InfoHub Logo

Maı aıynyń ishi. Gúbirnelik qalanyń baqshasy meıram kúnine kúndizden ázirlengen. Kún batýǵa taqaǵannan beri qaraı, qalanyń qyzyqty kóksegen jastary áldeneshe kóńildi top bolyp, kúlisip-ázildesip kelip, baqshaǵa kirip jatqan. Búgin kún ystyq bolǵan. Sondyqtan mynaý baqshanyń kóleńkesinen shyqqan salqyn lep maıysyp qana terbete soqqanda, deneni tez kóterip, sergitkendeı bolýshy edi.

Meıram kúnniń tús mezgilinen beri qaraı, baqshaǵa baramyz dep ázirlengen bozbala men áıelder kún batardan-aq bólek-bólek jaırańdaǵan top bolyp, úzilmesten kelip jatyr. Qala halqyna kópten belgili bolǵan baqsha orkestri kúndizden qutyryp oınap, dámeli jastyń kóńiline qozǵaý salyp shaqyryp turǵan.

Qumy men shańy kóp ystyq qalada maıdyń qońyr salqyn keshi kishkene sulý baqshanyń ishine janar oty sónbegen jastardy erkin demalysqa, tústeı sulý sezimge shaqyryp, kútip turǵandaı. Baqshanyń sándi shubar toby kóriniske shyqqan sahna sulýlaryndaı bolyp, neshe alýan tilimen byldyrlap, jelikti kúlki, sezimdi qaljyńmen orkestr kúıiniń ishinde tolqynyp, buralyp ótip jatty. Kún batyp, qas qaraıýǵa aınalǵan kezde baqsha mezgil saıyn jandanyp, ystyq lepti tirshilik qyzýymen ajarlanyp kele jatqan. Baqsha, tirshilik kúninshe, jylytatyn uıasha talaı meńireý oıdy da oıatyp sergitkendeı.

Keıbir shetki alleı uzaq qońyr, qarańǵy bolyp kelip, qarańǵy tún syrymen qosylyp, ystyq demalys, úzilgen júrek kúıin eskertkendeı bolatyn. Eki jaqtaǵy qarańǵy qalyń toǵaı ishinde tuńǵıyq qara kózdi tún syry orkestrdiń sezimdi kúıine til qosqandaı. Qalqyp turyp ıek qaǵyp, jumsaq jel silkintken japyraqtaryn tilshi qylyp, sol kúımen sybyrlasyp syrlasqandaı bolýshy edi.

Bul baqsha — ómir bazary. Keıde qulashtap, keıde kezi kelse — toptap, keıde jekelep satylatyn sezim bazary.

Baqshada jazdyń túni boldy. Ashyq aspannyń kóp jaryq juldyzdary baqshanyń tóbesinen tónip, talasa qaraǵandaı.

Baqshanyń halqy ár alýan bolýshy edi. Kópshiligi — orys jastary; bulardyń arasynda anda-sanda tatar, qazaq jastary da kezdesetin.

Ázirshe kóp halyq úlken alleıde myń tilmen sóılegen qalyń seldeı bolyp tynymsyz aǵylyp, tolqynyp ótip jatty.

Gúbirne baqshasynyń úlken alleıinde eki-úsh jerde dóńgelek fontan bar edi. Olardyń tusynda seıilshiler eki jarylyp, jaryǵy mol alańda birin-biri kórip, ersili-qarsyly ótetin.

Saǵat 8 mólsherinen osy alleıdegi topqa kelip aralasqan úsh qazaq jigiti ózara anda-sanda kúlisip-áńgimelesip, ajary táýir áıelderge telmire qarap, «osy sulý, osy súıkimdi» dep, qumarlanǵan pishinmen qyzyqqan sózderin aıtyp júrdi. Bulardyń ortadaǵysy alasa boıly, juǵymdy, kishileý deneli, qyzyl shyraıly qarasha jigit edi. Tuńǵıyqtanyp, sulý ajarmen qaraıtyn pensne kıgen qara kózdi, qyr muryndy, qysqalaý qara buıra shashty jigit. Bul — gúbirnelik qalaǵa shet jerden jańadan kelgen Ǵabbas bolatyn. Janyndaǵy eki jigit — sonyń osy qaladaǵy buryn basqa jerde birge oqyǵan joldastary.

Bul qalaǵa kelgenine kóp bolmasa da, Ǵabbastyń ózge tanystary da kóbeıip qalyp edi. Sol kóp tanystyń ishinde Ǵabbasqa ásirese áser bergen Ǵaısha bar. Búgingi baqsha ishinde seıilde kele jatqanda, Ǵabbastyń qasyndaǵy bir joldasy: «Kelýshi me edi?» — degende, Ǵabbas kelýin kútken kisideı: «Sózine jetse — kelmekshi edi, qaıta oılansa — ózi biledi!» — dep kúlgen bolatyn.

Ǵaısha men Ǵabbastyń tanysqanyna az ýaqyt bolyp edi, biraq gúbirnelik qalanyń sońǵy kezderinde bolǵan saýyqtary men taǵy bir-eki jerde qonaqta bolǵan jıylysta bul ekeýi bir-birine qaıta-qaıta ushyraı bergen.

Ǵaısha gúbirnelik qaladaǵy qazaqtyń táýir qyzy bolady. Ǵabbas — qazaqtyń basqa oblystan kelgen táýir jigiti. Bular bir-biriniń atyn buryn da estigen eken. Onyń ústine, ekeýi de balalyq, buıyǵylyq shaqtan ótken. Sondyqtan ekeýine de jaqyndap sóılesip, uzaq áńgimelesip, jeńil túrde qaljyńdasýǵa da kóp qıynshylyq bolmaǵan. Búgingi keshtiń aldynda bulardyń aqyrǵy kórisýi aldyńǵy ótken túnde tatar teatrynda bolǵan.

Sol keshte Ǵabbas kóp tóselgen daǵdy boıynsha, eptep shyrǵa tartqanda, Ǵaısha qaryndas asa kóp syr bildirmese de, sozalańdap, ántek ıilip kele jatqan tárizdenip edi. Sondyqtan Ǵaıshamen qoshtasyp, aırylar jerde jas jigit: «Jaqynda úıden shyqpaq nıetiń bar ma? Joq álde búgingi saýyq toıdyrdy ma?» — dep, kúlimsirep suraǵanda, bul ózi «kóriseıik» degen sózdi aıtpaǵan kisi sıaqtanyp, shyn nıetin ishine búgip otyrǵan bolyp sóılep edi.

Ǵaısha da ol sózdiń túbirin baıqamaǵan kisishe: «Jazǵyturymǵy ýaqyt qoı, únemi sarylyp úıde otyra berý aýyryraq tıedi. Onyń ústine erteń baqshada jaqsy seıil bolmaqshy deıdi, soǵan bararmyn!» — degen.

Ǵabbas baqshada seıil bolatynyn buryn estimese de: — Men de soǵan barmaqshy edim. Olaı bolsa, erteń kezdesermiz... — dep edi.

Ǵaısha úndemeı yrzalyq bildirgendeı boldy. Ázirge tuspal sózben, emeýrinmen uǵysqan jastar osy sózben birin-biri erteńgi baqshada kóretinderine nyq senip aırylysqan bolatyn. Búgin Ǵabbastyń baqshaǵa kelýdegi maqsaty sol Ǵaıshany kezdestirý edi.

Ǵabbasqa qasyndaǵy joldastary Ǵaısha jaıyn kópten baıan etken gúbirnelik qaladaǵy qazaq oqyǵandary budan eki-úsh jyl buryn Ǵaısha jaıyn sóılep-sóılep, aıaǵynda, atyn tozdyryp bolǵan soń toqtaǵan-dy. Qazaqtan shyqqan biren-saran áıeldiń jerine jetpeı toqtamaıtyn el aýzy Ǵaıshanyń basyna óz baǵasyn aldaqashan berip bolyp, nyq baılaýyn jasaǵan. Bir zamandar Ǵaıshanyń atyna biri artynan biri tizbektep keletin áldeneshe jigittiń atyn qosaqtaǵan bolatyn. Sol áńgimelerdiń shet-jaǵasyn Ǵabbas ta estigen edi. Biraq Ǵabbas jańa tanys bolǵan qulyqty áıel týraly ózgeler kelgen baılaýǵa kelgen joq-ty. Ol Ǵaıshamen tanystyǵyn, onymen júrgen júrisi men áńgimesin ázirshe eshkimge syrtqa shyǵarǵan joq. Biraq syrttan qarap, kóleńkege ton pishetin kózden óz isteri úshin qysylǵan da joq-ty.

Ǵaıshanyń kelýin tosyp júrgen mezgilde, janyndaǵy joldastary:

— Sen buny jańa kórdiń, alǵashqy kórinisinde áıeldiń jaqsy-jamany aırylmaı da qalatyn. Onyń ústine, Ǵaısha jaqsy aktrısa desetin. Biraq, esińe salǵanymyz, bul úlken romanǵa geroıná bolýǵa tatymaıdy. Odan bergińdi, qazaqtyń balasysyń ǵoı, óziń de bilersiń, — desken.

