InfoHub Logo

Eger Fransýaza saǵan aıaq astynan Almatyǵa kelip:

— Qazaqstanyńyzdy kórsetińiz, — degen ótinish aıtsa, men oılanbastan Torǵaıǵa tartar edim. Sebebi biz astanada júrip alyp, «el-el», dep emeshegimiz úzilgenmen, ár aımaqta at basyn tirer tulǵalar bolmasa, etegiń elpi, jeńiń jelpi jolǵa shyǵý da bul kúnde ońaı emes. Biz, jazýshy, jýrnalıs áýletinen taraǵandar, aýyl-aýyldy aralaı júrip, qaı aýdanda, qaı oblysta halqymyzdyń kebersı jazdaǵan tamyrynan, salt-dástúrinen juqana izdegen jaıaý jolaýshynyń jaı-kúıin uǵynar qandaı basshy azamattar bar dep surastyra júremiz.

Esikten ene bergenińde eńirep qoıa beretin úlkendi-kishil ákimderdi kóp kezdestiretin boldyq. Tipti «qaıdan keldimge» túsip ákimniń kabınetinen, sharýańdy aıtpaı-aq, shyǵa jónelýge shaq qalasyń. Ondaı ákimderdiń kelgen qonaqqa aıtar «qosh keldińi»: «Aqsha joq!», «Mal qyrylyp qaldy», «Tasqyn sý basyp ketti», «Óndiris toqtap tur».

Kenen babamyzdyń:

Úıine jaman qyzdyń kirip barsań,
Jalpyldap tóbe shashy tórge qashar,
Úıine jaqsy qyzdyń kirip barsań,

Syldyrlap shashbaýlary esik ashar, — degen joldarynda fılosofıalyq astar jatyr eken ǵoı. Aqpa-tókpe asy, injý-marjan tasy, ybyrsyǵan baılyǵy bolmasa da, kóńili Kúndeı jarqyrap esigin ashqan úı ıesin qalaı «jaqsy» demessiń!

Áýelden-aq sharýaǵa qyry joq boıkúıez qazaqtyń, esiginiń aldyna eki túp terek egýge eńsesi jibermese de, kókbazardan qaltasyn qaǵyp satyp alǵan alma-jıdekke toımaıtyn qazaqtyń sovhozdyń dırektory sheshim shyǵarmasa óziniń sharýasyna da shúıirkelespeýge eti úırengen qazaqtyń 70 jyl boıy halyqtyń qazynasy dep jınaǵandaryn biren-saran aqshalylar ıemdenip, qalǵan qalyń elde ne mashına, ne traktor joq, talan-tarajǵa túsip jatqan búgingi tańda basy shyrkóbelek aınalyp, ábden eseńgirep qalǵan shaǵynda olardyń árqaısysynyń taǵdyry tek irili-usaqty basshyǵa baılanysty bolyp qaldy.

Túımedeıin túgendep, jalǵyz belomyrtqasymen bes qonaqty rıza etip attandyratyn, sezimimen sergitip, senimińdi oıatatyn kelinshegi bar azamattyń otbasyndaǵy bereke-birligine qandaı tánti bolsań, búgingi alasapyrany, alaıaǵy men alypsatary kóp zamanda ár aımaqtaǵy basshylardy saýsaqpen sanap kóńilimizge medeý tutatynymyz da sondyqtan.

Syr boıynda Shaýhamanov pen Bıǵalı Kaıýpov, Semeıdi Marken Shaıjúnisov, Aqmolada — Braýn, Shymkentte Orazkúl, Almatyda Zamanbek, Torǵaıda Jaqan Qosabaev... Ákimder kóńilde qala bermeıdi. Kúni keshe «el, jer» dep, ózine bılik tıse, tún uıqysyn tórt bólip halyq úshin taýqymet tartýǵa daıyn kóringen keıbireýler ákimdik oryndyqqa otyrǵasyn-aq betteri bes ǵasyrdan qalǵan beketteı bezerip, sezimderin seń basyp, sergektigin shel basyp shyǵa keledi. Ákim men aqynnyń kóbine jarasym tappaıtyny da sondyqtan.

Búgingi qıyn-qystaý kezeńde qarapaıym jandardyń taǵdyry kollektıvtiń basshysyna baılanysty deıtinimiz qyzyl sóz emes.

