InfoHub Logo

2015 jyl -  elimizdegi eleýli oqıǵalar aýqymdy túrde ótkiziletin erekshe jyl bolady. Osy oraıda, Qazaq Handyǵynyń qurylýyna 550 jyl, Qazaqstan halqy Assambleıasynyń 20 jyldyǵy, Qazaqstan Konstıtýsıasynyń 20 jyldyǵy, sonymen qatar Uly Jeńistiń 70 jyldyǵy qamtylyp otyr. Atap aıtqanda,  2015 jyly Kereı men Jánibek handardyń Shý men Talas ózenderiniń arasyndaǵy aımaqqa ornalasyp, qazaqtyń týyn kókke kótergenine 550 jyl tolady. Osyǵan baılanysty, elimizde bul oqıǵany mereıtoı kúnderiniń qataryna qosý men Qazaq Handyǵynyń 550 jyldyǵyn atap ótýge arnalǵan is-sharalardy ótkizý jóninde másele qaraldy. Bul mereıtoı eń aldymen azamattardyń patrıottyq sezimderin arttyrý men qazaqstandyq memlekettilikti nyǵaıtýǵa baǵyttalyp otyr. Qazaq Handyǵynyń qurylǵanyna 550 jyl tolǵanyn dáleldeıtin tarıhı eńbekterdiń bar. Sol tarıhı eńbekterdiń ishinen qazaqstandyq tarıhshy ǵalymdardyń Muhammed Haıdar Dýlatıdiń «Tarıh-ı-Rashıdı» eńbegin negizge ala otyryp, jan-jaqty zertteý nátıjesinde Qazaq Handyǵynyń qurylǵan jyly 1465 jyl degen qorytyndysy basshylyqqa alyndy.  

Qazaq Handyǵynyń 1465 jyly qurylǵandyǵyn Muhammed Haıdar Dýlatıdyń eńbekteri dáleldep otyr. Onyń sózin parsy tarıhshylary jazyp qaldyrǵan eńbekter de dáleldeı túsedi, jáne M.H.Dýlatı óz zertteýlerinde qazaq handyǵynyń memlekettik basqarý qurylymdary óte jaqsy damyǵanyn aıtty. Ǵalymnyń túsindirýinshe, Qazaq Handyǵynda memleketti basqarýdyń tıimdi júıesi bolǵan.

Qazaq Handyǵynyń qurylýyna uıtqy bolǵan sebepter — saıası jáne etnıkalyq prosester boldy. Onyń basty etapy — Kereı men Jánibektiń qol astyndaǵylarmen birge kóshpeli ózbekterdiń basshysy Ábilhaıyrdan ketip, Moǵolstannyń batysyna qonys aýdarýy. Mundaǵy mańyzdy oqıǵa — Kereı men Jánibekti jaqtaýshylardyń ózbek-qazaqtar, keıin tek qazaqtar dep atalýy. Ábilhaıyrdyń óliminen keıin Kereı men Jánibektiń Ózbek ulysyna kelip, úkimet bıligin basyp alýy. Jańa memlekettik birlestik Qazaq Handyǵy atana bastady.

Handyqtyń baılanys jasaǵan elderi: Moǵolstan, Ózbek handyǵy, Sibir handyǵy, Orys memleketi.

Qatynas jasaý túrleri: Beıbit, dıplomatıalyq

Soǵys jaǵdaıy: shapqynshylyq

Elbasy óz sózinde: «1465 jyly sultandar Kereı men Jánibek alǵash ret handyq quryp, bizdiń tarıhymyz qazaq memlekettiligin osy kezden bastaıdy. Múmkin, bul termın bizdiń qazirgi túsinigimizdegi, búgingi shekaramyzdaǵy búkil álemge tanymal jáne bedeldi bolǵanymyzdaı memleket bola almaǵan da shyǵar. Biraq, sol zamandaǵy basqa barlyq memleketter týraly da osylaı aıtýǵa bolady. Eń mańyzdysy, sol kezde memleketimizdiń negizi qalanǵandyǵy, al bizderdiń ata-babalar uly isterin jalǵastyrǵanymyz» degen edi.

