesteı esikti tars etkizip shyǵyp jatyr. «Qoryqpas kelin qoı basynan qorqady» dep, tasyrańdap jurttyń ústine kirýge yńǵaısyzdanǵan sezimdemin. Meniń birdeme suraı kelmegenimdi sezgen hatshy kelinshek ishke kirip-shyǵyp júrgen kómekshi jigitke — aty Murat eken — birdeńe dep sybyrlady. Kómekshi qabyldaý júrip jatqan kabınetke kirip, sálden soń qaıta kórindi:

— Apaı, qabyldaýǵa kelgen kisi áli biraz. Kóp otyryp qalarsyz — ishke kirip shyǵyńyz, — dedi jyly júzben.

Ákim jalǵyz emes eken. Astanadaǵy turǵyn úı departamentiniń bastyǵy Serik Sultanǵalıev jáne ákimshiliktiń jaýapty qyzmetkerleri otyr.

— Fáke, jaı júrsiz be? Búgin jeke adamdardy qabyldap jatyr edim, habarlasyp almadyńyz ba? — dedi Zamanbek.

— Maǵan qalanyń shetinen, júrip-turýǵa aınalasy keń, ádemiligi Shyǵys hanshalaryna laıyq vılla salyp berińder! — dedim miz baqpaı.

— Salamyz, nege salmaımyz! — dedi ákim oılanbastan, ázilimniń tórkinin túsine qoıyp. — Sizdi aldymyzǵa keltirip aıtqyzbaı-aq, ózimiz oılastyratyn jónimiz bar edi... — Sosyn Serikke qarady: — Osy Jazýshylar Odaǵy sońǵy úsh-tórt jylda eki júzge jýyq páter aldy emes pe?

— Joq, shyraǵym, eshteńe suramaımyn — adamdaryńdy qabyldaı ber. Men jaı otyraıyn, kóreıin dep keldim, — dedim.

Ákim adamdardy mańdaıynan sıpap, arqasynan qaǵyp qabyldamaıdy eken. «Bolady» ne «bolmaıdy» dep birden kesip aıtady. Onysy birdeńe suraı kelgen kisige qatal estiledi.

Jasań jigit batyl kirdi.

— Zamanbek aǵa, «Shańyraqtanmyn»,.. — deı berip edi, ákim ármen qaraı sóıletpedi:

— Áı, qaraǵym, osy «Shańyraqty» qandaı qıyndyqpen uıymdastyrǵanymyzdy bilesiń be?! Qalada tirkelmegen, páteri joq qazaq jastaryn ornalastyrý úshin qıynnan qıystyryp, «Shańyraq» dep at qoıyp, baspanasyzdar komıtetin qurdyq. Qalanyń shetinen jer bólip berip, úı salýǵa jumyldyrdyq. Al, qazir «Shańyraq» qandaı kúıde? Semeılikter — bir komıtet, torǵaılyqtar — bir komıtet, Qyzylordadan shyqqandar — bir komıtet — qazir Baspanasyzdar komıteti 14-ke bólinip ketti. Qazaq jastary ózderi birlesip is qylsyn dep jaǵdaı jasap berdik — bir jeńnen qol shyǵarǵanda, endigi Baltyq elderindegideı shaǵyn qala turǵyzýǵa bolatyn edi, — dep ákim qatty kúıinip, aldyndaǵy jigitti sybap otyr. — Keıbireýleri jylap-eńirep júrip alǵan jerin ózge elden kelgen qaltalylarǵa satyp, aqshasyna araq iship júr. Qazaq, qazaq dep qan qysymymyz kóterilip júrgende, senderdiń jetken jerleriń osy ma?!

Ákimniń sheke tamyrlary bileýlenip, bıdaı óńi qyzara kúreńitip ketti. Jany kúımegen adam bireý úshin dál bulaı janyn qınamaıdy, júregin jıi soqtyryp kúıip-pispeıdi.

