فاشيزم جانە سوعىس
فاشيزم كاپيتاليزمىنىڭ ەن سوڭعى ساتىسىنان دا، كۇرە تامىرىنان ءىرىپ-شىرىپ بارا جاتقان كەزەڭىندە تۋىپ وتىر. كاپيتاليزم قايشىلىقتارىنىڭ شيەلەنىسىپ، «اتتانىس يدەياسى كوپشىلىك ساناسىندا جەتىلىپ كەلە جاتقان» جاعدايدا جالپى داعدارىسقا ۇشىراپ وتىرعان كاپيتال قۇرىلىسىنىڭ ۇستەمدىگىن قورعاۋدىڭ نەگىزگى ءتۇرى، ەڭ تۇرپايى ءتۇرى — فاشيزم بولىپ وتىر.
فاشيزم بۋرجۋازيا ەكونوميكاسىنىڭ، باسقارۋ تىزگىنىنەن تۋىپ وتىر. ولەر الدىندا قارمانعان «بۇتاعى» بولىپ وتىر. بۋرجۋازيا داعدارىستان فاشيزم، سوعىس ارقىلى شىقپاقشى. ءوسىپ كەلە جاتقان توڭكەرىس قوزعالىستى فاشيزم تەررورى ارقىلى جويماقشى. سوندىقتان دا كوپ مەملەكەتتەردى فاشيزم جايلاپ، بايلار مەملەكەتىنىڭ بۇرىنعى دەموكراتتىق تۇرلەرى جويىلىپ وتىر. الداۋ، «ءسوز بەرۋ» ادىسىنەن بايلار تەررورعا كەلىپ وتىر.
ءسويتىپ، فاشيزم كاپيتاليزم كۇشىنىڭ ەسكەندىگىن كورسەتپەيدى، قايتا ونىڭ ناشارلىعىنا، قۇلاپ بارا جاتقانىن كورسەتەدى. كاپيتاليزمنىڭ ۇلكەن كەمەلەرى بولاتىن. ول كەمەلەر — پارلامەنتاريزم، دەموكراتيزم دەپ اتالاتىن. وسى كەمەلەرگە ءمىنىپ الىپ كاپيتاليزم ءجۇز جىلدار بويى ادام بالاسى تەڭىزىمەن قالقىعان. ءوزىنىڭ، وزگەنىڭ جەرىن، حالقىن تالاۋمەن كۇنەلتكەن. بۇل كەمەلەرى ءقازىر سۋ تۇبىنە كەتتى. رۋزۆەلتتىڭ، گۋبەردىڭ «جان ساقتاۋ جوسپارى» سياقتى كىشكەنتاي قايىقتاردى كاپيتاليزم قايشىلىقتارىنىڭ تولقىنى، توڭكەرىستىڭ جاڭا تولقىنى الدەقاشان توڭكەرىپ تاستاعان. ەندى توڭكەرىس تولقىنى جاقىنداي تۇسكەن كەزدە بايلار قارماعان بۇتاق — فاشيزم مەن سوعىس بولىپ وتىر. بۇل بۇتاققا سۋعا كەتكەن كەمەنىڭ مانساپقور قوجايىندارى جارماستى، ءبىراق ول كەمەنى كاپيتاليزم قايشىلىقتارىنىڭ، جالپى داعدارىستىڭ تولقىندارىنان قانشا تىرىسسا دا شىعارا المادى. بۇل بۇتاققا كرۋپ، تيسسەندەر سولارمەن بىرگە «كوزدەرى كورە باستاعان» سوسيال-دەموكرات پاۋل، ليەۆي، ليەۆەريتتەر دە اسىلا كەتتى. ءبىراق بۇتاق وسال، كوپ ميلليونداعان گەرمان پرولەتارياتى مەن قارا شارۋالارىنىڭ كورگەن ازابى بۇل بۇتاققا قورعاسىن بولىپ قۇيىلعان: گەرمانيا بۋرجۋازياسىنىڭ بۇتاقپەن قابات قۇلاپ ءتۇسۋى ءسوزسىز.
كاپيتاليزمنىڭ شىن ءمانى سوعىستا جاتىر. كاپيتاليزم دامۋىنىڭ زاڭدارى ءسوزسىز سوعىستى تۋعىزادى. لەنين وقۋى وسىلاي دەيدى.
گەرمانيا ءفاشيزمى مەن جاپون يمپەرياليزمى كۇن تارتىبىنە جەر ءجۇزىن قايتا بولۋ ماسەلەسىن قويعاننان بەرى حالىقارالىق جاعداي اشىقتان-اشىق سوعىسقا بەت الدى.
