InfoHub Logo

پرەزيدەنت قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى توقايەۆ جۋىردا عانا قازاقستان حالقىنا «جاڭا قازاقستان: جاڭارۋ مەن جاڭعىرۋ جولى» اتتى جولداۋىن جاريالادى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ ءوزى اتاپ كورسەتكەنىندەي: «بۇگىنگى جولداۋدىڭ ءمان-ماڭىزى ايرىقشا. ونىڭ ارقالايتىن جۇگى ءبىر جىلمەن شەكتەلمەيدى، اۋقىمى كەڭ، مازمۇنى دا بولەك. ءبىز الدىمىزعا بيىك ماقساتتار قويىپ وتىرمىز. وزدەرىڭىزبەن بىرگە جاڭا قازاقستاندى قۇرۋعا كىرىستىك».

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ قازاقستان حالقىنا ارناعان بۇل جولداۋى ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك تاريحىندا ەڭ ماڭىزدىلارىنىڭ ءبىرى رەتىندە قالارى ءسوزسىز. بۇل جاي عانا ساياسي رەفورمالار ەمەس، بۇل قازاقستاننىڭ دەموكراتيالىق ينستيتۋتتارىن نىعايتا تۇسەتىن مەگامودەرنيزاسيا. ول كوپتەگەن سالالارعا – ساياساتقا، ازاماتتاردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن جاقسارتۋعا، مەملەكەتتىك ورگاندارعا، پارلامەنتتىڭ قوس پالاتاسىنا، پارتيالارعا، قوعامدىق ۇيىمدارعا، بيزنەسكە، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا جانە ت.ب. قاتىستى. رەفورمانىڭ اۋقىمى كەڭ جانە ونى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن بەلگىلى-بىر ۋاقىت قاجەت. جولداۋ قازاقستاننىڭ ۇزاق جىلدارعا دامۋىن ايقىندايدى. بۇل قاڭتار قاسىرەتىنەن كەيىن قاجەت «ەستۋشى مەملەكەتىنە» باعىتتالعان ماڭىزدى قادام.

ءبىزدىڭ ويىمىزشا جولداۋدا ءالى جەتە زەردەلەۋدى قاجەت ەتەتىن جاڭا ساياسي رەفورمالار جاريالاندى. جۋىق ارادا اتا زاڭىمىزعا اۋقىمدى وزگەرىستەر ەنگىزۋ قولعا الىنباق. مەملەكەت باسشىسى ۇسىنعان بارلىق باستامالاردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن كونستيتۋسياعا 30-عا جۋىق وزگەرتۋلەر ەنگىزىلمەك. ولار سۋپەرپرەزيدەنتتىك رەسپۋبليكادان كۇشتى پارلامەنتى بار پرەزيدەنتتىك رەسپۋبليكاعا ءوتۋدى قاراستىرادى. ۇسىنىلعان 30-دان استام كونستيتۋسيالىق تۇزەتۋلەر – بۇل ەكىنشى رەسپۋبليكا قۇرىلىسىنىڭ باستالۋى، مەملەكەت قىزمەتىنىڭ جۇمىس ىستەيتىن ساياسي مودەلى بىرتە-بىرتە پايدا بولۋدا.

قاڭتار وقيعاسى كوپتەگەن سالالاردا بەلسەندىرەك رەفورمالار جۇرگىزۋ قاجەتتىگىن كورسەتتى. وسىعان بايلانىستى ءبىزدىڭ ەلىمىز جاڭا قازاقستاندى الەۋمەتتىك، ءادىل جانە دەموكراتيالىق مەملەكەت رەتىندە قۇرۋدىڭ باعىتىن بەلگىلەدى. الداعى كونستيتۋسيالىق رەفورمانىڭ نەگىزگى ناتيجەلەرىنىڭ ءبىرى، ارينە، قازاقستاندا پارلامەنتاريزمنىڭ ودان ءارى دامۋى جانە ەلىمىزدىڭ ساياسي جۇيەسىندەگى پارلامەنتتىڭ ءرولىنىڭ ارتۋى بولماق. مەملەكەت باسشىسى ايتقانىنداي: «الدىمىزدا پارلامەنتتىڭ ءرولىن كۇشەيتۋ مىندەتى تۇر. بۇل «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجىرىمداماسىن تابىستى جۇزەگە اسىرۋعا جول اشادى».

