InfoHub Logo

Qytaı degende kóz aldymyzǵa qujynaǵan halyq elesteı bastaıdy. Sebebi, bárimiz Qytaıda halyq sany kóp ekendigin bilemiz, alaıda "Qytaıda basqa erekshe ne bar? degen saýalǵa mán berip kórmegenbiz. Búgin osy aǵattyǵymyzdyń ornyn toltyryp kóreıik.

Qytaı shyn máninde óte tańǵajaıyp el. Ǵasyrlar boıy Qytaı tarıhshylar úshin de, saıahatshylar úshin de jumbaq el bolyp kelgen. Qytaıǵa saıahat árdaıym mıstısızm men qaıtalanbas áserge toly. Ejelgi Qytaı órkenıeti kóptegen ónertabystardyń bastamasy, tipti ózge elderge telıtin bastamalardyń avtory keıde osy Qytaı bolyp tabylady.

Biz Qytaı jaıly eń qyzyq degen derekterdi jınaqtaýǵa tyrystyq, sonymen bastaıyq:

Qytaıdyń zamanaýı ataýy - Djýn-Go (qytaısha – ortanshy memleket, álemniń ortasy).

Sın dınastıasynyń ımperatory Sın Shıhýandı (b.z.d 260-210)b.z.d. 221 j. barlyq birikken Qytaıdyń tuńǵysh ımperatory boldy.

Qytaıdy eń ejelgi órkenıettiń bastaýy deıdi, keıbir tarıhshylar Qytaıda órkenıettiń bastapqy qaınar kózi b.z.d. 6000 jyl buryn paıda bolǵan.

Qytaı jazý boıynsha álemdegi eń uzaq til.

Qytaı kólemi jaǵynan álemdegi tórtinshi el (Reseı, Kanada men AQSH-tan keıin). Qytaı 3719275 sharshy mıl aýdandy alyp jatyr (AQSH-tan birshama az), basqa eldermen shekarasy shamamen 117445 mılge teń.

14 memleketpen shektesedi: Aýǵanstan, Býtan, Mıanma, Úndistan, Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Laos, Mońǵolıa, Nepal, QHDR, Pákistan, Reseı, Tájikstan jáne Vıetnam.

Jer betindegi ár besinshi adam – qytaılyq. Qytaı halqy AQSH-qa qaraǵanda tórt ese kóp.

 

Dárethana qaǵazy Qytaıda 1300 jyldyń sońynda oılap tabylǵan. Ónertabys ımperator ókilderine arnalǵan bolatyn.

Qytaılyqtar qaǵaz, kompas pen oq-dárini oılap tapqan.

Shamamen 3000 jyl buryn qytaılyqtar batpyraýyqty oılap tapqan. Olar ony soǵys kezinde jaýlaryn qorqytý úshin paıdalanǵan, al saıahatshy Marko Polo (1254-1324) batpyraýyq teńiz saparynyń qanshalyqty sátti ekenin boljaý úshin qoldanylatynyn baıqaǵan.

Qytaı balalary úıde shyryldaýyq shegirtkeni ustaıdy.

Shekarasy úlken bolǵanymen Qytaıdyń saǵat beldeýi barlyq jerde bir.

Kóptegen tarıhshylar fýtbol Ulybrıtanıada emes, Qytaıda paıda bolǵan dep esepteıdi. Al Qytaıdaǵy eń tanymal oıyn pıng-pong Ulybrıtanıada oılap tabylǵan, biraq soǵan qaramastan pıng-pong qytaılyqtardyń eń súıikti oıyny.

Qytaıda eń tanymal hobbı – poshta markalaryn koleksıalaý.

Qytaıda pandany «aıý mysyǵy» dep ataıdy. Qytaıdyń birinshi ımperatorlary jyndar men apattardy qashyrý úshin panda ustaǵan. Pandalar sonymen qatar kúsh-qýat sımvoly sanalǵan.

Aq tús Qytaıda qaraly kúnniń belgisi.

Tarıhshylardyń boljamy boıynsha, Qytaıdyń halyq sany ósken saıyn ot jaǵý úshin janarmaıdy únemdeý qajettiligi týyndaǵan, sol úshin qytaılyqtar taǵamdy úgitetin bolǵan, osylaı ol áldeqaıda tezirek daıyndalatyn bolǵan. Bertin kele pyshaq paıdalanýǵa qajettilik bolmaıdy, osylaısha taǵamǵa arnalǵan taıaqshalar paıda bolady.