كاپيتاليزم ەكونوميكانىڭ تياناقسىزدىعى كورىنە تۇسكەن سايىن، داعدارىستى «ونەرمەن» توقتاتۋعا تىرىسۋشىلىق جۇزەگە اسپاعان سايىن كاپيتال دۇنيەسى سوعىسقا ۇمتىلىپ وتىر. سوعىس ارقىلى داعدارىستان شىققىسى كەلەدى. جەر ءجۇزى ساياساتىنىڭ ساحناسىنا، ەڭ سوعىسشىل، ەڭ كەرىتارتپا بايلار پارتيالارى — فاشيزم شىقتى. فاشيستەر، ءبىر جاعىنان، مىڭداعان توڭكەرىسشىل جۇمىسشىلاردى ءولتىرىپ، قاماپ وتىرسا، ەكىنشى جاعىنان، جان تالاسىپ كۇشىن جيناپ، سوعىسقا دايىندالىپ جاتىر.
گيتلەر «مەنىڭ قۇرداسىم» دەگەن كىتابىندا ءفاشيزمنىڭ نەنى ماقسات ەتەتىنىن، نەنى كوكسەيتىنىن انىق كورسەتتى". ول بىلاي دەيدى:
«ۇلتشىل — سوسياليزم — بەيبىتشىلىكتىڭ ەمەس، سوعىستىڭ عىلىمى (دوكتريناسى). گەرمانياعا تەك مىقتى قىلىش قانا كومەك كورسەتە الادى. بۇل قىلىشتى جاساپ شىعارۋ — حالىقتىڭ ىشكى ساياسي باسشىلىقتىڭ ىشىندە وداقتاس تاۋىپ، قامسىز ەتۋ — سىرتقى ساياسات باسشىلىعىنىڭ مىندەتى.
گەرمانيا اۆستريانى وزىنە قاراتىپ، بالتىق تەڭىزى جانىنداعى ەلدەردى، مەمەل وبلىسىن، دانسيگ، ەلزاس — لاتورينگيانى باسىپ الماقشى. دانيانىڭ بەلگيانىڭ، چەحوسلوۆاكيانىڭ ءبىر-بىر بولىكتەرىن باعىندىرىپ، كەڭەس ۋكرايناسىن، نەمىس پوۆولجياسى رەسپۋبليكاسىن تارتىپ الماقشى. مىنە، فاشيستىك گەرمانيانىڭ سوعىس پروگرامماسى.
«Drang nach lsten» «شىعىسقا ۇمتىلۋ». مىنە فاشيزم ۇرانى. گيتلەر «مەنىڭ كۇرەسىم» دەگەن كىتابىندا:
«ءبىز ۇلتشىل — سوسياليستەر گەرمانيانىڭ سوعىستان بۇرىنعى سىرتقى ساياساتىنا ادەيى شەك قويامىز. ءبىز گەرمانيانىڭ مۇنان التى ءجۇز جىل بۇرىن توقتاعان جەرىنەن باستايمىز... سوندىقتان بۇرىنعى وتار جانە ساۋدا ساياساتىن توقتاتىپ، ەۆروپانىڭ شىعىسىندا جەر جاۋلاپ الۋ ساياساتىنا كوشەمىز.
ەۆروپاداعى جاڭا جەرلەردى الۋدى ءسوز قىلعاندا ءبىز الدىمەن تەك روسسيانى جانە وعان قاراعان شەت ولكەلەردى كوزدەيمىز. بۇل جولدى بىزگە تاعدىردىڭ ءوزى كورسەتىپ وتىر» — دەيدى.
وسى ماقساتپەن گەرمانيا يمپەرياليزمى جانتالاسىپ قارۋلانۋدا.
ۆەرسال شارتى بويىنشا گەرمانيا 100 مىڭ اسكەر، جاياۋ اسكەردىڭ 7 ديۆيزياسىن جانە 3 اتتى ديۆيزيا ۇستاۋعا ەسى بار ەدى. جالپى مىندەتتى اسكەر قىزمەتىن وتەۋ گەرمانيادا بولماۋعا ءتيىس ەدى. ءبىراق گەرمانيا يمپەرياليزمى مۇنىمەن ساناسقان جوق. سوعىستا «جاۋدى» الۋ ءۇشىن ايرىلعان جەرلەرىن قايتادان قولعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن، جاڭادان جەر جاۋلاپ، دۇنيەنى قايتادان ءبولىسىپ الۋ ءۇشىن جاسىرىن تۇردە جانتالاسىپ قارۋلانۋدا.