— Qazaqtyń basy birikpeýi-aq óltirip boldy, — dep jurt aıaǵy basylyp, sabasyna túsken ákim qoloramalymen mańdaı terin súrtti. — Múnhende bolǵanym bar edi. Qyryq bes qazaq shańyraǵy turady eken. Bireýiniń úıine bardym. Olardyń bir jaqsysy dastarqanǵa bizdegideı araq-sharap ala júgirmeıdi. Biraq araq ishpesek te tost aıtyp, áńgime soqqanymyz bar. Úı ıesi áýeli Qazaqstannyń memleket bolǵany ár jerde shashyrap júrgen baýyrlarymyzdyń mereıin de, bedelin de kótergenin aıta kelip, Prezıdentimizdiń amandyǵyn tilep bata etti. Sosyn:

— Bir qazaq — bir, eki qazaq — jarty, úsh qazaq — nol! — degeni. Túspaldap aıtsa da túsindim — basy qosylmaǵasyn jarym-jarty júrgenimiz ras qoı...

Astana ákimi sóılep, men tyńdap otyrmyn. Jumys saǵaty áldeqashan aıaqtalsa da, bógde adamdardan kúni boıy qoly bosamaǵan ákimge óz qyzmetkerleri birinen soń biri kirip, samsaǵan telefondar keıde jalǵyzdan, keıde qatar sarnap qoıa bergende, óz-ózińnen «qaıdan keldimge» túsedi ekensiń.

— Qazir Abaı atamyzdyń 150 jyldyǵy kelip qaldy dep aıqaılap jatyrmyz. Biraq qur aıqaı, — dedi Zamanbek sóz arasynda áńgimeni ádebıetke buryp — Abaıdy áli bilmeımiz. Sebebi oqymaımyz. Ótkende Jazýshylar Odaǵy bar, halyqqa Bilim berý, Mádenıet mınıstrlikteri bar — men usynys aıtyp em: Abaıdyń ómirin, shyǵarmalaryn, qara sóziniń, ár óleńiniń jazylý tarıhyn jaqsy biletin oqyrmandar báıgesin uıymdastyraıyq. Ultyna, tiline qaramaı. Sonda Abaıdy jurt taldap oqyp, kitaphanadan shyqpas edi. Abaıdy eń úzdik biletinge mashına berýge bolady... Bizdiń toılarymyzdyń bári ınkýbatordan shyqqan balapandaı.

Ákimniń oılaryn únsiz quptaımyn.

Toı bolsa, aı dalany shańdatyp, qatar-qatar úı tigý, elektr júrgizý, lek-lek aǵylý, jasyryp araq ishý, Almatydan kelgen laýazymdylarǵa syı-sıapat úlestirý...

Derbestik týyn kótergen memleket astanasynyń shym-shytyr sharýasy kóp. Astana — eldiń aınasy. Halqymyzdyń qasıetti mekeni. Meniń oıymsha, tipti astana túrǵyny bolýdyń ózi adamǵa jaýapkershilik júkteıtin sekildi. Mysaly, burynyraqta: «Lenıngradtyń halqy erekshe mádenıetti; kóshede birnárse suraı qalsań, úlkeni joq, jasy joq, tura qalyp jyly júzben túsindiredi. Moskvaǵa kelseń, ylǵı bir kerdeńdegen bireýler» desetin. Men: «Almaty degen astananyń halqy netken ǵajap! Eshkimge uqsamaıtyn salt-dástúri bar. Syrtynan kiretin qaqpasynan bastap, baǵyt silteıtin kórsetkishter, kóshede elektr saǵattar, qaıdan tústik ishem, qaıda túneımin dep sandalmaısyń — shaǵyn meımanhanalar men kafeler. Mas bolyp júrgen bireýdi kórmeısiń,» — dep ózgeler súısinetin kún qashan týar eken dep armandaımyn.

