InfoHub Logo

Kúzdiń tańy baıaýlap atyp keledi eken. Qos ańshy qustaryn ustap qostan shyqty da, beldeýdegi attaryn kep sheshti.

Mosqal jasty, býryl saqal qart búrkitshi Bekbol jýan tory attyń shylbyryn beline qystyryp, endi úzeńgige aıaǵyn sala bergende art jaǵynan at pysqyrdy. Sur tondy kespeltek denesin shapshań buryp syrt aınalǵanda, Bekbol kezeń asyp kele jatqan qasqa atty júrginshini kórdi. Moınyna myltyq asynǵan, mezgilsiz júrgen jolaýshy asyǵyp, jedel keledi eken.

Bekbol erge qonbaı, tory atty sýlyǵynan tartyp, sol júrginshi kele jatqan jaqqa burdy da, aýyr búrkit ustaǵan oń qolyn erdiń ústine salyp, tańyrqap tosyp qaldy.

Áli alakóleńke aıyqqan joq, sondyqtan júrginshiniń kim ekenin dáldep tanı almap edi.

— Mynaý kim ózi? — dep jas joldasyna qarady.

Jas ańshy Jánibek Bekboldyń nege ańyrǵanyn baıqaǵan joq eken. Ol da búrkit ustaǵan boıymen burylyp syrt qarady. Bul uzyn boıly, som deneli jigittiń bet ajarynda taý kúnine kúıgen qoıý qyzyl bar. Qysqa murty jańa tebindep kele jatqan ótkir kózdi, sulý júzdi, qara kúreń jigit edi. Jánibekke de eń áýeli jolaýshy atynyń qasqasy jarq etti. Ańshylar toby jaılaǵan bul mańaı qazir de elsiz. Kolhoz fermasy bolsa bul jaılaýdan kóship ketken. "Oktábr" kolhozy bul mańǵa jalǵyz osy úsh úıli ańshylar brıgadasyn ǵana qaldyryp ketken edi... Sońǵy on shaqty kún ishinde bul brıgadaǵa oqta-tekte keletin kisi bolsa, ol sol ózderiniń kolhozynan qatynasatyn kisiler edi. Biraq kolhozǵa qaraǵan jylqynyń ishinde neken-saıaq tóbel nemese aqtanaý, bolmasa mynadaı mańǵyl qasqa jylqy joq bolatyn. Alakóleńkede mańdaıy jarylyp kele jatqan baran atty eń jas ańshyny da tań qaldyrdy.

— Báse, bu kim ózi alakóleńkeden? — dep o da ańyrdy.

Tańdanýmen qabaǵyn túıip, oılanyp qalǵan qart ańshy úndemeıdi. Ómir tájirıbesi az, úmitke beıim jas jigit oqshaý jolaýshy týraly eshbir kúdik oılaǵan joq-ty.

— Óziniń lepirip kele jatqan ajaryn qarashy. Mańdaıy jazylyp, qýanyp kele jatqan kisideı tipti... — deı berip edi, Bekbol bunyń ańqaýlyǵyna tyjyrynyp:

— Oı, táıir, súıinshi suraı júr deımisiń qulqyn sáriden, — dep biraz turyp, — qysylyp júrgen neme ǵoı, — dedi.

Sóıtkenshe Jánibek júrginshini shyramyta bastap:

— E, aıtpaqshy mynaý álgi konezavodtyń brıgadıri Ospanqul ǵoı. Bu ne qyp oqys júr? — dep burynǵysynan da tandana túsip: — munysy nesi bul? — dep Bekbolǵa qaraı berdi.

— Bolǵany-aq sol, tolaıym bizge jolyqqaly keledi-aý! — dep Bekbol taǵy úndemeı qaldy. Árdaıym kári ańshyǵa súıenip, sonyń tájirıbesine barynsha senip ádettengen Jánibek Bekboldan myna jaıdyń sheshýin kútkendeı edi. Biraq býryl saqaldy qart bir kózin syǵyraıtyp, ájimdi júzin tyrjıta qaraǵany bolmasa eshbir boljaý da, baılaý da aıtpaıdy.

Osy kezde jýan tory attyń erine qonyp otyrǵan Qyzylbalaq oqystan dúr-dúr silkinip qaldy. Iis-qońysty tar qostan taza aýaǵa shyqqanǵa sergigen sıaqty. Kók-jasyl bolattyń ajaryndaı ajary bar qat-qat qaýyrsyndary búrkit qatty silkingen ýaqytta quıyn úıirgen shoq qamystaı sý-sý etip sýdyr qaqty. Qyzylbalaqtyń silkinýi tegi erekshe bolatyn. Oqys silkinip qalǵanda atty da, adamdy da eriksiz eleń etkizip qalýshy edi. Ańshylyq ómirinde talaı qyrandy kórip ótken Bekbol Qyzylbalaqtyń silkinýinde zor qaırat lebi baryn tanıtyn. Súısinip, maqtan ete sóılegen kezderinde: "Atama, silkingeni taq qymqap shapandy silikkendeı keledi múttem", — deıtin.

Qyzylbalaqtyń mashyǵyna boıy úırengen jýas tory at úrikken joq. Biraq jonyn torsıtyp, ishin tartty da, aýyzdyǵyn ǵana shyldyr-shyldyr shaınap qoıdy.

Jánibek júrginshini tosyp, júresinen otyr edi. Onyń qolyndaǵy bala búrkit Qaraker oń aıaǵynyń kók tuıaqtaryn saldyrlatyp, tomaǵasyn qaǵa bastady. Bul qusty Bekbol osy az kúnnen beri ǵana óz qasyna alyp, endi baýlyp júr edi. Mazasyz minezi kóp, áli tentek, sabyrsyz qus. Árdaıym tomaǵasyn qaǵyp túsirip, jaryq dúnıeni jalań bas kúıde kórgisi keledi. Degbirsiz.

— Qaqtyrma, qymtap usta deıim balaq baýyn. Bir-eki ret qaǵyp túsirse mashyq qyp alady... — dep qoıyp Bekbol taǵy da jolaýshyǵa qarady.

Qasqa atty jylqyshy jaqyndap qalǵan eken. Jiti júrip kele jatqan qasqanyń er-turmany shyldyrlady. Shymdy jerdi kerte basqan tuıaq dúbiri de estile bastady.

— Mynaý álgi Oktábr meıramyna báıgege qosqaly júrgen qasqa bedeý eken-aý, — dedi Jánibek.

— Ajary qandaı edi janýardyń, shoqtaı jaınap tur ǵoı ózi! — dep Bekbol da súısinip tur edi.

Sóıtkenshe Ospanqul da jaqyndap kep, amandyq aıtty.

— E, janym, ne qyp asyǵys júrsiń? Malyń aman ba edi? — dep Bekbol alǵash oılaǵan kúdigin aldymen surady.

Uıqysyz eńbek túnine biraz shaldyǵyp shyqqan jáne qabaǵynda sharshaýmen qatar keıisi bar Ospanqul óziniń ne jaımen júrgenin baıan etti. Bul basynda atynan túspeı turyp sóıleı bastap edi. Biraq qatty júristen eti qyzyp, ter basyp kelgen jaraý bedeý tynysh turmaı, birese tarpynyp aýyzdyǵyn tistep jer súzip, birese bulańdap qozǵalaqtap kólbekteı berdi de jóndep sóılestirmedi. Ospanqul eriksiz jerge túsip júresinen otyryp sóıledi. Jylqyshynyń áńgimesi qysqa edi.

Búgin túnde anaý Sarymsaqtynyń qoınaýynda konezavod jylqysynyń bir toby jaıylǵan eken. Osy Ospanqul brıgadasyna qaraǵan jylqynyń ishindegi eresekter toby. Kúzdiń túni ári uzaq, ári ótken tún bulty qalyń, qarańǵy, daýyldy tún boldy. Sonymen tańǵy ıirýde jylqy jańa jýsaı bergende birnárseden qatty úrkip, shurqyrap, dúrkireı jónelgen. Ózi semiz, ózi toq jylqy qaıyrý bermeı byt-shyt bop baryp, tań aldynda zorǵa degende jylqyshylarǵa yryq berip, basy quralypty. Biraq baǵana tań biliner bilinbesten bult aıyqqan soń Ospanqul ózi júrip túgendese toǵyz iri jylqy joq bop shyǵypty. Jylqyshylar men Ospanquldyń kúdigi boıynsha alǵash úrikkende de birdemeni kórip úrikti. Sol alasapyranda bir sýyq qol, bógde bireýler aralasqan da bir top jylqyny bólip áketken sıaqty.

Sonymen jan-jaqqa kisi shaptyrýmen qatar Ospanqul eń aldymen myna shekaradaǵy komendatýraǵa keledi eken. Ekinshi "Áıteýir kúni boıy at ústinde bop, elsizdi, taý-tasty aralaıdy ǵoı, esinde bolsyn, kóz salsyn" dep, osy "Oktábr" kolhozynyń ańshylar brıgadasyna aldymen soqqan eken. Sol jaıyn aıta kep, sóz aıaǵynda Ospanqul Bekbolǵa qarap:

— Beke, tyǵylyp jortqan ań ǵana emes, jasanyp jortqan Sovet jaýynyń da talaıyn tumsyqqa uryp, ustasyp eń. Endi osy joly qyraǵylyǵyńa taǵy bir syn boldy. Myna Oktábr merekesinde qyzyl áskerge remontqa bereıik dep otyrǵan irikti dónen, bestiniń de úsheýi joq, sol toptyń ishinde ketipti. Tek atyńa tez qon da, búgin myna osy Keregetasty ǵana súzip, aryltyp ber! — dep sol jaqtaǵy kókshil bıikti kórsetti.

