InfoHub Logo

Ońtústik Qazaqstan oblysy Shardara aýdany
№16 kolej MKQK
Oryndaǵan: Q-46 top stýdenti Amanolla Úsen Abdısattaruly
Jetekshisi: Parmankýlov Kanat Jaksymbekovıch

MAZMUNY

1. Maqsaty
2. Kórnekiligi
3. Sabaqtyń barysy
3.1 Kirispe sóz
3.2 Shardara shejiresi jaıly ádebı-montaj
3.3 Shardara jaıly aqyndardyń jyrlary
4. Qorytyndy
5. Paıdalanylǵan ádebıetter

1. MAQSATY  

Bilim alýshylarǵa «Otan», «týǵan jer» qundylyqtary týraly túsinikterin keńeıtý. Týǵan el, týǵan jerdiń adam ómirindegi mańyzdylyǵyn túsindirý. Týǵan jerge qamqorlyq jasaı bilý iskerlikterin damytý.

2. KÓRNEKİLİK

Derekti fılm, slaıd, Shardara jaıly kitaptar.

3. SABAQTYŃ BARYSY

3.1 Kirispe sóz  

Adamzat jaratylǵaly beri qanshama dúnıe jańaryp, qanshama sý aqty. Ejelden malǵa da, janǵa da, ań, qus ataýlarynyń barshasyna qutty qonys bolyp,  sarqylmas nesibe syılap kele jatqan syrshyl Seıhundarıanyń orta aǵysy... Eńsesi bıik taýlardan ekpindep qulap, etekke jetip, jazyq dalany baýyryna qysyp balbyrap aǵyp... buırat- buırat shaǵyl tóbelerge suǵyna bergende sý aıaǵy qurdymǵa ketetin sheksiz-shetsiz shóleıtti, qumdy ólkeden sekem alǵandaı dúr silkinip, jarqyrap aǵyp, teriskeıge qaraı jalt burylatyn tusy eski zamandardan Shardara dep atalady.  Shardara óńiri tarıhy men mádenıeti, órkenıeti men damýy qatar ushtasqan kıeli de shejireli meken. Shardara degen ataýdyń ózi ǵalymdardyń paıymdaýynsha parsy tilinen aýdarǵanda «tórt qaqpa» degen uǵymdy beredi. Olaı deıtinimiz Shardara tórt joldyń torabynda jatyr. Tústiginde Samarqand, teriskeıinde Túrkistan, shyǵysynda Tashkent, batysynda  Buqara shaharlary  tórt burysh bolyp ornalasqan.  Shardara kerýen joldarynyń orta tusynda jatyr.

Tórt qaqpaly ólkeniń ejelgi tarıhyna keletin bolsaq, bul aýmaq  tarıhı eskertkishterge toly eski shejiresimen erekshelenedi. 1959-1963 jyldar aralyǵynda bul ólkede eski qamal-qorǵandar men úıindileri ǵana qalǵan qalashyqtardyń ornynda arheologıalyq  zertteýler júrgizdi. Ekspedısıany  Qazaq KRS ǵylym akademıasy Sh. Ýálıhanov  atyndaǵy tarıh, arheologıa jáne etnografıa  ınstıtýtynyń ǵalym-arheologtary basshylyq jasaǵan bolatyn. Júrgizilgen arheologıalyq qazba zertteýleriniń  merzimi men retine qaraı Shardara qalasynda eginshiligi men qolóneri qatar damyǵan, otyryqshy turǵyndary bary úsh qala ómir súrgeni anyqtaldy. Birinshi Aqtóbe dep atalatyn qalashyq qazirgi aýdan ortalyǵynan 15 shaqyrymdaı joǵaryda, Syrdarıanyń  oń jaǵalaýynda ornalasqan. Zertteýshilerdiń paıymdaýynsha bul qala I – V ǵasyrlar aralyqtarynda ómir súrgen. Al ekinshi Aqtóbe qalasy qazir sý qoımanyń astynda qalǵan. Bul qala XIII ǵasyrdyń bas kezinde, alǵashynda qara qytaılar men Horezm shahy Muhamedtiń, keıinnen monǵoldardyń basqynshylyq joryqtarynan  qıratylyp, órtelip ketken.