Astanada jergilikti ult ókilderi az deımiz (budan alty jyl buryn 16 prosent edi, qazir 30 prosentke jetipti). Biraq halyqtyń barlyq qaımaǵy osynda: saıası qaıratker me, óner ıesi me, ádebıetshiler, ǵalymdar ma... Onyń ústine tamyrlaryn respýblıkanyń túkpir-túkpirine jaıǵan sansyz mınıstrlikter. Mınıstrler. Tóraǵalar. Sportshylar. Tek Almatyda tálim alatyn stýdentter sany eki júz myńǵa jýyq. Elge, jerge, qoǵamǵa eńbegi sińgen 230 000 zeınetker astanada turady. Respýblıkamyzdaǵy keıbir oblys ortalyqtarynyń turǵyndar sany astananyń zeınetkerler sanyna jetpeıdi eken.

Muqaǵalı aqyn dúnıe salǵannan keıin onyń dostary, birge júrgen joldastary meni izdep jumysyma keletin. Solardyń ishinde Muqataı Jylqaıdarov degen myqty aqyn bolyp edi. Keıde iship kelip jylap, muńyn aıtyp, óleńderin oqıtyn. Men eń alǵash Zamanbek Nurqadilov degen jas azamat bar ekenin sol Muqataıdan estigem.

«Jaqyn degende jalǵyz jıenim bar edi, ózi ákesiz ósti, aty — Zamanbek. Qurylys-montaj basqarmasynda master, keıin bastyq bolyp edi, ótken jyly Almaty qalalyq atqarý komıteti tóraǵasynyń orynbasary bolyp keldi. Jalǵyz ápkem Kúlsharýannyń uly. Ákesi soǵystan oralmady. Fáke, sizdi bilip júrsin dep ádeıi aıtyp otyrmyn — men de kóp júrmespin, túsimde ylǵı Muqaǵalı shaqyrady da júredi... Muqataıdyń sońynda jaqyn-jýyq kim bar eken dep bálkim bir kezderi izdersiń», — dep edi. Marqumnyń sol sózderi esime tússe, júregim jylaıdy.

Zerttep, oılap qarasam, Nurqadilov te arǵymaqtan sekirip túsip, astanalyq qalaǵa ákim bola qalmapty. «Jetim kóńili kekshil» — mineziniń bir betkeılenip, máımóńkelemeı kesip aıtatyn týrashyldaǵy da ákem bar dep alshań basqan qurbylarynan kem túspeýge tyrysqan namys otymen sharpylyp qalyptassa kerek. Ápkesi Panargúl ekeýi Nurqádil áskerge attanǵanyn bilmeıdi. Keıin bul 4-5-ke kelgen kezde ǵana biren-saran soǵystan oralǵandardyń ózindeı balalary eki ezýleri qulaqqa jetken qýanyshty júzderin kórip, úndemeı turyp qalatyn. Ataqty Shalkóde jaılaýynyń arǵy tusy — Ketpen taýy. Ata-babasynyń qara orman meken-jaıy sol Ketpenniń baýraıy-tyn. Seri minezdi, batyr bolmysty Nurqádil bir áýlettiń betke ustaǵan qaımaǵy edi. Biraq bes saýsaq ta birdeı emes, ot basynda eki sábımen jas qalǵan Kúlsharýan qalt-qult kúneltiste artyq aýyzdy jaratpaıtyn aǵaıynnyń qabaǵyn tanydy da, Kegendegi tórkinine kóship ketti. Bir jamaǵaıynnan qalǵan jer úıdi jóndegen bolyp, sonda turdy. Otyn az. Anasy mektepke ot jaǵýshy bolyp ornalasty. Ol kezde elektr joq — aýylda turbaly sham jaǵady. Ertemen oqýshylar kelgende mektep jyly turýy úshin tańǵy 5.00-ten ot jaǵatyn. Ár klastaǵy bir-bir peshke ot tamyzý da ońaı emes, keıde sabaq bastalǵansha sypyryp-sıyryp, jýsh-shaıyp úlgere almaı qalady. Tań qarańǵylyǵynda eki perzentin jetelep mektepke jetetin ananyń bir qolyn eki ete almaı jatatynyn kórgen ul men qyz ózderi tıtimdeı bolsa da, bólmelerdi sypyryp, partalar men edenderdi súrtip, alakóleńke klastarda bultyńdap kómektesetin.