Bekbol oılanyp turyp:

— Bul qoldy boldy ma, joq úrkip shyǵyp ketti me álde... — degende Jánibek Bekbol sóziniń aıaǵyn tospastan:

— E, osy kúnde tynyshtyq qoı, qaı jaý kele qaldy deısiń, úrkip ketken de ... — dep beıbittikke sala berdi.

Biraq Bekbol dál bulaı dep baılaǵan joq edi.

— Al eger qoldy bolsa bul nıeti buzyq jaýdyń qoly ǵoı. Maqsuty shekaradan ótý ǵoı. Ózi tańǵa jaqyn bolsa, ol ıt dál sol túnde ótem dep dáme qylmaıdy. Ne bolsa da osy aldyndaǵy túnde ótýge tyrysady.

— Báse, bizdiń oıymyz da sol. Tipti sýyt júrse de shekaraǵa tań qylańdaı iligý kerek. Ondaı bolsa bizdiń saqshylar ótkize me? — dep Ospanqul óziniń túnnen bergi topshylaýyn da aıta bastap edi. Bekbol:

— Oı, táıir, tań túgil tún bosa da granısa ótkizbeıdi. Bala bop ketip pe?

— Dál sol jaýyń ázir bul óńirge kelmeı, sol ózińniń syrt jaǵynda ana Sarymsaqtynyń arǵy jaǵynda, bir eleýsiz adyr, buıratta buǵyp qalmasyn. Ondaǵy esebi kúndiz sonda jatyp, túnde bir-aq jortyp kep shekaraǵa ilinbek. Sen ne de bolsa sol artyndy aryltsań maqul bolýshy edi, — dedi.

Bul jaıdy jylqyshylardyń ózi de oılaǵan, ekshegen eken. Sonymen Ospanqul óz kúshiniń barlyǵyn sol mańaılardy aryltýǵa jiberipti.

Ol jaǵynyń qamtamasyz ekenin estigen soń Bekbol taǵy da bir oılanyp turdy da, aqyrynda atyna minip, búrkitin baldaǵyna qondyryp, tizginin qymtap alyp:

— Endeshe, sen tez komendatýraǵa jet, jaıyńdy aıtyp qulaqtandyr. Al biz myna Ojarǵa shyǵamyz, — dep oń jaqtaǵy qaraǵaıly kók tasty nusqady. Ospanquldyń kútkeni bul emes edi. Onyń oıynsha Sarymsaqty jaǵynda qalmasa, jaýdyń naǵyz panalaıtyn jeri sol jaqtaǵy Keregetas. Ol ózi ári qıyn tas, ári Sarymsaqtyǵa attanǵan jaýǵa naǵyz tús ókpe urymtal bıik. Bekbolǵa kelgende de Ospanqul ádeıi osy tasty aryltyp bersin dep kelip edi. Teginde Keregetas sıaqty ury qoıyn, jasyryn daldasy kóp bıikti Bekbol aryltpasa ózge kisi qanshalyq kóp bolsa da oıdaǵydaı arylta almaıdy. Shyń men quz bar ma, arqar jym, tas keshý bar ma, qorym, qoıtas bar ma — barlyq jyqpylyn biletin bul óńirdegi ataýly jershi Bekbol ǵana. Jolynan ádeıi burylyp, at óksitip kelgende endi kep Bekboldyń Ojarǵa shyǵam degeni Ospanqulǵa jaqpady, tań qaldy.

— Beke, men senen kómek tileı kep edim. Ojar degeniń qalaı? Atpaldaı toǵyz jylqy qoldy bop otyrǵanda, bir kún alatyn tórtti-besti túlkindi artyq sanadyń ba, bunyń ne? — dedi.

Ospanqul tildi jigit. Ózi ári shaldyǵyp, ári kúıinip te tur. Sondyqtan tez qatýlaý bop, taýsyla sóıleýge jaqyn tur. Bekbol onyń osylaısha juqaryp turǵan qalpyn ańǵaryp, qatty serippeıin dedi de, úndemeı, irkilip qaldy. Biraq óz baılaýynan qaıtqan joq edi.— Keregetasqa bizdiń mergendermen ıt ertken ańshylarymyz ketti ǵoı. Kezikse solar kórer, — dedi.

Ospanqul ol ańshylardy bilýshi edi.

— Oıbaı, syǵyr-aı, olaryń jas balalar ǵoı. Jerdi jete bile me? Jáne tazy ıtpen tas basyna shyǵa ma, balaq adyrlardy qaǵady ǵoı. Tipti meniń mynaý habarymdy da estigen joq. Ańnan basqany ańǵarat deımisiń, — dep ol ańshylardan eshteńe úmit etpeıtindeı bop, túńile sóıledi. Barlyq qadalǵany Bekbol bop tur, ol anyq.

Osy kezde Jánibek pen Ospanqul da attaryna mindi. Jánibek sońǵy eki-úsh kúnnen beri Ojarǵa shyǵýǵa asyǵýly bolatyn. Óıtkeni Keregetasty keshegi kúnge sheıin Bekbol ekeýi bir jumadaı súzip shyqqan. Bunyń qolbala búrkiti de sol tasta aıaqtanǵan edi. Alǵash shyqqan úsh kún boıynda Qaraker de udaıymen úsh túlki aldy. Biraq túlki ataýly balaq adyrlarǵa shyǵyp ketti me, áıteýir sońǵy eki kún boıynda bular mardymdy eshnárse ildire almaı, endi ne de bolsa Ojarǵa shyǵamyz dep baılasqan edi. Onda túlki mol jáne áli basyn qus alyp shyqqan ańshy da joq. Osymen ózderiniń ańshylyq esebi jaǵynan qaraǵanda eń qolaılysy Ojar. Bekboldyń solaı oıysyp turǵanyn Jánibek osy jaıynan qaraǵanda bek túsinedi. Biraq konezavodtyń jylqysy, ony jaýdyń áketýi de ońaı emes. Sonymen baǵanadan úndemegende Jánibek ishteı ekiudaı edi. Endi qula tóbel atty ilbite basyp, Bekbolǵa jaqyndap kep:

— Beke, búgin ne jaýǵa shyǵaıyq ta, ne ańǵa shyǵaıyq. Eger jaýdy Keregetasta desek, onda búrkitti úıge tastaıyq ta, búgingi kúndi soǵan bereıik. Quspen shyǵarlyq Keregetasta túlki de joq. Al Ojarǵa ketsek onda myna qısynǵa Qaraǵanda jaý bolýǵa jón joq. Nede bolsa ańǵa shyqtyq dep ketemiz. Ózimiz de eki jar bolmaıyq, myna Ospanquldy da ekitalaı qylmaıyq, — dedi.

Ospanqul Bekboldan góri munyń jaýabyn táýirirek kórip edi. Biraq eki ańshynyń sozalańyn jaqtyrmaı kekete sóılep:

— Qaıtemiz. Sender de kóp túlki alyp, kolhozyńa kóp kiris kirgizemiz deıtin shyǵarsyń. Toǵyz jylqydan, toǵyz tyshqan da bolsa baǵalyraq bop tur ǵoı ... Endi ne de bolsa baılaý sózderińdi aıtyńdar! — dedi.

Jánibek kolhoz aldyndaǵy óz mindetterin ataǵan jerde Ospanquldyń kekesinin laıyqsyz dep bilip edi.

— E, kolhoz bizdi seıil-serýen qur dep qostap shyǵaryp otyrǵan joq. Ony sen tegi sham qylma, Ospanqul, bildiń be? — dedi.

Bekbol endigi kóp saýdany orynsyz dep bilip edi.

Sondyqtan kelte qaıyryp, Ospanqulǵa:

— Sen komendatýraǵa barasyń ǵoı? Endeshe, barysymen Aleksandrǵa aıt: Bekbolǵa Keregetasqa shyq dep em, kónbesten Ojarǵa ketti de. Biz búgin kún uzyn sonda bolamyz. İzimen qýyp indetip otyrǵan jaýyń joq. Qolmen qoımaǵan soń qaıda tyǵylǵanyn kim bilipti. Saqtyq úshin ór jaqty qamtı qaraǵan maqul... — dedi. Bul sózge biraz baǵa berse de Ospanqul burynǵy betimen:

— Áı, ne degenińmen ańshylyq esebiń basym bop tur-aý, Beke? — dedi.

Bekbol budan ári oılanyp bógelgen joq. Aqyryn tebinip, attyń basyn Ojar jaqqa bura berip, Jánibekke:

— Júr. Biz túlki de alamyz. Bul betimizde bar bolsa jaýdy da shalamyz! — dep jóneı berdi.

Ospanqul da qosh demesten qasqa bıeniń basyn shulǵytyp aıandaı jónelip edi. Bekbol artyna burylyp, Ospanquldy "Ýaı!" — dep daýystap, moınyn burǵyzdy da: "Aleksandrǵa aıt, Ojardyń ishi-tysyn biz aryltady de!" dep endi qaıtyp bógelmeı jýan torynyń daǵdyly búlkegine salyp, taýǵa qaraı tartyp berdi. Ospanquldyń dál óz basy Bekbolmen kóp istes bolǵan emes-ti. Syr-minez de emes bolatyn. Biraq áıteýir shekaradan ótem degen jaý ataýlynyń naǵyz záýlisi, pogranotrádqa kóp kómek etip, zor eńbek sińirgen ataqty kolhozshy-ańshy degenge ǵana qanyq bolatyn. Kelgende de sonymen kelip edi.

