InfoHub Logo

Búgingi jarıalylyq kezeńiniń arqasynda kómeski bolyp kelgen kóp jaılardy uǵyp-bilip, kókirek kózimizdi ashý ústindemiz. Árıne, ár jańalyq qoǵamdyq ómirge birden sińip, kirigip ketpeıdi, sol sebepten bul tusta túrli qıyndyqtardyń bolýy da zańdy dep oılaımyn.

Qazirgi bizdiń elimizde saıası-áleýmettik ahýal jaqsaryp kele jatqandaı nyshan baıqalady. Eldiń, bárimizdiń kútkenimiz de osy edi. Degenmen, el-jurtymyzdyń turmysyndaǵy osy bir eleýli kezeńde kóńilime kirbiń salyp júrgen keıbir kóleńkelerdi aıtpasa bolmaıtyn sekildi.

Eń áýelgisi — kadr máselesi.

Bul ózi kóp jyldardan júıeli arnaǵa túse almaı, bireý birese biregeı kadr bolyp aspandap, erteńinde aıdalada qalǵan jaraly maraldaı kúı keshetin sátteri jıi kezdesip júrgen syńarjaq másele. Ásirese, 1986-1987 jyldary osy jaǵdaı bizdiń respýblıkamyzda qasiretteı kórinis boldy.

Aldymen, adamnyń iskerligine, oı-parasatyna, adamgershilik óresine qaramaı, qolynan jetelep ákelip basshy etip qoıa salý, keıbireýlerdi bir qatelik jasadyń dep, kemeden laqtyrǵandaı qylyq kórsetý — kemel qoǵamǵa keshirilmes kúná. Dúnıege qadam basqannan keıin jaqsy, jaıly ómirdi ańsamaıtyn, armandamaıtyn adam ataýly bolmaıdy, «jaman bolaıyn» dep eshkim de maqsat tutpaıdy. Qoǵam — adamnyń ata-anasy tárizdi, eń birinshi qamqorshysy. Al qandaı jaman bala bolsa da, ata-ana odan bezbeıdi, qalaı da ony qaǵys qaldyrmaı, qatarǵa qosýǵa, adam etýge áreket etedi. Sondyqtan kadr jónindegi júmystyń birinshi satydaǵy júıeli bolýy qoǵam úshin zańdylyq bolýy shart. Murnyna ıis barmaıtyn, shalaǵaı-bireýlerdiń el basqarýynan, jurtty aýzyna qarata almaıtyn, sheshimdi isi, ózindik pikiri joq adamdardyń ár salada sharýashylyq basqaryp, mashına mingeninen basqa bitireri joq buqpantaılap júrýinen halyqtyń narazylyǵy týyndaıdy. Sharýashylyqtyń da ilgeri baspaýynyń tórkinin shalaǵaı basshylyqtan izdeý kerek deıtinimiz sodan.

Meniń pikirimshe, kóńil aýdaratyn bir keleńsiz jáı — basshy qyzmetkerlerdiń óz jerinen bolmaýy. Bul — qaıdan, qaı «kósemnen» shyqqan aksıoma ekeni belgisiz: aýdan, oblystardyń basqarý oryndaryna kadrlar jan-jaqtan ákelinip qoıylady. Jergilikti jerdiń ótkeni túgili, kúni búgingi jaǵdaıyn, áleýmettik-psıhologıalyq ahýalyn uǵyp bilmeıtin adam elmen, jermen ábden sińisip ketkenshe, biraz ýaqyt ótedi. «Bilmeıtin jerdiń oı-shuqyry kóp», bir jerde súrinip, bir jerde múlt ketýi ábden múmkin. Árıne, ol basshy baısaldy, halyq múddesin birinshi kezekke qoıatyn, sol eldiń isker, oıly azamattaryn aınalasyna jınaı biletin aqyl ıesi adam bolsa, armanyń bar ma?! Anaý da jaman, mynaý da jaman dep, jergilikti kadrlardy ıterip tastap, qaltyrasa da, aıaǵynan tik tura alatyn qaǵysqan-soǵysqan bireýlerdi ana jaq, myna jaqtan ákelip qoıa salý — qylmys. Biraq bul qylmys, nege ekeni belgisiz, jazaǵa tartylmaıdy. Ondaı basshynyń aldyna bireý shyqpaýy kerek, shyqqan jan jaman adam bolyp qýdalanady. Árıne, basshy adamnyń mundaı júgensizdikteri áıteýir bir kezde áshkerelenýi múmkin. Biraq eldi búldirip, kadrlardy bylyqtyryp, asaryn asap, jasaryn jasaǵannan keıin, eldiń, eńbekshilerdiń jaǵdaıyn alasapyran etip bolǵannan keıin «mynaý jaman adam eken» dep, toı ótkesin dańǵara soqqannan ne paıda?!