Bul sóz kúlki men qaljyń esebinde aıtylyp edi. Sondyqtan paryz-qaryzy joq bir áńgime bolyp qala berdi. Osyndaı sózdermen úsh jigit úlken alleıdiń orta fontanyna shyqqanda, qarsy toptyń ishinde áńgimelesip kele jatqan eki jas áıeldi kórdi. Bunyń biri Ǵaısha, ekinshisi sonyń joldasy — tatar qyzy Mádıná totash edi.

Ǵabbasty eki jaǵyndaǵy joldasy da túrtip qaldy. Bir-birin alystan kórgen jastar kórisken jerden alys ta bolsa bas ıisip amandasyp, birine-biri qarsy júrdi.

Jastar jaqyndasyp kelip amandasyp, endi júrýge aınalǵanda, beseýi birdeı qatar júrý qalyń kisi kele jatqan alleıde yńǵaısyz, ıkemsiz boldy. Ǵabbas pen Ǵaısha ekeýi bir bólinip, ana eki jigit Mádıná totashpen birge qaldy. Alǵashqy jerden-aq keshegi jaqynyraq tanys bolyp qalǵan qalypqa eki jas ońaı kele ketti. Ábden úıir bolyspaǵan adamdarda mundaı kezdesken ýaqytta eń bolmasa bas kezinde tosańdyq bolýshy edi. Ǵabbas pen Ǵaısha ol háldi jazyp jiberdi. Alǵashqy sózden-aq bular kúlisip, damylsyz áńgimege kirisip ketti.

Ǵabbastyń alǵashqy sózi:

— Baqshaǵa kesheńdep keldińiz, álde burynǵy kelýler jalyqtyrǵan ba? Eki oıly bolyp baryp kelgennen amansyz ba? — dedi.

Ǵaısha kesekteý daýsymen kúle sóılep:

— Joq, meni baqshanyń jalyqtyratyn orny joq, óıtkeni osy baqshaǵa menen sırek keletin adam joq! — dedi.

— Olaı bolsa, keshirek kelýińizdiń sebebi ne? Álde kesh barsaq ta, qur qalmaspyz dedińiz be?

Ǵaısha bul sózge maıysyńqyrap kúlip:

— Ras, baqshanyń qyzý kezi de osy ýaqytta bastalady. Onyń ústine qazaq tabıǵatynyń ózi osy sıaqty únemi shý men dyrdýdy súıe bermeıdi ǵoı. Qyzyq shyǵar dep kelseń, jalyqtyryp jiberetin de ýaqyty bolady. Sondyqtan kisi únemi asyǵyp júrmeıtin bolypty! — dedi.

Ǵaısha qazaq tabıǵatyn sóz qylǵanda, artyndaǵy eki qazaq jigiti Mádınániń kózinshe eshnárseni ashyp aıta almaı, birine-biri qarap, kózben tabysty. Ekeýi de aýyzdaryna dym táttiligimen jaısyz tıetin bir zat túskendeı bolyp, ezý tartyp kúlisti. Ishteı: munyń aty «shyrǵa!» desti. Teginde Ǵaıshany gúbirnedegi oqyǵandar «sheshesi tatar bolsa kerek, tolyq qazaq emes» deıtin de sózderi bolatyn. Biraq Ǵaısha qazaqtyń óz qany ekenin bildirmek bolyp, qazaq áıelindegi tabıǵatty jańa kórgen tanysynyń bárine daǵdyly bir mashyǵy sıaqtanyp aıta berýshi edi. Maqtanýshy edi. Árkimge ártúrli sóılep kórgen Ǵaıshanyń bul shynynda bir ádisi edi.

Ǵabbas áli kúnge Ǵaısha sózine ózge joldastaryndaı sýyq synmen qaraǵan joq-ty. Sondyqtan álgi sózine oraı qylyp:

— Olaı bolsa, meniń dolbarym teriske ketken joq eken. Rasynda, eki-oıly bolyp kelgen ekensiz ǵoı. Biraq búgingi kún ózge kúnderdeı bolmas. Jalyqtyrmas dep seneıik! — dedi.

Ǵaısha túbi kórinip jatqan saıaz sýdyń jaıdaqtap aqqan aǵysy sıaqtanyp, jerine jetip qalǵan kisishe, Ǵabbasqa uǵymdy bolarlyq kúlkimen betine qarap uzaq kúldi. Bul kezde Ǵabbas ta qosa kúlip, Ǵaıshanyń kúlgen pishinine erigendeı kózben kóp qarady. Ǵaısha pishindi áıel edi. Bunda eń aldymen qazaq áıeliniń kóbinde kezdespeıtin bıik, sulý dene bar. Tolyq etti, aq júzdi áıel bolatyn. Ashyq moıny buǵaqty, jumyr sulý edi. Bet tulǵasy da, az kesekteý kelse de, súıkimdi sulý bolatyn. Kózi qoı kózdeý, buıralanǵan qara shashty edi. Sándiliktiń oryndy shartyn bilgen áıel maıdyń aq jibek kıimin kıgende qara shashy men aq denesine qaı qazaq jigitiniń bolsa da kózi eriksiz toqtaıtynyn bilgen-di. Áıeldi syrtqy kórinisi men jarastyq jaǵynan baǵalaıtyn Ǵabbasqa Ǵaıshanyń endigi pishini tez áser etkendeı boldy. Ǵaıshamen kúlkili qaljyńǵa aralasqan saıyn, Ǵabbas qazaq jigitteriniń burynǵy barlyq sózin esten shyǵaryp, umytýǵa aınaldy. «Kim biledi, álde ol qazaqtyń ósekshil tabıǵatynan shyqqan bir sózder shyǵar. Ol úshin myna sıaqty qazaq qyzynan tartynýdyń orny joq» — degendeı boldy. Osy qalypta birer saǵattaı eki jasty jalyqtyrmaǵan qyzyqty qaljyń, kóńildi áńgimeniń mezgili ótti.

Bul ýaqytta Mádınániń qasynda qalǵan eki jigit Mádınádan aırylyp, óz betterimen birazyraq áńgimelesip júrip, aıaǵynda: «Ǵaısha men Ǵabbasty tabystyrdyq; Mádıná bizdi tastap ketti. Endigi júrisimizde ne maǵyna bar? Búgingi baqsha bizge yrza shyǵar, endi qaıtaıyq», — desip, ketip qaldy.

Mádınániń bulardyń qasynan ketýine sebep bolǵan nárse bul jigitter kompanıasynyń kóńilsizdigi edi.

Munyń ekeýiniń de úıinde qazaq qatyny bolatyn. Jáne onsyz da, tatar áıelimen buryn úılesip, jaqyndasyp kórgen adamdar emes edi. Ekeýinde de áıelmen ońaı úılesetin, ásirese baqsha ishinde úılesetin minez joq-ty. Tabıǵaty aýyr adamdar.

Onyń ústine Mádıná qastarynda qalǵanda bular bozbala mindetin atqaryp, ony kóńildendirip, kúldirip otyrýdyń ornyna, ózara tuspalmen sóılesip árkim-árkimdi qaǵytqandaı bolyp kúlise bergen soń Mádıná qarsy kele jatqan bir totashty kórip: — Raıhan! — dep qazaqtyń eki kóńilsiz jigitinen qutylǵanyna qýanǵandaı, bólinip júgirińkirep, kúlip ketip qaldy.

Eki jigitke keterinde qosh degen sózdi de aıtqan joq. Sheshesin kórip talpynyp júgirgen jas baladaı, ketip qalǵan. Mynalar syn taqpaı-aq qala bergen.

Arttarynda aýyr kózben qadalyp kele jatqan eki qazaq jigitinen qutylǵan soń, Ǵaısha men Ǵabbas ta burynǵysynan góri jazylyńqyrap qalyp edi Bular biraz júrgen soń, baqshanyń býfetine kirip, keshki tamaqty jep, azyraq jeńil araqty iship shyqty. Bul kezde baqsha tirshiligi búgingi keshte bolarlyq. barlyq qyzýdyń tórine jetip edi. Ánsheıinde keń kórinetin alleıge jurt zorǵa syıyp, seńdeı bolyp siresip-tutasyp, qalyń tolqyn bolyp yrǵalyp ótip jatty. Sansyz kóp tilmen ár alýan kúlki baqsha ishin jazǵyturymǵy jyrshy qustar mekenindeı kórsetedi. Birde ekpindep, birde qumarlyqpen úzilip, keıde erekshe sezimdilikpen yrǵalyp, tolqynyp, baqsha mýzykasy oınaıdy.

Býfetten shyqqanda kóp ýaqyt ótip jatqan jurtqa qarap otyrǵan Ǵaısha Ǵabbastyń eki joldasynyń ketip qalǵanyn aıtyp kúlip: «Bizdiń kelise almaıtyn jigitterimizdiń biri — osy ekeýi», — dedi.|

Ǵabbas sebebin suraǵanda, Ǵaısha azyraq qoldan jasaǵan muńly pishinmen:

— Maǵan ártúrli bolymsyz sebeppen syrttan júrip narazy bolatyn jigitter bar. Áıteýir tirshilik degenniń ózi de birge — jaǵyp, ekinshige jaqqyzbaıtyn bir dert qoı. Jazyqsyz bolsań da jala, ósek, orynsyz qıanat degen nárse qazaq balasynyń kóńilinen tabyla beredi. Ne qylǵan taýsylmaıtyn jaýlyq ekenin bilmeımin! — dedi.