1932 جىلى جەنيەۆادا قارۋ تاستاۋ كونفەرەنسياسىنىڭ دەلەگاتتارى جاتقاندا پاپەنگە گيتلەر اشىق حات جازدى. وندا:
«..دارۋلانۋ ءىسى لوزاننادا، جەنيەۆادا ەمەس، گەرمانيادا جۇزەگە اسپاقشى جانە مۇنداي قارۋلانۋعا باسقا ۇلتتاردىڭ جەنيەۆادا كەلگەنىن كۇتپەۋ كەرەك دەدى. گەرمانيا ءفاشيزمى بۇل پروگرامماسىن جۇزەگە اسىردى. 1935 جىلى 6 مارتتا گەرمانيا جالپى اسكەرلەرىن قىزمەتتىڭ وتەۋ زاڭىن جاريالادى. الداعى قادامدا گەرمانيادا 12 كورپۋس، 36 ديۆيزيا بولسىن دەدى. شىنىندا بۇل جاسىرعاندىق. گەرمانيانىڭ قازىردە ەڭ كەمىندە 80-دەي ديۆيزياسى بار. وندا ەڭ كەمىندە ميلليونعا تارتا سولدات پەن وفيسەرلەر بار. ۆەرسال شارتى اشىقتان-اشىق بۇزىلدى.
كاپيتاليزمنىڭ كەيبىر ۋاقىتشا ستابيليزاسياسىنىڭ نەگىزدەرى الدەقاشان جويىلعان. ونىڭ ءبىرى — ۆاشينگتون شارتى ەدى. بۇل شارتقا 9 مەملەكەت قول قويعان. بۇل شارت قىتايدى يمپەرياليستىك ەلدەردىڭ تالاۋىنا جول اشتى. شارتتا قاي مەملەكەت قىتايدى قاي تۇردە تالاۋى كورسەتىلگەن ەدى. بۇل شارت الدەقاشان بۇزىلدى. جاپونيا مانچجۋريانى سوعىسپەن وزىنە قاراتىپ وتىر. ەندى سولتۇستىك جۇڭگو مەن ىشكى مونعوليانى باسىپ الۋدى كوزدەپ وتىر.
ستابيليزاسيانىڭ نەگىزگى ۆەرسال شارتى ەدى. بۇل شارتتىڭ شەكارا جونىندەگى پۋنكتىسىنەن باسقاسىنىڭ ءبارى تەپە بۇزىلدى. شەكارا ماسەلەسى سوعىس ارقىلى شەشىلدى. ۆەرسال شارتىنىڭ نەگىزگى بۋىندارىنىڭ بۇزىلۋى سوعىسقا قادام باسۋشىلىق بولدى. ءقازىر ۆەرسال شارتىندا بەلگىلەنگەنىن جەڭىپ شىققان مەملەكەتتەر مەن جەڭىلگەن مەملەكەتتەر اراسىنداعى قايشىلىق ادام ايتقىسىز شيەلەنىسىپ وتىر. بىلايىنشا ايتقاندا وسى ۋاقىتقا دەيىن بولىپ كەلگەن جاعدايىن ساقتاعىسى كەلمەگەن مەملەكەتتەر مەن ساقتاعىسى كەلگەن مەملەكەتتەر اراسىندا قايشىلىق كۇشەيدى. بىرىنشىدەن «stats Qye» جاگىندا فرانسيا بار، ول جەر كولەمى جاعىنان دا، قارجى، اسكەر جاعىنان دا ۆەرسال شارتىنان كوپ پايدا كوردى. سوندىقتان بۇل جاعدايدى، «stats Qyە-نى» بۇزعىسى كەلمەدى. انگليا دا ۆەرسال شارتىنان كوپ پايدا تاپتى. ۆاشينگتون شارتىنان كوپ پايدا تاپقان چەحوسلوۆاكيا، ۆەرسال شارتىنىڭ نەگىزىندە قۇرىلعان. يۋگوسلاۆيا، بۇرىنعى سەربيا، رۋمىنيا قازىرگى كولەمدەرىنىڭ كوبىسىن ۆەرسال شارتى بويىنشا العان. «Stats Qyە-عا» قارسى مەملەكەتتەر — گەرمانيا، بەلگيا، بولگاريا. بۇلار ۆەرسال شارتى بويىنشا تالانعان مەملەكەتتەر. ارينە، بۇلار بولىپ كەلگەن جاعدايعا قارسى، جەر ءجۇزىن قايتادان بولۋگە بەلسەنە كۇش سالۋدا.