Áńgimemiz adressiz bolmas úshin naqty mysalmen sóıleıik. Astanalyq Almaty oblysy — respýblıkadaǵy betke ustar aımaqtyń biri. Al osyndaǵy oblystyq partıa komıtetinde, oblystyq atqarý komıtetinde oblys eńbekshileriniń jaı-kúıin jetik biletin, jergilikti jerden shyqqan bir de-bir birinshi basshy joq. Sol sekildi Almaty oblystyq, qalalyq, tipti qaladaǵy aýdandarǵa deıin sot, prokýratýra, zań salasynda isteıtin oblys kadrlaryn izdep tabý qıyn. Otyrǵandar — annan-munnan ákelinip qoıylǵandar. Sonda bul oblysta basshy bolar azamattar joq pa?! Álde «osylaı bolsyn» degen, biraq biz estimegen aýyzeki zańdylyq bar ma? Respýblıkadaǵy kadr máselesiniń partıada da, komsomolda da júıeli bolmaı kele jatqany zańdy sekildi kórinedi maǵan. Óıtkeni qaı-qaısysynda da ne kadr jónindegi hatshylar, ne uıymdastyrý bólimderiniń meńgerýshileri halqymyzdyń tabıǵatyn bile bermeıtin, jan-jaqtan kelgender.

Buryn Jambyl aýdanynda Bekbolat Turysjanov degen birinshi hatshy boldy. Sharýashylyqty jetik biletin, bilimdi, isker, sholaq oılamaıtyn, adamgershiligi mol azamat. Sonyń sońyna túsip júrip, keshegi alasapyran kúnderde ornynan aldyrdy, partıadan shyǵardy. Jańashyldyq — rasıonaldyq eńbekterin de bekittirmeı, halyq jaýy sekildi etip kórsetýdi maqsat qylǵan basshylar da boldy. Ol kisini biletinim — bul aýdan astanaǵa jaqyn, talaı ádebıet jıyndary ótip, kezinde sheteldik, Odaqtyq qonaqtardy qabyldaıtyn. Osy aýdan sharýashylyqtarynda bolǵan qonaqtar «Qazaq degen halyq osyndaı bolady eken» degen ásermen ketetin. Sol qonaq qabyldaýlarǵa deıin jańaǵy hatshynyń jeke múddesine jasalǵan sharadaı, oǵan aıyp bolyp taǵyldy.

Baıaǵyda, men jasańdaý kezimde, «Lenınshil jas» gazetiniń batys oblystardaǵy tilshisi boldym. Sol jyldary Mańqystaý oblys bolyp quryldy. Tutqabaı Áshimbaev degen aǵamyz birinshi hatshy bolyp bardy. Mańqystaý — tarıhy da, tabıǵaty da erekshe aımaqtarymyzdyń biri. Úlken el. Tutqabaı aǵamyz 2-3 jyldyń ishinde sol eldiń árbir aýylynyń, árbir shańyraǵynyń derlik janashyr ulyna aınaldy. Nege?