Biraq qazir sóılesip aırylǵanda, bul dán yrza bop ketip bara jatqan joq. Onyń oıynsha sońǵy sózdi Bekbol jeńer aqylǵa aıtty. Ospanquldyń jumysyna ol bir kúnin qımady. Qazir ol ańshylar ketip bara jatqan bette jaý da, jylqy da joq. Ne de bolsa Ospanquldyń endigi senetini pogranotrád pen óz kúshi. Ańshylar qosynan oq boıy jerge ketip, komendatýraǵa qaraı bettegendegi Ospanquldyń sońǵy baılaýy osy edi. Qasqa bedeýdiń tizginin biraz bosatyp lep berdi de, sydyrta jóneldi. Jortyp bara jatyp kezeń asa bere, eń sońǵy ret ańshylar ketken jaqqa taǵy bir qarady. İshinen "qaıta oralmas pa eken" degendeı edi.

Bekbol óz degeninen aınymapty. Eki ańshy Ojardyń Sarymsaqty jaq syrtyn betke alyp tartyp barady. Qoldaryndaǵy qos qyńyr búrkit qybyr etpeı, jansyz zattaı, túnere melshıip qapty.

Bul kezde kún shyǵýǵa taqap, shyǵys jaqtaǵy kókjıek mol qyzyl nurǵa malynyp, qyp-qyzyl bop kórkeıe bastap edi.

Eki ańshy kele jatqan bókter, shymy tutas betegeli tóskeı bolatyn. Bekbol baıqap keledi. Tún, bultty tún bop ótse de, jaýyn jaýmaǵan eken. Shóp basynda tipti shyq ta joq. Tyqyrlaý alań men tastaq jerdi basqanda attarynyń tuıaǵynan shań da shyǵady. Kári ańshy eki ret oń jaǵyna qadalyp, Sarymsaqty jaqqa kóz jiberip, sodan syrt aınalyp, art jaqtarynda qalyp bara jatqan Keregetastyń da ózine málim bókteri men saılaryn sholyp ótti. Áli aınalada shańyt pa, tuman ba, áıteýir kókshil býaldyr bar. Shóbi sarǵaıǵan dala jotalar da, jym-jyrt bolǵan bıik serek tastaq ta badyraıyp kóringenmen biryńǵaı kókshil qońyrqaı tartyp tur.

Aspan ashyq. Kúzdiń ádemi bir shaǵyrmaq, jáıli kúni týyp keledi. Biraz júrip taǵy bir aınalyp qaraǵanda Keregetastyń azý-azý, ırek-ırek tas bıikterine kún sáýlesiniń ilingenin de kórdi. Atqa da, adamǵa da jáıli bókter jeli esti. Ojardyń syrtyn ala júrip ortalyq saılaryna jaqyndaǵan saıyn, taý qoınynan shyqqan tún salqyny biline bastady. At ústinde jelip kele jatqan qalpynda eki ańshynyń qulaǵyna kúzgi tynyq, taza aýanyń lebi shym-shym etip, úzdiksiz estilip, sezilgendeı.

Bekboldyń qolyndaǵy Qyzylbalaq birer ret sańǵyryp aldy. Kári ańshy bul eki rette de qalt etkizbeı, úndemeı baıqap keledi. Sańǵyrýy taza, appaq. Qusynyń boıy taza, deni tetik sıaqty. Shaqpaq tastaı kók tumsyǵyn kótere ustap, taý jelin túshirkene tynys etip, sergı bastaǵan sıaqty.

Osylaısha biraz júrip, Ojardyń ortalyq tusymen qatarlasqan kezde Jánibek Bekboldyń búgingi júrisine tań qala bastady. Qart ańshy taýdyń ózine qaraı týra tartyp, qoınaýyna kirýdiń ornyna ylǵı syrttan bókterlep júrip, kóldeneń tartyp keledi. Taýǵa erte kirgende biren-saran qorymnyń-tusynan tomaǵa tartyp qalýǵa da bolýshy edi. Sondaı belgili urymtal shoqylardyń birazy da keıin qaldy. Jánibek:

— Bylaı júrmeımiz be? — dep bir-eki ret eskertip te kórip edi. Bekbol úndemeı burynǵy betpen tarta berdi.

Sonymen kóz mólsher boıynsha Sarymsaqtymen qatarlasyp, ókpe tustaı kelgen ýaqytta ǵana Bekbol únemi tómen kele jatqan qalpyn ózgertip, endi Ojardyń Qabansaı degen orta saıyna qaraı shuǵyl buryla jóneldi.

Jánibek artta kele jatyr edi. Bekboldyń sońynan o da tez buryldy. Baǵanadan bergi qıǵash júrisi "Bekboldyń bir oıǵa túsip ketkendiginen boldy-aý" dep topshylady. Taýǵa qaraı bettesimen Bekbol tory atty tebinip qalyp, tekitip jele shoqyraqqa saldy. Tory at teginde jelisker bolmaıtyn. Jánibek qula tóbel attyń orta jelisimen kelip-aq Bekboldyń qataryna ilesti.

Jánibektiń endigi kóz qadaǵany dál osy kele jatqan bet aldyndaǵy bir kishileý qorym tas edi. Óziniń arjaq tórinde de, onan soń sol jaq qatarynda da eki urymtal shoqy bar eken. Sonyń ekeýinen de tomaǵa tartamyz dep kele jatyr edi. Saıdyń shetine iline bergende qatty júristen irkilip, Bekbol aıańǵa saldy. At dúbirinen ań úrikpesin degen sıaqty, Jánibek te baıaýlap edi. Bunyń kózi qorym tastyń aınalasyn sholýda. Sóıtkenshe Bekbol úı ornyndaı bir aq kódeniń tusyna kep, taǵy da tómen qarap, atynyń basyn irkip qaldy. Az ǵana qadalyp uryp, sol kódeniń bar kólemin aınalyp shyqty da Jánibekke qarap:

— Já, bala, endi sen ber taman kel! — dedi.

Jánibek tebinip jiti bastyryp kelgende, Bekbol eki-úsh tuıaqtyń izin kórsetip:

— Jańaǵy ylǵı eresek demep pe edi? Mynanyń ishinde bir qulyn, bir taı da bar ǵoı ... — dep bógelip qaldy, Jánibek te qulyn men taıdyń izin aıqyn kórdi. Biraq kórisimen kúlip jiberip:

— Oıbaı, Beke, joqty taptym dep tur ma eń, táıir! Keshe osy arada ózimizdiń attar jaıylǵan. Mynaý Symaqtyń qulyndy bıesi emes pe? — dep taǵy kúldi.

Bekbol jaýap qatpaı, daýlaspaı, sol izderdiń súrleýimen ilgeri qaraı júrdi. Biraq taǵy da shymy tutas, alasa, tyǵyz, tarlaý eken. İz joǵalyp, óship qalǵan sıaqty. Bekbol osy betaldyndaǵy taǵy bir kódeli jerge taman tartty. Sóıtip jeli arqan boıyndaı jerge baryp, Jánibekti taǵy shaqyryp ap:

— Keshe bizdiń attardy osy aradan tús aýa qaıtaryp almap pa ek? — dep turyp, — al mynaý tezekti qarashy, bul keshe tústegi emes, jas tezek. Osy tún nemese osy tań shamasynda túsken tezek! — dep taǵy biraz ilgeri jyljyp bardy da:

— Al, shyraq, endi kór. Anda bir tezek bolsa, arty munda kep túsken. Ózi shashyla túsken. Bul shaýyp kele jatyp tastaǵan tezek. Jaıshylyqtaǵy, jaıylystaǵy jylqy búıtpeıdi, — dep óz ishindegi bir baılaýyna bekı bastaǵan sıaqtandy. Jánibek ishinen: "jaıylystaǵy jylqy da birin biri tisteı qýatyny bolady. Jaýdyń oraıy Keregetas dedi ǵoı. Soniki durys. Bunda qalaı qarasań da ol jylqyny tappassyń, Beke", — dedi. Bekbol sózin senimsiz qıastaý pishinmen tyńdady.

Sóıtkenshe Bekbol taǵy bir taqyrlaý jerge kep qadalyp turyp:

— Endeshe, mynaǵan ne deısiń? — dedi. Jánibektiń ishindegi kúdigin sezip, sonymen daýlasqandaı bop turyp, — mynaý shópterdiń synǵan, japyrylǵan túrin kór. Qatty tıgen tuıaqtyń japyrǵany. Ana bireý ushyp túsken tasty kórdiń be? Burynǵy jatqan orny, shuqyry minekı, — dep bir qydyrý jerde jatqan bir izdiń mańdaı tusyn kórsetti, shapqan jylqynyń tuıaǵynan ushqan tas, — dep ony bir tujyryp qoıdy.

Dál osy jerde Bekbol óziniń baǵanadan bergi baqylaýynyń qorytyndysyn jasaýǵa aınalǵan eken. Buǵan sebep eń zor aıǵaǵy naq ózi otyrǵan jerde, oń jaq úzeńginiń astyn ala bir túp kóde tur eken. Sonyń shetki bir shoǵy tamyr túbirimen ushyp túsip, soıyl salymdaı jerdegi bir qýarǵan atqulaqtyń basyna ilinip qapty. Taǵy da daýsyz, anyq naǵyz shapqan jylqynyń aıaǵy ushyryp túsirgen kóde. Osy aradan turyp eń alǵash toqtaǵan kódesin mólsherlep sholyp qarap edi, oq boıyndaı jerde qapty. Jáne túp-túzý, biraq joldyń boıyndaǵy belgi aıǵaqtar sıaqty. Jánibekke endi birjolata jeńgen pishinmen jymıa qarap, salmaqpen sóılep:

— Jaıylysta júrip, ózdiginen shapqan jylqy búıtip týra shappas bolar, — dedi.