Torǵaı oblysynyń ákimi Jaqan Qosabaev — qaraýyndaǵylaryna burynyraq ózi kóringisi keletin, ózindik pikiri joq, bastyq ne aıtsa, sony durys dep shulǵı beretinderdi aınalasyna jınap, sol bozamyqtardyń arasynda ózi súırikteı suńǵyla kórinýi nıetindegi basshylar sanatynan emes.

Kóp sóıleıtin, el aýzyna qarap otyrǵan er azamatty shaı qaınatym sátte attan qulatyp, aınalasyndaǵy kóp jaramsaqtyń pikirimen taǵdyr sheshe salatyn adamnan kósegeni kógerter kesek is shyǵa qoımaıdy.

Jaqan — kóp sóılemeıtin, neni aıtyp, ne istese de, aldymen oı eleginen ótkizip alatyn azamat.

Ana jyly Keńes Odaǵyndaǵy qaıta qurý alasapyranynyń qurbandyǵyna bizdiń eki oblys Torǵaı men Mańǵystaý shalynǵannan keıin Máskeýden kele jatyp Arqalyqqa aıaldap ushqanymda, qańyraǵan aeroportty, qońyraıǵan qalany kórip, júregim jylap attanǵanym esimde.

Bizdiń ata-babamyzdyń qany da, teri de tógilgen osy eki kıeli aımaǵymyz ýaqyt pen bıliktiń berekesiz lańdaryn qansha ótkerse de, qazaqı bolmysymyzdyń nárin joǵaltpaı kele jatqandyqtan kókirek kózi ashyq perzenttiń búıregin ózderine ylǵı burǵyzyp turady. Sol jyly Jangeldi aýdanynyń ortalyǵy Torǵaıǵa baryp, halqymyzdyń talaı urpaǵyna úlgi bolar oıly azamattar shyqqan osy qut mekenniń úıleri alasaryp, kóńili kóndeı kebersigen sátterin de kórip qaıtqanym bar edi.

«Jangeldi aýdanynda bir keremet azamat bar» dep súısine aıtqan sózderdi buryn esitip júrsem de, Jaqan Qosabaev baýyrymyzdy alǵash kórýim osydan eki jyl buryn edi. On jyl qatar júrseń de túsiniksiz, júregińnen oryn almaıtyn adamdar bolady: olardyń ne jaqsylyǵyn, ne jamandyǵyn aıta almaısyń. Júrgen jerine tek jaqsylyq pen meıirim shýaǵyn seýip ketetin adammen ony bilý úshin ylǵı tabaqtas bolýdyń qajeti joq — pikirin esitip, tulǵasy men isin kórip, ol jaıly, zerttep-zerdelemeı-aq, basy jerge jetkenshe sóz ben sertke turatyn, ıyǵynda arqalaǵan san myńdaǵan adamnyń taǵdyry, basshy ataýlydan zapy bolǵan eldiń jaýtańkóz úmiti bar ekenin jatsa-tursa kóńilinen shyǵarmaıtyn azamat dep aıta alasyń.

Jaqan ákesi qudiretti kompartıanyń jergilikti kókeleriniń biri bolyp, áke mansabynyń arqasynda komsomoldan bastalatyn bılik baspaldaqtarynan ótken kóp belsendiniń biri emes, bir shańyraqta jalǵyz, beınetkesh ananyń qas-qabaǵyna qarap ósken bala. Jalǵyzilikti ananyń kóńil-kúıin barlap ósken adam asqaqtyq pen aramdyqqa barmaıdy. Onynshy klasty altyn medalmen bitirip turyp, «shopan bolam, kelinshek alyp, anamnyń qolyn jyly sýǵa malam» dep armandaýy da ana sútiniń qadir-qasıetin sezinýden shyǵar.

Anasy Sálke (Sálımany ata-anasy erkeletip osylaı atap, keıin aýyl-aımaqqa jaqqan ony «kelin» deýge qımaı úlken kishi Sálke dep ketken) jalǵyz uldyń sheshimine ne bylaı, ne olaı demedi. Mektep bitirisimen ózi týyp-ósken «Stalın» kolhozynda traktorshy bolyp júr edi, bir kúni kolhoz bastyǵy Mirkamal Seıtqazıev munyń úıine kele qaldy. Ózi aqyl ıesi, aýyldyń ár shańyraǵynyń bala-shaǵasyna deıin esine ustap, olardyń taǵdyryn oılaıtyn naǵyz el aǵasy-tyn.

— Sálke, osy balańnan túbi birdeme shyǵady — oqýǵa jibersek qaıtedi? — dep kolhoz basshysy aqyl saldy. Anasy úndemeı ulyna qaraıdy.

