اباي جۋرنالىنىڭ شىعۋ تاريحى
«اباي» جۋرنالىنىڭ شىعۋ تاريحى
«اباي» جۋرنالىن قازاق جۋرناليستيكاسىندا ءوز ءىزىن قالدىرعان باسىلىمداردىڭ ءبىرى دەپ اتاۋعا بولادى. وعان قاراماستان، باسىلىمنىڭ شىعۋ تاريحى، نەگىزگى باعىتى مەن كونسەپسياسى جايلى ىرگەلى عىلىمي زەرتتەۋلەر سيرەك كەزدەسەدى. «اباي» تۋرالى ءبىراز دەرەكتەردى قازاق ءباسپاسوزىن زەرتتەۋشىلەردىڭ عىلىمي ماقالالارىنان تابۋعا بولادى. الايدا، «قازاق»، «ايقاپ»، «تۇركىستان ءۋالاياتى گازەتى» سياقتى ىرگەلى باسىلىمدارعا تەرەڭ زەرتتەۋ جاسالىپ، كىتاپ رەتىندە باسىلىپ شىعارسا، «اباي» جۋرنالىنا ءالى كۇنگە دەيىن دەتالدى زەرتتەۋ جاسالماعان.
شىعۋ تاريحى
قوعامدىق - ساياسي جانە ادەبي «اباي» جۋرنالىن شىعارۋ جونىندەگى العاشقى ۇسىنىس قازاق زيالى قاۋىمى اراسىندا 1914 جىلى قابىل الىنعان بولاتىن. سول جىلى اقىن قازاسىنىڭ ون جىلدىعىنا بايلانىستى سەمەيدە وتكىزىلگەن ۇلكەن جيىلىس ۇستىندە جۋرنال جاريالاۋ تۋرالى شەشىم بەكىتىلگەن. ءبىراق، ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ باستالۋى جانە رەسەي تاراپىنان وتارلاۋ ساياساتىنىڭ كۇشەيۋى سياقتى سەبەپتەردەن جۋرنالدىڭ العاشقى ءنومىرىنىڭ باسپادان شىعۋى ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن كىدىرىپ قالدى.
يدەيادان العاشقى جاريالانعان سانعا دەيىنگى ءتورت جىل ۋاقىت ىشىندە قوعامدا ورىن العان كوپتەگەن ساياسي، الەۋمەتتىك وزگەرىستەر جۋرنالدىڭ مازمۇنى مەن ۇستاناتىن باعىتىنا دا ءسال اسەرىن تيگىزدى. ەگەر العاشقى جاسالعان ۇسىنىس كەزىندە جۋرنال ابايدى قۇرمەتتەپ، اتىن تاريح جۇزىندە نىعايتۋعا، قازاق قوعامىنداعى جان - جاقتى تۇلعانىڭ شىعارماشىلىعىن ناسيحاتتاۋعا باعىتتالعان بولسا، ءبىرىنشى نومىرىنەن باسىلىمنىڭ الەۋمەت، ساياسات، ەكونوميكا سياقتى دا قوعامدىق ماڭىزى زور تاقىرىپتارعا نازار اۋداراتىنى بايقالادى. سونىمەن، «اباي» جۋرنالى 1918 جىلدىڭ 4 اقپانىنان الاش (قازىرگى جاڭاسەمەي) قالاسىنان شىعىپ تۇرادى.
جۋرنالدىڭ نەگىزىن سالۋشىلار ءارى شىعارۋشى رەداكتورلار بولىپ جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆ قىزمەت ەتتى. ايماۋىتوۆ 1914 جىلى سەمەيدەگى وقىتۋشىلار سەمينارياسىنا قابىلدانىپ، ونى 1918 جىلى اياقتاپ شىعادى. سول كەزدەن جۇسىپبەكتىڭ الاشورداشىلارمەن قارىم - قاتىناسى باستالادى. مۇحتار اۋەزوۆ بولسا، رەسەيدەگى ساياسي توڭكەرىستەر اسەرىنەن سەمەيدە «الاش جاستارى» وداعىن قۇرىپ، ءتۇرلى ۇيىرمەلەردىڭ اشىلۋىنا سەبەپشى بولادى. ءدال سول ۋاقىتتا جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆ تانىسىپ، «اباي» جۋرنالىنا دەيىن، 1917 جىلى «الاش» گازەتىنە بىرىگىپ «قازاقتىڭ وزگەشە مىنەزدەرى» اتتى ماقالا دايىندايدى.