Buǵan Jánibek te daý aıta almady. Osyny aıta salysymen Bekbol asyǵys bir baılaýǵa kelgendeı boldy da:

— Al, biraq qur Ojarǵa kelgenin bilgenmen qaıda tyǵylyp, qaı jerdi daldalap júrgenin qaıdan bilemiz? Ojar úlken taý. Onan soń ondaı neme qazir taý-tastyń basyna qaraýyl da qoıyp, sen ekeýmizdi kórip te otyr ǵoı. İzimizge túsip júr me osy nemeler dep, seziktene bastasa taǵy jaıly emes-aý, á, Jánibegim? — dep Bekbol aıryqsha bir kúıine kelgendeı bop, kóńildenip kúlip alyp: — endeshe, bala, tek turmaıyq. Ekeýmiz ańshy emespiz be? Sol ańshylyǵymyzdy istep, beıbit bola qoıaıyq. Sóıtip túlki qaǵa otyryp, jyljı baryp qana jataǵyn shamalaıyq. Uqtyń ǵoı? — dedi.

Jánibek uqqan da, quptaǵan da edi.

— Endeshe, Beke, óziń myna shoqyǵa shyǵa ǵoı, — dep, sol jaqtaǵy ońashalaý turǵan bıiksheni kórsetti de, ózi atyn tebinip, ilgeri qozǵala berip: men myna aldymdaǵy qorymdy qaǵyp bereıin. Taq osynda túlki jatyr! — dedi.

Bekbol maqul degen sózin aıtpastan-aq toryny tebinip sol jaqqa qaraı órleı jóneldi. Biraz mınýt ótken kezde ol bıiksheniń basyna shyǵyp, Qyzylbalaqtyń tomaǵasyn da tartqan edi.

Merzimdi qyran tomaǵasy alynysymen kózi jaınap ashylyp, qabaǵyn bir qaqty da dúr-dúr silkinip alyp, Jánibektiń aldyńǵy jaǵyna qadaldy. Anda-sanda erdiń qasyn tyqyldatyp, aqyryn ǵana ysqyra túsip, Jánibek qorym tastyń etek jaǵyn árli-berli súzip júr. Bul óńirdiń túlkisi áli qashqylyq, qýǵylyq kórgen joq. Qorym tasqa túngi jortýyldan tań ata kep jatqan túlki dál ústinen túspese qasha da qoımaıdy. Sondyqtan Jánibek bul shatty arylta qarap júr.

Qyzylbalaqtyń qyzyl shegir kózderi "qaıdasyń?" — degendeı bop saı boıyn tintip, shanshylyp qapty. Bekbol túlki jaıyn qusy men Jánibekke sengen tárizdi. Tomaǵa tartysymen Qyzylbalaqtyń shyjymyn alyp beline qystyrdy da, ózi Ojardyń seldir qaraǵaıly tas bıikterine kóz jiberip, jaǵalaı qarap turdy. Ázirshe birde-bir qybyr etken qara qur da, ózge belgi de bilinbeıdi. "Ojarǵa bekindi me, joq ótip ketti me? Bekinse qaraǵaıda ma, tasta ma? Kóp shat quzdyń, kóp qaraǵaıdyń qaısysyn tańdady eken? Ojarǵa Qabansaımen kep kirgenine qaraǵanda, ádeıi qıyn shyńdarǵa batyp, joǵalaıyn dep kelgen ǵoı. Áı kápir, jer biletin, syrqyndy sumdar-aý. Nemese sondaı jershili-basshysy bar top-ay. Osy óńirden shyqqan bireý ne qylsa da bar-aý", — dep túrli qısyndy jaıdy topshylap tur edi. Sóıtkenshe, bir sátte Jánibek ań kórgende isteıtin mashyǵyna sap, sańq etip daýystap qaldy. Sol daýys jeter-jetpeste, lezde Qyzylbalaq ta Bekboldyń baldaqqa salyp turǵan qolyn serpe teýip jiberip atqyp jóneldi. Qur daýyspen ushqan joq, kórip ushqan sıaqty, etpetinen túskendeı boldy. Qanatty eki-úsh ret shapshań sermep qysyp-qysyp qalǵanda Ojardyń basyn ala órlep salyp, qaıqań qaǵyp bıikteı berdi. Ushqany jańa ǵana bolsa da, talaıdan qanaty jazylyp tóselip, kósilip ushyp kele jatqan jeńil qustaı samǵaı jóneldi.

Qusynyń bıylǵy túlegi talaı jyldan bergi bir oıdaǵydaı bop ótken armansyz túlek sıaqty edi. Osylaısha "á" dese "má" degendeı bop, tutqıyldyń ózinde-aq azynaı sermep jónelýi, qusynyń osy kezdegi zor kúıin, naǵyz babyn bildirgendeı bolatyn. Qaradaı qaǵyp júrse de, osy on-aq kúnniń ishinde kolhoz qoryna otyz túlkini bir ózi kirgizip otyrǵan Qyzylbalaq "kúısizbin" dep aıtpasa kerek. Qus kereginshe bıiktep ap, endi qalqyp ushyp, bir sátte Jánibektiń aldyna qaraı, qıys óte berdi.

Bekbol tebinip jiberip, shoqynyń basynan saıǵa qaraı túsip keledi. Eki kózin Qyzylbalaqtyń qımyl, qubylystarynan aıyrmaı kele jatyr edi. Jánibek te lekitip shaýyp barady. Túlkiniń boıyn Bekbol áli kórgen joq. Tas-tastyń jotasyna shyqpaı, daldalap zytyp bara jatqan tárizdi. Qyzylbalaq Jánibekten oq boıyndaı ótip bardy da, taǵy bir ret, sońǵy ret yzǵyǵandaı bop, tóstıip, sopań etip órlep shyǵyp alyp, sol sátinde jarq berip, shuǵyl burylyp tómen qaraı zý etip, qulaı jóneldi. Aınıtyn qus emes "qolynda ólemin" dep-aq qudıǵan sıaqty. Týra tastaǵan tastaı shanshylyp kep, qorym tastyń arjaq qabatyna bir-aq joq boldy. Jánibek te shaýyp baryp, atynan túsip umar-jumar bop qaldy.

Qyzylbalaq sorǵalaı jónelgende Bekbol atyn irkip "qalaı túser eken, teýip qaıta shyǵar ma eken, joq biraq aıqasar ma eken?" dep, ony da bir syn qyp, baǵyp tur edi. Eshbir ýaqytta óziniń salqyn sabyrynan, sergek synshyldyǵynan aırylmaıtyn ustamdy Bekbol ǵoı. Osyndaı qan qyzýdyń ústinde Qyzylbalaqty da óziniń únemi baqylaýynan bosatpaıtyn. Endi ne bolsa da boldy dep aqyryn ǵana aıańdap otyryp, qorym tastan asyp tústi.

Jánibek bul kezde, óli túlkiniń tilin sýyryp ap, káriniń alǵyr qyranyn qyzyldatyp otyr eken. Bekbol attan túspeı turyp:

— Ne boldy, qalaı túsipti? — degende:

— Teýip túskende, belin syndyryp jiberipti, minekı, — dep jaırap jatqan qyzyl taǵynyń búktelip túsken belin nusqady da, — áı, sorlynyń der kezi-aq-aý deıim. Bıylǵy jyl taq osylaı túskenin alǵash kórgenim osy, — dedi.

Qusynyń shyn babyna Bekboldyń da kózi anyq jetti.

Sóıtkenshe bulardyń tóbe jaǵynda bıikte zý etip, qanat quıryǵy sýyldap bir qus qalqyp ótip barady eken. Jánibek bir ǵana qarap qoıa salyp edi. Bekbol at ústinde shalqaıa tańyrqap, álgi qusqa qadalyp qaldy. Jaı ǵana aqbas kúshigen eken.

— Bu qaıda barady, o? Birdemeni kórip ushqan tárizdi-aý, bu quzǵyn! — dedi.

— Kórse, Qyzylbalaqtyń ushqany men túlkisin kórgen de, — dep Jánibek tómen qarap, túlkini aınaldyrǵan betinen basyn da kótergen joq. Bekbol:

— Bizdi qara tartyp ushsa aınalsoqtar edi. Ózi tústikke asyqqandaı samǵap ushyp barady-aý. Ojardyń úlken bıigin mezgep barady! — dep artqa burylyp, taǵy aspanǵa qarap turyp:

— Toqta, shyraq, myna bir kóregeni taǵy keledi. Bunyń da beti solaı. Áı, osy tegin emes! Túlkini qorjynyńa sal da, tez atyńa minshi! — dep shuǵyl ózgerip, asyǵa bastady.

Jánibek tegi elgezek, shapshań jigit bolatyn. Anda júrgende Bekbolǵa eki aıtqyzbaýshy edi. Op-ońaı ázir boldy. Sóıtip Qyzylbalaqty Bekbolǵa áperip, ózi de tasta otyrǵan Qarakerin alyp, atyna qondy. Bekbol áli de aspanǵa aınala kóz jiberip tur eken. Ázirshe ushyp ketken qaraqustar jańaǵy ekeýi-aq. Eger bunyń kúdigi durys bolsa, áli taǵy da, ár tustan da andaý kerek. Endi Bekboldyń kózi Qarakerge qadalyp, biraz oılanyp turdy da:

— Sen osy arada mynaý qorym tasqa shyq ta qozǵalma. Men sonaý tekturǵa baryp shyǵam, — dep, sol qolymen qamshysynyń sabyn sozyp, osy saıdyń tórindegi bıik qyzyl tasty kórsetip turyp, — sol aradan "ushyr" dep belgi bergenimde Qarakerdi qoıa bershi bir. Qyzylbalaq ań kórmese ushpaıdy, qyrqyljyń kári neme ǵoı. Qarakerińdi ushqysh qyp baýlyǵan kóp eńbegim bar edi. Ózi qyzylshyl qolbala da ǵoı jáne "púshtektep" shaqyrǵysh minezi de bar. Osynyń bári qazir bir kerekke myqtap jaraıtyn bop tur. Al sen osynda qal, — dep, toryny qamshylap, saıdy órlep, shoqyta jóneldi. Jánibektiń "jón-teris" derlik jaýabyn da tosqan joq.

