InfoHub Logo

Taqyryby: «Jeti sanynyń qupıasy»
KİRİSPE
«HHİ ǵasyrda bilimin damyta almaǵan eldiń tyǵyryqqa tireleri anyq» dep Elbasynyń halyqqa arnaǵan joldaýynda atap kórsetilgendeı, urpaǵy bilimsiz eldiń keleshegi de bulyńǵyr ekeni barshaǵa aıan. Árbir memleket, árbir ult óz ókiliniń bilimi men boıyndaǵy erekshe qasıetteri, talanty men daryndylyǵy, ózgelerden erekshe tabıǵı qabileti arqyly bıikterden kórinip, basqalarǵa qaraǵanda oq boıy ozyq turatynymen baǵalanady. Óz ultynyń salt - sanasy men ata - babasynan kele jatqan dástúrin boıyna ana sútimen, áke qanymen sińirgen árbir urpaq osy zaman talabyna saı bilimmen qarýlansa, el keleshegi eńseli, mártebesi bıik, armany asqaq, eldiń mereıi ústem bolmaq.

Qazaq halqy tilge baı. Ár sózin taldaı bilgen, ár sózine mán bergen halyq. Qazaq úshin ár sózdiń ǵana emes, ár sannyń ózindik qasıeti, sharıǵatqa qatysy, tárbıelik máni, sanaly orny bolǵan. Rasynda qazaq bir sanynan bastap, ár sannyń qadiri men qasıetin salmaqtap, ózine tán ereksheligin saralaı bilgen, ornyna, mańyzyna saı qoldanǵan. Ár sanda ózindik ıe bolatynyn maqsaty men maǵynasy bolatynyn seze, túısine bilgen.
Qazaqtardyń tanym - túsiniginde jeti sanynyń alar orny erekshe. Jerdiń júzin mekendegen halyqtardyń kóbisi, sonyń ishinde qazaqtar erte kezden - aq jeti sanynda sıqyrlyq kúsh bar dep sanaǵan.

Matematıkanyń eń negizgi uǵymdarynyń biri – (1, 2, 3, 4, 5, 6, 7,......) natýral sandar. Olardyń árqaısysynyń ózindik erekshelikteri men qasıetteri, tipti tarıhy da bar. Sonyń ishinde oqyrmandardyń qaperinde júrsin deı otyryp 7 sanynyń keıbir qyrlary men syrlaryna toqtalmaqpyz
Qazaq halqynyń kıeli sandaryn oqı otyryp, sandar men olardyń syrlaryn tereń uǵyndyrý arqyly óz boıymyzǵa sińirip, ári qaraı damytamyz

Jeti sanynyń qupıasy
Qazaq uǵymynda jetiniń kıeli sıpatqa ıe ekendigin erte baıqaǵan jáne onyń sebebin túsindirýge tyrysqan ǵalymdar kóptep sanalady. Olardyń basym kópshiligi qazaq uǵymyndaǵy 7 - niń kıeli mán alý sebebin ózge halyqtar mádenıetinen izdeıdi, atap aıtsaq, arab - parsy mádenıetiniń áserinen dep qaraý oryn alǵan. 7 sanynyń kıeli sıpat berýi dúnıedegi kóptegen halyqtarǵa tán qubylys. Mysaly, ol Islam dininde de kıeli san bolyp eseptelinedi. Islam dininiń qasıetti kitaby “Quran”- da “jer betindegi nárseniń bárin sender úshin jaratty. Oǵan jeti qat aspandy úlestirdi”, - degen sóz bar. Iaǵnı,”aspan – jeti qabat” degen uǵym ıslaı dininde de bar. Sol Quranda, “Muhammed paıǵambard jyl sanaýymyzdyń 621 - jyly 7 - aıdyń 27 - kúni túnde elshimen birge jeti qabat aspandy aralaıdy. Sońynan ol osy túndi ıslam dininiń Mereke kúni – Mırad dep belgileıdi. Islam dininiń qasıetti mekeni Mekkege barǵanda, el saǵat tiline qarsy baǵytta júrip Safa taýynan Marýa taýyna jeti baryp, jeti keledi; onan soń Mınaǵa baryp, bir tas dińgekke jeti tas laqtyrady”. Hrıstıan dininde de “Hrıstos jetinshi kúni aspanǵa ushyp baryp, jetinshi kúni qaıta dúnıege keledi” degen ýaǵyz bar. Úndi Mádenıetinde de “jeti” kıeli sıpat alǵan sandar qataryna jatady. “Jeti jan”, “jeti múshe” uǵymyn kóne Úndiler taratqan. Býdda dininiń ertedegi ádebıet nusqalarynda “jeti”- ge baılanysty qubylystar kóp kezigýde. Bul týraly Fransýz ǵalymy Lev Boler “Alǵashqy adamdardyń oılaýy” degen eńbeginde bylaı deıdi: “Biz sonaý ertedegi Úndi mádenıetiniń qıal - ǵajaıyp ertegilerinen jeti ana, jeti muhıt, jeti rıhı, jeti adıtá, jeti danava, kúnniń jeti minis aty syndy osy bir syrly sannyń basqa da birqydyrý qospalaryn jolyqtyrdyq”. Parsy mádenıetinen túrki halyqtary qabyldaǵan “jetilik - apta” degen kalendarlyq uǵym erteden beri jalǵasyp keledi. Shyndyǵynda jeti kúndi bir apta dep belgileýdi vavılondyqtar tapqan. Juldyzshy – astronomdar bir aptadan jeti kúnniń ár kúnin sol kez kıeli sanap, jeti aspan shyraǵynyń sanyna sáıkes etip, apta kúnderin belgilegen jáne “aptadaǵy árbir kúndi aspan táńirleri basqarady” degen uǵym qalyptastyrǵan. Olardyń osy sózi dúnıe júzine tarap, jetilik apta kalendarlyq mádenıeti qalyptasqan. Jetili apta mádenıeti, jalpy Shyǵys halyqtarynyń, olardyń ishinde parsylardyń áserimen XI - XII ǵasyrlarda Orta Azıa men Qazaqstan jerlerinde de taraǵan. Parsylardyń dúnıe tanymynda álemde jeti aspan shyraǵy, jeti teńiz, jerdiń jeti qabaty, jeti qabat aspan álemi bar delinedi. Qytaı mádenıetinde de “jeti” sany – kıeli san. Máselen, qytaılar adamy qaıtys bolǵannan soń 7 - shi, 21 - shi kúni, 49 - kúnderi oǵan arnalǵan aza bildirý saltyn ótkizedi. Bul kúnderi olar “jetisi”, “úsh jetisi”, “jeti aıy” dep atap “arýaqtar kúnderi” dep esepteıdi. Basqalarǵa syılyq usynǵanda jeti sany qatysty zat berýge bolmaıdy. Japondyqtar da “jeti sanyn” sanaıdy, olardyń oıynsha “jeti” sany adamǵa jaqsylyq ákeledi. Osy sıaqty “jetiniń” kıeli uǵymy, nemese basqa da joǵarydaǵydaı maǵynalyq kórinisteri orys, koreı, monǵol t. b. halyqtarda da bar. Demek “jeti”- niń kıeli mán alýy túrki halyqtaryna ǵana tán bolyp qana qoımaı, dúnıedegi kóptegen basqa halyqtarǵa da tán qubylys.