ماقساتى
جۋرنالدىڭ قازاق دەموكراتيالىق ءباسپاسوزى مەن الاش يدەياسىن جاقتاعانىن تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ دەرەكتەرىنەن كورۋگە بولادى. رىسقۇلوۆ 1926 جىلعى «يز پروشلوگو كازاحسكوي ينتەليگەنسيي» ماقالاسىندا 1905 جىلى ءاليحان بوكەيحانوۆ باستاعان قازاق زيالى قاۋىمىنىڭ رەسەي وتارلىق ەزگىسىنە قارسى «قارقارالى» پەتيسياسىن قابىلداپ، رەسەيدەگى ءىرى ساياسي كۇشتەردىڭ ءبىرى كادەت پارتياسىنىڭ قازاق ءبولىمىن قۇرعانى، كەيىن «سەركە»، «ايقاپ»، «قازاق» گازەت - جۋرنالدارى ارقىلى حالىقتى ءبىلىم مەن مادەنيەتكە ۇندەپ، ۇلتتىق وي - سانانى وياتۋعا ۇمتىلعاندىعى جايىندا جازادى. بۇل ماقالادا، سونىمەن قاتار:
«... س 1913 گ. پو 1916گ. دۆيجەنيە كازاحسكوي ناسيوناليستيچەسكوي ينتەلليگەنسيي شيريتسيا ي پولۋچاەت يزۆەستنوە وفورملەنيە پۋتەم ورگانيزاسيي پوۆسەمەستنو رازنىح كۋلتۋرنىح كرۋجكوۆ ي ت. پ. پوسلە فيەۆرالسكوي ريەۆوليۋسيي ەتا ناسيوناليستيچەسكايا ينتەلليگەنسيا ورگانيزۋەتسيا ۋجە ۆ پوليتيچەسكۋيۋ پارتيۋ «الاش»، ا گازەتا «كازاح» ستانوۆيتسيا گلاۆنىم ورگانوم ەتوي پارتيي. ك ەتومۋ ۆرەمەني، كرومە گازەتى «كازاح»، پوياۆليايۋتسيا ي درۋگيە گازەتۋ ي جۋرنالى، يز كوتورىح موجنو وتمەتيت سلەدۋيۋششيە: «سارى - اركا» (سەميپالاتينسك)، «بيرليك تۋى» (تاشكەنت) – گلاۆنىي ورگان تۋركەستانسكوگو وتدەلەنيا «الاش - وردى»، ناچاتىي چوكايەۆىم، «ۋران» (استراحان)، «جاس ازامات» (پەتروپاۆلوۆسك)، «اباي» (سەميپالاتينسك). ۆسە ەتي گازەتى ي جۋرنالى پريدەرجيۆاليس لينيي گازەتى «كازاح» ي بىلي ەە وتدەلەنيامي...
... پو پريمەرۋ كادەتوۆ ي مەنشيەۆيكوۆ نا سترانيساح كازاحسكيح گازەت ۆەدەتسيا كامپانيا پروتيۆ پەرەداچي ۆلاستي سوۆەتام، ۆوسحۆالياەتسيا ۆرەمەننوە پراۆيتەلستۆو، ۋكازىۆاەتسيا نا نەوبحوديموست پرودولجەنيا ۆوينى دو پوبەدنوگو كونسا...»
دەپ ايتىلعان («سوۆەتسكايا ستەپ» گازەتى، 1926، 2 ماۋسىم، №123).
تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ بۇل ماقالاسى – ونىڭ «كازاكستان» اتتى بروشيۋراسىنىڭ ءبىرىنشى بولىمىنەن الىنعان ءۇزىندى. ماقالا جاريالانعان كەزدە بروشيۋرانىڭ ەكىنشى ءبولىمى باسىلىپ جاتتى، ال ءبىرىنشى ءبولىمنىڭ قازاقشا ۇلگىسى باسپاعا دايىندالىپ جاتقان.
