InfoHub Logo

Informatıkanyń keıbir jalpylama uǵymdaryn mysaldarmen ǵana shekteıtin mýzeı syrtyndaǵy jınalystar boıynsha aqparattyq qyzmet kórsetý sıpattamasyn baıandaımyz. Aqparattyq qyzmet kórsetýdiń negizi aqparattyq izdeý, ıaǵnı qajetti qujattardy izdeý aqparattyq suranysqa sáıkes olar týraly málimdemeler men basqa da derekterdiń bolýy.

Qarqyndy jáne ońtaıly izdeý jumystaryn júrgizý úshin aqparattyq izdeý júıesi (AİJ) qurylady – aqparattyq – izdeý aýqymy men aqparattyq – izdeý tili (AİT) – qujattar, tehnıkalyq quraldar jáne adamdar, ózara is-qımyl jasaıtyn júıe – barlyǵy bir jıyntyqty quraıdy.

Aqparattyq-izdeý aýqymy men aqparattyq-izdeý tili – ınformatıkanyń birden-bir negizgi túsinikteriniń biri. Aqparattyq-izdeý aýqymy izdeýge arnalǵan derekterdiń men qujattardyń retke keltirilgen jıyntyǵy degendi bildiredi, ıaǵnı aqparattyq-izdeý tilinde jazylǵan naqty aqparat.

Aqparattyq-izdeý tili – jasandy, onyń kómegimen qujattardyń mazmuny kórsetiledi jáne derekter sıpattalady, basqasha aıtqanda – bul aqparatty júıeleý quraly. Aqparattyq-izdeý tili (AİT)  negizgi belgisi qandaı da málimdemege belgili bir túsinikpen qarym-qatynas ornatý. Mysaly, habarlama: 1874 jyly Kýrbe «Taýdaǵy lashyq» peızajyn saldy – tómendegi túsinikterdiń kómegimen taldaý jasaýǵa bolady: shyǵarmanyń túri beıneleý óneri (keskindeme); shyǵarmanyń aty (zat) – sýret; sýrettiń ataýy – «Taýdaǵy lashyq»; Sýret avtory – Gústav Kýrbe; sýrettiń salynǵan ýaqyty – 1874 j. Osyndaı  jazbalardy jalpy qysqasha izdeýdiń úlgisi «Taýdaǵy lashyq» kartınasy dep qarastyrýǵa bolady.

İzdeý úlgisi – aqparattyq – izdeý tilinde kóringen (derekter, qujattar jáne zattar) zattyń aqparattyń maǵynaly sıpattamasy. Aqparattyq-izdeý tiliniń (AİT) tabıǵı tilden aıyrmashylyǵy alýan túrli uǵymdar men olardyń aıtylýy belgili bir tártipke keltirilgen túıinge – kilt sózge tán qalyptasady.  

Kez-kelgen zatty onyń jaratylysyna baılanysty erekshelikteri nemese ózindik qasıetterin kórsetetin túsinik-belgileriniń kómegimen sıpattaýǵa bolady. Mysaly, mýzeı sýretterin birinshiden, onyń mýzeıde paıda bolǵanynan bastap (mýzeı ataýy, túsim ýaqyty, túgendeý nómiri), ekinshiden, shyǵarmashylyq negizderin kórsetetin (túri, zattyń ataýy, kórinis ataýy, shyǵarmashylyq mektep, avtory, ýaqyty, materıaly jáne t.b.) belgileri arqyly sıpattaýǵa bolady [1]. 

Sondaı-aq zattyń anyqtamasyn «shyǵý tegi» jáne «atqaratyn qyzmeti» belgilerine qaraı kórsetedi. Zattyń jalpy qasıeti bir top zattar úshin jalpy, naqty belgili bir jaǵdaıda tek ózindik, basqa zattardan ereksheligi aıqyn kórinedi. Mysaly, ózindik qasıetin «daıyndaý materıaly» dep belgileımiz, ártúrli buıymdarda mynadaı sıpattamalar kórinis tabady: aǵash, farfor, shyny jáne t.b., al «ólshemi» degen belgide (barlyq zattarǵa birdeı) – birneshe túrin kórýge bolady: 120h80,55 (uzyndyǵy), 200 (salmaǵy) jáne t.b. osyndaı naqty sıpattamalar zattardyń «materıal» jáne «ólshem» belgileri bolyp tabylady. Osylaısha, aqparattyq-izdeý tili (AİT) leksıkasy bir-birimen baılanysty eki elementti quraıdy – belgisi jáne oǵan sáıkes máni.