ەل ەۆوليۋسيالىق تۇردە دايەكتى دەموكراتيالاندىرۋعا قاراي جىلجىپ كەلەدى. ءماجىلىس سايلاۋىنىڭ ماجوريتارلىق جۇيەسى 30 پايىزدىق ۇلەسپەن قايتا ورالۋدا. ساياسي پارتيالاردى تىركەۋ ءراسىمى ايتارلىقتاي جەڭىلدەتىلەدى. وسىلايشا، تىركەۋ شەگىن 20 000 مۇشەدەن 5 000-عا دەيىن جانە ايماقتىق بولىمشەلەردىڭ ەڭ تومەنگى سانىن 600-دەن 200 ادامعا دەيىن قىسقارتۋ جوسپارلانۋدا. جاڭا ءۇش وبلىس قۇرىلادى: اباي، جەتىسۋ جانە ۇلىتاۋ. بۇل وبلىستاردىڭ قۇرىلۋى قالالار مەن اۋماقتاردىڭ دامۋىنا جاڭا سەرپىن بەرەدى. وعان مىسال رەتىندە تۇركىستاندى كەلتىرۋگە بولادى. سونداي-اق پرەزيدەنت كونستيتۋسيالىق سوتتى قالپىنا كەلتىرۋدى، پروكۋراتۋرا مەن ادام قۇقىقتارى جونىندەگى ۋاكىلدىڭ وكىلەتتىكتەرى تۋرالى كونستيتۋسيالىق زاڭداردى قابىلداۋدى ۇسىندى. پرەزيدەنت ەندى ساياسي پارتيانىڭ مۇشەسى بولا المايدى، ول تىكەلەي تاعايىندايتىن دەپۋتاتتار نەمەسە سەناتورلار سانى قىسقارادى. بۇدان ءارى دەموكراتيالىق قايتا قۇرۋلار تۋرالى ايتا وتىرىپ، قۇرامى جاعىنان اۋقىمدى جاڭا قوعامدىق ينستيتۋت – «ۇلتتىق قۇرىلتاي» قۇرۋ قاجەتتىگىن اتاپ ءوتتى. بىرلەستىك قۇرامىنا بارلىق ايماقتىڭ وكىلدەرى، كەيبىر دەپۋتاتتار، قحا مۇشەلەرى، بەلگىلى قوعام قايراتكەرلەرى، بيزنەس وكىلدەرى جانە باسقا دا ازاماتتار كىرەدى. «قۇرىلتاي قوعامدىق ديالوگتىڭ ءبىرىڭعاي ينستيتۋسيونالدىق مودەلىن قالىپتاستىرۋى كەرەك، ول بيلىك پەن حالىق اراسىنداعى دانەكەر بولادى»، - دەپ ءتۇسىندىردى ول. بۇل حالقىمىزدىڭ داستۇرىندە بار. دالا دەموكراتياسى دەگەن تۇسىنىك بار. بۇگىن ءبىز بۇل دەموكراتيانى جاڭا تاجىريبە مەن كوزقاراس تۇرعىسىنان جاڭارتىپ وتىرمىز.

پرەزيدەنت الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق سالاداعى دا باسىم مىندەتتەر اۋقىمىن ايقىنداپ بەردى. ءسوزىنىڭ جەكە بلوگى گەوساياسي جاعدايدىڭ قازاقستان ەكونوميكاسىنا ىقپالىنا ارنالدى. سونىمەن بىرگە، كۇردەلى ەكونوميكالىق جاعدايعا قاراماستان دۇربەلەڭگە نەگىز جوقتىعىن باسا ايتتى. مەملەكەت باسشىسى ۆاليۋتالىق الىپساتارلىققا ۇزىلدى-كەسىلدى قارسى. ۇكىمەتكە شۇعىل تۇردە داعدارىسقا قارسى شارالار كەشەنىن جۇزەگە اسىرۋ تاپسىرىلدى. ال، بۇل ىستە كەشىگۋگە بولمايدى. شىن مانىندە، تەز ءارى شەشۋشى ارەكەت قاجەت.

مەملەكەت باسشىسى ءوزىنىڭ دەموكراتيالىق ۇستانىمىن، ەلدەگى ساياسي ۇدەرىستەرگە ىقپال ەتۋدىڭ قانشا تۇتقاسىن قازاقستان پرەزيدەنتىنەن، ياعني وزىنەن الىپ تاستاۋدى ۇسىنعانىن كورسەتىپ، بۇل بولاشاقتا حالىق مۇددەسى ءۇشىن دەموكراتيالاندىرۋعا سەپتىگىن تيگىزەتىنىن باسا ايتتى. كەلەسى بارلىق دەڭگەيدەگى دەپۋتاتتار سايلاۋىندا جاڭا پرينسيپ جۇمىس ىستەيتىن بولادى، وزگەرىستەر پارلامەنتتەگى قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ رولىنە دە اسەر ەتتى. بۇل ناعىز ۇلكەن وزگەرىس.

بۇگىندە شىن مانىندە، سوزدەن ىسكە كوشۋ باستالدى. قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى توقايەۆ تولىق بيلىككە يە بولىپ، ساياسي جۇيەنى تۇبەگەيلى رەفورمالاۋعا كىرىستى. كوپتەن كۇتكەن ساياسي وزگەرىستەر باستالدى. شىنىندا دا ناعىز دەموكراتيالاندىرۋدىڭ باستاۋى قالاندى. بيلىكتىڭ وكىلەتتى تارماعىن، اسىرەسە، جەرگىلىكتى جەرلەردە دامىتۋ مەن نىعايتۋعا باسىمدىق بەرىلگەنى ورىندى.

بۇل جولداۋ وتە وزەكتى. ءبىز ودان ساياسي رەفورمالاردى عانا ەمەس، كەڭەيتىلگەن ساياسي باعدارلامانى كورىپ وتىرمىز. ۇسىنىلىپ وتىرعان توپتاما وتە كەڭ. ەندى ەڭ باستىسى – پرەزيدەنت جاريالاعان رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋ.  مەملەكەت باسشىسى ايتقانىنداي: «وزگەرىستەردى ءارقايسىمىز وزىمىزدەن باستاۋىمىز كەرەك. ءاربىر ادام جانە بۇكىل قوعام جاڭعىرۋى قاجەت».

سابىرحان سماعۇلوۆ، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى

قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ وقىتۋشىسى

---