«Atadan bala týsa edi, atanyń jolyn qýsa edi» — Kegen orta mektebin tuńǵysh altyn medalmen bitirgen aqqubasha juqaltań jasóspirim osy Zamanbek edi. Jıyrma beske jetpeı qalalyq atqarý komıtetine qatardaǵy qyzmetker bolyp kelgen onyń sońǵy shırek ǵasyrda Almatynyń qaı buryshyna qandaı qazyq qaǵylǵany kókireginde saırap tur. Ádette eki myqty shekisse, zardabyn tartatyn qosaq arasynda bos ketetinder bolady. Keńes úkimeti tusynda qalalyq partıa komıteti men qalalyq atqarý komıtetiniń basshylary ylǵı bılikke talasýmen qyrǵı-qabaq, bir ákeniń eki áıelden týǵan balalaryndaı kún keshken tusta qaısysynyń babyn tabaryn bilmeı jaı qyzmetkerler kúızeletin. Zamanbek te biraz azap shekken: partıa men atqarý komıtetiniń eki basshysy alymdy jas, erteń-aq qaıratker bolǵaly turǵan buǵan ekeýi de yqylassyz bolmaǵanmen «ananyń adamy» degendeı senimsiz qarap páterdiń qojasy bolyp esepteletin astana qalalyq atqarý komıteti tóraǵasynyń orynbasary, ósek tasyp jaǵynbaıtyn, ótirik aıtpaıtyn Nurqadilovke páter bermeı qoıǵan.

Bıliktiń júrgen jeri — báseke. Báseke júrgen jerden bereke ketedi. Bir nárseden kóńili qalsa, ekinshi betteı almaıtyn jas maman ózine aǵadaı bolyp ketken Bashmakovqa bardy. Ol respýblıka Ortalyq partıa komıtetiniń hatshysy edi. Qalada istegisi kelmeıtinin, basqa jumysqa aýysqysy keletinin aıtyp kirgen. Keshikpeı Almatydaǵy taý sýynan qorǵaný basqarmasyna ketti. Buryn Orta Azıada bolmaǵan «Kazselzashıta» odaǵyn qurdy. Munda da abyroıly is tyndyrdy.

Qalalyq atqarý komıtetine bul tóraǵa bolyp kelgende, Qazaqstanda qaıta qurý saıasatynyń daýyly soǵyp turǵan. Almaty oblystyq partıa komıtetiniń birinshi hatshysy Marat Meńdibaev búro múshesi retinde muny shaqyryp alyp:

— Oblystyq atqarý komıtetiniń tóraǵasy Belákovty búgin túsqaıta ornynan alamyz — soǵan daýys beresiń! — degeni. Belákov burynnan kele jatqan, azdap kókirektigi bolmasa, táýir qyzmetker.

— Belákovtyń ornynan alynýyna qarsymyn, — dedi bul qudaı da emes, qudaıdan bylaı da emes qúdireti bar oblys basshysyna týra qarap.

Sol sol-aq eken, Nurqadilovtyń sońyna maı sham alyp túsetinder kóbeıdi. Oıdan shyǵarylǵan jalamen otyrsa opaq, tursa sopaq bola bergennen kúıingen bul Qazaq eliniń basshysy G.V.Kolbınge jibergen eki birdeı aryz hatynyń óz qolymen jazǵan túpnuqasyn áli kúnge temir sandyǵyna salyp qoıypty.

Ábýbákir aıtqan «talaılar ótti-aý, jalǵannan, kórgen adam tańqalǵan» degen osy. Ómir boıy bir adamnyń aq degeni aq, qara degeni daq bola bermeıtinin tarıh kósetýdeı-aq kórsetip keledi. Kúnderdiń kúni bolǵanda halyqtyń jady kim-kimge de óz úkimin shyǵarady. Adaldyq qaı zaman, qaı kezeńde de álsiz, názik, joly da jińishke, biraq jany siri. Bıliktiń kúshi, mansaptyń bedelindeı, ótpeli. Adaldyq pen meıirim ǵana taısaqtamaı jan-jaǵyna týra qaraı alady.