سونىمەن، فرانسيا سياقتى كەيبىر ەلدەر بەيبىتشىلىك جاعىندا وتىر. ويتكەنى ولار جيھانگەرلىك سوعىستان كەيىنگى بەلەستە كوپ ۇلەس العان. وسى «تابىسىنان» ايرىلىپ قالعىسى كەلمەيدى. جاپونيا دا ۆەرسال شارتى بويىنشا از «ۇلەس العان جوق». ءبىراق بۇعان ول ريزا ەمەس. ءقازىر سوعىستىڭ وتىن جاعۋشىلار بولىپ شىعىستان — جاپونيا، باتىستان — گەرمانيا شىعىپ وتىر.
انگليا يمپەرياليزمى جەر ءجۇزىن قايتا ءبولىسىپ الۋدى بۇگىنگى تاڭدا ونشا قالامايدى. ويتكەنى قايتا بولىستە انگليا ءوزىنىڭ بۇرىنعىلارىنان ايرىلىپ قالۋى مۇمكىن. ايتكەنمەن انگليا يمپەرياليزمى ۆەرسال شارتىن اياققا باسقان گەرمانيامەن تەڭىز كەمەسىمەن جاساسىپ وتىر.
انگليانىڭ ويىنشا گەرمانيا تەڭىز فلوتىن تەك كەڭەستەر وداعىنا قارسى جۇمسايدى دەپ ويلايدى. ارينە، گەرمانيانىڭ كەڭەستەر وداعىنا قارسى جۇمسايتىنى راس. ءبىراق باسقاعا قارسى (مىسالى انگلياعا) جۇمسامايدى دەپ كىم ايتا الادى.
مۇنىمەن قاتار ستابيليزاسيانى بۇزىپ، كاپيتال ەلدەرىن سوعىسقا ۇمتىلدىرۋداعى فاكتىنىڭ ءىرىسى — كەڭەستەر وداعىنىڭ ءوسۋى بولىپ وتىر. سوندىقتان دا ءقازىر كەڭەستەر وداعىنا قارسى سوعىس دايىندىعى كۇن ساناپ وسۋدە.
كاپيتال ەلدەرى اراسىنداعى قايشىلىق كۇشەيۋدە، كاپيتال ەلدەرى وسى بىر-بىرىنە قىرعي قاباقتىعىن سىلتاۋ ەتىپ، جانتالاسا قارۋلانۋدا.
جەر جۇزىندە شىن نيەتىمەن سوعىسقا قارسى تۇرعان ءبىر-اق ەل بار. ول — ءبىزدىڭ وتان، كەڭەستەر وداعى. كەڭەستەر وداعى ءوزىنىڭ ءبىرىنشى كۇندەرىنەن باستاپ-اق بەيبىتشىلىك ساياساتىن جۇرگىزە باستادى.
ۇكىمەتىمىز سوعىستى بولدىرماۋ، بولۋىن قيىنداتۋ جولىندا بار كۇشىن سالىپ، بارلىق مۇمكىنشىلىكتى پايدالانىپ وتىر. بەيبىتشىلىك تۋىن بەرىپ ۇستاپ وتىر، سوعىس شىعا قالسا، سوسيالدىق وتانىمىزدى قورعايتىن شارالاردى قامسىزداپ وتىر، ءبىز سوعىسقا قارسىمىز، ءبىراق دۇشپاننىڭ سوققىسىنا قارسى سوققى بەرۋگە دايىنبىز.
1935.
You Might Also Like
-
پارتيانىڭ لەنيندىك ۇلت ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ ارقاسىندا، قازاقستاننىڭ بۇرىنعى ۋاقىتتا تۇسىنە دە كىرمەگەن، مازمۇنى سوسيالدىق، ءتۇرى ۇلتتىق كوركەمونەرىنەن جاساپ جاتىرمىز.
-
ءال-فارابي مەن اباي ۇندەستىگى – ولاردى انىقتاپ قاراپ، زەرتتەگەن جانعا، زاماناۋي تىلمەن ايتقاندا، ناعىز كومبو. سەبەبى، IX-X عاسىردا ءومىر سۇرگەن شىعىس ويشىلى مەن XIX عاسىردىڭ الىپ تۇلعاسى اتانعا...