Sol eldiń qolynan is keletin, oıly, qabiletti azamataryn ósirdi. Oblystyń sharýashylyǵy, ónerkásibi tez arada órken jaıdy. Tutqabaı aǵamyz ketkesin ol elden bereke ketti. Odan keıingi basshylar sovhozdyń dırektoryna deıin, munaı óndiristik birlestikteriniń qatardaǵy ınjenerlerine deıin ózge oblystan ákelip qoıatyn boldy. Nemese, Kavkaz, Reseı óńirlerinen kelgenderge «jasyl kóshe» jaǵyldy. Áıteýir, jergilikti halyqtyń ilip alar azamattaryn kózge ilmeý, qasaqana elemeý — basty prınsıp boldy. Tutqabaı aǵamyz tárbıelegen partıa, keńes, sharýashylyq kadrlaryn, synyqqa syltaý taýyp, qýdalaý bastaldy. Tutqabaı sekildi basshylar — halyqtyń mańdaıyna dara bitken tulǵalar. Ondaılar «ana aýyldyń múddesi, myna aýyldyń múddesi» dep emes, qazaq halqynyń jalpy mereıine qyzmet etedi. Mundaılar kóp týa bermeıdi. Mańqystaý eli ol kisini «Almatydan kelgen adam» degen joq, óıtkeni ol munda óz adamy bola bildi. Óıtkeni ol kóregen, dana basshy edi. Qazir de Mańqystaý óńirindegi eldi el etip júrgen osy Tutqabaı aǵamyz tárbıelep ósirgen azamattar. Biraq qazirgi biz kórip júrgen basshylarda mundaı bıik parasat kezdese bermeıtini ókinishti-aq. Árıne, ár jerde júrgen isker, oıly, parasatty azamattar joq emes. Men ótkende Jezqazǵan oblysy Ulytaý aýdanynyń qurylǵanyna elý jyl tolǵanyn saltanatpen ataý toıynda boldym. Bul ólke — halqymyzdyń tarıhynda erekshe orny bar, qasıetti meken. Bul kúnde tabıǵı, áleýmettik jaǵdaıynda qıyndyqtary da jeterlik: jeri shóleıt, jer astyn dúńkildetip jatqan jarylystary bolmasa da, jer betindegi synaqtar jeterlik. Aýdanda 3-4 kún bolǵanda biraz irili-usaqty basshy kadrlarmen, eńbekshilermen áńgimelesýge týra keldi. Solardyń kóbinen kórgendilik, kóregendik, mánis bilý sekildi azamattyń boıyndaǵy iskerlik qasıetti tolyqqandy dárejege jetkizer, izgilikterdi baıqadym. Aýdandyq partıa komıtetiniń birinshi hatshysy Saǵadat Dúısebekov, dál sol aýdannyń perzenti bolmasa da, eldiń kózi ashyq azamattaryn aınalasyna jınaı bilgen, talantty basshy bop kórindi. «Egindi» sovhozynyń jap-jas mehanızatory, Qazaq SSR Joǵarǵy Sovetiniń depýtaty Gúlbaný Súleımenovany kórip, «depýtat osyndaı-aq bolsyn» dep súısindik: pikirlesseń, eldiń, jerdiń tarıhy men aýyz ádebıetinen bastap, búgingi atom ǵasyrynyń kúrdeli burylystary men adam qoly jetkizgen jeńisteri jaıly oılaryn tyńdaı bergiń keledi. Eki tilde birdeı sóıleıdi.

Aýyl bolsyn, aýdan bolsyn, tipti shaǵyn mekeme bolsyn — kóp jáı birinshi basshynyń kóregendigine baılanysty ekenine osy aýdanda bolǵanymyzda taǵy bir kóz jetkizgendeı boldyq. Árkim óziniń jumys aýqymynda birinshi basshy ǵoı.

Basqa jaqtan kelgen kadrlardyń toqsan bes prosentiniń kóńilinde «bul jerde ýaqytsha júrmin» degen pıǵyl turady. Jaǵdaıyn túzep, nomenklatýraǵa enip alǵasyn «Moskva qaıdasyń» dep tartyp otyrady. Basshylar ketedi, halyq sol jerinde qalady. Barlyq taýqymetti, búlingen el, buzylǵan sharýashylyqtyń beınetti zardabyn tartatyn da turǵylyqty halyq.

Bizdiń eki oblysymyzdyń qaıta qurý qıqýynyń arasynda qysqaryp ketkeni onsyz da beınetti halqymyzdyń basyna kelgen taǵy bir zaýal boldy. Halyq ózin dalada qalǵandaı sezindi. «Búıtken qaıta qurýlary qúryp ketsin!» — dep jylaǵan qarıalardy óz kózimmen kórdim.

Týǵan jerine, ata-babasynyń zıratyna telingen bir halyq bolsa, ol — bizdiń halyq.

Ata-meken, qystaýyn, úı-ormanyn tastap, basqa jaqqa kóshý — qazaq úshin qasiret. Solaı bola tursa da, el aman, jer qarada aýdan birikti, kolhoz ben kolhoz birikti. Osydan memleket ne utty?

