InfoHub Logo

Qazaq handyǵy týraly bizge jetken naqty jazba derekterdiń biri Muhammed Haıdar Dýlatıdyń «Tarıh-ı-Rashıdı» atty eńbegi. Jalpy bul eńbek Moǵolstan handyǵy tarıhyna arnalǵan. Alaıda  sol kezdegi saıası jaǵdaıǵa baılanysty Qazaq handyǵy týraly da kóp málimet keltirilgen. Abýlǵazy, Qadyrǵalı Jalaıyrı óz eńbekterinde Qazaq handyǵy, onyń bıleýshileri týraly málimetter qaldyrdy. Sonymen qatar Qazaq handyǵy kezeńine baılanysty shyǵys derekteriniń mańyzy zor.

Qazaq handyǵy — sharýashylyqtyń damýy, óndirgish kúshterdiń ósýi, feodaldyq qatynastardyń qalyptasýy nátıjesinde erte zamannan beri Orta Azıanyń ulan-baıtaq óńirin mekendegen kóshpendi taıpalardyń biryńǵaı etnıkalyq top — qazaq halqynyń  negizinde birigýi arqyly XV-ǵasyrdyń orta sheninde quryldy. Qazaq handyǵynyń qurylýyna  1457-jyldan keıin Kereı  men  Jánibek sultandardyń Ábilhaıyr han ústemdigine qarsy kúresken qazaq taıpalaryn bastap shyǵys Deshti-Qypshaqtan batys Jetisý jerindegi Shý men Talas óńirine  qonys aýdarýy muryndyq boldy.

Ol kezde Jetisýdi bılegen Moǵolstan hany Esenbuǵa (1434—1462-jyldary bılik etken) qonys aýdarǵan  qazaqtardy Ábilhaıyrǵa qarsy paıdalaný úshin qarsy alyp, qonys berdi. Osy oqıǵa jóninde tarıhshy Muhammed Haıdar Dýlatı «Tarıh-ı-Rashıdı» atty eńbeginde bylaı deıdi: «Ol kezde Deshti Qypshaqty Ábilhaıyr han bıledi. Ol Joshy áýletinen shyqqan sultandarǵa kún kórsetpedi. Nátıjesinde Jánibek han men Kereı Moǵolstanǵa kóship bardy. Esenbuǵa han olardy qushaq jaıa qarsy alyp, Moǵolstannyń batys shegindegi Shý men Qozybas aımaqtaryn berdi. Olar baryp ornalasqan soń, Ábilhaıyr han dúnıe saldy da, ózbek ulysynyń shańyraǵy shaıqaldy. İri-iri shıelenister bastaldy. Onyń úlken bóligi Kereı han, Jánibek hanǵa kóship ketti. Sóıtip, olardyń mańyna jınalǵandardyń sany 200 myńǵa jetti. Olardy ózbekter - «qazaqtar» dep atady. Qazaq sultandary 870 jyldary  (1465—1466)  bıleı bastady...».

Alǵashynda Qazaq handyǵynyń terıtorıasy batys Jetisý jeri, Shý ózeni men Talas ózeniniń alaby edi. Ejelden osy alapty mekendegen taıpalar Deshti-Qypshaqtan qonys aýdarǵan qazaq taıpalarymen etene aralasyp ketti. Ábilhaıyr handyǵyndaǵy alasapyran soǵys saldarynan kúızelgen qazaq taıpalary bul araǵa kelip es jınap, etek jaýyp, ekonomıkalyq turmysy túzele bastady. Muny kórgen Deshti-Qypshaq qóshpendileri Ábilhaıyr han qol astynan shyǵyp, bógeýin buzǵan sýdaı aǵylyp, Qazaq handyǵyna qelip jatty. Alaıda jańadan qurylǵan Qazaq handyǵynyń ekonomıkalyq negizi álsiz edi jáne birsypyra qazaq taıpalary Ábilhaıyr handyǵynyń, Moǵolstannyń, Noǵaı Ordasynyń jáne Batys Sibir handyǵynyń qol astynda tórt handyqqa bólshektenip otyrǵan bolatyn. Al Ábilhaıyr han bolsa ózine qarsy shyǵyp, Jetisýǵa qonys aýdarǵan qazaqtardyń óz aldyna handyq quryp otyrǵandyǵyna jáne oǵan kóptegen taıpalardyń aǵylyp baryp jatqanyna azýyn basyp, qylyshyn qaırap otyrdy. 

Jańa kurylǵan Qazaq handyǵy quramyna, ıaǵnı batys Jetisý óńirine on shaqty jyl aınalasynda eki júz myńdaı sany bar kóshpeli taıpalardyń jınalýy keń óris-qonysty  kerek  etti. Sonymen qatar kóshpeli eldiń otyryqshy-eginshiligi kórkeıgen aýdandarmen, ásirese qolóneri men saýdasy damyǵan ekonomıkalyq ortalyq - Syrdarıa jaǵalaýyńdaǵy qalalarmen saýda-sattyq qarym-qatynasqa qolaıly jaǵdaı jasaý mańyzdy máselege aınaldy. Bul  qarym-qatynastń ońalýyna tek kóshpeli el ǵana emes otyryqshy aımaqtardaǵy halyqtar da  múddeli boldy. Osy joǵarydaǵy jaǵdaılardyń talabyna saı, Qazaq handyǵynyń aldynda úlken tarıhı mindetter turdy. 