Bul sóz burynǵy kúlki-qaljyńnan góri, áńgimeni endi az muń men naz aralasqan názik jyly syrǵa qaraı aýystyrýǵa sebep boldy. Sondyqtan eki jas býfetten shyqqan betimen kóńildiń qazirgi kúıi men sezimdi áńgime jetektep, úlken alleıden taraıtyn bir qarańǵy alleıge tústi. Bul kezde ekeýi qoltyqtasyp alǵan edi. Býfettiń basqyshynan túserde Ǵabbas jas áıeldiń náziktigin qoshemettep qadirlegen pishinmen qoltyǵynan súıep túsirgen. Sol betpen qoldaryn alyspaı, aqyryn súıenisip júrip ketken.

Qarańǵy, qońyr kóleńkeli, muńǵa batqan sybyr men syr alleıi bulardyń kóńil kúıine kúı qosty. Ǵaısha sóılegen ómir júdeýligin Ǵabbas ta birtalaı ýaqyt qostaǵan túspen maquldap áńgime qylyp kelip, aıaǵynda, Ǵaıshanyń jumsaq bilegin qoltyǵyna qysyńqyraı kúrsinip:

— Ras, ómir júdeý, kimdi de bolsa máz qylar qyzyǵy joq. Biraq onyń tolqyny boıdy bılep jeńe berse bir jolata tuqyrtyp áketedi. Sondyqtan anda-sanda sulý sezim otyna berilgendeı bir umytý bolmasa, únemi ýaıym-qaıǵy tirshilik emes. Sur ómirdiń ishinde kúnshýaqqa shyqqandaı bop, anda-sanda sezim kúnine jylyný da kerek emes pe? — degen.

Bul sóz Ǵaıshany kúldirip, burynǵy kóterińki kóńildi kúıine qaıta ákeldi. Ǵaısha basyndaǵy sózin «joq, ol orynsyz» dep daýlasatyn kisishe bastasa da, aıaǵynda, ózin-ózi ádeıi atý jerge ákelgen ańǵal ańdaı bolyp, Ǵabbas bir sóz aıtsa — jeńilip qalatyn jerge keldi. Alǵashqy qarsy bolmaq bolyp aıtqan sózi dálelsiz, maǵynasyz, ońaı ǵana utylatyn sóz boldy...

Sodan keıin bir satyda: Ras, adamnyń ómiri jylynatyn kúnshýaq izdeıtini ras», — dedi.

Ǵabbastyń kópten kútip, nysanaǵa alǵan jerine Ǵaısha kúlki, qaljyń, kúrsiný arasynda sozylyp kelip, jańa ǵana jetkendeı. Jas jigit endi bir qarańǵy toǵaıdyń túbine kelip toqtap, Ǵaıshanyń eki qolyn kóterińkirep ustap, qarsy aldynda turyp, kópten daıyndaǵan anyq tilek, shyn maqsatyn aıtty.

Basy men aıaǵy anyqtap dáleldi bolyp quralmasa da, anda-sanda arasynda sheshen sózder aralasyp kelip, shyn sezimniń tili sıaqty aıtyldy. Az dirildeńkiregen daýyspen birge, býyndy alǵan ystyq sezim lebi de bilingendeı boldy.

Jazýshy jigit óz sózine, bir múınetke bolsa da, shynym dep sengen júrekpen sóıledi. Daýsyna diril kirdi.

Ol ishki syryn súıemin... qumarmyn... tilegim, úmitim... degen sıaqty ystyq sezim tilimen bitirdi.

Sol sózder Ǵaıshany ózgerter, tolqyntar degen senimmen aıtylǵan. Ǵaısha birtalaı názik sózdi estise de burynǵy qalpynan kóp ózgermedi. Ǵabbasta da burynǵy kóp estigen sózderiniń birin ǵana qaıta estigendeı bolyp, taǵy kúldi. Biraq endigi kúlkisi: «Olaı bolsa — nesi bar, bóget ne?» — degen sıaqty.

Ǵabbas aldyńǵy sózi bolsa egilip eljiregen sózder ekenin sonda baıqaǵandaı bolsa da, tasqyndaǵan qumarlyqpen qyzdyń eki qolyn óz ıyǵyna artyp, moınyn qushaqtatyp, ózi de kópten asyqqan qumarlyqpen qatty qysyp qushaqtap, Ǵaıshanyń kúlip turǵan aýzynan uzaq ýaqyt súıip turdy. Bular kópke sheıin tilge kelmeı, qumartyp qyzǵan denemen, ystyq demalys, asaý ashyq sezimmen kóp súıisti.

Jastar boıyn býǵan qumarlyqtyń tolqynynan bosaǵanda, tún ortasynan aýyp qalyp edi. Sol kóleńkeli kúńgirt alleıden áli de shyqqan joq. Mýzyka Ǵabbas jeńgen maıdandy quttyqtaǵandaı bolyp, qumarlyq kúıin oınap jatty.

Qyz ben jigit ashyq sóz ben aıqyn syrǵa beti ashylǵan qalyppen endigi qalǵan ýaqytty damylsyz súıispen, aqyryn sybyr, tátti sózben ótkizdi.

Bular burynǵy perdelep, búrkep sóıleıtin sózdiń bárin endi atyn atap, ashyq sóılesedi. Endigi sybyrdyń ishinde qushaqtasyp, ıyqtarymen súıenisip kele jatyp, bir kezde ómirdiń qyzyq shaǵy — mahabbat kúnshýaǵyn sóz qyldy. Keıde súıisken ómir — tirshiliktiń barlyq maǵynasy degen de sóz boldy. Keıde jaı ómirdiń qońyr júdeý bolyp, kóńilderin júdetip qulazytatyny da aıtyldy. Qazaq qaýymynyń «qıanatshy ósekshildigi» de sóılendi. Bul sózderdiń barlyǵy da Ǵaıshanyń bastaýymen, sonyń áńgimesinen týyp otyryp edi. Barlyǵyna Ǵabbas túr qosyp, dálel taýyp, Ǵaıshanyń barlyq sózderin túgelimen maquldap, qostap júrdi.

Osy sıaqty shyn sezimge baılanyp, qumarlyq ýytymen boıalǵan uzaq áńgimeniń ishinde bir ýaqyt Ǵaısha endigi dostyq túbegeıli baılaýly dostyq bolýyn tilegendeı boldy. Esti áıel bul tilegin olaq qylyp aıtqan joq. Olaqtyq bul sózdiń dál búgingi túnde shuǵyl týyp qalǵandyǵynda bolmasa, aıtýynda oryndy boldy, kelistirgen eppen sóılendi.

Basynda Ǵabbas ártúrli kómeski sózdermen búrkeı jaýap berse de, artynan bir ashyq sóz sóıleý qajet bolǵandyqtan, bul sózdiń shuǵyl kelgendigin aıtyp oılanbaqshy boldy. Ǵabbastyń búgingi sezimine Ǵaıshanyń sońǵy sózi táttige ashyny aralastyrǵandaı tıip edi. Biraq áli Ǵaısha buǵan qymbat, áli de sulý, jaqsy áıel, sondyqtan jas jigittiń kóńilindegi súıý men qumarlyq mynadaı az bógetke qarap kemigen joq.

Ǵaısha kópti kórse, Ǵabbastyń da bul alǵash kórgen áıeli emes. Talaımen talaı túrde kezdesse de, kópshiliginen osy sózdi estigen. Biraq olardyń kóbi Ǵaıshadan epti, oryndy qylyp aıtqan emes. Ǵaısha ánsheıindegi kóp áıeldeı aıtsa, Ǵabbas ta daǵdyly bir jaýapty bere salar edi. Keıde Ǵabbas: bir kórgen jerden «al» dep aıta qoıatyn qaltada daıyn turǵan neǵylǵan baılaý? Olaı bolsa maǵan da sonsha jaýap paryz-qaryzy joq dep: «alamyn» degen sózdi de aıtyp salyp, birtalaı jerge áıel de, ózi de súıretilip baryp qalýshy edi. Biraq búgin Ǵaıshaǵa ony istegen joq. Bul Ǵaıshadan tilegi bitip,. qumaryna qanyp bolǵandyqtan emes, Ǵaıshany shyndap baıqap, oılanyp kórip, dál baǵa bermek bolǵan maqsatynan týyp edi. Ǵaısha esti sóz, sulý pishin, sezimdi sulý dene, ystyq qushaq, uzaq súıisimen Ǵabbastyń burynǵy jeńil baǵalaıtyn áıelderinen kóp artyq, kóp mańyzdy sıaqtanyp edi.

Bulardyń áńgimesi alǵashqy súıis ýaqytynan bastap, bir ýaqyt qyzýly sybyr kúıinen solǵyndaǵan joq edi. Keıde birine-birin tartqan sezim bulardyń áńgimesin úzip-úzip te ketedi. Onda jas jigit qyzdyń bet-aýzy men kózinen súıgendi qanaǵat qylmaı, barlyq tolyq sulý denesin qumar qushaqpen sıpaı qysyp, ashyq moıny, keýdesinen, bileginen de jabysyp, uzaq-uzaq kúıdire súıýshi edi.