Zattar qosymsha aqparat beretin birneshe ózara baılanysty belgileri arqyly sıpattala berýi múmkin, mysaly: «zattyń qurylý kúni» belgisi «naqty shyqqan kúni» men «shyqqan kúniniń janamasy» belgilerin biriktiredi. Sońynda, naqty kórsetkishteri bolýy da múmkin: «ǵasyr», «jarty ǵasyr», «shırek ǵasyr» jáne t.b. Mundaı jaǵdaı belgili bir jaǵdaıda ǵasyrdy anyqtaýmen shekteledi, ekinshiden shyqqan kúnin naqtyraq anyqtaýǵa múmkindik beredi: XIX ǵasyrdyń birinshi jartysy, XVIII ǵasyrdyń ekinshi jartysy. Mundaı belgiler naqty bir topqa biriktiredi jáne olardyń tıisti ataýlaryn ıemdenýine múmkindik beredi.

Zattyń barlyq belgilerin aldyn-ala túgendep shyǵý úshin deskrıptorlar jıyntyǵy – kilt sózder paıdalanylady; ekinshiden mundaı múmkindik bolmaǵan jaǵdaıda erkin – deskrıptor paıdalanylmaıdy – mátin qoldanylady. Bul mysaly, sandyq kórsetkishterge qatysty (ólshemi, salmaǵy jáne t.b.) jáne eskertkishterdiń derekti kýálikteri jańǵyrtylǵan kezde – jazýlar, belgiler, mórler jáne t.b., onyń tarıhy týraly maǵlumattar jazylady jáne ádebıeti kórsetiledi.

Normatıvti sózdermen aıqyndalǵan zattardyń ataýlary, belgileri men máni olardyń negizgi mańyzyn kórsetetin quraly, aqparattyq-izdeý tili (AİT) leksıkalyq birligi bolyp tabylady.

Sózdik quramynan basqa kez kelgen tildiń, sonymen qatar aqparattyq tildiń ózindik «sıntaksısi» - sóz tirkesteri men sóılemde sózderdiń baılanysý tásilderi bolady. Aqparattyq-izdeý tili (AİT) sıntaksısi izdeý úlgisi qurylymynda júzege asady.

İzdeý úlgisi qujat, derek jáne zattyń izdeý erekshelikteri nemese ár túrli qasıetterin sıpattaıtyn belgilerin quraıdy. İzdeý úlgisiniń kóptúrliligi belgiler jıyntyǵynyń quramymen anyqtalady. Ár túrli zattardy sıpattaý kezinde negizgilerin jınaqtalyp, ámbebap belgileri paıdalanylýy múmkin – budan biryńǵaılandyrý talaptarynyń mindeti kelip shyǵady. Sonymen barlyq mýzeıden tys jınalystardyń jalpy belgisi «eskertkishke menshik», al zat úshin – «ólshem» nemese «materıal» [2].   

Biryńǵaılandyrý ártúrli zattardyń sıpattamalaryn standarttaýǵa jáne izdeý málimetterine tolyq jaýap alýǵa múmkindik beredi. Kez kelgen aqparattyq-izdeý júıesi (AİJ) aqparattyq múmkindikteri aqparattyq-izdeý tili (AİT) jasaý kezinde jasalynady, ıaǵnı derekterdi sıpattaý men leksıkasynyń qurylymyn qurastyrý kezinde qalyptasady. Til múmkindikteri ony túsinýdegi ámbebaptyǵy, mańyzdylyǵy jáne sanymen anyqtalady. İzdeý úlgisin jasaýda aqparattyq-izdeý júıesindegi zattardy sıpattaı alatyn nemese suraqtarǵa jaýap bere alatyn belgiler jıyntyǵy qalyptasady. Mysaly, eger bir zat úsh baǵdarda – ólshemi, avtory, kúni sıpattalsa, ıaǵnı sol deńgeıde bolady.

Aqparattyq izdeý úshin jáne izdeý úlgisi túrinde AİT jazylǵan málimetter izdeý júıesiniń (aqparattyq – izdeý massıvi) derekqor banki bolyp tabylady. AİT derekqordyń leksıkasy men logıkalyq qurylymyn anyqtaıdy, al aqparattyq-izdeý massıvi ózine naqty aqparatty júkteıdi.