Azdan soń ataǵan tekturyna baryp shyqty da, Bekbol bógelmesten "ushyr" dep qolyn sermedi. Tomaǵasyn tartqany da sol edi, Qaraker atqyp aspanǵa shyǵa berdi.

— Shyn sheber bolsaq, taq osy qolbalany, ózge qustaı emes, ózdigimen ushyp júrip, túlkini ózi qaǵatyn qyp baýlımyz, — deıtin Bekbol. Sońǵy bir juma boıynda Qaraker ushqysh, izdengish bolyp alyp edi. Ras, ázirshe ol ushýdan paıda da, zıan da bolatyn. Ań kórinbese Qaraker ári-beri ushyp júrip ıtke, balaǵa qaraı, nemese aýyl ústindegi bir qyzyl-myzylǵa qaraı da salyp ketetin. Biraq ázirgi úırengeni, áıteýir elgezek, ne deseń kergimeıdi, oınaı jóneldi. Túz qusyndaı uzaq ushatyn, qanaty bekem qus bop kele jatyr edi. Jánibek qusyn ushyryp jiberisimen aspanǵa qarady. Sóıtse baǵanaǵy eki aqbas ushqan betke qaraı endi shanjaý-shanjaý bop úsh-tórt alyp qaralar andap keledi eken. Qaraker basynda ózdigimen kúndegi mashyǵynsha, saılardy sholyp ushyp edi. Biraq tusyna anaý kúshigender jetkende, bu da shyrqap bıikteı berdi. Sóıtip ap, endi bir sátke irkes-tirkes kele jatqan eki qaraqustyń sońyna túsip eligip ap, "shúý" dep solardyń artynan saldy. Shyrqap jónep berdi. Jánibek buny kórgende "qusymnan aıryldym-aý", dep qatty qynjylyp, Bekbolǵa qaraı shaýyp edi. Buǵan Bekbol túk saspapty. Álgi aspandaǵy bar qustyń asyp ketken bir jotasy, bir soqpaǵy bar edi. Sol jaqqa ǵana kózin qadap tur eken. Jánibek óziniń renishin aıtyp kelgende, ol jaıdan lám demeı qolyndaǵy Qyzylbalaqty jas jigitke usynyp:

— Endi ózge sózdi qoı. Má, mynany qolyńa qondyryp al, — dedi. Jánibek: "Qarakerden aıryldyq degeni-aý. Óteýin berip turǵany-aý esil káriniń" dep, ishinen alar-almasyn bilmeı, daǵdaryp qap edi.

— Óı, táıir, basy bútin berip turǵam joq, usta mynany, — dep búrkitti jigit qolyna qondyrdy da: — bermeımin, bermeıtinim Qarakerden aırylǵamyz joq. Úndeme, bir joq bir joqty tabaıyn dep tur, — dep saspaı, nasybaıyn atyp ap:

— Bul jaý osy Ojarǵa bekingen boldy. Ne de bolsa mynaý jotanyń arǵy betinde. Jańaǵy qaraqustardy tústikke shaqyryp jatqan solar. Men bilsem olar bir qıyn qoınaýǵa bekinip ap, ana jalǵyz qulyndy soıyp jatyr. Ashqaraq nemeler ańǵaldanyp kirisken de, kún kózine jarqyratyp soıǵan ǵoı, — dedi.

Jánibektiń kóńiline bul sózder ábden qona bastady. Bas shulǵyp qostaı berdi. Bekbol óz tuspalyn bappen aıtyp turyp:

— Sol qulyndy búgin olar jer me eken, biz jer me ekenbiz ózi? — dep myrs etip kúlip turyp: — sen myna qusty qolyńa ustaǵan betinde qazir bógelmesten komendatýraǵa, Aleksandrǵa shap. Senderdiń qaıta oralatyn shamańda men birdeme qyp Qarakerdi ushyryp baǵarmyn. Oraıy kelse solardyń tap ortasynan ushyrarmyn. Jatqan jerin kórsetetin atoı belgi so da. Al endi tart, shyraǵym, jolyń bolsyn! — dedi.

Jáı málim, sóz qysqa. Jánibek: "birge bolsyn, Beke!" dep qart ańshyǵa súısine qarap alyp, buryla jóneldi; tastan túse salysymen sydyrtyp jortyp ketti. Baldaǵy men shyjymy ǵana bar, búrkitsiz kári ańshy tory atty jaı bastyryp, qara qustar asqan jotaǵa qaraı saspastan órleı berdi. Balaq taýlardan ótip, tóskeıdegi qaraǵaıǵa kirdi. Jánibekti jóneltken mezgilde kún arqan boıyndaı kóterilgen edi. Jas jigittiń komendatýraǵa jetip, qaıta oralatyn mólsherin kúnmen mejelep alǵan-dy. Osy kún Ojardyń batys jaq jelkesine ilingende, Bekbol jaý jataǵyn taýyp, óziniń ýádeli belgisin berip úlgerýi kerek. Biraq Ojar qıyn taý. Aıańnan artyq júrýge attyń ókpesi qabynady. Tıtyǵy tez qurıdy. Ne de bolsa urymtal, tóte joldar taýyp, jerdi uta júrýdi oılaý kerek. Sondyqtan da, Ojardyń óz bıigine qaraı týra tartatyn jotalardy tańdap, solardyń qyr arqasyn jalbylap keledi. Qazirgi kirgen qaraǵaıy sondaı joldaǵy bir beldeý edi. Biraz syzdy-salqyn lebi bar kúńgirt qaraǵaı ishin aralap keledi. Anda-sanda saýysqan shyqylyqtap ushyp qonady. Oqta-tekte tóbe jaǵynda keıde qalqyp, keıde elbirep ushqan kúıkentaı shyqylyqtaıdy. Ózge bóten ún joq. Ne kisinep, ne pysqyrǵan jylqy úni de estilmeıdi. Qaraker de shaqyrmaıdy. Saqtyq, sergektikpen tyń tyńdap kele jatqany bolmasa Bekbol ol únderdi Ojardyń bul betinen estı qoıam dep te senbeıdi.

Endi birazda tory atty ańshy qaraǵaıdan ótip shyǵyp, Ojardyń ıyǵyna ilindi. Sýyr bórik, sur tondy jalǵyz júrginshi únsiz, jym-jyrt sur tastardyń qabat-qabat shyńyna kirdi. Arqar soqpaqtyń jym-jymyn aralap keledi. Taý basy ózgeshe bop qalǵyp tynǵan, sonshalyq bir únsiz tynyshtyq qalpynda eken. Biraq shaǵyrmaq ádemi kúz kúninde, mynaý tańerteńgi mezgilde, móldir taza aýany qansha jutsań da qanǵysyzdaı Bekboldyń boıyn qatty sergitip, oıyna da úlken qaırat, qımyl ekpinin bergendeı boldy. Endi asyǵý kerek. Bir úlken jaqpar tastyń yǵyna kep tory atty tómen qaldyryp, ózi jaıaýlap órlep, basyna shyqty. Ojardyń arǵy óńiri dalıyp, jaınap, ashyla qaldy. Ol beti de tastan tómen bir beldeý bop bitken qaraǵaı edi. Sol qaraǵaıdyń ara-arasyn jyqpyl-jyqpyl, tereń-tereń quz shattar bólip ótedi. Ár jerde qaraǵaıdan oqshaý-oqshaý bólinip turǵan orqash-orqash jaqpar tastar bar eken. Bul shattardyń qaısysynda? Saıda ma, tóskeıde me? Tasty panalady ma, qaraǵaıǵa tyǵyldy ma? Boıyn sozbaı, bir murynshaq tastyń tasasyn daldalap turǵan qalpynda Bekboldyń oıyna izdeý, zertteý, suraqtarynyń talaıy kep edi. "Áli de artta qalmady ma eken" dep, endi tegis anyq kóringen art jaqtaryn da sholyp ótti. Bıik taýdyń eki óńiri men sonaý alysyraqtaǵy kókshil torǵyn ornaǵan egin eńbek dalalary, kolhoz, konezavod dalalary da sonshalyq kórkem, sonshalyq janyna jaqyn, qadirli, óziniki. Eńbegimen aqtaıtyn, qyraǵy sergektigimen saqtaıtyn ólkesi. Kirshiksiz bop móldireı jaınaǵan osyndaı baı, baqytty ólkesiniń amandyq, tynyshtyǵyna daq salýshy jyrtqyshtar Bekboldyń ıeginiń astynda, osy óńirge tyǵylyp otyr. Qara túnniń, qarańǵy istiń borsyqtary, kún kózinen tyǵylyp, bunyń da kózin adastyrmaq, taıdyrmaq. Kóńilinde qajyrly, qaırat lebi bir tolqyp kep:

— Tabamyn jaýymdy. Qyrqamyn tilersegin! — degizdi. Baǵanadan bergi iz, aıǵaǵyn túgel kórip kep endi aırylsam Bekbol bolmaımyn, tipti qara bassyn meni! — dep kep atyna qaıta minip, oń jaqtaǵy bir serek tastyń qasyna bardy da, basyna shyǵyp, taǵy da kóp qadala qarady.