Osy sıaqty háldiń ortasynda tań aǵaryp atýǵa aınalǵanda birin-biri shynymen qumarlanyp súıgendeı kúıge jetken jigit pen qyz toǵaıda jańa oıanǵan torǵaılardyń alǵashqy jyrlaryn estip kele jatyp, baqshadan shyqty. Tańnyń aqyryndap soqqan salqyn jeli bar edi. Jibek kıimniń etegimen buralyp-oınap keledi. Keıde aldynan qarsy kelgen jel Ǵaıshanyń tolyq jumyr keýdesi men sulý etti sandaryn jiktendirip, bilgizip qoıady.

Bul Ǵabbastyń kózine ilinbeı qalǵan joq. Ǵaıshany jumyr belinen qysyp qushaqtap, júrisine bóget qylyp toqtatyńqyrap kelip, bir tilek aıtty.

Jastar Ǵaısha turatyn úıdiń aldyna kelip qoshtasýǵa aınalǵanda, ekeýi de búgingi túnge tolyq yrza bolǵan pishinmen erteń osy úıde kórispekshi bolyp aırylyp edi.

Arada bes kún ótti. Baqshada bolǵan kúnnen soń, úsh kúndeı Ǵabbas Ǵaıshanyń páterine aıtqan ýaǵynan qalmaı kelip turǵan. Ol sońǵy kelgeninde erteń taǵy kelmek bolyp ketip edi. Biraq ol kúni kelgen joq.

Keshe bolmasa, búgin kelýine qısyndy edi. Ǵaısha kesh bolýǵa aınalǵannan beri qaraı óz bólmesinde jaqsy kórgen jigitin kútip otyrdy. Búgin de burynǵy keletin mezgilinen ótip barady. Kesh batqanyna birtalaı boldy. Jaqsy jıylǵan kishkene úıdiń ishi qarańǵylanyp keledi. Sham jaǵatyn mezgil de aldaqashan bolyp edi...

Biraq Ǵaısha sándi jıylǵan tóseginiń ústinde qońyr tartqan beıýaqytta muńly oımen sarylǵan kisideı bolyp, Ǵabbasty kútip jatty.

Munyń kóńili Ǵabbasty jar qylýǵa aldaqashan-aq uıǵaryp, qabyldap edi. Biraq sulý sezim, ystyq qushaq ıesi sulý jigit áli kúnge kelmeıdi. Kelse, tósektegi Ǵaısha jatqan qalpynan turmaı-aq, az kóterilip qarsy alar edi. Qazirgi kishkene úıdiń ala kóleńkesinde qasyna otyrǵyzyp súıer edi, qysar edi; jibekteı júz buralyp, keshegi, aldyńǵy kúnderdeı súıgen jigittiń ystyq demin sezip, tal boıy ıgendeı bolyp jatyp, tátti tús kóre, kózin jumyp qalǵyr edi.

Kishkene súıkimdi bólme... Qyzdyń tósegi... Alakóleńke kesh... Súıgenin kútip sarylǵandyqtan, jastyǵyn qushaqtap jatqan qyz... Jumsaq aq dene... Tolqyndy qara shash mynaý... Osynyń bári ras bolsa, jas jigit qaıtyp qana keshigedi? Tanys bolǵany anada ǵana... Nege ol tynymsyz kelip, mazasyn ketirmeıdi? Álde bu da sýynǵan jansyz ba? Álde bul da qyzyl gúldi julyp alǵansha ǵana qyzyǵyp, alǵan soń, bir-aq ıiskep tastaı ma?.. Átteń qazaqtyń salqyn kóńil sýyq jigiti-aı! . Júreginde ot sezimniń lapyly joq. Bári de janǵa sóleket tıetin taramys-aý! Bolsań ettiń basqalardaı!.. degen oı kelgende, Ǵaıshanyń kóz aldynan uzyndy-qysqaly denelerimen toǵyz jigittiń sýreti elestep ótti.

Bul uzyn sany edi. Bulardyń ishinde esten qalmastaı qymbattary da bar. Basynda Ǵaıshaǵa ekeý-úsheýdiń sýreti talasa keldi. Ótken kúnniń elesi qazirgi kóńilin ábden jeńip bolmaǵan jas áıel qaısysyna toqtaryn anyqtap tańdaı almaı turǵanda, olardyń bárin keıin shegergendeı bolyp, bir salqyn oı keldi.

Ol oı: álde sol kúná sumdyǵymnan ba? Solar úshin bul kúıge ushyradym ǵoı. Áıtpese qazaqtyń talaı qara qyzy teńin taýyp ketip jatyr. Men ári oqyǵanmyn, ári bárinen artyqpyn. Nege áli kúnge mende kúıeý joq? Óń eskirip barady. Jyldan-jylǵa ótip keledi. Aldaqashan men úı ıesi bolýym kerek. Men qartaımaqpyn ba? Kári qyz bolam ba? — degende Ǵaısha bul oıdyń pishininen shoshyp ketkendeı boldy. Kóziniń aldyna, betine ájim túsken, eki jaǵy solǵan... Shashyna aq kirgen, keıbir tisteri ketıgen, týǵannan shashynyń aǵyna sheıin qýrap, jalǵyz ózi súıretilip kele jatqan cap dalada, elsizde qulazyǵan moladaı jalǵyzdyq kórindi. Ǵaısha bul oıǵa teginde búıtip kóp tereńdep bara almaýshy edi. Ózin aıaıtyn. Sondyqtan qazirgi júdeý kóńildi údetpeı basyp tastap, burynǵy kezderde kóńilin terbetken adamdarǵa qaraı oıyn jyljytyp, aýyp ketti.

Áýeli eń alǵashqysy... Ol kezde Ǵaısha gımnazıanyń úshinshi ıa tórtinshi klasynda edi. Jasy 14—15 shamasynda bolatyn. Onda búgingiden áldeqaıda sulý, áldeqaıda ajarly edi.

Jas júrektiń qomaǵaılyǵymen ómir sýsynyn qana juta almaı, asyǵyp diril qaǵyp, aldynan belgisiz qyzyq kútetin. Ondaǵy qıaly men bitimsiz zor tilegi keleshektegi kúnderden erteginiń altyndy saraılaryn, kúmis báıterek, kúmis bulaqtaryn tileıtin. Sulýlyǵy jazdygúngi saǵymdaı, altyn aıdarly jaqsy jardy oıy sýretteýshi edi. Ǵaıshanyń ondaǵy sulý júzi men jas denesiniń ýyzdaı appaq, tolyq, názik kóriktiligi ómirdiń bolymsyz az syıyna qanaǵattanbaıtyn sıaqty. Ol kúnde aq júzinde mahabbat kún shýaǵyndaı bolyp, qyzýly tirshilik belgisin bildirip, qyzyl qan oınaıtyn.

Turǵan páteri baı tatardyń úıi edi. Ǵaısha turǵan úıde ol úıdiń jaqyny — tatardyń bir bala jigiti bolatyn. Onyń jasy 16—17-de. Ol da gımnazıada oqıdy, jasyna qaraı, Ǵaıshadan birer klass ilgeri bolatyn. Ózi sulý deneli, qyzyl júzdi, qara buıra shashty, qara kózdi, óte súıkimdi jas jigit edi.

Bular birer aıdaı birge turǵan; sabaqqa birge baryp, qaıtarda birge qaıtyp júretin. Jas jigittiń aty Ǵazız edi. Ol sezimdi názik jigit. Az uıalshaqtyǵy bolatyn. Kóp zamandaı Ǵazız ishine muńly sulý syr jasyrǵandaı bolyp, úndemeı qorǵanyp, kúrsinip júrgen-di.

Bir kúni búgingideı bir qońyr keshte, alakóleńkede eki jas Ǵaıshanyń bólmesinde kóńildi áńgimelesip otyryp, aıaǵynda, oıyn arasynda bir nársege talasyp alysqan-dy... Ekeýi ońasha úıdiń ishinde júgirip: biri qashyp, biri qýyp, daýystap oınap júrip, aıaǵynda Ǵazız áldiligin qylyp, Ǵaıshany tóseginiń janyna kelgende belinen qushaqtap ákelip jyqqan. Ǵaısha jińishke daýyspen shyńǵyryp, saqyldap kúlip júrgende, ystyq leppen kúlgen sulý erinderi Ǵazızdyń sol beti men moınynan qandy qaınatyp, syrǵanap ótken. Bul qozǵalysty Ǵaısha alys ústinde baıqamaı istep edi. Biraq jas jigitke mastyq ýyn ishkizgendeı tıdi. Ǵaısha sol kúlgen betinde túregelemin degende, kópten qumarlyq jeńgen Ǵazız sulý qyzdy qatty qysyp qushaqtap turyp, yp-ystyq betinen súıip-súıip alǵan. Mastyq jeńip súıip alsa da, bul is qazirgi sekóntte ólim hálimen birdeı bolarlyq, aýyr ýaqyt edi. Ekeýi de kelesi sekóntti «endi ne bolar eken?» degendeı kúdikpen, qaltyraǵan júrekpen kútip edi.