İzdelinip otyrǵan málimetter túri aqparattyq izdeý jáne derekqordyń sıpatyn, ıaǵnı aqparattyq-izdeý júıesi (AİJ) túrin anyqtaıdy. Qujattyq jáne faktografıalyq izdeý júıelerin ajyratady. Qujattyq izdeýde qujattyń aqparattyq derekkózi (aqparattyń ózi emes), al faktografıalyq izdeýde naqty derekterdi izdeý júzege asyrylady. Qarapaıym qujattyq aqparattyq-izdeý júıesi (AİJ) kitaphanalyq tizimdeme, al faktografıalyq izdeýge – mýzeıdiń túgendeý kitaby mysal bola alady. 

İzdeý úshin jasalǵan málimetter júıedegi aqparat tasymaldaýshy – qujattarda belgilenedi. Aqparattardy óńdeý boıynsha birinshi jáne ekinshi qujattar dep ajyratady. Birinshisinde, bastapqy aqparattar saqtalady: olarǵa kitaptardy, ǵylymı jınaqtardy, jýrnaldardy t.b. engizýge bolady. Ekinshisi saraptamalyq óńdeýdiń nátıjeleri bolyp tabylady. Negizgi qujattarǵa qoıylatyn talaptar – baıandamanyń jan-jaqty tolyq, durystyǵy – aqparattyń ózektiligi osy[3].   

Aqparatty saqtaý tásilin tańdaýdyń tásili: dástúrli qaǵaz túrinde tehnologıasy nemese avtomattandyrylǵan EVM qoldaný. Aqparattyq-izdeý júıesi (AİJ) tehnıkalyq quraldar arqyly iske asyrý, aqparatty óńdeý jáne saqtaý, jazý úshin qajetti qurylǵylar boıynsha ajyratady. Olar qolmen izdeý, mehanıkalyq jáne avtomattandyrylǵan júıesi bolyp bólinedi.

Aqparattyq-izdeý júıesi (AİJ) qolmen izdeýdi paıdalaný, ásirese, qandaı da bir quraldyń kómeginsiz izdeıtin mamandarǵa kitaphanalyq kórsetkishter, katalogtar men kartotekalardy izdeýde qoldanylady.

Mehanıkalandyrylǵan aqparattyq-izdeý júıesine (AİJ) kómekshi izdeý quraldary qoldanylady: aqparat tasymaldaǵyshtar ártúrli kodtaý júıesimen perfolentalar men perfokartalar magnıttik jáne beıne magnıttik lentalar, mıkrofılmder paıdalanylady. 

Avtomattandyrylǵan aqparattyq-izdeý júıesi EVM men avtomatty nemese jartylaı avtomatty izdeý arqyly júzege asyrylady. Kadrlyq qamtamasyz etý kez kelgen aqparattyq-izdeý júıesiniń eń qıyn jáne qymbat bóligi. Jalpy júıeniń óńdelýimen qatar, onyń odan ári paıdalanylýy mamandardyń kásibı daıyndyǵynyń deńgeıine de baılanysty.

Mýzeıden tys mádenıet jáne tarıh qory, eskertkishter boıynsha aqparattyq qamtamasyz etý. Belgili bolǵandaı, aqparattyq qamtamasyz etý jınaqtaý, saqtaý, suranys boıynsha izdeý jáne paıdalanýshyǵa aqparatty berý bolyp tabylady. Mýzeıden tys eskertkishter qorynyń ereksheligin belgileı otyryp, árbir kezeńniń jaı-kúıine qysqasha sıpattama bereıik.

«Mýzeıden tys» toptyń ereksheligine baılanysty bul topty birneshe erekshelikterge bólýge bolady. Kez kelgen eskertkishti kez kelgen basqa zat sıaqty sıpattaýǵa bolady – kitap, sýret, tıyn jáne t.b., ekinshiden, mýzeı nemese mýzeıden tys jıyndarda belgili bir fýnksıonaldyq ortada ol zat sıaqty. Bul rette mýzeıden tys eskertkishter tobynyń bolýynda aıtarlyqtaı aıyrmashylyqtar bolady jáne tutynýshylar negizinde anyqtalady (jeke jınaq, dinı birlestik jáne t.b.) [4]. 

Qortyndylaı kele, Astana qalasy mýzeılerinde aqparattyq-izdeý júıesin qurýda aqparattyq-tehnıkalyq quraldardy qoldaný óte tıimdi. Jańa aqparattyq-kommýnıkasıalyq tehnologıalar  óz betimen bilim alý úderisi damýyna naqty jaǵdaı jasaýda. Óıtkeni, aqparattyq–izdeý júıesin qurý óziniń negizgi erekshelikteri boıynsha qyzmetkerlerdi óz betinshe jumys jasaýyna yqpal etedi.

Ashırov Nýrsýltan Bahtıaruly

---