Baǵanaǵy qustar da joq. Áli eshbir belgi bilinbeı tur. Jalǵyz-aq bul jerden Ojardyń taq et-baýyryna jarysa kep tireletin eki shatqal ádemi kórinedi eken. Ony aryltyp aldy. Urymtal saılar osy edi. Buny panalamapty. Bergi tastarda da belgi joq. Taǵy da atyna minip, endi alǵash shyqqan tasynyń sol jaǵyna ótip shyǵyp, taǵy bir turǵydan qarady. Budan da arylta qarap tur. Endigi súzgeni qaraǵaı edi. Eni tar bolsa da, kólbeı sozylǵan qalyń qaraǵaıdyń sol jaq shetinen túsip túre qarap tur edi. Dál óziniń tusyna taqaı bergende, bir qalyń bitken shoq qaraǵaıdyń ústińgi jaǵynda bolymsyz ǵana bir belgi eles etkendeı boldy. "Shyn ba, qaqas kórgem joq pa?" degendeı bop kózin súrtip ap, qaıta qadaldy. Bolar-bolmas qana bilingen kókshil býaldyr, ózge munardan góri qoıýyraq bop jáne qozǵalǵan tárizdenip yrǵalyp tolqyp, baıaý ǵana seıiledi. Aspandap, bıiktemeı-aq, kóz ushynan joǵalyp jatyr. Bekboldyń bir baqqan belgisi osy edi.

— Áı, tútin. Tútin-aq osy ... — dep taǵy da birtalaı baǵyp turdy. Alǵashqydan aıqyn bop qoıýlanǵan joq. Biraq bir ǵana ret joq bop úzildi de, artynan qaıta shyǵyp qozǵalaqtaǵan tárizdendi.

— Qısynyń osy-aq, — dep Bekbol kóz almaı turyp: — báse, ózge jerge, alań ashyqqa tútin salyp, júregi múıiz deımisiń? Tas emes, qaraǵaıdy alýy esep qoı bunyń! Jyryndysyn! Otty ǵoı sóıtip butaǵy qalyń úlken shyrshanyń taq astyna jaǵyp otyrsyń! Butaqty aralap shyqqansha seıilip, tarap shyǵady deısiń. Jáne otty mazdatyp jaqpaısyń, tamyzyqtap, úzbeı jaǵýǵa tyrysasyń. Kúni boıy jatpaqqa bekingesiń. Asyǵyp, qalyń mor salatyn da jóniń joq! — deıdi.

Tas arasynda ún, saryn da jańǵyryǵyp, áýelep ketkish bolady. Bir qydyrý jylqy bar. Birde-bir kisinep qoısa da "men mundalap" turady ǵoı. Qaraǵaıly, qalyń butaq arasynda ún ataýly baıaý da, mylqaý. Bekbol buny da naǵyz tapqyr, zershil aqylmen taldap shyqty.

— Já, bul Qaraker nege shaqyrmaıdy? — dep bir oılaı bastady da: — á, onyń únin óshirý úshin qyzyldatyp, jas qanǵa otyrǵyzyp qoıdy-aý! Babyn buzdy-aý ... — dep, bul jaıdy júre oılap baryp, shegerip qoıdy da, endi asyǵyp kep atyna minip, yldılap jóneldi.

Taý basynda turyp, kóz mólshermen jasaǵan bir mejesi bar edi. Qaraǵaı ishine kirse de sol nobaıy adastyrmapty. Az-aq ýaqyttyń ishinde jaý jataǵynyń taq ústinen kep tústi. Qalyń aǵash ishi eken. Buny olar kórdi me, joq pa? Ne de bolsa Bekbol endi týra barmaqqa bekingen-di. Jaı ǵana kele jatyp, endigi kóz salǵany jaýdyń sany edi. Biraq kisiniń boıy kórinbedi; jaılaryn attary ǵana bildirip tur. Qatty júris artynan sýytyp qoıǵan attar qalmaqsha baılaýly eken. Qazaq erimen erttelgen eki tory bir jerde de, bir qula men taǵy bir jıren at bir jerde eken. Er-turmany qyzaı, sýan úlgisine keledi. Arǵy bettiń urysy bolýǵa laıyq. Tegis emendeı qatqan jaraý attar bolsa da búgingi júris bulardy qan sorpa qyp terletken eken. Omyraý men san, tilersekteri jańa kepken terden aıǵyz-aıǵyz bop tur. Saq urylar ózge jylqyny da jaıylysqa jibermepti. Azǵantaı aıada, aǵash bas saıyn ekilep, úshtep baılanǵan noqtaly qur at, tý bıeler tur. Olardyń teri, anaý mingish attardan sonaýǵurlym qalyń. Tutqıyldyń shabýylyna túsip súrgin kórgen semizder qan-jyny aralasyp, qyzyl maı bop, erip turǵan sıaqty: qoldy bolǵan keńes maly Ospanquldardyń adal eńbeginiń kórki bolǵandaı irikti sáıgúlikter — qor bolǵany-aı janýarlardyń! — dep Bekbol ishinen tynyp keledi. Endi oq boıyndaı taqap ta qalyp edi. Kisi degenniń áli de boıy kórinbeıdi.

— Uıyqtap jatyr ma bular, álde? — dep Bekbol, olaı bolsa oıatpaıyn, basqa esep oılaıyn, degendeı bop atynyń basyn kishkene irke berdi.

Biraq dál osy sátte, bunyń bar qozǵalysyn baǵyp turǵandaı jáne endi ózgerisin tanı qoıǵandaı bop, tap jelke jaǵynan bir daýys sańq ete tústi.

— Toqta! — dedi.

Bekbol búrkittiń baldaǵyn bir qozǵap qoıyp, saspaı ǵana syrt aınaldy.

Qarasa, jańa ǵana bul janynan ótken, sol jaqtaǵy úlken shyryshtyń orta tusynda bir qansyz qara sur bandy myltyq kezep tur eken. Qalyń butaqty jýan aǵashtyń basyna shyǵyp, boıyn tasalap, Bekboldy baǵanadan baǵyp otyrǵan kúzet qaraýyly osy eken. Endi butaqtardy serpip tastap, bas pen omyraýyn kórnekke shyǵaryp apty. Bekbol az ǵana tańyrqaǵan syńaıǵa minip, kóz almaı qalsa da munyń túsin tanymady.

— Tús attan! — dep bandy taǵy komanda berdi.

— Túseıin, shyraǵym! — dep Bekbol jaı ǵana túsip, tizginin erdiń qasyna ildi de:

— Seskenbe, azamat, sen de tús! Elmisiń, jaýmysyń dep surasańshy. Sıqym mynaý, ózim japa-jalǵyzbyn. Jasanyp kep turǵan qýǵynshy deımisiń? Ańshymyn. Qusymdy joǵaltyp júrmin! — dedi. Bul sózderi sonshalyq bir jaı, momyn, beıbitshilik pishinmen aıtylǵan edi.

Bandy sense de, senbese de aǵash basynan sekirip túsip, jetip kep ańshy qolynan tory attyń shylbyryn julyp aldy da, sodan ári til qatpastan, aıal etpesten, Bekboldyń artyna shyǵa berdi de myltyǵynyń ushymen attar turǵan jaqty nusqap, buıryq túrinde basyn ǵana bylǵań etkizdi.

Bekbol qalt etpesten baǵyndy da, topqa qaraı tartty.

Endi baıqady, ózge úsh bandy da úsh aǵashtyń túbinde baspa qyp otyr eken. Myltyqtaryn ustaı-ustaı qarsy aldynan tura-tura qaldy. Qaraker osynda otyr. Orta tustaǵy býryl saqal urynyń taq aldyńǵy jaǵynda qý tomarǵa otyryp ap, bir kók shandyrdy ólerdeı tartqylap otyr eken.

Bekbol taqaı berdi de qusynan asyp, sol qartań bandyǵa qarady. Tesile qaraı berip, shuǵyl ózgerdi. Ań-tań bolǵandyqtan selt etip ańyryp, toqtap ta qaldy. Sol sátte anaý da tanydy. Óńinde bir tańdaný belgisi men bir sýyq muz kezek sharpysqandaı bir sot boldy da, tez-aq:

— Bekbol, senbisiń, áı? — dedi. Tanysa da túri sýyq, úni jat.

Bekbol boıyn tez bılep alyp, talaıdan saǵynyp qushtar bolǵan jan júıesin kórgendeı bop, bar yntasymen:

— Sátbek? Qaıran Sátbek-aı, tiri me ediń, bar ma ediń? — dedi qýanǵan tárizdi.

Eki jaq búıirden shyqqan eki bandy bul kezde Bekboldy qorshap, taqap kelip edi. Bekbol bir-bir qarap aldy. Biraq olardyń ishinen kóz tanysty ushyrata almady.

Sátbek Bekbolǵa endi taqaı berip:

— Elmisiń, jaýmysyń? — dedi.

Jańaǵy Bekbol pishini jaýlyqtan alys kórinse de, arylyp almaq sekildi. Búıirdegi ekeýi men alǵash Bekboldy aıdap ákelýshi arttaǵy qara sur úsheýi ańshyny jalma-jan tinte bastady. Julmalaı tintip, qoıny-qonyshyn aryltyp jatyr. Bekbol óz boıyn erkimen solarǵa berip, alǵashqy Sátbekti tanyǵan, soǵan qýanǵan qalpynan ózgermedi. Kózimen qadalyp, kóńlimen qulaı umtylǵany da sol ǵana sıaqty.

— Elmin. Elińmen, Sátbek! — dedi.

— Shyn ba?

— Shynym!

Bandylar bunyń boıyn aryltyp bolyp edi. Túk tappaı serpile bergende Sátbek te "qoıyńdar" degendeı ısharat jasady. Álpetine qaraǵanda bastyq ózi sıaqty.

Shoqsha saqalyna býryl kirgeni bolmasa, bes jyl ótse de baıaǵy pysyq, qýnaq qalpy eken.