Er-azamattyń men baǵalaıtyn ekinshi qasıeti — birsózdilik. Bir kúni túıe, ekinishi kúni bıe bolyp, keshegi pikiri men kózqarasyn búgin 180 gradýsqa ózgertip, kirip-shyqqan qyryq kisiniń lámine erip qubylatyn ákim kósegeńdi kógerter basshy bolyp jarytpandy. Ondaı basshy úshin naǵyz qasiret sol — halyqtyń oǵan degen senimsizdigin týdyrady, ár adamnyń erteńge degen úmitin laılaıdy. «Kúni keshe janynda júrgen pálensheni kemeden laqtyrǵan balyqtaı ysyryp tastaǵanda ózgeniń kúni ne bolmaq» — degen qaýipti kúdiktiń ár kókirekte kúshikteýi zańdy.

Munyń bári irili-usaqty mekeme basshysynan bastap, atqa mingen azamattyń qaı-qaısysyna da qatysty jaı. Adamgershilik máselesinen kórine almaǵan ákim sharýashylyq pen ekonomıkany kóktetip jarytpaıdy. Astana ákimi de qala aýdandaryndaǵy óziniń oń qoly — ákimderdi tańdaǵanda osy negizdes prınsıpterge júginedi eken.

Al astanalyq qalanyń kósheleri men kelbet-keskininen bastap, satylatyn aıran-sútine deıingi aralyqtaǵy kúrdeli máselelerdiń barshasy, túptep kelgende, ákimge tirelgenmen, olardyń bárin tap-tuınaqtaı etip sheshý astana ákimshiliginiń deńgeıinen shyǵyp ketedi.

Máselen, bir avobýstyń quny 15-20 mıllıonǵa baryp qaldy. Mıllıon jeti júz myń turǵyny bar astananyń o sheti men bu shetine jetý jaqyn mańdaǵy aýdanǵa baryp qaıtýdan ońaı emes. Astana bolǵan soń onyń qajeti men suranys deńgeı bıliktigi de ólsheýsiz.

Ár halyqtyń tarıhynda ártúrli minezi, qasıeti, isi, qaıratkerligimen el esinde qalatyn adamdar bolady. Bizdiń halyqtaǵy osyndaı adamdardyń biri — Janbaev aǵamyz. Sharýashylyqty uıymdastyrýda aldyna jan salmaǵan ol kisi oqymaǵan, orysshaǵa da shorqaq adam bolypty desedi. Ol jyldary basshylardyń partıa mektebinde oqýy — qajetti sharttardyń biri. Máskeýge, ataqty búkilodaqtyq partıa mektebine baryp, qabyldaý emtıhanynan óte almasa kerek. Sonda qabyldaý komısıasy músheleriniń aldynda:

— Máso nado — Janbaev nado; moloko nado — Janbaev nado; ýchıtsá nado — Janbaev ne nado, da? — dep aǵamyz ornynan ushyp turǵanda, komısıa músheleri durys baǵasyn qoıyp, qabyldaǵan eken.

Qazaq memleketiniń astanasy jaıly da osy shyndyqty aıtýdyń reti kelip tur. Almaty pálenshe-túgensheniki emes, búkil halyqtyń, bir eldiń astanasy. Múhtar Áýezovtiń «Abaı joly» — qazaq halqynyń XIX ǵasyrdaǵy rýhanı, saıası-ekonomıkalyq ómiriniń aınasy bolsa, Almaty qalasy — bul kúnde Birikken Ulttar Uıymyna múshe bolǵan, Prezıdentiniń esimin Shyǵys, Batystaǵy elderdiń januıalary jańa týǵan sábıine jaqsy yrymǵa balap qoıyp-jatqan memlekettiń aınasy. Demek, astanaǵa kózqaras ta memlekettik deńgeıde, onyń problemalary úkimet bıiginde qaralýy qajet-aq.

Bul bir adamnyń múddesi úshin emes ekendigin ol túsinedi.

Endeshe eń aldymen kók baıraǵyn jer sharynyń bir núktesinde jeke jelbiretken derbes eldiń astanasyna memlekettik statýs beriletin kez — naǵyz osy tus-aý dep oılaımyn.