Jergilikti halyqtyń urpaqtan urpaqqa, atadan balaǵa jetip kele jatqan ańyzynda Aqtóbe kezinde Syr boıynda appaq shaǵaladaı sonaý alystan kórinetin Aqkent degen úlken qala eken. Zamannyń zamanynda qalany Kırdiń áskerleri basyp apty. Sóıtip Syrdyń osy bir baıaý, jaıyla aǵatyn jerinen bergi betke ótpek bolǵan. Qamystan, kádimgi túıeniń úrgen qarnynan sal jasap, ózennen ótpekke árekettenedi. Biraq ataqty hansha Tomırıs qalany tastap bergi betke shyǵady da Kırdiń qolyn ózennen ótkizbeı, qyryp salady. Ózin tutqyndap, basyn kesip, ishine qan tolǵan qarynǵa salyp, arǵy bette qalǵan parsy áskerine qaraı aǵyzyp jiberedi. «Qan qumar ediń, Kır, qanǵanyńsha ish»,- dep qyzyl boıaýmen jazady. Mine, sol Aqkent, Aqtóbe qalalary búginde Shardara teńiziniń astynda qaldy.

Shardara qalasynyń soltústik shyǵysyndaǵy Múlkil Ata zıraty mańaıyndaǵy Jaýshyqumtóbe qalasy VIII ǵasyrda ómir súrýin toqtatqan. Qazba materıaldaryna qaraǵanda munda asa iri qamal bolǵan. Zamanynda talaı-talaı el qorǵaǵan batyrlar júrgen aq qyshty, aq tasty bekinis, arýlar turǵan aq saraı, sarbazdar turǵan kók saraı  búginde kúlge aınalyp, jermen jeksen boldy.

 Bul qalalardan tabylǵan jádigerler búginde Sh. Ýálıhanov atyndaǵy ınstıtýtta, Sankt-Peterbýrgtegi Ermıtaj saraıynda saqtaýly tur. Osylaı tórt joldyń torabyndaǵy Shardara irgeli taıpalardyń mekeni bolǵan. Sol bir qumǵa kómip, búginde sý astynda qalǵan qalalardyń jańa elesi, beınesi, solarǵa qoıylǵan eskertkish sıaqty búginde bul óńirge Shardara atty jańa qala salyndy.

Iá, Shardara tarıhy – úlken shejire.

At tuıaǵy talatyn, asýsyz jatqan bel edi,

Qus qanaty talatyn, sheksiz,shetsiz shól edi, demekshi bir kezderi qum sýyrǵan bul ólke elsiz jatqan shól dala bolatyn. Ash ózegin jaryp aqqan Syrdarıa ózeninen meıiri qanyp sýsyndaı almaı kenezesi kepken  Qyzylqum óńirin sýlandyrý jolyndaǵy uly joryq 1958 jyly tamyz aıynan bastaldy.

Klımattyq jaǵdaıy tózimdilik pen tabandylyqty , qaısarlyq pen qajymas qaıratty talap etetin Qyzylqumda tolassyz eńbek osylaı óz arnasyn tapty.

Ǵasyrlar boıy tylsym jatqan bul  alqapqa «Tili basqa-tilegi bir, júzi basqa-júregi bir» alýan túrli ulttar men ulystardyń ókilderinen turatyn ekpindi jastar elimizdiń túkpir-túkpirinen aǵyla bastady. Tyń ıgerýshilerdiń eseli eńbegi kúni-túni tolassyz júrip jatty. Alda  jaýapty da kúrdeli mindet- Qyzylqum óńirin sýlandyrý, ol úshin magıstraldy kanaldyń qurylysyn júrgizý, ulanǵaıyr alqapty tegisteý, bolashaqta boı kóteretin sharýashylyqtardyń ortalyqtaryn salý mindeti turdy. Qazir kámil senimmen aıtýǵa bolady: tyń ıgerýshiler bul mindetti úlken abyroımen atqaryp shyqty. Alaıda tyńdy túletken tyńgerlerdiń arqasynda 1967 jyly Shardara sý qoımasy men elektr stansıasynyń qurylysy tolyq aıaqtalyp, sıymdylyǵy 5 mlrd. 700 mln. tekshe metrlik jasandy teńiz dúnıege keldi.

Shardara óńiri jandary jaısań, eńbeksúıgish myńdaǵan adamdardyń qajyrly eńbeginiń arqasynda óziniń búgingi kelbetine ıe boldy.