اباي جۋرنالىنىڭ شىعۋ تاريحى جۇكتەۋ
«اباي» جۋرنالىن قازاق جۋرناليستيكاسىندا ءوز ءىزىن قالدىرعان باسىلىمداردىڭ ءبىرى دەپ اتاۋعا بولادى. وعان قاراماستان، باسىلىمنىڭ شىعۋ تاريحى، نەگىزگى باعىتى مەن كونسەپسياسى جايلى ىرگەلى عىلىمي زەرتتەۋلەر سيرەك كەزدەسەدى. «اباي» تۋرالى ءبىراز دەرەكتەردى قازاق ءباسپاسوزىن زەرتتەۋشىلەردىڭ عىلىمي ماقالالارىنان تابۋعا بولادى. الايدا، «قازاق»، «ايقاپ»، «تۇركىستان ءۋالاياتى گازەتى» سياقتى ىرگەلى باسىلىمدارعا تەرەڭ زەرتتەۋ جاسالىپ، كىتاپ رەتىندە باسىلىپ شىعارسا، «اباي» جۋرنالىنا ءالى كۇنگە دەيىن دەتالدى زەرتتەۋ جاسالماعان.
شىعۋ تاريحى
قوعامدىق - ساياسي جانە ادەبي «اباي» جۋرنالىن شىعارۋ جونىندەگى العاشقى ۇسىنىس قازاق زيالى قاۋىمى اراسىندا 1914 جىلى قابىل الىنعان بولاتىن. سول جىلى اقىن قازاسىنىڭ ون جىلدىعىنا بايلانىستى سەمەيدە وتكىزىلگەن ۇلكەن جيىلىس ۇستىندە جۋرنال جاريالاۋ تۋرالى شەشىم بەكىتىلگەن. ءبىراق، ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ باستالۋى جانە رەسەي تاراپىنان وتارلاۋ ساياساتىنىڭ كۇشەيۋى سياقتى سەبەپتەردەن جۋرنالدىڭ العاشقى ءنومىرىنىڭ باسپادان شىعۋى ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن كىدىرىپ قالدى.
يدەيادان العاشقى جاريالانعان سانعا دەيىنگى ءتورت جىل ۋاقىت ىشىندە قوعامدا ورىن العان كوپتەگەن ساياسي، الەۋمەتتىك وزگەرىستەر جۋرنالدىڭ مازمۇنى مەن ۇستاناتىن باعىتىنا دا ءسال اسەرىن تيگىزدى. ەگەر العاشقى جاسالعان ۇسىنىس كەزىندە جۋرنال ابايدى قۇرمەتتەپ، اتىن تاريح جۇزىندە نىعايتۋعا، قازاق قوعامىنداعى جان - جاقتى تۇلعانىڭ شىعارماشىلىعىن ناسيحاتتاۋعا باعىتتالعان بولسا، ءبىرىنشى نومىرىنەن باسىلىمنىڭ الەۋمەت، ساياسات، ەكونوميكا سياقتى دا قوعامدىق ماڭىزى زور تاقىرىپتارعا نازار اۋداراتىنى بايقالادى. سونىمەن، «اباي» جۋرنالى 1918 جىلدىڭ 4 اقپانىنان الاش (قازىرگى جاڭاسەمەي) قالاسىنان شىعىپ تۇرادى.
جۋرنالدىڭ نەگىزىن سالۋشىلار ءارى شىعارۋشى رەداكتورلار بولىپ جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆ قىزمەت ەتتى. ايماۋىتوۆ 1914 جىلى سەمەيدەگى وقىتۋشىلار سەمينارياسىنا قابىلدانىپ، ونى 1918 جىلى اياقتاپ شىعادى. سول كەزدەن جۇسىپبەكتىڭ الاشورداشىلارمەن قارىم - قاتىناسى باستالادى. مۇحتار اۋەزوۆ بولسا، رەسەيدەگى ساياسي توڭكەرىستەر اسەرىنەن سەمەيدە «الاش جاستارى» وداعىن قۇرىپ، ءتۇرلى ۇيىرمەلەردىڭ اشىلۋىنا سەبەپشى بولادى. ءدال سول ۋاقىتتا جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆ تانىسىپ، «اباي» جۋرنالىنا دەيىن، 1917 جىلى «الاش» گازەتىنە بىرىگىپ «قازاقتىڭ وزگەشە مىنەزدەرى» اتتى ماقالا دايىندايدى.