Qazaq respýblıkasyndaǵy barlyq Mınıstrlikter, aksıonerlik qoǵamdar men jiligi maıly kompanıalar, basyna baq ornap jatqan bankiler — bári-báriniń as ishetin astaýy Almatyda. Astanalyq qalaǵa osylardyń arqaısysy súbeli úlesterin turaqty qosyp otyrǵany jón sekildi.

Memleket ómirindegi eń mańyzdy máseleler astanada sheshiledi, Respýblıkamyzǵa sapar shekken ózge elderdiń ıgi jaqsylary at basyn aldymen Almatyǵa tireıdi.

Memlekette Prezıdent deńgeıindegi ishki, syrtqy isterdiń bárine Úkimet basshysy, ıaǵnı Premer-Mınıstr, qandaı jaýapty bolsa, sol memlekettiń astanasyn basqaryp otyrǵan ákim de dál sondaı dárejede jaýapty jáne sol deńgeıdegi huqty bolýy — búgingi tańdaǵy qajettilik. Men astanamyzdyń qazirgi ákimi Zamanbek Nurqadilovke laýazym ápereıin deýden aýlaqpyn. Biraq qazaq memleketiniń astanasyn basqarý kez-kelgen qalany basqarý emes. Men ótken jyly bir sózimde: «Qazaq halqynyń Mekkesi — Almaty bolsa, Medınesi — Túrkistan», — dep edim.

Almaty — bizdiń Bas qalamyz.

Bas qalaǵa degen qamqorlyq ta basqasha bolýy kerek edi. Baıaǵyda Keńes Odaǵynyń astanasy Máskeý qandaı edi? Baılyǵy da, basqa múmkindikteri de erekshe bolatyn. Ol tek Máskeýden shyǵyp jatqan baılyq emes edi. Ol barlyq respýblıkalardyń qazynasynan quıylyp jatqan baılyq bolatyn.

Úkimet tarapynan kúndelikti qamqorlyq, kómek, tileýles yqylas bolǵanda ǵana astananyń ajar, abroıy elimizdiń búgingi deńgeıinen, memleketimiz, halqymyz umtylǵan murattarmen úılesim tabar edi.

...Aqsham jamyraı qoımaǵan kez. Shashyn shalqasynan qaıyrǵan bıdaı óńdi jigit Qurmanǵazy kóshesiniń boıymen asyqpaı basyp ketip barady. Júzinen sharshaǵan nyshan baıqalady. Kóshedegi lek-lek stýdentter jamyraı sálemdesedi. Keıde sálemdesý de sharshatady.

Ákesi áskerge ketkende besiktegi bozamyq eseıip erjete bastaǵanda-aq joldas-joralarynyń aldyńǵy leginde júrgenin, jarqyldap án salyp, dombyra shertkenin kórgen saıyn ana kóńil ishinen «táýba, táýba!» dep jeti jıyrma tıyndy jeti múshesinen sadaqa deıtin. «Ornynda bar ońalar» — Nurqadildiń oshaǵyn óshirmeı keledi. «Ákeńniń atyna kir keltirme — el syılaıtyn azamat edi», — dep anasynyń bul mektep bitirgen kúni kóz jasy móldirep aıtqany áli jadynda. Óziniń uly men qyzyna da osy qaǵıdany sińirgen, Birde uly jasóspirim kezinde:

— Meniń taǵdyrymdy famılıam sheshe me? — dep qaldy. Ákesiniń qatty ashýlanǵanyn kórgen bozbala keshkisin keshirim suraǵan.

Jigit syrtyn qyzǵylt taspen kómkergen úıge jaqyndady. Alataýdyń tóbesinen shyqqandaı bir jaryq juldyz kórindi. Ádette Almaty aspanynda juldyz ataýly kózge túse bermeıdi,

El men jerdiń, qasıetti topyraqtyń, áýlet pen ananyń abyroıy dep ter tókken jigitterdiń taǵdyr juldyzy da joǵary bolǵaı!

1993

---