Osy ólkeniń tarıhyn aqıyq aqyn M. Maqataev ta jyrǵa qosty.

Shardara!
Shalqadan jatyr
Adamdar salǵan arnada.
Qandy ma shóliń,
Nar – Dalam?
Tyndy ma úniń zarlaǵan?

Shardara!
Shalqadan jatyr jaryqtyq
Soqyr dalany jaryq qyp.
Kóse shólderdiń,
Kómeıin, bálem, jaryttyq,
Ákesin, bálem, tanyttyq!

Búgingi tańda shardaralyqtar sol ıgilikterdi óz qoldarymen jasaǵan eńbek ıelerin shynaıy maqtan etedi. Jyldar óter. Biraq, osynaý ıgilik ıeleriniń, aptal azamattardyń esimderi, erlik isteri shırek ǵasyrda emes, júzdegen, myńdaǵan jyldarǵa arqaý bolyp, qum qoınaýyndaǵy jaquttaı jarqyrap tura bereri anyq.

3.2 Shardara shejiresi jaıly ádebı- montaj

Qonaq

Eldigińdi erligiń áıgili etken.
Oıǵa alǵanmyn osynaý jaıdy kópten.
Tórt qaqpaǵa jyr alyp kirdim búgin,
Bermesem de ákelip aıdy kókten.

Kórip turmyn kógildir bir tús búgin,
Ulysymnyń uıytqysy Ońtústigim.
Ýa, armysyń aıaýlym, kúnniń eli-
Ulyqtardyń Otany, eń kúshtiniń.

Shardara turǵyny-1
Hosh keldiń, baýyrym tústikke,
Qonaq bol, attan tús, kútpe,
Tirshilik keship jatyrmyz,
Shardara degen ústirtte.

Aptapty jeldi ańyzaq,
Jaz kelse jaınar baýy-baq,
Bolady qys ta degenmen,
Jatpaıdy bizde qar uzaq.

Jaılaǵan túrik, oǵyzdar,
Deı-tuǵyn el de ańyz bar.
Qalypty teńiz astynda,
Qalalar, nebir, qorymdar.

Tolqıdy teńiz keı shaqtar,
Terbeıdi-aý sirá, árýaqtar.
Bul jerde talaı josyǵan,
Jaýjúrek uly qypshaqtar.

Shardara turǵyny-2
Syr búgip ishke qat-qabat,
Tolqynmen oınap jarqabaq.
Qyzyldyń qumy úzdigip,
Teńizge tónip antalap,
Tórt qaqpa-tórtkúl dúnıege,
Tórt taraý jatyr jol tarap.

Kerýen-keme kóshterdiń izi qalǵan,
Qum- darıada qalqyǵan júzip arman.
Sar dalanyń tarıhy altyn shynjyr,
ár jerinen abaısyz úzip alǵan.

Tórt tarapqa ashylsa asyl qaqpa,
Aınalar dep Qyzylqum jasyl baqqa,
Shardara dep atapty bul ólkeni,
Uly baba murasy jas urpaqqa.

Shardara turǵyny-1
Kún kúlimdep abat tań atqan jeri,
Babalardyń tynystap jatqan jeri.
Jaýǵa qarsy tý ustap, shapqan jeri.
Qara qyldy qaq jarǵan Áıteke bı,
Oı-teńizge shymyrlap batqan jeri.

Shardara turǵyny-2
Kóńilim baıtaq,
Kóshim baı.
Shardaram meniń osyndaı.
Syr menen Qum bir eldi
Asyrap jatqan qos uldaı...

Qonaq
Bas alyp tur, yrys-baq berekesi,
Ýyq myqty, keń eken keregesi,
Shańyraǵy shalqysyn, shattyq tolyp,
Qutty bolsyn, mereıli merekesi!

3.3 Shardara  jaıly aqyndardyń jyrlary
Shardara
Shardaram babalarym ósken jeri,
Kindigin sábıimniń kesken jeri.
Basynda Jaýshyqumnyń pátýalap,
Jer daýyn, jesir daýyn sheshken jeri.

Shardaram sanadaǵy sanaly jer,
Arystan, jolbarysqa panaly jer.
Bir sheti Qyzylqumǵa aıaq bassa,
Bir sheti beles-beles dalaly jer.