Chjan Hen, astronom jáne ádebıettanýshy jer silkinisin baqylaýǵa arnalǵan alǵashqy quraldy oılap tapty. Mashına jer silkinisin anyqtap, baǵytyn belgileı alady.

Balmuzdaqtyń da atasy qytaılyqtar delinedi, bastapqyda ol muzdatylǵan sút pen kúrishten jasalatyn bolǵan. Marko Polo saıahaty kezinde balmuzdaq pen qytaı kespesiniń mázirin ózimen birge Eýropaǵa alyp ketken degen boljam bar.

2008 jyldyń 27 qyrkúıeginde Chjaı Chjıgan Qytaı astronavtarynyń ishinde birinshi bolyp ashyq ǵaryshqa shyqty.

Sýdy óz qajettilikterine paıdalaný úshin sý dóńgelegin qytaılyqtar birinshi bolyp oılap tapqan. Bul eýropalyqtarǵa deıin 200 jyl buryn bolǵan.

Sonymen qatar Qytaı temir soqany oılap tapqan álemdegi eń birinshi el. Eýropa soqany 17 ǵasyrdan bastap paıdalanǵan.

Qytaı astanasy Pekınniń ataýy ǵasyrlar boıy ózgerip kelgen. Keı jyldary qala aty Ianszın, Dadý jáne Beıpın dep atalǵan. Pekın Soltústik astana degendi bildiredi. Pekın kólemi jaǵynan Shanhaıdan keıin tur.

Bizdiń zamanymyzǵa deıin tórtinshi ǵasyrda qytaılyqtar tabıǵı gazdy burǵylaý men óndirýdi úırenip alǵan, sonymen qatar ony jylý qaınar kózi retinde paıdalanǵan, bul eýropalyqtarǵa deıin 2300 jyl buryn bolǵan.

Bizdiń zamanymyzǵa deıin ekinshi ǵasyrda qytaılyqtar júrek búkil aǵzaǵa qan aıdaıtynyn bilgen. Eýropada adamnyń qan aınalym júıesin 17 ǵasyrdyń basynda Ýılám Garveı ashqan (1578-1657).

Qytaılyqtar ondyq sanaý júıesin b.z.d. on tórtinshi ǵasyrda paıdalanǵan, bul Eýropalyq matematıkterdiń paıdalanýyna deıin shamamen 2300 jyl buryn. Sonymen qatar nól sanynyń túsinigin tuńǵysh bolyp engizgen osy qytaılyqtar.

Arbalet Qytaıda oılap tabylǵan. Sonymen qatar Eýropada paıda bolǵanǵa deıin 2000 jyl buryn munda tuńǵysh bolyp gaz qarýy qoldanylǵan.

Adam jasaǵan álemdegi eń úlken bóget Ianszy ózeninde ornalasqan.

Ádemi ańyzǵa sáıkes, shaıdy Qytaı ımperatory Shennong b.z.d. 2737 jyly ashqan. Shaı japyraǵy qaınaǵan sýǵa túsip ketýinen paıda bolǵan.

Shaı Qytaıdyń ulttyq sýsyny. Tipti sımvoly desek te bolady.

Qytaıda eń mańyzdy meıram Qytaı Jańa jyly – Aı kúntizbesi boıynsha Jańa jyl. Ejelgi dástúr boıynsha, qytaılyqtar osy kúni ár adam bir jylǵa eseıedi dep esepteıdi, jáne sol sebepti, bul kún barlyǵynyń týǵan kúni dep sanalady.

Qytaıdyń 92% halqy qytaı tilinde sóıleıdi. Qytaı tiliniń eń iri jeti negizgi tuqymdasy bar, mysaly: Vý, Hakka, Gane, Sán jáne Mın.

Qyzyl tús baqytty bildiredi jáne ádette festıválderde, basqa da qoıylymdarda, sonymen qatar týǵan kún men toılarda paıdalanylady.