Ystyq betine sulý jigittiń dirildegen erni tıgen ýaqytta ǵana barlyq oıynnyń maǵynasyn uqqan Ǵaısha basynda úni óship tyna qalyp, eshbir qarsylyq kórsetpep edi. Sonymen bir sátte Ǵazızdi moınynan qatty qushaqtap qysyp, bul kúnge sheıin kúnáli bolyp kórmegen eki taza erinderin asyǵyp kelip tabystyrýǵa Ǵaıshanyń ózi basshy bolyp edi. Kóleńkeli qońyr keshte uzaq súıis, ottaı ystyq demalys... úndi óshirip, boıdy uıytqan quıyndaı qutyrǵan jastyq... jalyndaǵan ystyq qushaq... Úzilip-úzilip qana shyǵatyn bir aýyz, jarym aýyz bolsa da kóp maǵynaly sózder...— ystyqtadym... aýyrtyp súıesiń... ý-ý... dep kúrsingen sıaqty qysqa-qysqa belgiler... basy osy edi... «Totynamanyń» alǵashqy bir butaǵy osymen bastalatyn. Arǵysy onan da... onan da ári uzaq qyzyq edi.

Budan keıin eki-úsh jyl ótti... Arada Ǵazızden basqa eki nómir ótti... Bular qazaq jigitteri edi. Bireýi bosań, olaqtaý shákirt edi, ol bıshi bolatyn. Biraq Ǵaıshany kúnniń kózinen de qyzǵanatyn boldy. Ózinde ótkir qylyq az bolsa da, súıisýi men qumarlyǵy tym mol bolyp taýsylmaıtyn uzaq ertegi tárizdenip jalyqtyryp edi... Ekinshi qyzmette júrgen, kekse tartyp qalǵan, jaqsy kıinip, jaqsy maılanatyn qýlyǵy, oramy mol kúldirgileý jigit edi. Onyń aldaýy men shyrǵasy kóbeıe berdi... Sondyqtan Ǵaısha odan da jalyqty. Bul eki jigittiń alǵashqysyn Ǵaısha dertti qylyp tastap edi. Sońǵy aıyrylǵanyna qınalmaǵan sıaqtandy. Bulaı bolǵany jas qyzdy burynǵylardan góri az ókindirip ketti.

Budan soń taǵy bir jyl ótkende 17-jyldyń ózgerisi boldy... Ózgeristen bir jyl buryn sabaǵyn bitirmese de, Ǵaısha oqýdan shyǵyp, salt boıjetken bolyp júr edi. Oǵan bul kezderde únemi dosty izdeıtin, túbegeıli jardy kerek qylatyn mezgil jetip edi... Ǵaısha budan bir jyl buryn sońǵy qazaq jigitimen júrgende-aq kúıeýge tıý áńgimesin oılap edi. Sabaqtan shyǵýyna, bir jaǵynan, sol da sebep bolyp edi.

Biraq sońǵy jigitpen úılese almady. Sondyqtan keleshekten odan góri artyǵyraq qyzyq kútip qala bergen...

Fevral tóńkerisiniń alǵashqy jıyny, dyrdýy kóp kúnderi bolyp jatqanda, Ǵaısha da qazaq jıyndarynda bolyp júrdi. Tilmash pen sholaq tóreni tulpar sanap, jaýyrdy jaba toqyǵandaı bop ısi oqyǵan qazaqtyń bárin birdeı keregine jaratpaq bolǵan bul tóńkeris Ǵaıshany birtalaı aspandatyp kótergendeı boldy. Ǵaısha oblys jınalysynda áıel atynan qurmetti ókil boldy...

Árbir jerden kelgen el jýandary bolsa da, shetten kelgen qazaq oqyǵandary bolsa da Ǵaıshany «oqyǵan qazaq qyzy» dep qadirlep, kórki men syrtqy qalpyn tamashalaǵandaı edi... Biraq sol kúnde de Ǵaısha áleýmet qyzmetkeriniń ornynan da, aq jaǵaly, ıismaıly bozbalanyń qushaǵyna kóp qolaıly bop shyqty.

Ǵaısha ómiriniń bul bir ózinshe jandy, qyzýly kezi bolǵan. Gýbirneniń sezine buny ózi týǵan úıezi ókil qylyp saılaǵan. Sondyqtan, úndemeı júrse de, sıez jıynynan Ǵaısha qalǵan joq. Bul kez qalaǵa qazaq oqyǵanynyń ár alýany jıylǵan kez edi. Oqýda júrgen biren-saran stýdentter kelgen. Úlken oqý bitirgen doktor, advokattar, taǵy sondaı iri dep sanalǵan qazaq azamattary kelgen. Belgili gazet jazýshylary da bolatyn.

Ǵaısha sıez májilisterinde bolǵanda, osylardyń bápin de unatqandaı bolyp, ishinen ózine jaqsy par bolar degenderin irikteı, tańdaı júrdi. Árqaısysynyń ártúrli qolaıly qasıeti bar. Keıbiri sózge sheshen, májiliste qadirli, maqtaýly jigit. Keıbiri pishindi jáne kórnekti sulý kıingen; taǵy bireýleri eldiń bolys, bı, qajylaryna ertede ótken áldeqandaı eńbegimen aty shyqqan, solardyń maqtap kótergen adamy.

Basynda Ǵaıshanyń ózi kóńilimen unatqandaı bolyp qadirlegeni osy sıeze kózge kórinip, erekshe sheshen, bilimdi dep atalǵan bir stýdent edi. Bul sýyrylǵan, jalyndy jigit Qasym bolatyn.

Qasym trıbýnaǵa shyǵyp, lapyldata sóıleıtin, aǵyn sýdaı kózdi aldaǵysh shapshańdyǵynan basqa, jaı ómirde de kúldirgi, súıkimdi bozbala edi. Basynda bul Ǵaıshany qadirlep, aldandyryp júretin kisi sıaqtandy. Árqashan májilis arasynda kóp ishinde Ǵaıshaǵa erekshe yqylas bólgendeı bolyp, kúlip kelip qaljyńdap, ártúrli jaıdan áńgimelesip qoıatyn. Ǵaıshanyń burynǵy kórip júrgen jigitteriniń bárinen Qasym bólek edi. Olardan bunyń ataǵy da, orny da artyq. Onyń ústine qaljyńshyl, a nyq, oramdy. Jas qyzdyń óz kóńilinde qıal qylǵandaı bolyp júretin, ónerli qaýymnyń bir iri adamy sıaqtanyp edi. Sondyqtan, Ǵaısha «meniń izdegenim osy shyǵar» dep, buǵan jabysa jaqyndasyp edi. «Qasym aǵa» dep ózgeden bólek qadirlegendeı bolyp, árqashan Qasym sóılegen sózdi ózgeniń bar sózinen oryndy, dáleldi kórip, daýysqa salǵan daýly sóz bolsa da — sonyń jobasyn qýattap, Qasymnyń áserimen birtalaı jerge sheıin áleýmet jumysynyń aǵymyna da tóselip qalǵandaı bolyp edi.

Biraq Qasymnyń buǵan jaqyndaǵan qaljyńy men áńgimesi uzaqqa barmaıtyn sıaqtandy. Eń aldymen onyń almaq bolyp júrgen qalyńdyǵy bar bolyp shyqty. Onyń ústine, Ǵaısha kúnnen-kún ótken saıyn, ánsheıin joldastyq júristen góri isti ulǵaıtyp, Qasymnyń baýryna kirip bara jatqan sıaqtandy. Bul Ǵaıshanyń erkekke eń alǵashqy ret ózi jabysyp kórgenniń basy edi. Onysy, aqyrynda, jolsyz talap boldy.

Azdan soń Qasym óz betimen ketti. Ǵaısha úzilgen úmitpen az ýaqyt yńǵaısyzdaý halde júrip baryp, artynan tez ońaldy.

Úmit kózi ekinshi, úshinshi qatardaǵy jigitterge qaraı aýysty. Olardan da kóńil sýsyny qana alǵan joq. Sonymen ózgeristiń alǵashqy bir jyly ótti.

Bul áredikte Ǵaıshanyń eki dosy boldy. Bireýi jasy 35 shamasyna kelgen, úlken oqyǵan jigit edi. Munymen Ǵaıshanyń júrisi jarty jylǵa sozylǵan uzaq júris boldy. Bular birine-biri túbegeıli jaqyndyqpen qosylmaqshy da boldy. Bul háldi gúbirne qazaǵynyń bári qulaqtanyp, ekeýine de «qaıyrly bolsyn» aıtyp júrgeni de bolǵan. Ǵaıshanyń bul jigitiniń aty Muqan bolatyn. Biraq ol úlken oqyǵan degen aty ǵana bolmasa, ólgenshe ónersiz, jabaıy kóptiń biri boldy. Onyń ústine, qyzǵanshaqtyq sıaqty neshe túrli dertti ádetteri bilindi. Muqan men Ǵaısha birtalaı ýaqyt biri alyp, biri tıetin kisi sıaqty bolyp baryp, aıaǵynda, bolymsyzdan ashýlanysyp urys shyǵyp, eki aırylyp ketti. Bul ýaqytqa sheıin Ǵaıshanyń kóńilinde qyzyqty jardy tańdaý ádeti joǵalǵan joq edi. Ol ómirden de áli de burynǵy qalpynsha kóp tileýshi edi. Sondyqtan Muqannan aırylyp ketse de, bul oqıǵa aldyńǵy baǵyna eshbir kesir tıgizbeıtindeı kórinip edi.