Mysaly, Jaıyq ózeniniń Kaspııge quıatyn saǵasynda Atyraýdyń arǵy jaǵynan kóship kelgen tórt balyqshy kolhozy bar edi. Ondaǵy jurt — buryn Astrahan men Atyraýdyń arasyn meken etken el bolatyn. Ol jaqtyń sýy tartylǵannan keıin 50-shi jyldardyń aıaǵynda osy jańa mekenge jylasyp-eńiresip, amalsyz qonys aýdarǵan. Solardy irilendiremiz dep, ótken jyly bir-birine qosty. Arasynda men týǵan aýyl da ketti. Eń alǵash, meniń ákem uıymdastyryp, «Qyzyl balyq» dep atyn da ózi qoıǵan irgeli kolhoz edi. Onyń da atyn qurtyp, «Oktábrdiń 70 jyldyǵy» dep qoıypty. Al endi solardy, Atyraý mańyndaǵy basqa da kolhoz-sovhozdardy, 30-jyldardan júmys isteıtin V.I.Lenın atyndaǵy balyq-konservi kombınatyn biriktirip, uıadaı bolyp otyrǵan Balyqshy aýdanyn taratyp, pálen shaqyrym jerdegi Mahambet aýdanyna qosty. Bir japyraq qaǵazyn mórletip alý úshin el aýdanǵa jete almaı, jetse, kele almaı júretin kúıge ushyrady. Demek, el-jurttyń turmystyq, mádenı muqtajy, kúndelikti kún kóris-tirshiligi eshqandaı basshyny alańdatpaıdy. Mahambet aýdanynyń terıtorıasy kólemi jaǵynan burynnan da Baltyq jaǵalaýyndaǵy respýblıkalardyń birindeı, sharýashylyqtarynyń etek-jeńin jıa almaı jatatyn. Endi irimshikke maı qondyrǵandaı boldy. Halyqtyń ómirin órge bastyrý, sharýashylyqty ilgeriletý úshin emes, áıteýir kúl bolmasa, bul bolsyn, qaıta qurýǵa tilge tıek etetin úles qosaıyq degen jarymjan nıetke bola eldiń hal-jaǵdaıyn qurbandyqqa shalý bolyp shyqqan shara boldy. Balyqshylar balyq aýlap, ony Astrahandaǵy Glavkaǵa tapsyrýy kerek. Óıtkeni Kaspıı men Jaıyqtyń balyq ónimderi respýblıkamyzdyń balansyna kirmeıdi — tikeleı Ortalyqqa ketedi. Buryn, Balyqshy aýdan bolyp turǵan kezde balyq aýlaý, ótkizý prosesterimen tikeleı aınalysyp otyratyn. Endi aýlanǵan balyqty qabyldaıtyn jer joq. El beınet shegýden basqa eshnárse kórip otyr deýge bolmaıdy.

Shymkent oblysy da — halqymyzdyń ázir quıqasy tartylmaı qonys tepken ólkemizdiń biri. Ekeý bolsa — bireýi, bireý bolsa — ózi. Al, osynda da oblys, aýdan basshylaryn qarańyzshy — jan-jaqtan kelgen qyryq rý, áreń degende, bıyl Ermek Aldanov degen azamat barypty dep estip qýanyp qaldyq. Eldiń jaǵdaıyn, tarıhı ónegesin, ata-babadan qalǵan qasıetti salt-dástúrdi bilmeıtin, áıteýir jospar men esep dep qıa shabýyldap júrgen basshylardan urpaqqa ulaǵat bolardaı belgi-mura qalǵan emes, qalmaıdy da.

Mysaly, Bógen aýdanyn Arysqa aparyp japsyryp qoıdy. El narazy. Temirlan degen burynǵy aýdan ortalyǵy dalada qaldy. Ol tarıhı orynnyń biri edi; ekinshiden, jeri shuraıly, sýly, qunarly meken bolatyn. Arys bolsa, sýsyz, shóleıtti jer. Al osynyń bári eldiń, ólkemizdiń taǵdyryn, erteńin oılaǵan adamdardyń isi me? Joq, árıne. «E, ózim ildaldalap, jamanatqa qalmaı otyrsam jarar» degen ýaqytshalardyń, el múddesin oılamaıtyn saıaz basshylardyń isi.

Nemese, Shymkenttiń ońtústik aýdandary elimizdegi maqtaly aımaqtardyń birine aınaldy. Maqta — beıneti mol, densaýlyqqa da paıdasynan zıany kóp ónim. Maqtaral aýdanynyń Qońyrat selosynda ne zamannan sol mańdaǵy eldiń tirshilik kózine aınalǵan maqta zavody bar bolatyn. Qaıta qurýdyń jeleýimen oblys basshylary sol zavodty Shymkent qalasyna kóshirip tórt-bes júz jumysshyny kúnkóris kózinen aıyryp, jerge qaratyp otyr. Sol zavodtyń ystyq-sýyǵymen bite qaınasqan ardager jumysshylardyń aldy Moskvaǵa, sońy Almatyǵa kelip, bárinen de shyǵaryp salýdan basqa nátıje tappady. Mundaı «qaıta qurýǵa» kim senedi sonda?