Shardara qazaǵymnyń maqtan jeri,
Jaýshyqum jaýǵa sadaq atqan jeri.
Qys toǵaı, jaz jaılaýyń meken etip,
Tósinde tórt túlik mal baqqan jeri.

Tóskeıi tekemetteı jazyqty jer,
Qoınaýy qazynaly azyqty jer.
Astyqtyń jeti atasy óser edi-aý,
Dáý bolsań úlken aryq qazyp jiber.

Shardara jyrlary
Súleımenniń júzigindeı nurlana,
Sáýle shashyp kúıgen edi úr jańa.
Qum astynan kók aspanǵa kótergen,
Qurysh qoldar astanasy-bul qala.

Tarıhqa tereń boılar san izi bar,
Urandy Uzyn ata  abyzy bar.
Muńlyq pen Zarlyqty izdep Shansharhannyń,
Tabysqan taý- tóbeniń ańyzy bar.
 
Beıbit kún tirelgende tuıyqqa shyn,
Kúlli jurt óter máńgi ıip basyn.
Batyrlar, qaharmandar tolǵatqan jer.

Abylaı, Máýlen jáne Seıitqasym
Jigerin kúıretpegen kúıik ǵasyr.

Óz ornyn alyp turǵan anyq tórden,
El seni teńizińnen tanyp kelgen...
Syımaǵan arnasyna tolqyndy GES,
Halyqqa balyq bergen, jaryq bergen.

Shardaram saǵyndyrǵan
Shardaram saǵyndyrǵan,
Tolqynyń tógilgen án
Kók teńiz qushaq ashyp,
Kún nuryn shomyldyrǵan.

Altyndy jaǵajaıyń,
Altynǵa baǵalaımyn.
Kún súıgen kelbetińdi,
Qumarta aralaımyn.

Janyma jaryq saǵan,
Shardaram alyp qalam.
án salyp shaǵalalar,
Aqqý-qaz qalyqtaǵan.

Bitpeıtin saýyǵy da,
Ne jetsin aýylyma.
Shardaram saǵyndyrǵan,
Tartasyń baýyryńa.

Shardaram meniń Shardaram
Sábıin terbep óleńmen,
Tunyǵyn bergen tereńnen.
Shardaram meniń Shardaram!
sáýlet pen sánge bólengen.

Armandaı asyl tilekpen ,
Tyńgerler tyńdy túletken.
Shardaram meniń Shardaram,
Júrekke jyly jyr ekken.

Aıdyndy kólim tynysym,
Alqapta arý kúrishim,
Shardaram meniń Shardaram,
Ózińsiń shalqar yrysym.

Gúldeı ber!
Gúlden arylma!
Bulbulym saıra baýymda.
Shardaram meniń Shardaram,
Sen meniń baılyq, baǵym da!

4 QORYTYNDY

Tek týǵan jer jazady júrek emin,
Tekti aqynnyń qadyrin biledi elim.
Tórt buryshynyń dúnıeniń sharlap kelip,
Tórt qaqpańa men seniń tirelemin.

Shardara aýdanyn óz qoldarymen jasaǵan eńbek ıelerin biz árdaıym shynaıy maqtan etemiz. Jyldar óter. Biraq, osynaý ıgilik ıelerin, aptal azamattardyń esimderi, erlik isteri shırek ǵasyrda ǵana emes, júzdegen, myńdaǵan jyldarǵa arqaý bolyp, qum qoınaýyndaǵy jaquttaı jarqyrap tura bereri anyq.

Olaı bolsa qymbatty stýdentter elimizdiń uly bolsań, elińe janyń ashysa, azamattyq namysyń bolsa, qazaqtyń ulttyq jalǵyz memleketiniń nyǵaıyp, kórkeıýi jolynda jan terińdi syǵyp júrip eńbek et. Jerdiń de, eldiń de ıesi óziń ekenińdi umytpa! Ótkenderdiń qadirin bilý, olardyń arman-múddelerin jalǵastyrý adamgershilik paryz ǵana emes, qoǵamdyq damýdyń, ilgeri basýdyń negizgi alǵysharttarynyń biri.

5. PAIDALANYLǴAN ÁDEBIETTER

1. Ǵalamtor betteri
2. Baspa materıaldary
3. J. Muqanov «Shaǵalaly Shardara»

---