1. Mal jaıylymdaryn paıdalanýdyń Deshti-Qypshaq dalasynda burynnan qalyptasqan dástúrli tártibin qalpyna keltirý (bul tártip Ábilhaıyr handyǵyndaǵy alasapyran kezinde buzylǵan edi).

2. Shyǵys pen batys saýda kerýen joly ústine ornaǵan Syrdarıa jaǵasyndaǵy Syǵanaq, Sozaq, Otyrar, Iasa  (Túrkistan)  t. b. qalalardy Qazaq handyǵyna qaratý. Sebebi Syrdarıa boıyndaǵy baı qalalar budan burynǵy memlekettik birlestikterdiń — Aq Ordanyń, Ábilhaıyr handyǵynyń saıası-ákimshilik jáne saýda-ekonomıkalyq ortalyqtary edi. Syrdarıa boıyndaǵy qalalardy óziniń ekonomıkalyq jáne áskerı tiregine aınaldyrý Deshti-Qypshaq dalasyn bıleýdiń basty sharty bolyp kelgen. Sondyqtan bul qalalardyń saıası-ekonomıkalyq jáne soǵys-strategıalyq mańyzy zor edi.

3. Qazaq taıpalarynyń basyn qosyp, qazaqtyń etnıkalyq terıtorıasyn biriktirý.

Syrdarıa boıyndaǵy qalalar men Deshti-Qypshaq dalasy úshin kúreste Qazaq handyǵynyń basty básekelesi jáne ata jaýy Ábilhaıyr han boldy. Qazaq handyǵy Ábilhaıyrǵa qarsy kúresý úshin eń aldymen Moǵolstan memleketimen tatý kórshilik, odaqtyq baılanys ornatty. Bul odaq  jońǵar taıshysy Amasanjynyń Moǵolstanǵa jáne Ábilhaıyr hannyń Qazaq handyǵyna qarsy shabýyldarynan  birige otyryp  qorǵanýǵa  múmkindik berdi.

1468-jyly qysta Ábilhaıyr han Qazaq handyǵyn qıratpaq bolyp, Jetisýǵa joryqqa attandy, biraq sapary sátsiz bolyp, osy joryq kezinde qaza tapty. Ábilhaıyr han ólgennen soń  ózbek ulysynyń shańyraǵy shaıqaldy, ishki shıelenister kúsheıdi. Ábilhaıyrdyń qaza bolýy Qazaq handyǵynyń  nyǵaıýyna jáne onyń kóleminiń keńeıýine úlken jaǵdaı týdyrdy.  Ózbek ulysynyń  úlken bóligi Kereı  men Jánibek hanǵa kóship ketti. Qazaq handary Ábilhaıyr hannyń muragerlerine qarsy kúreste olardyń  ishki-syrtqy qaıshylyqtaryn tolyq paıdalandy. Ábilhaıyr hanmen bılikke talasyp kelgen Joshy urpaqtary - Ahmet han men Mahmud han,  batys Sibirdiń bıleýshisi Ibaq han jáne  Noǵaı  myrzalarmen odaqtasa otyryp  kúres júrgizdi.

Ábilhaıyr hannyń  murageri Shaıh Haıdar osy kúreste qaza tapty.  Ábilhaıyr hannyń muragerlerimen kúreste  Qazaq handary Ábilhaıyr han 40 jyl bılegen Shyǵys Deshti - Qypshaq dalasyn jáne ondaǵy kóshpeli taıpalardy birte-birte ózine qosyp aldy. XV-ǵasyrdyń 70-jyldarynda qazaqtar Syrdarıa boıymen oǵan jalǵas Qarataý óńiriniń birsypyra terıtorıasyn basyp aldy. Sóıtip qazaq handyǵynyń terıtorıasy áldeqaıda keńeıdi, oǵan tus-tusynan qazaq taıpalary kelip qosylyp jatty.

Alaıda Syrdarıa jaǵasyndaǵy qalalar úshin Ábilhaıyrdyń nemeresi Muhammed Shaıbanı hanmen kúres otyz jyldan astam ýaqytqa sozyldy. Sonymen qatar bul qalalardy Túrkistan aımaǵyn bılegen Ámir Temir áýletinen shyqqan Ámir Muhammed Mázıt Tarhan men Moǵolstan hany Júnis han da qoldaryna túsirýge dámeli boldy. 

Syr boıy qalalary úshin Qazaq handary óte qajyrly qaırat jumsady. Ábilhaıyr hannyń nemeresi Muhammed Shaıbanı Túrkistan aımaǵyna kelip,  Muhammed Mázıt Tarhandy panalady. Muhammed Mázıt Tarhan Muhammed Shaıbanıdy qoldap, Qazaq handyǵyna qarsy attandyrmaq boldy. Biraq Muhammed Shaıbanı onyń bul úmitin aqtamady, kerisinshe onyń qolynan Túrkistan aımaǵyn tartyp aldy. 1470 jyly qysta Qazaq hany Kereı qol bastap Túrkistanǵa shabýyl jasady. Qazaq hany Áz Jánibektiń úlken balasy Mahmud sultan Sozaq qalasyn baǵyndyrdy, ekinshi balasy Erenji Saýrandy ıemdendi. Saýran túbinde qazaqtardan soqqy jegen Muhammed Shaıbanı Buharaǵa qashty. Sóıtip, Syrdarıa jaǵasyndaǵy  — Sozaq jáne Saýran qalalary Qazaq handyǵynyń quramyna kirdi.

---