Torǵaı oblysyndaǵy sharýashylyqtardyń jáı-kúıi de osyndaı. Bul týraly kezinde arasha túsip, oblystardy qorǵap qalý úshin oblystarda ne respýblıka deńgeıinde jany ashyp, shyrqyraǵan, ortalyqty sendirýge, dálelmen kózderin jetkizýge janyn salǵan eshkim bolmaǵany ókinishti. Eldi, azamattardy byt-shyt etip, jerge qaratqannan basqa nátıje bolmaı otyr. Bul — qylmys pa? Qylmys! Osyǵan kim jaýap berýge tıisti?

30-40 jyldary pálenshe pálen qylmys istegen dep, búgin — daýryǵamyz. Ábden bolary bolyp, boıaýy sińgennen keıin, halyq ábden zardabyn tartyp bolǵannan keıin, búgingi kúni batyrsyp, aıqaılaǵanymyzdan ne paıda ?

Biz áýelden jaıbasar halyqpyz. Basymyzdan qoıyp qalǵansha «yńǵaısyz bolady» dep júre beremiz. Onyń ústine, joǵarydan qaýly kútip, sqema boıynsha jumys isteýge úırenip qaldyq, Muny kadr máselesine tireıin dep aıtyp otyrmyn.

Azamattarymyzdy qorǵaı almaımyz. Halyq úndemeıdi. Árıne, munyń ekinshi jaǵy da bar: halyqtyń, mánis biledi degen oılylardyń pikirine qulaq salyp jatqan basshylar joq. Degenmen, bosqa kúıip ketip jatqan azamattar týraly óz oılaryn aıtyp, arashalaý degen bizdiń halyq arasynda bul kúnde umytylyp barady. «Oıbaı, ózimizge bir pálesi tıip keter» dep jansaýǵalaýǵa jappaı boı úıretip bara jatqandaımyz.

Biz ótkendi ǵana aıyptaýǵa sheber úırenip aldyq qoı. Sebebi kezinde aıtqanymyzdy qulaǵyna ilgen eshkim bolmady. 1986 jyl men odan keıingi 2-3 jyl halqymyzdyń tarıhyndaǵy, dál 1932, 1937-jyldardaǵydaı bolmaǵanmen, alasapyran ótkel boldy. Halyqtyń betke ustar talaı azamattary jón-josyqsyz oryndarynan alynyp, qosaq arasynda ketti. Men respýblıka baspasózinde shırek ǵasyr eńbek etip kelemin. Qazaqstan Ortalyq partıa komıtetiniń gazet-jýrnal baspasy — respýblıka merzimdi baspasóziniń qazany. Osynda dırektor bolyp istegen Ánýarbek Tileýlesov jastaıynan osy baspanyń ystyq-sýyǵynan ótken, balalar basylymdarynan bastap, partıalyq gazet-jýrnaldarymyzdyń ýaqytyly jáne sapaly shyǵýyna úlken eńbek sińirgen azamat bolatyn. Tileýlesovtyń tusynda baspa pálenbaı júz myń taza paıda túsiretin dárejege jetti. Kóptegen ulttyq kadrlardy ósirdi. Baspahana jumysshylary men irili-usaqty redaksıalardyń qyzmetkerlerin turǵyn úımen qamtamasyz etý máselesin de bir shama sheship kelip edi.

Dúbir arasynda Tileýlesov te ornynan alynyp, partıadan shyǵaryldy.

İsker, qabiletti basshyny ornynan alyp tastap, basqa adam qoıyldy. Turǵyn úı, redaksıalardyń ishki turmysyndaǵy qajettilikterdi kezinde ótep otyrý — bári baqylaýsyz maldaı jaıylyp ketti. Transport salasynda kúni búginge deıin bereke joq. Buryn redaksıaǵa jumysqa kelgen jas eń ári ketkende - 3-5 jylda úı alatyn edi. Onyń bári jaıynda qaldy.

Adamnyń, árbir kadrdyń taǵdyryna osylaı atústi qaraý memleketke de tek zıannan basqa tıgizeri joq.

Shymkent oblysynyń Saryaǵash aýdanynda birinshi hatshy bolyp istegen, komsomoldan ósken Nurlan Seıtjapparov ta osy alasapyran kezeńiniń qurbany bolǵany ókinishti-aq.