Ejelgi Qytaıda lotos tazalyqtyń belgisi bolatyn jáne býddıster men daostar úshin qasıetti sanalatyn. Sáldegúl (“Gúlder patshasy”) kóktemniń nyshany, baqytgúl uzaq ómirdiń nyshany, al nárkes sáttilik ákeledi.

Ejelgi Qytaıda jibek kontrabandasymen aınalysqandar ólim jazasyna kesiletin bolǵan.

Qytaı ańyzy boıynsha, jibekti b.z.d. 3000 jyl buryn Hýan-dı ımperatordyń áıeli Sı Lın Sýı hanym ashqan. Jibek qurtynyń pillásin ystyq shaıǵa túsirip alady, pillániń jińishke talshyqtary ystyq sýda ashylyp, álemge jibekti ashýǵa múmkindik beredi.

Álemdegi eń eski qaǵaz Qytaıda tabylǵan jáne b.z.d birinshi nemese ekinshi ǵasyrǵa teń.

Qytaıdaǵy «ár otbasynda bir bala» áleýmettik saıasaty, jynystar arasynda teńgerimsizdik týdyryp, eldiń sosıýmyna keri áserin tıgizdi. Búgindikke memlekette uldar sany qyzdardan 32 mıllıonǵa kóp. Bolashaqta ondaǵan mıllıon erkek ózine áıel taba almaıdy. Osy jaıtty ǵalymdar álemdik qaýip dep baǵalap otyr.

Qytaı shekarasynda ómir súrgen tarıhqa deıingi adam qaldyqtarynyń jasy 300,000-550,000 jyldy quraıdy. Ǵalymdardyń pikirinshe, sol ýaqyttary osy jerlerde ómir súrgen adamdar otty paıdalanýdy bilgen.

Jıyrmasynshy ǵasyrdyń birinshi jartysynda Shanhaı Holokostan qashqan evreılerdi qabylaıtyn jalǵyz port bolǵan.

Qytaı matematıkasy grek matematıkasynan táýelsiz damyǵan jáne tarıhshylardyń úlken qyzyǵýshylyǵyn týdyrýda.

B.z.d 250 jyl buryn paıda bolǵan Qytaı áýe shamdary uzaq ómirdiń nyshany. Shamdar bir kezderi otbasynyń ál-aýqatynyń belgisi bolǵan.

1974 jyly fermerlerdiń bir toby qudyq qazyp jatqanda eski keramıka qaldyqtaryn tabady. Ári qaraı qazý barysynda Birikken Qytaıdyń tuńǵysh ımperatory Sınniń (b.z.d. 259-210) mazary shyǵady.

Qytaı Grand-kanaly (Uly kanal) álemdegi eń uzyn kanal bolyp esepteledi, onyń uzyndyǵy 1795 sharshy jáne shamamen 60 kópirden turady.

Jarqanat sáttiliktiń dástúrli nyshany, kóbine farfor men mata buıymdarynda beınelenedi.

Velosıped Qytaıda 1891 jyly paıda bolǵan. Ony eki amerıkalyq saıahatshy alyp kelgen. Velosıped qazirgi tańda mıllıondaǵan qytaılyqtyń negizgi kóligi. Sońǵy ımperator Sın (Pý) Pekındegi Tyıym salynǵan qala tóńiregin velosıpedpen aralaǵan. Qytaı qazirgi tańda velosıped shyǵarýdan kósh bastap tur.

Kópir aspalary da Qytaıda b.z.d. 25 jyly oılap tabylǵan, Batys elderinde kópir paıda bolǵanǵa deıin 1800 jyl buryn.

Áıelder arasynda Nobel syılyǵyn alǵan amerıkalyq áıel – Perl S. Bak (1892-1973). Júlde onyń Qytaı jaıly romandary úshin berildi, birinshi kezekte GoodEarth (1931).

Tuqy balyǵy kúsh pen batyldyqtyń nyshany. Tuqynyń mólsheri men murty ony bıliktiń nyshany aıdaharǵa uqsatady. Balyqtar jalpy qytaı mádenıetinde úlken rol atqarady, al «balyq» pen «baılyq» qytaı tilinde birdeı dybystalady.

Qytaıdyń keıbir aımaqtarynda, shashtyń órilgeni qyzdyń otbasylyq statýsyn bildirgen. Jas qyz shashyn ekige bólip óretin bolǵan, al turmysqa shyqqan soń bir órim jasaǵan.