— Aǵa, men sheshemdi asyraımyn, myna traktorym kóne — júrgeninen turǵany kóp. Maǵan bir otar qoı berińiz, — dedi bala.

Qoı kózderinen jiger baıqalatyn, aqsary óńi jelge totyqqan qaǵylez balanyń sóz saptasy, júris-turysy jasóspirimnen góri jaqsy-jamandy kórip tóselgen eresek adamǵa uqsańqyraıdy.

Birer jyl ótkesin anasy basqarmaǵa baryp ózi aıtyp, aqyry Jaqan Chelábidegi aýyl sharýashylyǵy mashınalary ınstıtýtyna oqýǵa túsip, bitirgennen bergi ómiri ózi týyp-ósken Torǵaı óńirinde ótip keledi. Erni kebersip qulazyǵan, qazaqtan ózge halyq turmaıtyn Jangeldi aýdanynda sovhoz dırektory, keıin ákim boldy. Zıalylar men zerdeliler shyqqan osy aımaqtyń óship bara jatqan ótkenin keler urpaqtarǵa jegkizý úshin ne isteýge bolady dep jany aýyrǵan jigit qaıta qurýdyń quıyndy tusynda týǵan aýdanyna ákim boldy. Oblys jabylyp, Qostanaıǵa qarady. Oblys ortalyǵy Qostanaı túgili, Arqalyqtyń ózinen ara qonyp áreń jetetin shalǵaı aýdannyń ákimi Ybyraı Altynsarın aǵamyz osy óńirdegi tuńǵysh orys-qazaq mektebin saldyrǵan, Ahmet pen Mirjaqyp týyp-ósken, óktemdik pen astamdyqqa shydamaǵan Amangeldi batyr at sýarǵan bir kezdegi dúbirli Torǵaı (Jangeldi aýdanynyń ortalyǵy) úıleri eski obaǵa aınalyp bara jatqanyn kórip otyryp, qurylys materıalyn jetkizýge temir jol túgili tas jol joq dep qol qýsyrýǵa ary barmady. Oblys basshylaryna da tynym bermedi. Qara basynyń tynyshtyǵyn oılap, jáı basyp, uıqysyn qandyryp, oblystan ne astanadan oqta-tókte kele qalǵan ákim-qaranyń babyn taýyp júre berýge ábden bolsa da, ákim Qosabaev ıen dalada jatqan Torǵaıdy qaıta turǵyzýdy qolǵa aldy. Ózine de tynym joq, ózgege de tynyshtyq joq. Bas-aıaǵy bir-eki jylda Torǵaı qalaǵa aınaldy. Ahmet pen Mirjaqyp murajaıy, meshit, bir kezde shash al dese bas alatyndar bir túnde qulatyp tastaǵan Ybyraı mektebi — bári qaıta turǵyzylyp jańa turǵyn úıler boı túzep, kósheler asfálttalyp, oblystary tarap, bizdiń jáı-kúıimizge kóńili túser eshkim bolmas dep Reseımen shekaradaǵy qula túzde qulazyp qalǵan, sonda da araq iship azaptan qutylýǵa boı ura qoımaǵan halyqtyń eńsesi bir kóterilip, máre-sáre bolyp qaldy. Eldiń eńsesin kóterer is qylý — ekiniń biriniń qolynan kele bermeıdi. Biraq úlken maqsattardy nysana etken ákim úshin sharýanyń biter túri joq. Sovhozda júrgen kezinde bir jyly Qyrym jaqta demalǵany bar edi. Sonda Sevastopoldegi orys-qyrym soǵysynyń panorama-murajaıyna barǵan. Ǵasyrlar boıy eshkimniń baılyǵyna, jerine kóz alartpaı, kúndemeı, kúńkildemeı dalasyn qorǵaǵan qazaq degen halyqtyń óz erkindigi úshin qıyn-qystaý kezeńderden ótken tarıhynan eles berer panorama-murajaıdy osy aýdan ortalyǵy Torǵaıda jasaýdy oılady. Ol úrpaq úshin kerek. Tarıhyn bilmegen urpaq taǵdyryn qorǵaı almas.