Bul óńirdegi eń jyryndy, alaıaqtyń biri edi. Tuqymy shonjar, ózi atqaminer bolsa da, sol kezdegi oblys ákimshiliginiń basyndaǵy bir qyzmetkerge qyzyn berip, sol jigittiń panasymen baı-qulaq konfıskesine ilikpeı, erte boı tasalap ketken-di. Artynan ár kezde estiletin emis habarlar boıynsha bireýler: "Sıbırde eken" dep, taǵy bireýler "Tashkent jaǵynda qyzmetker bop ketipti" desetin. Taǵy bireýler "ólipti" dep te sóılep edi. Ár jerge iz tastap, ár jotadan bir qylt etip, kóp shıyrǵa salyp júrgen ǵoı. Alǵash joq bop ketken 29-shy jylynda bir qystyń ishinde ári Sıbır, ári Tashken mańyn bir-bir súzip shyqqany ras bolatyn.

Bu da bir jaǵynan ańshy edi. Bekbol osy Sátbek aýylynyń mańyndaǵy kedeı. Ómiri Sátbektiń ákesi men óziniń qusyn ustaǵan jalǵyz atty jalshy, qarashy bolatyn. Qurbylas bolǵansyp júrse de Sátbektiń surqıa, obyr minezinen Bekboldyń óz basy men úı ishi kórgen joqshylyq, qorlyqtyń ózi de ushan-teńiz edi. Bekbolǵa Sátbektiń taǵy bir syry málim. Ol jaýryny jerge tıgenshe aıla jasaıtyn ári saıqal, ári ótirikshi. Endi mynadaı sýyq júriste júrgende odan neni bolsa da kútý kerek. Bekboldyń endigi hali zor qaýipte. Talaıdan kórgen qatty qystalańnyń biri osy edi. Ne de bolsa burynǵy Bekbol bop kórinýden basqa aıla joq. Sátbek buny barlap baǵyp, shalar jerin ańdyǵandaı toryp qaraıdy.

— Degeniń shyn bolsa beri júr! — dep ot basyna ákelip otyrǵyzdy. Ózi qara baqyrdyń astyna tamyzyqtap qana ot jaǵa bastady. Bekboldyń kelýinen buryn, baǵanaǵy aılamen jaǵylǵan ot osynyń ózi jaǵyp otyrǵan ot eken.

Endigi jedel suraǵan suraǵynyń biri:

— Ańshy nesheý ediń? Joldasyń kim? Ol qaıda? — dedi.

— Joldasym joq, japa-jalǵyzbyn. Qusymnan aırylyp qalǵanym da sol ǵoı. Bolmasa qaǵýshynyń aldynan qashqan ańǵa jiberip qana qolma-qol alyp otyrmas pa em! — dedi Bekbol.

Buǵan sener-senbes bop Sátbek Qarakerdi nusqap:

— Mynaý balapan, kóringen qyzylǵa qabatyn, jaman qolbala ǵoı. Sen ustaǵan qus osyndaı bolýshy ma edi? Kisiniń qusy emes pe? — dedi.

Qadala baǵyp otyr, ustar jeri osy. Biraq Bekbol saspastan myrs berip kúldi de:

— Tanısyń-aý, Sátbek! Degeniń ras. Bir bala jigittiń buzylǵan qusy eken. Túzep alǵanymsha sol bop júr, — dedi.

Sátbek úndemeı qaldy. Biraq kóziniń astymen ylǵı baǵyp qarap otyr. Bul kezde Bekbolǵa alǵash kezdesken asaý qara sur da áp alýan suraqtar bere bastap edi. Oǵan birazdan soń, ózge eki bandy da qosyldy.

Bulardyń uraǵany "qýǵyn bar ma, mal izdegen joqshy bar ma? Keshe keshten beri kimdi kórdiń?" — degen sıaqty dál qazir ózderine kerekti habarlar bolatyn. Bekbol qusynan basqa túk bilmeıtin, túk kórmegen momyn, meńireý ǵana shal boldy. Bul pishini Sátbekke taǵy bir sezik bitirgendeı bop, qaıta qadalyp:

— Já, el ekeniń shyn bolsa bizge eresiń. Buǵan ne deısiń? — dedi.

— E, báse!

— Iá, ıá, káne osyǵan ne deısiń? — dep ózgeler de tóne tústi.

Bekbol shynymen beıil berip, bekingendeı bolyp, Sátbekke qarap, shart júginip alyp:

— Eı, Sátbek. Eki sózge kelmeı, erdim, desem sózimdi jalǵan der ediń. Biraq sen tús shaımaı, baıaǵy Bekbol de de, baıaǵy Sátbek bop bel shesh. Ne saýdasy bar? — dedi.

Osyǵan kelgende Sátbek qaıta jaýap qatpastan óz joldastaryna qarap, shetke qaraı ym qaqty. Tórt bandy úndemeı turyp baryp, attardyń ar jaǵyna shyǵyp, azǵana keńes qyldy. Bekbol ol jerden de Sátbek kóziniń baǵyp turǵanyn sezip, sekem aldyrmas úshin, qybyr etpedi.

Sonymen az ǵana ýaqyt ótkende bandylar eki udaı bop daýryǵyp, egese sóılesip, qaıta júrdi. Alǵashqy qara sur Sátbekpen shyndap urysysyp, omyraýlap kele jatqan sıaqty. Ózge eki ury da osyǵan beıim. Sátbek jalǵyz qalǵan sıaqty. Analar keldi de Bekbolǵa tap berdi. Ornynan turǵansha es jıǵyzbastan kep mine túsip, qara sur bandy sary pyshaqty jarq etkizdi. Ózge ekeýi Bekboldyń aıaq-qolyn basa qaldy. Pyshaqty keńirdegine taqap kep, endi ora berip edi, sol kezde Sátbek kep qara surdyń bileginen jarmasa tústi.

— Áı, jigitter, men deseńder, óltirmeńder! Zamanym bir qurbym edi. Eń bolmasa tilge keltirińder! — dedi.

Bekbol bunyń ózi jasaǵan bir qyry ekenin túsinen sezdi de, úndemedi. Artyn tospaq boldy.

— Ne til? Ne qylǵan til? — dep bunyń ústindegi urylar ars-ars etip edi.

— Eń bolmasa bul baqyrdan birdeme tile de, sony oryndamasa óltirshi! — dedi Sátbek. Jasaǵan aılasynyń tetigi osy arada eken. Bekbol ózderi aıtsyn dep taǵy da úndemedi.

— Endeshe: "ne kórsem birge kórdim, ólsem birge óldim. Erdim!" — desin bul shalyń. Áıtpese baýyzdap ketkennen basqa jolym joq. Qylysh ústinde sert joq... — dep qara sur Bekboldy taǵy bir ret tizerlep jiberdi. Bekbolda qorqynyshtan belgi joq, ishin kernegen yza edi. Sátbektiń baıaǵy álsiz, pravasyz kedeıdi aldap, aýnatyp jeýdegi sum-surqıa ádisi. "Qýarǵan qanquıly. Maǵan qorlyq sózderdi, jalynysh sózderdi aıtqyzbaqsyń ǵoı, sonymen ózińe qorǵalatyp, óziń aıyryp alǵan kisi bolmaqsyń. Taǵy da "qaryzdar" kisi qyp almaqsyń ǵoı", — dep ishinen burynǵy barlyq kórgen jaýyzdyqtardy tegis esine túsirgendeı boldy. Namys pen ashýǵa qatty bekinip ap edi. Jaýlary qansha tossa da budan ún shyqpady. Sátbek soǵan ashýlanyp kep:

— Óı, óziń tiliń bar ma? Nege úndemeısiń. Men saǵan bolysyp, jandy ortaǵa sap turǵam joq pa? — dedi.

Bekbol qatty ashýly pishinmen:

— Al, ármen, endeshe, mynaýyńdy ústimnen! — dep bulqynyp qaldy. Qur bopsamen otyrǵan urylardy Sátbek op-ońaı turǵyzyp jibergen boldy. Mazaq pen qorlyqtyń olaq oıyny. Biraq aıla qyp bógeı bermese taǵy bolmaıdy.

Bekbol bosaǵan soń, Sátbek:

— Já, seniń basyńa men kepil bolaıyn. Jalǵyz-aq bizge er de, búgin túnde esebin taýyp, boı kórsetpeı myna maldy joldaǵy otrádtan alyp ótis. Ary ótken soń mindetiń meniń moınymda. Baıaǵy Bekbol, Sátbek bolamyz. Kóndiń be? Bolmasa myna turǵandardyń seni baýyzdaıtyny shyn! — dedi. Sátbektiń alǵash sheshilgeni osy edi.

Bekbol úndemeı, saspaı qur ǵana tosyp otyryp, bardy aıtqyzyp aldy. Endi kóp saýdanyń orny joq. Kúndi baıqap edi, Ojardyń jelkesine qaraı qudıyp qapty.

— Eı Sátbek, eı jigitter! — dep, Bekbol ońdalyp, boıyn túzep, aldy da, sol degeniń degen-aq. Sóz bitti, boldy. Pisir mynaý etińdi, jeıik te, atqa qonaıyq. Ózimniń de oılaǵanym osy bolatyn. Ne myjıtyny bar, tek jolymyz bolsyn, — dedi.

Urylardyń buǵan degen shyraıy endi ózgere berdi. Sátbek taǵy bir shúıleý úshin:

— Báribir endi qolǵa tússeń, shekarada bizben túsesiń. Ondaǵy ólimnen sen de qutylyp jatqan joqsyń. Solaı emes pe! — dedi.

— Ýaı, endi sózdi doǵarshy, janym! Qolǵa túspeımiz. Aman ótemiz. Boldy! — dep Bekbol endi tipti analardan asa sóıledi.