Nemese, respýblıkanyń partıa, keńes qyzmetinde kózin ashqaly adal eńbek etken Borıs Vasılevıch Mesherákov te Almaty qalalyq Keńesi atqarý komıtetindegi basshylyq jumysynan qalalyq partıa komıtetiniń sol kezdegi jańa kelgen birinshi hatshysyna «jaqpaı», yǵystyryldy.

Men búl adamdardy aıtyp otyrǵanym — mundaı kórinister qaıtalanbasa, ilgeride osynyń bári sabaq bolsa degen nıetim. Adam, onyń ishinde partıa, keńes qyzmetinde kezinde ter tókken adal kadrlar jerde jatqan joq. Sovhozdyń bir laǵy joǵalyp ketse, qıqý salyp izdep, bireýler aıyptalyp, jazalanyp jatady. Al tabıǵattyń, qoǵamymyzdyń eń birinshi baılyǵy — Adamdy kim qorǵaıdy, kim jaqtaıdy? Bir solaqaı nusqaýshy «jaman» dese, kim bolsa da, jaman bolyp shyǵa keledi.

Ótkende, Mańqystaýdaǵy Eralıev aýdandyq partıa komıtetiniń birinshi hatshysy Aıdarhanov Tergeý degen azamat ornynan alyndy. Joǵaryda aıtqan T. Áshimbaevtyń eń táýir kadrlarynan qalǵandarynyń biri edi. Jetibaıda tolqý bolǵan kezde, úsh kún, úsh tún jalǵyz ózi solardyń arasynda júrip, jurtty toqtatyp, beıbastaq jibermeı, ásker shaqyrtpaı, eldiń kóńilin jaılandyryp edi. Taǵy da «bireýdi jazalaý kerek» degen saıaz saıasattyń qurbandyǵyna, eldiń soryna, oıy, parasaty, janashyrlyǵy, adamgershiligi, iskerligi jóninen betke ustaıtyn Aıdarhanov shalyndy da, al onyń aınalasynda as iship, aıaq bosatyp júrgender stoldarynyń basynda otyrýmen aman qaldy. Osy jigitke de onyń qabiletin, iskerligin biletin adamdardyń ózderi arasha túspedi. Joǵarǵy jaqta sheshildi — bitti...

— Munyń bári — ekonomıka, sharýashylyq salalaryndaǵy qaıta qurýdy betke ustap, bura tartylyp jatqan solaqaılyqtardyń qarapaıym halyq turmysyna túsirip jatqan kóleńkeli kórinisteri.

«Jastar arasynda júgensizdik, qylmys, dóreki minez-qulyq etek alyp barady» deımiz. Tipti kórshi otyrǵan eki qazaq aýylynyń bozbalalary birin-biri pyshaqtap ketý faktileri de jıi ushyrasyp, jaǵamyzdy ustaıtyn boldyq. Nege? Adam nege adamgershiliktiń júgenin úzgish bolyp barady?

Qazaqta kıeli, qasıetti degen uǵym bar. Ol uǵymdar aspannan salbyrap túspegen, halyqtyń ǵasyrlar boıǵy tájirıbesinen týyndaǵan. Al, osy uǵymdarmen halyq óz urpaqtaryn adaldyqqa, ınabattylyqqa tárbıelep kelgen. Sebebi, jınalysqa salyp sógis beretin ne túrmege jabatyn amaldar búryn bolmaǵany belgili. Bul uǵymdar adam sanasyna ýaqyt, ádet-ǵuryp, dástúr, ádebıet arqyly sińedi. Bizdiń tabıǵatymyzdaǵy osyndaı kıeli jerlerimiz buryn «áýlıe» dep atalyp kelgen. «Áýlıe» dep júrgenimiz — halyqtyń ár zamandaǵy qaımaǵy bolǵan ul-qyzdarynyń zırattary, «Áýlıe» degen sózdi estisek, dinı uǵym, eskiliktiń saldary dep at-tonymyzdy ala qashyp keldik. Bárin oıran-asyr qırattyq. Sonyń saldarynan búginde kóbinen aıyrylyp ta qaldyq. «Arystanbab» aıdalada qulaǵaly túr. Áziret Sultan, Aısha bıbiniń jáıin jylda baryp kórip ketem. Qansha barsam da, jóndeý júrip jatady. «Arystanbabtyń», Aısha bıbiniń janynan úı saldyryp, kútýshi qoıyp, jan-jaqtan kelgenderge sý-sýsyn, sháı beretin oryn jasaý eshkimniń mıyna kirgen emes. Aısha bıbiniń turǵan jeri «Golovochevka» dep atalady. Qazaqstan terıtorıasynda halqymyzdyń tarıhyna, búgingi ómirine alty alasy, bes beresisi joq «Golovochevkalar» kóp ekenin el biledi. «Golovochev», «Antonov», «Vannov» sekildi aqtardyń júzbasy, onbasy bolǵandardyń esimderimen atalǵan aýyl, qala, jer, sý attary sol kúıinde Qaımaǵy buzylmaı keledi. Ony oılap jatqan oblys, aýyl basshylary joq. Sen tımeseń, men tımemen jamanatty bolmaýdyń jáıi osy dep, aýyl túgili, «Qazaqstan» degen atty «Jońǵarstan» dese de, únsiz otyrýǵa barmyz. Bári de respýblıka Úkimetinen nemese Ortalyq partıa Komıtetinen sheshim kútedi. Ol jaqtarda otyrǵandardyń basqa sharýasy da jetkilikti ekeni kóńili soqyrdan basqaǵa belgili bolsa kerek-ti.