Qazaq halqynyń tarıhynda erek oryn alatyn batyr da dana tulǵa Shaqshaq Jánibektiń ómirbaıan tusynyń ózi búkil eldiń rýhanı shejiresi. Shaqshaq Jánibektiń týǵanyna 300 jyl tolýyna tarıhı murajaıdy bitirýdi josparlap, ákim taǵy is bastady. Jerinen shyǵyp jatqan ne munaıy men gazy, ne kómiri men temiri joq, óndirisi bolmasa, maldy aýdanǵa onsha mán berilmeıtin zamanda mundaı nartáýekeldik jasaýǵa qumnyń arasynda jatqan shalǵaı aýdan túgili oblys ákimderiniń de bara qoıýy qıyn. Osy nıetti josparlatý da ońaıǵa túspedi. Oblys ákimshiliginen bastap, respýblıka mádenıet Mınıstrliginiń esigin biraz shıqyldatýǵa týra keldi. Murajaı turǵyzam dep Mınıstrdiń esigin qaqqan aýdan ákimin buryn-sońdy kórmegen Mádenıet mınıstrligindegiler ornyqty, oıly jigittiń pikirin tyńdaýyn tyńdaǵanmen, «áı, shyraǵym-aı, túý alaqyrda jatqan Jangeldi aýdanyna murajaı saldyram deý qur qıal ǵoı» degileri kelse de, onyń kóńilin jyqpaı, quptaǵan syńaı kórsetken.

Mine, İİİaqshaq Jánibek batyr tusyndaǵy jońǵarlar shabýylyna arnalǵan, biraq búkil qazaq ómiriniń aınasy ispetti bul ǵajaıyp murajaı Qazaqstanda birinshi ret aýdan ortalyǵynda osylaı boı kóterdi.

Qosabaev ákimge elimizdegi jekeshelendirý prosesin alǵashqylardyń biri bolyp aýdanynda bastaýǵa týra keldi. Aldymen malshylar arasynda jeke fermerler shyqqany durys dep uıǵarysty. Qaýymdastyqqa, keńes úkimetiniń kollektıvtik sharýashylyǵynyń júıesine úırenip alǵan qazaqty endi óz aldyna baı bolyp, sharýashylyǵyńdy óziń rette dep kóndirý de ońaı bolmady. Shopandarǵa úı, qoralaryn tegin berip, buryn memlekettik bolyp kelgen qoıdy olarǵa arzan baǵamen satqannyń ózinde jurt áýeli soǵan batyldary barmaı jaltaqtady emes pe?! Óz aldyna mal alyp, fermer bolýǵa kóngen shopandarǵa sovhoz basshylary tarapynan: «endi seniń bizde sharýań joq, eshteńe surama» degendeı qyryn qaraýshylyq ta baıqalyp qaldy.

Árkim óz basyn, bala-shaǵasynyń qamyn qamdaǵan zaman týdy, birigeıik, el bolaıyq nemese «anaý jigit pálenniń áýletinen qalǵan bir tuıaq edi» dep basqany oılaıtyn adam sırep barady.

Degenmen, malmen otyrǵan, jurtty qyzyqtyrar baılyǵy joq aýdanǵa, sharýashylyq aralarynan jol salyndy, sóıtip júrgende Torǵaı oblysy qaıtadan kartaǵa túsip, toqtaı jazdaǵan kúre tamyrlarǵa qaıta qan júre bastady...

Ótken jyly torǵaılyq ánshi sińilimiz Ǵazıza Jumekenovaǵa «Qazaqstanǵa eńbegi sińgen ártis» ataǵy berilýine baılanysty oblys ortalyǵynda ótkiziletin án-keshine bardym. Samolette jasań jigitpen qatar otyryppyz, áńgimelesip, «Arqalyqtanmyn» degesin eldiń jaı-kúıin suradym. Ózi bıznesmen eken.

— Bizde ákim ózgerdi ǵoı, apaı, estip pe edińiz? — dedi jigit sóz arasynda. — Ózi turǵan despot-kredıt ala almaımyz. Qatal adam.

Onyń aıtyp otyrǵany Qosabaev edi. Iá, jurttyń bárine jaǵý qıyn. Demokratıa degen urandy jeleý etip, tentek pen telini betine jibergen ortadan bereke de qashqaqtaıdy. Araq-sharap, temeki men saǵyzdy eki-úsh baǵasyna satýshylardan kóshesinde aıaq alyp júre almaıtyn, kempir men shal, mektep oqýshylaryna deıin keńse men dúken mańynda qolyna túskenderin satyp, qysta sýyqqa, jazda kúnge qaqtalyp, dúkenderi shybyn qonatyn nárse joq qańyrap tursa da, ákimshiliktegi qyrýar qyzmetker jaıbaraqat qaǵaz aýdarystyryp otyrǵan qalalardy da, olardyń pysyqaı ákimderin de kórip júrmiz.