Qytaıdaǵy eń uzyn ózen 3494 mıldik Ianszy (Changjian) men 2903 sharshylyq Hýanhe (Sary ózen).

Jylqy erler sımvoly Ianmen jáne ot elementterimen baılanysty. Jylqy jylynda týylǵan adam kóńildi, táýelsiz, aqyldy, jarqyn jáne óz ashýyn basa alatyn adam dep esepteledi.

Sıkada (kók shegirtke) jándikter arasynda eń uzaq jasaıtyn bolǵandyqtan (17 jylǵa deıin) jáne terisin aýystyratyndyqtan qytaılyqtar ony jańarý nyshany dep qabyldaıdy. Ejelgi Qytaıda marqumnyń urtyna sıkada qoıatyn bolǵan, bul onyń o dúnıede qaıta týylýyna kómektesedi dep sengen.

Qytaı ımperatorlarynyń júzdegen kúń áıeli bar záýlim garemderi bolǵan.

Fenıks Qytaı fólklorynda mańyzdy qustardyń biri jáne ımperator áıeldiń bıliginiń nyshany bolǵan. Úırekter baqyt pen otbasy tatýlyǵynyń nyshany.

1966-1976 jyldardaǵy mádenı tóńkeris (Uly proletarıattyq mádenı tóńkeris) aýyr jutqa ákeldi.

Batys mádenıetinde aıdahar jaýyz janýar dep qabyldansa, Qytaıda ol mıfologıaǵa sáıkes tórt uly janýardyń biri, olardyń qatarynda, sonymen qatar, fenıks, jolbarys pen tasbaqa bar.

Álemdegi eń bıik taý aǵylshyn sery Djordj Everesttiń qurmetine atalǵan. Qytaılyqtar Everestti «Djomolýngma» dep ataıdy, onyń maǵynasy – «Jer ana Qudaıy».

Qytaıdyń ulttyq týy 1949 jyly qyrkúıekte Tánanmen (álemdegi iri qoǵamdyq oryn) alańynda qabyldanǵan. Qyzyl tý tóńkeristiń nyshany. Úlken juldyz komýnızmniń belgisi, al kishkentaı juldyzshalar qytaı halqynyń ókilderin bildiredi. Juldyzdardyń ornalasýy qytaı eliniń Qytaı Komýnıstik partıasynyń astynda birigýin bildiredi.

Qytaıda álemdegi eń ejelgi kúntizbe – Aı kúntizbesi bar. Ol b.z.d. 2600 jyly paıda bolǵan jáne 12 juldyz belgisinen turady.

Qytaıda týa bitken kemistik kórsetkishi ósip keledi. Buǵan sebep memlekettegi aýanyń lastanýy.

1996 jyly Qytaı 600 000 sańyraýqulaq shyǵardy. Bul olardy osy salanyń kóshbasshysy etti. Álemde ósiriletin sańyraýqulaqtyń 60%-y osy Qytaıda óndiriledi.

2007 jyly Qytaıda óndiriletin ıt taǵamdary men tis pastasy ımporttaýshy elderde tyıym salynǵan ónimder bolyp tabyldy, sebebi olardyń quramynda ýly zattar bar ekeni anyqtaldy.

Tanymal qytaılyq jáne qytaılyq-amerıkalyq akterler – Djekı Chan (Gonkong), Choý Iýn Fat (Gonkong), Brús Lı (San Francisco), Djet Lı (Pekın), Chjan Szyı (Pekın), jáne Lúsı Lú (Nú-Iork).

2008 jyly Pekındegi Olımpıada oıyndary tarıhtaǵy eń qymbat oıyndar bolyp esepteldi. Salystyrý úshin, 2004 jylǵy Afınadaǵy Olımpıada oıyndary 15 mıllıard dollarǵa shyqsa, Pekındegi Oıyndar 40 mıllıard dollardy qurady.

Bul, árıne, Qytaı jaıly barlyq qyzyq derek emes, bul el jaıly tolyǵyraq bilý úshin óz kózińmen baryp kórý kerek.

Qytaı týraly qyzyqty derek, oqıǵalaryńyz bar bolsa pikirde bólisińizder.

---