Biraq joǵarǵy jaq ne aıtady dep, buǵyp otyrǵan bireý.

Muhıt, Aqan seri, Birjan, Mahambet sekildi tarıhı tulǵalarymyzdyń bastarynda belgi joq. Áıteýir Abaı men Jambyldyń basyna birdeńe qoıǵanymyzǵa da shúkirshilik. Osydan eki jyl buryn aýyl azamattary jıylyp, Aqan seriniń basyn qaraıtamyz dep mámlege kelse, Qazaqstan Ortalyq partıa komıtetinen komandırovkaǵa barǵan bir nusqaýshy «ultshyldyq» dep bireýdi ornynan aldyryp, bireýge sógis bergizip qoıypty. «Ornymnan aıyrylyp qalam» dep qoryqpaıtyn órkóńil qazaq aýylda da sıredi ǵoı.

Sodan Aqan seriniń basy sol kúıinde qaldy. Mahambettiń zıraty da belgisiz. Bir aqyn jigit — Qoıshyǵul Jylqyshıev — Mahambettiń basyna belgi turǵyzý, zıratyna baratyn asfált saldyrýdy zańsyz jolmen jasaǵan eken, ony atyraýlyqtar pálen jylǵa sottap tyndy. «Oıpyrym-aı, bul jigitgiń ózi iship-jegen eshteńesi joq eken, qutqaryp qalaıyq» degen eshkim bolmady. Sebebi olarǵa Mahambet — súıegi qýrap qalǵan bireý.

Aqyn Tólegen Aıbergenov qazaq poezıasyna kórkemdik, aǵyl-tegil sezim ákelgen talant edi. Onyń zıraty qaraqalpaq týystardyń topyraǵynda. koreı aǵaıyndardyń qaýymynda qum basyp, eleýsiz jatyr. Biz óz jerimizdegi kıelilerimizdi qasterleı almaı júrip, qaraqalpaq baýyrlarymyzǵa qalaı naz aıtamyz.

Kıe tutý, qasterleý, qasıetteý degen uǵym joıylsa, adamnan da qasıet ketedi. «Adamnyń bári shaıtan bolyp ketedi» dep kelgen burynǵy adamdar. Biz «shaıtan» degen nemene, ómirde joq nárse, dindarlardyń sandyraǵy dep uǵyndyryp keldik. «Shaıtan bolý» degenniń maǵynasy pátýasyz, kez-kelgen jerde otyrǵyzyp ketetin, ózinde de, sózinde de turlaý joq degen uǵymdy beredi. Iaǵnı, ushyp kókte, qonyp saıda joq adamsymaqtardy halyq osylaı atap kelgen, ondaı bolmaýǵa tárbıeleý úshin ataǵan.

Mysala, ıdeologıa bólimi, ıdeologıalyq hatshy deımiz. Kózben kórip, qolmen ustaıtyn obekti joq bularda. Rýhanı jumys. Bul salanyń qıyndyǵy da osynda. Adamdy sendirip qyzmet isteı almasa, ol bólimniń, hatshynyń roli nólge teń. Biz keıingi urpaqqa qasterleý, kıe tutý sekildi uǵymdardy sińirmeı, rýhanı bıiktikke jete almaımyz.