Ertesine Arqalyqty kóreıin dep, ári men kelerde aıaǵy synyp aýrýhanaǵa túsip qaldy degesin «ázilqoı neme, ádeıi qylyq kórsetip jatyr ma» degen oımen Seıit Kenjeahmetovty izdep shyqtym. Jolaı bir áıelmen tanysyp birge júrdik: aýrýhanadaǵy otaǵasyna bara jatqan zeınetker Ekaterına Trofımovna eken. Meniń ol — pul suraqtaryma yqylaspen jaýap berip, ol da áńgimege tartyp ketti.

— Oblystyń ákimi deısiz be? Ózim kórgen emespin. Biraq qandaı basshy bolmasyn, isi arqyly kórinedi ǵoı. Ákim bolǵannyń ertesinde Arqalyq qalasyn jaıaý aralap, áne, anaý tustaǵy arasyna qaz jumyrtqalap jatqan shóp-sorańdardy julǵyzyp, jumysty kóshe tazarttyrýdan bastapty, — dep Ekaterına Trofımovna biraz áńgime shertti.

Shet elge satatyn mysy men jezi, munaıy men gazy bolmasa da, Arqalyq qalasy edáýir boı jazyp, eńsesi kóterilip qalypty. Kóshede kezdeısoq kezdesken úlken-kishi jyly shyraımen sálemdesip, jastar: «Farıza apaı, qosh kelipsiz!» — dep izet bildirse, kempir men shalǵa deıin «teledıdardan ózińdi kerip, sózińe súısinemiz, shyraǵym,» — dep burylyp jatyr. Eldik degen osy-aý dep ishteı eljireısiń.

Keshkisin Ǵazızanyń án keshi bastaldy. Oblys ortalyǵyndaǵy keń saraıǵa syımaı topyrlaǵan halyq! Úlken-kishisi joq — báriniń aýzynda:

— Bizdiń Ǵazızaǵa joǵary ataq berilipti!

Ónerge munshalyq yqylasty eldi kórgende, ózińnen-óziń árýaqtanyp, qanat bitkendeı sezinedi ekensiń. Bizdiń Atyraýda «Muhambet paıǵambar tirilip kelipti!» — dese de, teatrdyń jartysyna tolmaıtyn az halyq esinep áreń otyrady.

Án keshine oblys ákiminiń ózi bas bolyp qatynasyp, sóz sóılep, anasyz ósse de, óneri úshin el aıalaǵan Ǵazızaǵa mashına mingizip, halyqty dán rıza etti. Óner ıesine mashına syılaý túgili mándimisiń demeıtin, aldyna kele qalsa, qabyldaýǵa ýaqyty bolmaıtyn ákimder qansha! Olar ádebıet pen ónerdiń halyqqa rýhanı qýat berer kúsh ekeninen, al rýhanı qýatsyz ulttyń bolashaǵy da bolmaıtynynan beıhabar. Ádebıet pen óner, bala tárbıesi sekildi, kúndelikti qaltaǵa quıylatyn qaǵaz baılyǵy bolmasa da, ulttyq tinniń beriktigin saqtaıtyn birden-bir qural. Ónerge kóńil bólingen jerde el pyshyramaı, tutastyq tiriledi. Jeńisti de jemisti isterge jetkizetin — osy tutastyq.

Oblys ómiriniń aýqymy keń, el-jurtty jerga qaratpaı is qylam deıtin oblys ákimi úshin sharýa bitpeıdi. Keıbir basshylar jańa oryndyqqa otyrar-otyrmastan, «pissimilásin» qyzmetkerlerdi jańartýdan bastaıtyndy shyǵardy. Pálen jyldan jumys istep kele jatqan mamandardy tyrqyratyp qýyp tastaıdy da, sý jańa qyzmetkerlerdi jınaı bastaıdy.

Torǵaı oblysynyń ákimi bolǵaly Jaqan Qosabaev kóp jurtqa tıise qoımapty. Tek óziniń mádenıet jónindegi orynbasary etip qarshadaıynan Torǵaı topyraǵynda eńbek etip júrgen Rysty Qalesqyzy Sarıevany jáne neshe jyldan tek jigitterdiń ǵana enshisindeı bolyp kelgen oblystyq mádenıet basqarmasyna basshy etip Nýrıkamal Seıtjanovany qoıypty. Qazir kóp jerlerde áıel kadrlarǵa kóńil bólinbeıdi. «Esektiń kúshi adal da, eti aram» degendeı, biraz sharýany kózge kórinbeı tyndyryp júretin qyz-kelinshekter ekeni shyndyq bolǵanmen, olardy qaı jerde de shaýyp shyqqanda mektep dırektorlyǵyna qoıady, odan ári aparar qulyq joq.