Ǵaısha men Muqan aırylysyp ketti. Biraq bul aırylysý jas qyzdyń abyroıyna eleýsiz bolyp, áser etpeı tekke ketken joq. Ǵaıshanyń aıyrylysardaǵy esebi tájirıbesizdik bolyp shyqty. Qazaq qaýymynyń daǵdysy men ádetin bilmegendik boldy. Bul kúnge sheıin de Ǵaısha jaıyn syrttan sóz qylýshy qyzyl aýyzdar bar edi. Ǵaısha óz kóńilinde eshkim bóten sóz aıtyp synamas, bilmes dep júrýshi edi. Muqannan aırylǵan kúni gúbirnelik qalany Ǵaıshanyń alǵashqy jamanaty basyp ketti.

Jalǵyz Muqan emes, bunyń aldyndaǵy syrlar da neshe alýan bolyp sóılenip, ashylyp qaldy. Keıbir jerlerde Muqannan óz yqtıarymen aırylyssa da, ony bilgen soń, oqyǵan jigittiń ózi tastap ketti degen sózder boldy. Bul oqıǵanyń tusynda Ǵaısha ómiriniń eń ádil synshysy bolǵandar: «Ǵaısha ázirshe kúıeýge tımeı, erkin júrispen ómir qyzyǵyn kóre túsemin dep aıtady eken», — degen sózderdi shyǵardy.

Qalaıda bolsa, el aýzyna aty ilinip qalǵan áıel, qasynda erkek qorǵaýshysy joq bolǵan soń, ósekshil qaýymnan ońdy-soldy soqqyny kóre bastady. Basynda namystanyp jylap, árkimge shaǵyp aqtyǵyn aıtyp kórip edi; onyń da panalyǵy bolǵan joq. Endigi jurt Ǵaıshaǵa belgili synmen qaraıtyn bolyp óziniń nyq baılaýyn jasaǵandaı, sýyq qaraı bastady. Ǵaıshanyń baǵasy ózgeristiń alǵashqy kúnderine qaraǵanda, kúnnen-kúnge tómendep, túsip bara jatqan sıaqtandy. Bul hal syrttaǵy jurtqa buryn kópten málim bolsa, az zamannyń ishinde Ǵaıshanyń ózine de anyq sezildi. Budan sońǵy eki-úsh jyl sol betpen kúnnen-kúnge qadirin túsirip, basyn kemitken jyldar boldy. Ǵaısha rasynda jyldan-jyl ótken saıyn tómendep bara jatqandaı boldy.

Sońǵy jyldar ishinde taǵy da úsh-tórt jaqsy tanysy boldy. Bulardyń ishinde qazaq bolsa, Ǵaıshamen qyzyǵy tez basylyp qalatyn janarsyz jandar bolyp, orys, noǵaı bolsa, qyzyǵy áldeqaıda uzaqqa baratyn edi. Osy sońǵy sannyń ishinde Ǵaıshanyń áýeli jaqyndaryndaı tolqyntyp qozǵaý salyp, kóp qýantyp, kóp qyzdyrǵany da bolyp edi. Biraq áldeneden ekeni boıjetken qyzǵa málim emes, áıteýir solardyń bári de baıansyz bolyp, ótken dáýrendeı qaıtyp oralmaı, jyljyp ótip ketip jatty. Bir kezde tátti bolǵan jaqyndary sol kúıin kóksep kep: ystyq, qyzý, qýanyshty júrekpen buny qaıta aınalyp, tapqan emes.

Búgingi qońyr keshte sol ótken kúnniń ártúrli shaǵyn esine alyp, mezgili ketken dáýrenniń qyzyl-jasyldy sýretterin aralap jatqanda, Ǵaıshanyń kóńili sońǵy sannyń ishindegi bir adamǵa toqtady. Ol syrtqa shyǵaryp aıtyp, jyrdaı qylyp sýretteýge qolaıly da adam emes edi. Biraq jalyndy oty basylýǵa aınalyp, solǵyndaý tartqan júrekke dene qyzyǵyndaı ashyq qyzyqty mol qylyp bergen sol adam edi.

Ol gúbirnelik qalaǵa kelgen bir sırktiń balýany bolatyn. Muqanmen az júrisiniń ýaqytynda Ǵaısha ónerli qaýymnyń kósilgen moldyǵy men qyzyqty jeligin de kóp kórdi. Sonymen birge jalańash qumarlyqtyń da betin ashyp, sonyń barlyq maýyqqysh, eltigish tulǵasyn kórip shyqqandaı boldy.

Tolyq, jýan aq deneli, sulý kelgen bas balýan Ǵaıshamen tanys bolǵanyna eki-úsh kún ótken soń, bir túnde qyzdy arbakeshke otyrǵyzyp, gúbirnelik qalanyń ózderi jatqan jaqsy nómirine alyp kelgen. Ekeýi tún boıy uıyqtamaı otyryp, neshe túrli jaqsy araqty mol mastyqqa sheıin ishken. Ǵaısha bul syryn ólgenshe jasyryn qylyp ustamaq bolsa da, artynan bilinip qalyp edi. Ol tún Ǵaıshanyń onsyz da osal jibin birjolata erkinshe kósilip bosatqan túni edi. Ol sırk oıynshylarynyń baıaǵydan tanysy bolyp, birge bolyp oınap kele jatqan qyzdaryndaı ashylyp ketti.

Mas balýannyń jurttan bólek denesi men óskeleń qylyqtarynyń bári de buryn náziksinip júrgen qyzǵa elden erekshe bir qyzyq sıaqtandy. Alyp deneli balýan ózi de jalańashtanyp alyp, muny da erkine qoımaı, oınap-kúlip júrip jalańashtap, eki qolyna kishkene balasha kóterip alyp qysyp, súıip, oıyna kelgenin istep, júgirip-oınap júrgen ýaqytta Ǵaısha buryn ózi kórmegen úlken sulý ańmen tańsyqtyq qylyp, erkelep-oınap júrgendeı bolyp edi.

Ol túnder asaý mastyq... jalańash qumarlyqty meılinshe qandyrǵan bir túnde bolyp edi. Ózge kóptiń ishinde onyń da mezgili ótti. Bul kúnde ol da bir alysqa ketken shaq bolyp joǵaldy... bitti... Ol túnderdiń arty qazaq qaýymy jaǵynan Ǵaıshaǵa taǵy da teńiz tolqynyndaı úlken soqqyndardy alyp keldi. Bul nómirdiń arty Ǵaıshany el kózinde birjolata basyp, tómendetip tastaǵandaı boldy. Ol qyzyǵy úshin Ǵaısha ózgeni qoıyp, ózinshe júretin basta tanys áıelderinen de kóp renjiterlik sóz estidi.

Keıbir qazaq jigitteri elde joq qataldyqpen Ǵaıshanyń qylyǵyn betine aıtyp, uıaltýǵa aınaldy. Sondyqtan ol sońǵy qylyǵynyń izin bastyrý úshin, bir úıezdik qalaǵa ketip qalyp, bir jyldan asa sonda júrip edi. Bul ýaqytta kúıeýsiz tirshiliktiń kúni qarań ekenine ábden kózi jetti. Ózinshe kóp oılanyp, kóp tolǵanǵan kisi sıaqtandy. Sondyqtan endi kúıeý degendi erekshe derttilikpen izdeıtin kúnge jetip edi. Bul zamandaǵy Ǵaıshanyń kúndiz-túni oılaıtyn bar armany, bar aıtysy sol edi. Sonymen «kók etikti kez kelmeı, kón etiktini kózge ilmeı» júrgen hal Ǵaıshanyń basyna búginnen kóp buryn týyp edi. Qaıda barsa da bir basyn ótkize almaǵandaı, barlyq adam balasynyń qaýymynda jalǵyz basy syrtqa qaǵylyp, kereksiz bolyp qalǵan adamdaı edi. Gúbirnelik qaladan ekinshi úıezge ketip birtalaı ýaqyt ótkizgende, Ǵaısha osy háldiń aýyrlyǵy men qaıǵyly júdeýligin kóp sarylyp oılap shyqqan. Endi kókeıdi tesken armanǵa jetý úshin, burynǵy ózgemen teń baǵaly bolǵan dáýrendi qaıta tabý kerek. Gúbirnelik qalaǵa baryp jańǵyryp kelgen kisi bolyp, burynǵy qalyptan ózgergenin bildirý kerek. Kim biledi, álde baqyt júzi buǵan da qaıtadan bir burylar... Aǵaryp júdep atqan tańdaı, qyzaryp balqyp batqan altyn shapaqtaı burynǵysha tátti sulý jyr, qalǵytatyn ertegideı bolmasa da, ekinshi tústegi bir qyzyq shaq qaıtadan oralar...