Osydan sońǵy sózder Sátbek pen Bekboldyń jaı surasqan beıbitshilik sózderi edi. Et pisti. Endi sony túsirip jeýge asyǵysyp edi. Bekbol dál etke otyrar aldynda Qarakerdi qolyna qondyryp, kúndi taǵy bir boljady da:

— Al, tez jep alaıyq ta, qazir atqa qonyp ıek artpa, kire beris tastyń birine jetip alaıyq. Bolyńdar! — dedi.

Ózi asyqqan sıaqty. Bandylar ańshynyń bul aqylyn maqul kórgen edi. Kún uzyn bir jerde jatýdy olar laıyq demeıtin. "Jón" desken ajarlaryn baıqaǵan soń, Bekbol endi qusyn kóterińkirep turyp:

— Já, endeshe, myna qusty qosh aıtysyp qoıa beremin! — dedi. Bandylar etke kirisken edi, teris desken joq. Bekbol Qarakerdiń kózine qarap, boıyn biraz sylap qoıyp:

— Já, týyp-ósken jer-aýǵa Sátbek ekeýmizden qalǵan bir belgi sen bol. Balaq baýyńdy da almaımyn. Bar, janýar, qosh bol! — dep Qarakerdi áýelete laqtyryp jiberdi.

Aldynda jem tartyp alǵan neme, ushpaı júre me dep qatty qaýip qyp tur edi. Biraq Qaraker ańshynyń kóp tárbıesin aqtaǵandaı boldy. Atqyp ushyp bıikteı berdi. Oınaı ushqan sıaqty, aınalyp júrip bıiktep barady. Qusty qımaǵandaı qarap turyp-turyp, aqyrynda Bekbol ot basyna keldi. O da etke otyrdy. Mol asylǵan semiz qulynnyń etin ózgeler qapyl-qupyl julyp, jutyp jatyr eken. Tabaq joq, bir kir oramaldyń ústine úıip salǵan býsanǵan etke, ot jaq shetinen kep Bekbol da aralasty. Baqyr otta eken. Biraq ot óshýge jaqyndap qapty. Etti qamtı otyryp:

— Sorpa sýyp qalmasynshy! — dedi de, baǵanadan eskerip qoıǵan bir ýys japyraq pen qý shópti shala shoqtyń ústine tastaı berip, úrlep-úrlep jiberdi.

— Úı, úrleme-eı! Óı, onyń ne? — dep Sátbek biraz omyraýlap edi.

— Eı, qaıtedi? Sorpa sýymasyn! — dep qannen-qapersiz pishinmen etke qolyn sala berdi. Atylǵan myltyq tútinindeı bolǵan bir shýda, aıqyn kók tútin, shoq qaraǵaıdyń ústinen búrk etip kórinip qap edi.

Osy etti meılinshe jep, endi artyn bitire bergen kezde anadaı jerde qalmaqsha baılaýly turǵan eki tory attyń qulaǵy qatarynan eleń ete tústi.

— Áı, mynaý ne kórdi? — deı sala Setbek sol jaǵyndaǵy myltyǵyna tap berip edi. Ózgeler de dúrk berip qarýlaryn shap-shap ustaı alysty.

— Qap, kúzet te qoımaı! — dep Bekbol da ókine berdi. "Endi keler pále joq. Mańaıda qunan shaptyrymnan beride tiri tyshqan joq" degendi aıtyp, bárin beıbit qyp qoıǵan ózi edi.

Bandylar ár aǵashtyń túbine taraı júgire berdi. Sátbek atqa jaqyn bir aǵashqa qaraı umtylyp edi. Bekbol sonyń sońynan júgirgen. Bulardan jıyrma qadamdaı jerge shyǵa bere-aq qara sur bandy myltyqty basyp qaldy. Anyq-aq qýǵynshy jetipti. Sátbek pen Bekbol eshkimniń qarasyn kórgen joq edi. Myltyq únine jalt qaraı bergende ekeýi de lezde qarsy atylǵan myltyq únin esitti. Sol sátte qara sur bandy shalqasynan ushyp tústi. Qazaqsha, oryssha qatar aıtylǵan buıryq komanda da estildi:

— Tasta qarýyńdy! — dep, barlyq aınaladaǵy qaraǵaılar ámir etken sıaqty. Joldasynyń qulaǵanyn kóre salysymen Sátbek Bekbolǵa qarap aýzyn aqsıtyp, myltyǵynyń qulaǵyn qaıyra berip:

— Al, ólesiń, bólem! Jastyǵym... — deı bergende Bekbol aqyryp:

— Tasta qarýyńdy! — dep sekirip, umtylyp kep myltyǵynan da ustady, tizeden de teýip jiberdi... Eski dushpany, syrqyndy bandymen shappa-shap alysa tústi. Biraq bir aınalýǵa kelmesten-aq jaý burań etip Bekboldyń astyna baryp burq ete tústi. Bekbol ózi áli onshalyq jyǵa qoıarlyq qımyldy istemegen sıaqty edi. Súıtse Sátbektiń artynan kep, julqyp búktep túsken Aleksandr eken. Bekboldyń talaı jylǵy dosy, talaı qystalańda qatar júrip birge synasqan, senisken dosy Aleksandr. Komendanttyń ózi. Aınalany qorshap alyp, baspa qyp turǵanda Aleksandrdyń eń aldymen oılaǵany Bekbol edi. Qysylǵan bandy Bekboldy zaqym qyp kete me dep seskenip edi. Dál attardyń qasyna jetkenshe ataka jasamaǵany da sol bolatyn.

Bir bandy óldi de, úsh bandy tutqyn boldy. Ospanqul, Jánibek jáne barlyq qyzyl áskerler baılaýly jylqylarǵa bettedi.

Bekbol Aleksandrdy qushaqtap, Sátbekke alyp kep, qashqyn shonjardyń kózine nusqap turyp, áýeli qazaqsha:

— Mynaý Sátbek! Men týǵan jyly birge týyp, sovet ornaǵansha, saqalymnyń aǵyna sheıin, moınyma minip qanymdy soryp kelgen borsyǵym edi. Sátbek atyn menen kóp estimep pe eń? — dedi.

— Kóp estigem. Jaqsy bilem! — dedi Aleksandr.

— Endeshe, sol Sátbek osy! — dep Bekbol Aleksandrdyń ózine buryldy da, qýana kúlip, endi oryssha taza sóılep qoıa berip:

— Osymen neshinshi qashqyndy ustasyp turmyn, Aleksandr! — dedi.

Aleksandr Bekboldy qoltyǵynan alyp ońasharaq bura berip:

— Ný, Bekbol, endeshe, qutty bolsyn! Bul sen ustaǵan on toǵyzynshy narýshıtel! — dep kári ańshy dosynyń qolyn qatty qysyp, uzaq silikti.

* * *

Arada birneshe jyl ótti. Taǵy da oktábrdiń ádemi bir shaǵyrmaq, móldir kúni edi. Kólemi úlken, baı kolhozdyń ylǵı, jańa, taza úıleri ári kóńildi, kórnekti, ári tyńqıǵan toq pishinde. Eń úlken jańa mektep, sodan keıin basqarma jáne osy kolhozdyń tap orta tusynda qyzyl temir shatyry bar ádemi úlken bir úı tur. Bul bizdiń Bekboldyń úıi. Kári ańshynyń ózi úlken bólmesinde baıaǵy dosy Aleksandrmen birge otyr.

Tájirıbeli qarttyń sońǵy jyldardaǵy eńbegi burynǵysynan da artqan. Qazirgi eńbek tizimi Sátbekti ustaǵan on toǵyzynshy ýaqıǵadan sonaǵurlym molaıǵan. Bul kúnde Bekbol ardaqty, ordendi kolhozshy. Ózi ǵana emes, qazirde Jánibekti de dál ózindeı kóregen, alǵyr, jas qyran qyp baýlyp alyp edi.

Ana bosaǵada turǵan Qyzylbalaq ta tuǵyrdan taıǵan joq. Jyl saıyn, kúzdiń eki aıynyń ishinde "Oktábr" kolhozynyń qoryna 130-150 túlkini kirgizýden o da aınyǵan emes. Otan jaýyna qarsy janyn sala qımyldaıtyn sanaly kári qyran Bekbol bolsa, mal tabar qaıtpas qyran Qyzylbalaq. Eki serik áli qajydyq, toqyradyq deıtin emes. Qaıta qazir eń ajarly, eń ádemi kúıine kelgen sıaqty.

Sonyń eń birinshi belgisi Bekboldyń ózinde. Ol sońǵy eki jyl boıynda zer salyp, Aleksandrdyń degenin istep júrip, oryssha hat tanyp qalǵan edi. Buryn tilge júırik bolsa, endi ózdigimen gazet, kitap oqıtyn da bop alǵan. Sonymen búgin Aleksandrdy ádeılep qonaqqa shaqyryp, bir qymbat kitaptan, keıbir túsinbeı qalǵan jerlerin surastyryp otyr. Ekeýiniń ortasynda qoldan qolǵa aýysyp otyrǵan juqalaý sur kitapshanyń syrtynda altyn jazý bar. Ol Qazaq SSR-niń Konstıtýsıasy.

Júz on birinshi statányń tusynda Bekboldyń bir belgisi bar. Soǵan úńilip otyryp: "Otanyn qorǵaý SSSR azamatynyń qasıetti mindeti" dep, birneshe ret aıtyp shyqty.

Bekbol Aleksandrmen áli birneshe kún boıy konstıtýsıany da, saılaý zańyn da myqtap talqylap,uǵynyp shyqpaqqa sóz baılaǵan. Bekbol da, Aleksandr da buny ásirese uly, zor mindet dep bilisedi. Úıtkeni raıkomnan Aleksandrǵa habar kelgen... Saılaý okrýgynyń ulttar sovetine usynbaq kandıdaty osy ardaqty qart, kári qyran Bekbol edi.

---