Aqyl-parasaty bıik áıel ákim-qaralardyń shyndyqty aıtyp shyrqyn buzatyndaı kórinedi. Ondaılardan góri mıy bolmasa da maılanǵan beti bar, ádemi kıinip, saýyldaǵan sarbazdardyń ortasyna sylanyp sán beretinderdiń basshy sanatynda júrýi ózgelerge tıimdirek.

Torǵaıdyń basshysy kadrdy iskerligine, jaýapkershiligine qarap tańdaıdy eken.

Oblys sharýashylyǵynyń qazir aýyr ekeni ras. Jer astynan shyǵyp jatqan saýyndy sıyrdaı baılyǵy bolmaǵasyn, jyl saıyn aspanǵa qarap jaýtańdaýmen ósetin, jaýyn bolmaǵan jyldary tipti kóktemeı qalatyn eginniń, beıneti jankeshti bolsa da, ónimderi qunsyz baǵalanatyn mal sharýashylyǵynyń tabysymen oblystyń turmys-tirshiligin tik turǵyzyp, órkendete qoıý múmkin de emes. Ras, oblystyń jer kólemi keń. Jer asty baılyqtarynyń qory da bar desedi. Mysaly, Amantoǵaı, Oktábr aýdandarynyń terıtorıasynda sur kómir, al Amankeldi, Jankeldi aımaǵynda kómir qorlary bar dep joramal aıtady. Oblys aımaǵy tústi metaldan da qur emes sekildi. Biraq onyń bárin zerttep-qattap qaǵazǵa túsirý úshin Ulttyq Akademıamyzdyń qaraýyndaǵy arnaýly ınstıtýttardan mamandar kelip, rastalǵan jaǵdaıda, ol qorlardy ıgilikke asyrý úshin Mınıstrler Kabınetiniń yqylasty qaýly-sheshimderi shyǵýy qajet. Bul istiń bárin óz betinshe júrgizýge oblystyń qýaty jetpeıdi. Al, alda-jalda memleket aldyna másele qoıýǵa onsyz da «qazyna qańyrap jatyr» dep zar jylap otyrǵan úkimet basshylarynan kúni búgin birdeńe shyǵa qoıýy kúmándi.

Degenmen, eldi basqarý tapsyrylǵasyn, «joq-joq» degen góı-góıge basyp, qol qýsyryp otyrý — qylmys. Oblystyń ishki múmkindikteriniń bárin paıdalanyp, eldi iske jumyldyrýǵa týra keledi. Jekelegen sharýashylyqtardy bylaı qoıǵanda, qurylys materıaldaryn jetkizetin temirjol Torǵaı oblysynan jyraq ótedi. Sondyqtan ár sharýashylyqta baıaǵy babamyzdan qalǵan ádispen kirpish óndirý qolǵa alyndy.

Osyndaı jumylystyń arqasynda Amangeldi aýdanynyń ortalyǵynda ótken jyly otyz shaqty jeke turǵyn úı salyndy. Búgingideı qıyn-qystaý kezde alystaǵy mal sharýashylyqty aýdan úshin bul — úlken jetistik.

Qaıta qurýdyń basynda oblystyń taratylǵany elge moraldyq jaǵynan da, materıaldyq jaǵynan da kóp zıanyn tıgizdi. Mekemeler qysqaryp, jurt toz-toz bolyp jumys izdep, birazy jan-jaqqa kóship ketti. Bastalǵan qurylystar qańyrap, iske alǵysyz bolyp qaldy. Sonyń bárin qaıta qalypqa keltirýdiń ózi oblys zkonomıkasyn biraz tıtyqtatyp ketti. Biraq osylaı eldiń, sharýashylyqtyń taǵdyry tálkekke túskeni, qyrýar qarjynyń dalaǵa ketkeni úshin jaýap bergen eshkim joq.

Torǵaı oblysynda kóp balaly semálarǵa erekshe kóńil bólinetindigi, jer-jerde olardyń tizimi alynyp, jergilikti jáne aýdan basshylarynyń kóz qyrynda bolatyndyǵy da qýantady.