Osy sıaqty úmittermen Ǵaıshanyń gúbirnelik qalaǵa kelgenine úsh aı bolyp edi. Gúbirnelik qala basynda úndemeı, jybyrlamaı, synaý úshin ishten tynǵan jandaı bolyp, Ǵaıshany jaqsy momyn pishinmen qarsy aldy. Ǵaıshanyń da endi gúbirnelik qalaǵa kelgen árkimge óziniń endigi jaıyn sezdirip, túzelgenin bildirgisi keldi... Sondyqtan da ol saýyq keshterde qazaq sahnasyna eki-úsh ret shyǵyp kórdi. Ǵaısha oıynshy jastarǵa bastyq bola júrip, aǵartý jolyna qyzmet ete júrip, múmkin bolǵanynsha, qyzy jaqsy bolyp shyǵatyn pesalardy tańdap qoıatyn. Neǵurlym qyzynyń róli uzynyraq bolyp, názik sezimdi qyz geroıná bolyp shyǵatyn pesa bolsa, sony jaqsy dep eseptep, qazaq jıynyna solardy qoıyp, ózi bas geroıná bolyp eki-úsh jol oınap shyqty. Ǵaısha sahnaǵa shyǵarda kıimdi pesanyń shartynan sonaǵurlym artyq kıip, grım-boıaýlaryn da basa jaqqyzatyn.

Eki-úsh ret oıyn boldy. Ǵaıshaǵa árkim bosań sózben rahmet aıtady. Biraq uly ózgeris sezilmegendeı, kóp bilinbeıdi. Átteń, qazaq qaýymy tunyq kúni bolmaıtyn laı sý ǵoı; áıtpese, tym bolmasa, ónerge bas ıip, serpilmes pe edi?..

Ǵaısha bul joly bul qalada boıyn tartyp, dál ustaǵan bolyp júrdi. Eshkimmen jalpyldap oınap ketken joq. Burynǵysha kózge túsip jarqyldap, áldekimmen kóp kúlisken de joq. Biraq sonda da gúbirnelik qala jigitten jutaǵandaı. Bar erkegi ómir qyzyǵyn taýysyp bitirip, jármeńkesin taratqandaı... Kúıeý bolar jigittiń qulaǵy da kórinbeıdi.

Osymen Ǵaıshany saryltyp qajytqan jyldaı uzaq úsh aı ótip edi... Osy sońǵy aıdyń aqyrǵy kúnderinde gúbirnelik qalaǵa Ǵabbas kelgen. Buryn atyn estip júrgen Ǵabbasty ózi turǵan qalaǵa keldi degende, Ǵaısha sońǵy táýir oınalǵan saýyq keshiniń ótip ketkenine ókinip edi.

Biraq ol ótip ketti. Endi taǵy birdeme oınatýǵa qazaq artıseriniń quralýy qıyn. Sonymen júrgende Ǵabbaspen tanys ta bolyp, barynsha jaqyndasyp, búgingi keshtegi halge kelip edi.

Endi Ǵabbas qalaı bolsa, Ǵaıshanyń qazaq jigitine jasaǵan aqyrǵy shabýyly. Burynǵy jaqsy ıisti, saıaly kóp butaqqa qonaqtamaı kelgendigi aqyrǵy qonysy osy bolý kerek. Ǵabbas ta turaqtamaı, eski daǵdysha jyljyp ketse, Ǵaıshanyń taǵy da taýy shaǵylǵany... Aqyrǵy jiger, aqyrǵy jandy úmittiń úzilip, óship, sóngeni. Sondyqtan buǵan boıda qalǵan ónerdi salý kerek edi.

Osyny Ǵabbastyń kelgeninen beri qaraı júz qaıtara oılap shyqqan Ǵaısha keshegi kún súıgen jigitine hat jazyp jiberip edi. Hatty Ǵabbas alǵan

Bul qaǵazda Ǵaısha júreginiń qaıǵysy men óz ómiriniń ókinishti armanyn túgendep, tizip jazyp edi. Ǵaısha hatyndaǵy óz ómiriniń júdeýligin, óz basynyń súıeý kórmegen jalǵyzdyǵyn aıtqan jerleri shyn ókingen júrekpen jazylǵan sóz edi. Biraq sonyń arasynda maǵynasyz ómirdiń juldyzy, mahabbattyń kópten shóldep tapqan jalǵyz sýaty Ǵabbas bolyp, onsyz tirshilik qanaǵat emes bolyp, jazylǵan sózderi mashyq bolyp ketken daǵdyly ótirik edi. Ásirese orynsyz ketken — Tatánanyń Onegınge aıtqan:

«... Shynyńdy aıt — kimsiń terbetken,

Iembisiń saqtaýshy?

Álde azǵyryp áýre etken,

Jaýmysyń teýip taptaýshy?

Shesh kóńilimniń jumbaǵyn:

Álde bári aldanysh,

Jas júrek jaıyp saýsaǵyn,

Talpynǵan shyǵar aıǵa alys?..» —

degen sózderi edi.

Bul jerge kelgende óleýsiregen júrekpen aqyryn ǵana ıek qaǵýdyń ornyna, Ǵabbas hatty bir joldasyna laqtyryn tastap, saqyldap kúlip edi. Bul sulý jyr myna jerde sıyrǵa er-toqym erttegendeı úılespeıtin, jadaǵaı kúı bolyp sezilip edi.

Ǵaısha bul hatyna jaýap alǵan joq-ty. Kelem degen habaryn da ala alǵan joq. Sondyqtan senisten aırylyp qalǵan kóńili keıde kelýine sense de, keıde sene almaı dal bolyp, qobaljyp qoıady... Shydamy taýsylyp, qaırat bitken álsizdikten keıde jastyqty baýryna basyp qatty qushaqtaıdy. Bul ýaqytta úıdiń ishinen ala kóleńke ketip, qarańǵy bolyp edi. Tún bolyp qalǵan eken. Ǵaısha kúrsinip, endi túregelip, ot jaǵaıyn degen ýaqytta úıine jaqyndap kele jatqan aıaq dybysy estildi. Ǵaısha tósegine qaıta shalqaıyp, jastyqqa basy tıgende; esik ashyldy. Qarańǵy bólmeden qomaǵaı kóz qadala qaraǵanda, jalǵyz kelgen jigittiń aq jaǵasyn kórip, júregi lúpildep soǵyp ketti.

Bul jańylǵan joq edi. Kelgen Ǵabbas eken. Ol qarańǵy bólmege kirip, biraz ańyryp qalǵanda, Ǵaısha tóseginen az kóterilip:

— Áıteýir keldiń-aý! — dep kúrsindi.

Ǵabbas Ǵaıshanyń baryna qýanǵandaı bolyp:

— Ǵaıshamysyń, barsyń ba? — dep esikke qaıta aınalyp bógelip: — Ǵaısha, esik jabýǵa ruqsat pa? — dedi.

Qyz bul sózdiń artyndaǵy bar maǵynany uǵyp, namystanyp kúıgendeı bolyp:

— Nege? Ne sebepti? — dedi.

Jigit sasqan joq. Salmaqpen:

— Ekeýmiz birdeı barmyz, bizge úshinshi kisiniń keregi joq. Sondyqtan jaýyp qoımasam?.. — dep jaýap kútip turdy.

Ǵaısha:

— Onyń ber jaǵynda ne degeli turǵanyń málim ǵoı.

Maǵan jalǵyz sol maqsatpen kelgenshe, kelmeseń etti! — dedi.

Bul sózdiń ishinde shynymen kúıgenniń de, nazdyń da belgisi bar edi. Biraq Ǵabbas Ǵaıshanyń basyna sengen kóńil men jaýap bermeı-aq, esiktiń shappasyn ilip alyp, Ǵaıshanyń qasyna keldi. Kelgen jerden Ǵaıshaǵa: «Turma, jat! — dep qoıyp, ózi syrtqy kıimin tastap, birge jatyp qaldy. Ártúrli qysqa-qysqa sóz bolyp, qumartqan qushaq, ystyq demalystyń ishinde birtalaı ýaqyt ótken soń, keleli áńgime bastaldy.

Bul áńgimege kelgende, Ǵaıshanyń daýsy da ózgerip, sóıler sózi de shyn sıaqtanyp kóbeıip ketip edi. Ol Ǵabbastan kópten kútken jaýabyn tiledi. Keshegi jazylǵan hat, onyń aldynda áldeneshe ret aıtylǵan sóz, bos aıta salǵan nárse emes. Onyń tıisti jaýaby bolýǵa kerek edi. Bul oryndy tilek, shyn áńgime edi. Ásirese ishinde sol dertten tynym alǵyzbaıtyn jalyndy shoq jatqanda, Ǵaıshanyń sóz qylýy ábden durys emes pe?

Sondyqtan ár nársege alańdap, myna sózdiń jelisin buza bergen Ǵabbasqa ol qadala sóılep:

— Nege baıladyń? Maǵan ne aıtasyń? — degen suraqty ashyq qoıdy...