Qazaqstandyq tarıh ǵylymynda Qazaq Handyǵynyń qurylýy tereń zerttelgen dúnıe. Dese de, qazirgi kúni zertteýshiler arasynda  qazaq handyǵynyń qashan qurylǵandyǵy jóninde  qarama-qaıshylyqty pikirler qalyptasyp otyrǵanyn aıtýmyz kerek. Tarıh betterin paraqtasaq, bul máseleni búge-shúgesine deıin zerttegen tarıhshylarymyzdyń biri qazaq handyǵynyń qurylýy 1428 jyldan bastaý alady dep árige jiberse, endi biri 1445, 1456, 1465 jyldaryna qatysty san túrli dáıekterin usynǵan.

Qazaq Handyǵynyń qurylýyna baılanysty Muhammed Haıdar Dýlatı kórsetken 1465-1466 jyldardy tolyq maquldaıdy. Qazirde búkil álem moıyndap, aldaǵy damýyn qýatty 30 irgeli eldiń qatarynda boljap otyrǵan elimizdiń memleket bolyp qalyptasýy men alǵashqy handarymyz týraly tarıhı merekeni atap ótý týraly sheshimi óte mańyzdy.

Bıyl elimizde memleket deńgeıinde ótkizilý josparynda turǵan tórt ataýly merekeniń biri – Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵy. Baıqasańyz, dúnıejúzindegi barlyq elder óz memlekettiliginiń tarıhyn anyqtap alǵan. Máselen, Qytaı 5000 jyldyǵyn, Iran 4000 jyldyǵyn, kórshi Qyrǵyz halqy da 2000 jyldyǵyn áldeqashan toılaǵan.

Qazaq Handyǵy qazaq halqynyń alǵashqy memlekettiliginiń bir kórinisi. Bizdiń buǵan deıingi túrki álemi, tipti, sonaý saqtardan bastaý alǵan tarıhymyz bar. Alaıda, Qazaq Handyǵynyń ereksheligi ol bizdiń ulttyq sıpattaǵy alǵashqy memleketimiz.

Qazaq Handyǵy qurylǵannan bastap «qazaq» sózi saıası termın retinde tarıhqa altyn áriptermen endi. Bul kóne tarıhymyzdaǵy memleketiligimizdiń Respýblıka kóleminde tuńǵysh toılaýymyz. Sondyqtan «Qazaq Handyǵynyń 550 jyldyǵynyń» tarıhı, rýhanı mańyzy orasan. Nege 1465 degen dataǵa toqtaldy. Uly tarıhshy Muhammed Haıdar Dýlatıdiń «Tarıhı Rashıdı» degen kitabynda Kereı hannyń Shý boıyna kóshken ýaqyty retinde Hıjra jyl sanaýymen dál osy jyl kórsetilgen.

Toınbıdiń keremet sózi bar. Ol «Aqsaq Temir uly qolbasshy, memleket qurýshy, biraq ol júıe qura almady. Ózi ólgennen keıin qurǵan memleketi qırady» deıdi.  Al Kereı men Jánibek qurǵan handyq 1864 jyldan  1847 jyly eń sońǵy legıtımdi qazaq hany Kenesary han ólgenge deıin 4 ǵasyr boıy ómir súrdi. Keńes úkimetiniń ózi 70-aq jyl turdy. Iaǵnı, alǵashqy qazaq handary qúrǵan memlekettiń basqarý júıesi sol zamanǵa saı boldy, sonyń arqasynda sonshama úlken terıtorıany bıledi.  «Qazaq Handyǵy belgili bir júıesi bar ornyqty memleket boldy. Jánibek pen Kereıdiń qurǵan memleketiniń Aqsaq Temir qurǵan memleketten aıyrmashylyǵy osy da edi. Aqsaq Temir qurǵan memleket ózi dúnıeden ótken soń ydyrap ketti. Al, Jánibek pen Kereı qurǵan memleket júıeli túrde atadan balaǵa mıras bolyp keldi.

Qazaq Handyǵynyń memlekettik qurylymy jaǵynan aıyrmashylyǵy – ortalyqtandyrylǵan memleket boldy. Aıtalyq, Orta Azıadaǵy ózbekterdiń memlekettik júıesimen salystyrsańyz, olar birneshe handyqtarǵa bólinedi. Bizdiń Qazaq Handyǵynyń júıesindegi taǵy bir erekshelik, eldiń bıleýshisi han bolsa, onyń baqylaýshysy bıler men batyrlar boldy. Al, taptyq turǵysynan Qazaq Handyǵynda basybaılylyq degen bolǵan joq. Dál osy ýaqytta basybaılylyq Reseıde beleń alyp turǵanyn tarıh ózi kórsetip berdi.    