Arqalyq qalasyndaǵy Shaqshaq Jánibek kóshesinde turatyn erli-zaıypty Nurlan — Qarlyǵa Sadyqovtardyń otbasynda bolǵanymda olar tárbıelep otyrǵan 12 perzenttiń úlkeni 8 jasta ekenin kórdim.

— Oblys ákimi bolyp Jaqan Qosabaev kelgesin, júreksine-júreksine júrip, aldyna kirdik. Úı-jáıimiz nashar edi, — deıdi Nurlan. — Ózi jaıly, qazaqy kisi eken. Sol kisiniń tapsyrýymen qala ákimi Marat Mustafın osy bes bólmeli jeke úıdi — buryn bir bastyq otyrǵan eken — bizge berdi. Tek bizge ǵana emes, Jaqan aǵanyń balaǵa yqylasy bólek. Jurt aıtady oblys basshysy aýyl, aýdanǵa issaparmen barǵanda, jumysty bala-baqshany kórýden bastaıdy eken dep. Balaly-shaǵaly otbasylaryna da kirip-shyǵýǵa ýaqyt tabatyn kórinedi.

Nurlan men Qarlyǵanyń jaıdary keıippen jarysa aıtqan sózderinen oblys basshysy dál osy shańyraqtyń atasy sekildi seziledi. Balalarymen anda-munda barý da ońaı emes qoı dep ákim bir mekemeniń kóne «Volgasyn» osy shańyraqqa bergizipti. Týystyq pen tamyr-tanystyq qýalap, árkimniń súıegin sanaǵan myna zamanda erteń eldiń baılyǵy bolar sábılerdi tárbıeleýge kúsh-qýatyn arnap otyrǵan qarapaıym eki jastyń otbasyna kórsetilgen yqylasqa súısinesiń. Súısinesiń de, oılanasyń.

Eldiń ar-namysyn qorǵaý qaıqy qylyshty alyp, atqa shabýdan emes, kúndelikti ómirdiń úsaq-túıeginen bastalady. El basqarý da jıyndarda ádemi sóz sóıleý nemese qoı men túıeniń tólin sanap, múnaı ónimin qaı alańnan qaıtkende kóp alýdy bilý ǵana emes. Basshylyq oryndyqqa sol ortanyń ótkeni men búginin, rýhanı ómiri men turmys-tynysyn, mádenıetin jetik biletin adam ǵana batyly baryp otyrýǵa tıis. Aýyldyń azyp-tozyp ketýi jalpy halyqtyń bolymsyzdyǵynan emes, basshynyń ońbaýynan.

Qazaq tarıhyndaǵy uly tulǵalardyń biri — batyr da batagóı Shaqshaq Jánibek:

— Qaharsyzdan han qoısań — qasıeti bolmaıdy. Úlgisizden bı qoısań — ósıeti bolmaıdy, — dep urpaqtarǵa ulaǵat qaldyrǵan eken.

Halyqtyń jady súrtilmeıdi. At tizginin ustaǵan ekensiń, qaltańnyń qalyńdaýyn emes, jıyn-toıǵa, dýmandy-dúbirge qoly jete bermeıtin jany júdeý jurttyń qamyn oıla — eldiń ózi-aq seni tarıh minbesine kóteredi.

Ana jyly Abylaıhannyń 280 jyldyq toıyna Kókshe óńirine barǵan oblystardyń arasynda Jangeldi aýdanynyń ákimi Jaqan Qosabaev bastaǵan top «Han ordasy» dep 12 qanat kıiz úı jasatyp aparǵan. Ondaı sán-saltanatty kıiz úıdi sońǵy 70-80 jylda qazaq topyraǵy kórmegen shyǵar! Sońǵy jyldary elimizdiń ár aımaǵynda halqymyzdyń ataqty ul-qyzdaryna arnalǵan úlkendi-kishili toı-topyrlar ótti. Solardyń ishinde uıymdastyrylýymen, máni-mádenıetimen este qalǵandary Jambyl oblysynda ótken Sypataı batyr, Jańaqorǵanda Sýnaq ata, Torǵaıda Ahmet pen Mirjaqyp jáne Shaqshaq Jánibek batyr qurmetine jasalǵan el toılary.