ماقساتى
جۋرنالدىڭ قازاق دەموكراتيالىق ءباسپاسوزى مەن الاش يدەياسىن جاقتاعانىن تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ دەرەكتەرىنەن كورۋگە بولادى. رىسقۇلوۆ 1926 جىلعى «يز پروشلوگو كازاحسكوي ينتەليگەنسيي» ماقالاسىندا 1905 جىلى ءاليحان بوكەيحانوۆ باستاعان قازاق زيالى قاۋىمىنىڭ رەسەي وتارلىق ەزگىسىنە قارسى «قارقارالى» پەتيسياسىن قابىلداپ، رەسەيدەگى ءىرى ساياسي كۇشتەردىڭ ءبىرى كادەت پارتياسىنىڭ قازاق ءبولىمىن قۇرعانى، كەيىن «سەركە»، «ايقاپ»، «قازاق» گازەت - جۋرنالدارى ارقىلى حالىقتى ءبىلىم مەن مادەنيەتكە ۇندەپ، ۇلتتىق وي - سانانى وياتۋعا ۇمتىلعاندىعى جايىندا جازادى. بۇل ماقالادا، سونىمەن قاتار:
«... س 1913 گ. پو 1916گ. دۆيجەنيە كازاحسكوي ناسيوناليستيچەسكوي ينتەلليگەنسيي شيريتسيا ي پولۋچاەت يزۆەستنوە وفورملەنيە پۋتەم ورگانيزاسيي پوۆسەمەستنو رازنىح كۋلتۋرنىح كرۋجكوۆ ي ت. پ. پوسلە فيەۆرالسكوي ريەۆوليۋسيي ەتا ناسيوناليستيچەسكايا ينتەلليگەنسيا ورگانيزۋەتسيا ۋجە ۆ پوليتيچەسكۋيۋ پارتيۋ «الاش»، ا گازەتا «كازاح» ستانوۆيتسيا گلاۆنىم ورگانوم ەتوي پارتيي. ك ەتومۋ ۆرەمەني، كرومە گازەتى «كازاح»، پوياۆليايۋتسيا ي درۋگيە گازەتۋ ي جۋرنالى، يز كوتورىح موجنو وتمەتيت سلەدۋيۋششيە: «سارى - اركا» (سەميپالاتينسك)، «بيرليك تۋى» (تاشكەنت) – گلاۆنىي ورگان تۋركەستانسكوگو وتدەلەنيا «الاش - وردى»، ناچاتىي چوكايەۆىم، «ۋران» (استراحان)، «جاس ازامات» (پەتروپاۆلوۆسك)، «اباي» (سەميپالاتينسك). ۆسە ەتي گازەتى ي جۋرنالى پريدەرجيۆاليس لينيي گازەتى «كازاح» ي بىلي ەە وتدەلەنيامي...
... پو پريمەرۋ كادەتوۆ ي مەنشيەۆيكوۆ نا سترانيساح كازاحسكيح گازەت ۆەدەتسيا كامپانيا پروتيۆ پەرەداچي ۆلاستي سوۆەتام، ۆوسحۆالياەتسيا ۆرەمەننوە پراۆيتەلستۆو، ۋكازىۆاەتسيا نا نەوبحوديموست پرودولجەنيا ۆوينى دو پوبەدنوگو كونسا...»
دەپ ايتىلعان («سوۆەتسكايا ستەپ» گازەتى، 1926، 2 ماۋسىم، №123).
تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ بۇل ماقالاسى – ونىڭ «كازاكستان» اتتى بروشيۋراسىنىڭ ءبىرىنشى بولىمىنەن الىنعان ءۇزىندى. ماقالا جاريالانعان كەزدە بروشيۋرانىڭ ەكىنشى ءبولىمى باسىلىپ جاتتى، ال ءبىرىنشى ءبولىمنىڭ قازاقشا ۇلگىسى باسپاعا دايىندالىپ جاتقان.
اباي جۋرنالىنىڭ شىعۋ تاريحى جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: قابىش جاركەنوۆ «ەسىم ساباق وقۋدى قالاي ۇيرەندى؟»