Osy kezge deıin bizde aýyldyq keńester jetekshi rol atqara almaı, aty bar da, zaty joq mekeme bolyp keldi. Endi búgingi tusta qoǵamymyzda bolyp jatqan ózgeristerdi paıdalanyp, sovetterdiń de uıqydan oıanatyn mezgili jetken sıaqty.

Biz kóp balaly otbasy, Batyr-ana dep keıbir jınalystarda qolpashtaımyz. Sózben. İs júzinde kóp balaly otbasylaryna kórsetilip jatqan júıeli, nátıjeli qamqorlyq joq. Bul, eń aldymen, keńesterdiń jumysy, óz terıtorıasyndaǵy kóp balaly analardyń tizimin alyp, jaı-kúıimen tanysý, úı-jaıyna, qyzmetine kómektesý — solardyń mindeti. Jalǵyzilikti qarıalar sońǵy jyldary kóbeıip ketti. Bul da — jaqsylyqtyń nyshany emes. Birqatarynyń balalary tastap ketken. Adam-asyl bolyp alǵasyn, «kelin ózi kelgendeı, bala ózi óskendeı» ata-ananyń balaǵa da, kelinge de qajeti shamaly bolyp shyǵa keledi. Al keıbir adamdardyń perzenti joq. Aq shashty ananyń janynda kúńkildesip otyratyn aqsaqaly bolsa, jaqsy. Qosaǵynan aırylyp, jalǵyz otyrǵan qarıa she? Keıde aýyryp-syrqaǵanda, sháı qoıyp, sút, nan ákelýdiń ózi ol adamdarǵa bir dúnıe. Muny aıtyp otyrǵanym, osynyń bári — qoǵam múshesi, ıaǵnı barshasyna qoǵam tarapynan qamqorlyq kerek. Aýyldyq keńester mezgilinde sesıa ótkizip, qalǵan ýaqytta erte jatyp, jaı turyp júredi.

Jalpy mundaı adamnyń taǵdyryn sheshetin oryndarǵa, eldiń qajetin, muqtajyn oılaı biletin adam otyrýy kerek, kerenaý, sylbyr júrip, sylbyrap turatyn adam oryndy bosatqany jón.

Shamasy, baıaǵy zamannyń patshasy sekildi, qaı aýylǵa, qaı zavodqa barsa da, kináli adamdaı aldynan japyrylyp shyǵyp sálem berip, mashınanyń da jyltyraǵyna otyryp úırengen kókirekke attan aýdarylyp túse qalý ońaı bolmasa kerek. Biraq qazirgi kezeń halqymyzdyń rýhanı, mádenı, turmys-tirshilik dárejesi osyndaı sharalardy iske asyrýdy qajet etip otyr.

Respýblıkamyzdyń ekonomıkasyn sharýashylyq esepke kóshirý máselesiniń oıdaǵydaı uıymdastyrylýy kadrlardan kóp jaıdy talap etedi. Adam — birtutas kúrdeli qubylys. Sharýashylyq pen ekonomıka salasyn adamnyń, halyqtyń rýhanı áleminen bólip qaraý — máńgúrttikke aparatyn aıqara joldyń biri. Ol joldyń da biraz qyzyq-shyjyǵyn kóre qaldyq. Biz halqymyzdyń túsinik óresin, rýhanı, mádenı dárejesin kóterý úshin óz psıhologıamyz ben tabıǵatymyzǵa laıyq tirshilik etýge tıispiz. Ár halyqtyń tutastyǵy ǵana onyń tirshilik ǵumyryn saqtaı alady. Eldik, halyqtyq tutastyq rýhanı birlik joq ortadan adamı álemdik dárejedegi saıası, ádebı, mádenı qaıratker shyǵýy múmkin emes.

Aýyldaǵy bólimshede isteıtin kitaphanashydan bastap sovhoz komsomol uıymynyń hatshysyna deıin — búgingi qoǵamymyzdyń kadry degen talappen, senimmen qaraýymyz shart. Óz kollektıviniń, joldastarynyń, eldiń aldyndaǵy jaýapkershilikti árkim sonda ǵana sezine alady.

Ár ulttyń rýhanı tutastyǵy men maqsattylyǵy — jarasymdy tirliginiń birden-bir kepili.

Qoǵam men Adam arasyndaǵy úılesim — adamzattyń o bastaǵy izgi armany.

Ol armandy júzege asyrý úshin jas pen kári birdeı jaýapty.

Meniń kóńilimde júrgen oı-tolǵamdarymnyń bir úzigi osy jaılar edi.

---