Astanada Torǵaı dese ishken asyn jerge qoımaıtyn óner men ádebıet qaıratkerleri az. Torǵaı jaıly sońǵy jyldary jazylǵan óleń men jyr, án men kúı qansha! Aqyndar men kompozıtorlardyń aldyna aǵyl-tegil as qoıǵanmen, yqylas-qurmet kórsetken bolǵanmen, júrek terbeter shyǵarma týa bermeıdi. Ol sol eldiń tárbıe tinin úzbegen bolmysyn sezinýden, qandaı jutań dáýirlerdi basynan keshirip, jaǵasy jyrtylsa da, halyqtyń tabıǵatyn, eldik sıpatyn súrdeı saqtap qalǵan Torǵaı topyraǵynyń kárisi men jasyna degen súısingen sezimnen án men kúı, óleń men jyr bolyp aqtarylýynan.

Torǵaı jeri — tunǵan tarıh. Ataqty «Qyzbel», «Sarytorǵaı» men «Qaratorǵaı», «Alýa» men «Aıyrqum», «Qyz tam» men «Sahna tam», Ahańnyń «Aqqumy» men «Aqkóli».

Oıymnan jatsam-tursam bir ketpeısiń —
basymdy ne sıqyrmen áýrelediń?!..

Ne degen qudiret-sezim! San urpaqty sezimge tárbıelep kele jatqan asyldardyń asyly Ahmettiń «Aqqumy». Sonaý ashtyq jyldarynda osy «Aqqum» aýylynyń turǵyndarynan tiri qalǵandary neken-saıaq desedi. Qulazyp, obaǵa aınalǵan sol aýyl búginde sándi úıleri túzý kósheleriniń boıynda tizilgen ardaqty aǵanyń shalqar sezimine turǵyzylǵan belgideı. Ýaqyttyń quıynyna qurban bolyp kartadan syzylǵan aýyldar búgingi Qazaqstannyń qaı aımaǵynda da jeterlik. Biraq olardy qaıta tiriltý kez-kelgen ákimniń oıyna kirip te shyqpaıdy. «Aqqum», «Aqkól» sekildi qazaqtyń uly perzentiniń sezimin oıatqan kıeli mekenderin búgingi deńgeıge jetkizý de — el azamattarynyń parasattylyǵynyń aıǵaǵy.

— Osynaý tunǵan tarıhty shańǵa batyrmaı, keıingi jastarǵa jetkizý — tirilerdiń paryzy ǵoı, — deıdi oblys ákimi. —Ol úshin ár mektepte, ár aýylda sol jerdiń shejiresin, ótken-ketken jáne búgingi adamdaryna arnalǵan murajaı bolýy shart.

Torǵaı dese meniń kóz aldyma árqaısysy halyqqa tulǵa-tirek bolar adamdar keledi. Ózim biletin adamdar. Solardyń bireýinen shetin qylyq, «onysy nesi» deıtindeı oǵash minez kórgen emespin. Syrbaı, Ǵafý aǵalar, Qoǵabaı, Tólen... Qeńshilik pen Serik. Sonaý Atyraýda kelin bop júrse de, óziniń bıik adamgershiligi, parasaty, mánis biler tárbıeliligimen óz ortasyna syıly, qyzyndaı qadirli Ráshıla Mursálıeva, qazaq teledıdarynyń talantty jýrnalısi Lázzat Qapysheva...

Maǵan Torǵaı topyraǵynda týǵandardyń bári solar sekildi bıik, solar sekildi darhan kóńil jandar bop kórinedi.

Ómirde joly bolý-bolmaýy adamnyń óz nıetinen, óziniń ishki jan-dúnıesiniń bolmysynan deıdi. Torǵaı eliniń aq nıetine, aq tilegine oraı týǵan topyraǵynyń Jaqan syndy adal perzenti óz aımaǵyn basqaryp otyr. Komýnıstik partıanyń zańdylyqtarynan jan dúnıemiz arylyp bolmaǵan, demokratıa dep ár jerden aıqaı salǵanymyzben, álemdik tarıh ómir boıy ańsap kele jatqan demokratıanyń ushqynyna da jete almaı júrgen bizdiń búgingideı aýmaly-tókpeli zamanymyzda ár mekeme, ár aýylda, ár aýdan men ár oblysta Jaqan Qosabaev sekildi oı-parasaty men iskerlik qabileti teń túser óreli azamattar otyrsa, Qazaqstan halqy egemendigimizdiń erteńine azyp-tozbaı, adaspaı-alaqtamaı jeter edi-aý!..

Jaqandaı jigitter bıikte júrgeı!..

1994.

---