Ǵabbas basyn qasydy. Soryna kelgende, ol bul áńgimeni oılanamyn dese de, áli tipti de oılanǵan joq edi. Ol teginde alý-almaý áńgimesin oılamaqshy da emes edi. «Ǵaıshaǵa ne jaýap berip, osy háldi soza turý kerek; qadalǵysh qyzdy ne dálelmen bógeı turýǵa bolar edi?» Sony da oılaǵan joq edi. Sonda da qarmanyp kórip, burynnan qınalyp júrgen kisishe kúrsinip alyp:

— Ǵaıshajan! Men osy saýalǵa jaýap berýge tipti álsizbin. Álsizdigim, seniń basyńdy bile almaı, eki oıly bolýda emes; óz ómirimniń bir sheshilmegen túıini bolǵandyqtan. Ózińe belgili, meniń qyrdan alǵan qatynym bar. Men áli ony tastaǵan joqpyn, — dep, júdegen qaıǵyly pishinmen birtalaı ózinshe dámdi sebepterdi aıtyp shyqty. Bunyń da aıtqan sózi uzaq edi. Biraq Ǵaıshaǵa bul sózdiń shyn emes ekendigi belgili bolatyn. Óıtkeni «Ǵabbas osy joly qazaq qatynyn tastap keldi» degen habardy da astyrtyn estip edi. Sondyqtan Ǵaısha jigit jaýabyna qanaǵattanǵan joq. Ǵabbas qatynyndaı qatyn, shyn kóńili bolsa, bularǵa bóget bolmaıtyndyǵyn aıtyp kelip:

— Aıaǵynda, maǵan búgingi kún baılaýly jaýabyńdy ber. Bóget qatynymda deseń, tipti sodan aırylǵan kúnde mendikpin deseń de toqtaımyn, — dedi.

Bul sózder burynnan Ǵaıshadan shet jaǵalap kórinip júrgen sóleket minezdiń anyq betin ashty. Ǵabbasty Ǵaıshadan alystatyp, sýytqandaı boldy. Sondyqtan ol bekingen pishinmen:

— Seni alamyn degen ýádeni búgin bere almaımyn, — dedi. Bul sózdi estigen jerde: Ǵaısha aldanyp qor bolǵanyn jańa estigen taza áıeldeı bolyp, Ǵabbastan qushaǵyn alyp, júregi úzilgendeı óksip-óksip jylap jiberdi.

Ǵabbasqa bul jylaý yńǵaısyz tıip edi. Basynda toqtatamyn dep aıtqan sóziniń áseri bolmady. Ǵaısha bir aýyz sóz aıtýǵa shamasy kelmeı, ishi-baýyry ezilgendeı bolyp, óksip-óksip jylap jatty. Ǵabbas basqanyń babyn taba almaı, Ǵaıshany qushaqtap betinen súımek bolyp keldi de, oqystan bir oı kelip, jylap jatqan qyzdyń beti men eki kózin sıpady. Ǵaısha bul qylyqqa ashýlanǵandaı bolyp, Ǵabbastyń qolyn tartyp tastady. Biraq órtengendeı bolyp egilip jylap jatqan qyzdyń kózinde bir tamshy jas joq eken...

Ǵabbas qolyn tartyp alyp, teris aınala berdi:

— Túý, saramas, kózińde bir tamshy jas joq qoı! — dedi.

Ǵaıshanyń ózi-óz bolyp, jaman ustalǵan jeri osy edi. Ol daýsy qoldan jasaǵandaı ózgerip:

— Men jylaǵanda, kózimnen jas shyqpaıtyn ádetim! — dedi.

Ǵabbas turyp, kıinip jatyp:

— Ras aıtasyń, qaıǵyń úlken bolǵasyn sóıtesiń ǵoı! — dedi.

Budan ári ekeýinde de sóz bolǵan joq. Jas jigit kıinip bolǵan soń «qosh!» dep shyǵyp ketti. Ne derin bilmeı, tósegine jabysyp, tas bolyp qatqan qalpynda Ǵaısha qala berdi.

Ǵabbastyń búgingi minezderi Ǵaıshany ábden toryqtyrdy. Endi Ǵabbastyń qaıta aınalyp kelýi ekitalaı. Jas jigit esikti jaýyp shyǵyp ketip bara jatqan ýaqytta Ǵaısha ishinen aqyrǵy ret: «Senen de aıryldym ba, qosh!» — degendeı bolyp qala berdi. Bul aqyrǵy úmit bolatyn. Eń sońǵy sengen adamy osy edi. Ǵabbas birjolata Ǵaıshany kórmeı ketpes-aý? Óz tilegi úshin áli de talaı ret soǵar; áı, biraq ol endi Ǵaıshanyń tilegine tabylmaıtyn boldy ǵoı! Onyń óz qumarlyǵy úshin kelgeni Ǵaıshany jubatýǵa jaraı ma?

Ǵabbas Ǵaıshaǵa ol úshin tipti az kerek edi. Barlyq júristiń maqsaty ol bolatyn bolsa, talaı Ǵabbas tabylýy qıyn emes. Ǵabbastyń búgingi ketýi Ǵaıshanyń zor úmitin joq qyldy ǵoı.

Shynymen-aq barlyq qyzyq, kútken ómiri osyndaı dal bolyp, qańǵyp qalýmen ótkeni me? Ómir boıy kimge kezdesse de, ylǵı tarqap ketken bazardyń sońyna ilinýmen ótkeni me? Ómir bazarynda Ǵaıshanyń sybaǵasy ylǵı aqyrǵy perdeniń, qaıǵyly háldiń oıynshysy bolyp ótý me?..

Tirshilikten barlyq alarym osy ma? Osy mazaq, osy qorlyqqa únemi kónip, ılenip ótkenim be? Búıtkenshe... qor bolǵansha bul tirshilik joq-aq bolsyn dep, Ǵaısha ushyp turyp, jyldam kıinip, óńi qashyp, jaqyn jerdegi áptekke kelip, buryn bir tanys dárigerden alyp qoıǵan reseptpen bir kishkene saýytqa quıǵan apıyn satyp úıine qaıtty. Jolshybaı Ǵaısha gúbirnelik qalanyń kóshesine, barlyq tirshilik ıelerine kózimen, kóńilimen qoshtasyp keldi.

Qazirgi halde tirshilik shynymen-aq kereksiz sıaqtanyp edi.

Úıge kelgen soń áli kúnge qarańǵy bolyp turǵan bólmesine sham jaǵyp, bir-eki hat jazdy. Bunyń birin úıindegi sheshesine arnady. Bireýin qaıǵyly qysqa sózben Ǵabbasqa jazdy.

Kóńili bul ýaqytta ólimdi ońaı kórgendeı, tirshilikten qazir-aq «qosh» degen bir-aq sózben jyljyp júre beretindeı bolyp edi.

Hatty jazyp bolǵan soń, kishileý saýyttyń ishindegi qara tústi ýǵa biraz qarap otyrdy. Bir-aq sekóntte iship salý, kózdi jumyp bir-aq bekiný. Qazir túbin aǵartyp joq qylý... Sodan arǵysyna Ǵaısha ólemin dep tilenbeı-aq qoıady. Kúshti ý óz jumysyn ózi bitiredi. Áýeli basyn aınaldyrady. Aıaǵyn shalys basqyzyp, sendeltedi. Sodan ári sur ómirge «qosh» dep jyǵylady. Arjaǵy máńgi uıqy, máńgi joqtyq. Artyndaǵy el Ǵaıshanyń júreginde qandaı derttiń júrgenin, bunyń basy qanshalyq qaıǵyly, muńly ekenin sonda ǵana biledi. Ókinip basyn shaıqap, tańdaıyn qaǵady. — Asyldyń qadirin bilmeppiz-aý! — dep qynjylady... Sóıte me? Joq — álde bul jerde de birdeme dep, ólgen júzine qarap turyp kúle me?.. Jaraıdy, ne, bolsa da dep ýdyń aýzyn ashyp, qolyna alyp, aýzyna kóterip alyp keldi. Aqyrǵy ret aınasyna qarap turyp ishpekshi boldy. Ǵaısha aınanyń aldynda kelgende, stol aınasynyń eki jaǵynda turǵan belgili balýan men Ǵazızdiń sýretine kózi tústi...

Olarǵa da oıymen «qosh» dep, balýannyń jýan sandaryna kóziniń qyrymen qarap turyp, ý saýytyn aýzyna ákelip tóńkerip qaldy... Apıyn ıeginiń ústinen jerge syryldap tamyp jatty. Ǵaısha saýyttyń túbi aǵarǵansha tóńkerip turyp, bar ý bitken jerde saýytty jerge bir salyp syndyryp tastap, ózin-ózi ólim jazasynan qaıtadan azat qylyp kúrsinip, tıyshtyq alyp otyra ketti.

— Meniń kúnáma osy jaza da. jeter... Táýir-aq ózimdi aıamadym ǵoı. Tipti shyn ólý kerek bolsa, óle alady ekem... Jaraıdy, ázirshe bara tur, Ǵaısha!.. Bul joly aqtalyp shyqtyń!.. — dep burynǵy qalpynda tirshilik kúnderin taǵy da kútip qala berdi. (...)

---