Quqyqtyq júıesinde jazalaýdyń túrleri bola tura túrme salynbady. Onyń ornyna «qun salyǵy» aıyp retinde qarastyryldy. Zamanyna sáıkes ekonomıkalyq júıesi de boldy. Osy júıemen salyq isi de rettelip otyrdy.

Buqaralyq aqparat quraldarynda qazir «Qazaq Memlekettiliginiń 550 jyldyǵy» dep jazyp júr. Bul múldem qate pikir desek qatelespeımiz. Durysy Qazaq Handyǵynyń 550 jyldyǵy. Al, qazaqtyń memlekettiliginiń túp-tamyry sonaý Úısin, qańly ǵun memleketterinde - tereńde jatyr. 

         Túrki Akademıasynyń prezıdenti Darhan Qydyráliniń aıtýynsha, mundaı memlekettik sharalarǵa ózge memleketter birneshe jyl buryn daıyndalady eken. Akademıa prezıdenti osy oraıda Túrkıa Respýblıkasynyń tájirıbesin mysalǵa aldy.   «Túrkıa qazirgi ýaqytta uzaq merzimdi strategıalyq josparlar jasap, ony júzege asyrý úshin Qazaqstannyń tájirıbesin nazarǵa alyp otyr. Solardyń qatarynda, 2023 jyly ótetin Respýblıkanyń 100 jyldyǵy mereıtoıy bar. Aıtýly sharaǵa daıyndyq jumystary búginnen bastalyp ketti. Ýaqyttyń moldyǵyna qaramastan Túrkıa bul iske tıanaqty daıyndalyp jatyr. Bir qyzyǵy, Respýblıkanyń 100 jyldyǵyn atap ótkeli otyrǵan Túrkıa óz áskeriniń jasyn eki myń jyldan artyq ekenin aıtady. Bul degenimiz Túrkıanyń memlekettik tarıhynyń tereńde ekenin kórsetedi», — dedi Darhan Qydyráli.

Qazaq Handyǵynyń 550 jyldyǵyn atap ótý basty úsh konseptýaldy negizde júzege asyrylýda:

• Patrıottyq: qazaq halqynyń Otanyna súıispenshiligi;
• Aqparattyq: ǵylymıkópshilik baǵdarlamalardy, ǵylymı-tanymdyq derekti fılmderdi, qazaq halqynyń joǵary mádenıeti men ónegelik qasıetteri týraly kórkem  fılmder túsirý;
• Ǵylymı: Qazaq Handyǵynyń qurylýy boıynsha zerdeleý máseleleri boıynsha ǵylymı-zertteý jumystaryn júrgizý, ǵylymı konferensıalar uıymdastyrý.

Sondaı-aq, memleketimizde «Máńgilik el» ult tarıhyna arnalǵan derekti, kórkem jáne anımasıalyq fılmder serıasyn túsirý qolǵa alyndy.

Tarıhshy ǵalym Sultanov T.I. óziniń «Qazaq handyǵynyń tarıhy» atty kitabyn qazaq halqynyń táýelsizdikke jetýdegi kúrdeli tarıhı joly týraly jaza otyryp «Halyqtyń tarıhı jady berik saqtalmaıynsha ulttyń qalyptasýy jáne ósip-órkendeýi múmkin emes» degen sózdermen qorytyndylaǵan. Biz de óz kezegimizde erliktiń, eldiktiń bastaýy - Qazaq Handyǵynyń jalǵasy táýelsiz Qazaq eliniń ata-babalarymyzdyń uly isterin jalǵastyryrýshysy jas urpaqtaryn tárbıeleýde óz úlesimizdi qosa bileıik.

«Órleý» BAUO AQF OQO boıynsha PQBAI «Inovasıalyq tehnologıalar men jaratylystaný-ǵylymı (gýmanıtarlyq) pánderdi oqytý ádistemesi»  kafedrasynyń aǵa oqytýshysy Matekova Baqtygúl Temirhanqyzy

---