HİH ǵasyrdyń eskertkishi sanalatyn Kúltegin jyryndaǵy keıbir sandyq sıfrlardy «jeti»- niń kıeli mánine birlestirip qaraý kerek. Onda: «Ákem Elteris qaǵandy, sheshem Elbilge qatyndy Táńiri tóbesine ustap, joǵary kótergen eken. Ákem qaǵanǵa on jeti er eripti. Shette jortyp júr degendi estip, qaladaǵylar órlepti, taýdaǵylar indepti, jıylyp jetpis er bolypty. Táńiri qýat bergen soń ákem qaǵannyń áskeri bórideı bopty, ilgeri - keıin attanyp jınapty, kóteripti, qoly jeti júz er bolypty...», «ákem qyryq jeti ret attandy», «Kúltegin qoı jyly on jetinshi kúni óldi; toǵyzynshy aıdyń jıyrma jetisinde jerledik, mazaryn, oıý - órnegin, jazba tasyn bóshin jyly jetinshi aıdyń jıyrma jetisinde tegis aıaqtadyq. Kúltegin ólgende qyryq jeti jasta edi». «Ákem qyryq jeti ret attandy». Baıqasań, eskertkishtegi adam jasy, oqıǵalardyń jyl kórsetkishteri kóbinde «jeti»- ge baılanysty bolyp tur. Halqymyz órege jaıyp qoıǵan qurt, irimshikti qarǵa sıaqty qustardyń alyp ketpeýinen qorǵaý úshin, jalǵan adam beınesin jasap óreniń ózine ilip qoıatyn bolǵan da, muny «qaraqshy» dep ataǵan. Mundaı «qaraqshyny» ádette, qora mańyna da maldy ıt - qustan qorǵaý úshin paıdalanady.

Qazaq halqynda “jeti shelpek” degen uǵym bar. Úlkender bir nárseden qaýip qylsa, úreılense, bolmasa jaısyz jatyp, jaman tús kórse, jeti nan – jeti shelpek aıtady. Jeti nandy qasıetti juma kúnderi, sársenbiniń sátine pisirip, jeti úıge taratady. Alýshy: “Qabyl bolsyn”, - deıdi, taratýshy: “Áýmın!” – dep jaýap beredi. Jeti nandy taratyp bolǵannan keıin: “ata - babalarǵa tıe bersin” dep aýyz tıip, árýaqtarǵa arnap aıat oqyp, bata qylady. Sonda árýaqtardyń murnyna nannyń ıisi tıedi. Sosyn “Jeti nan árqashanda árýaq bolyp jelep - jebep, bále - jaladan qorǵap júredi”, - deıdi. Bul jeti sanynyń kıeli - qasıettiliginen bolar. Áıtpese, alty nemese segiz nan pisirýge de bolady ǵoı.