InfoHub Logo

نۇر-سۇلتان قالاسى «تۇران-استانا»  ۋنيۆەرسيتەتى ماناربەك ايىم

ماقالادا باستاۋىش سىنىپتاعى بالالاردىڭ ەرتەگى تەراپياسى ارقىلى ەموسيالىق احۋالىن قالىپتاستىرۋ قاراستىرىلعان. سونىمەن قاتار، ەرتەگى تەراپياسىنىڭ پرينسيپتەرى، مۇمكىندىكتەرى كورسەتىلگەن.

كىلت سوزدەر: ەموسيا، تەمپەرامەنت، نيەۆروز، پسيحيكا، ەرتەگى تەراپياسى، پرينسيپ، ەرەجە، رەلاكساسيا، مۇمكىندىكتەر، مەتافورا، ەپيزود.

بالانىڭ قازىرگى ءومىرى كوپتەگەن وقيعالارعا تولى. ينتەرنەت، تەلەديدار، ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرى، ءبىر جاعىنان، بالانى دامىتادى، ال ەكىنشى جاعىنان، بالادا تەرىس سىرتقى اسەرلەرگە قارسى تۇرا المايتىن جاعدايلاردى ءجيى تۋىنداتادى. ەرتەگى بەينەلى جانە سيمۆولدىق تۇردە بالاعا وسى اسەرگە قارسى تۇرۋدىڭ تيپتىك ۇلگىلەرى مەن تاسىلدەرىن ۇسىنادى. ەرتەگىلەردە، ميفتەردە، استارلى اڭگىمەلەردە الدىڭعى ۇرپاقتاردىڭ تاجىريبەسى جيناقتالعان، وعان سۇيەنە وتىرىپ، قازىرگى زامانعى ماماندار ايتارلىقتاي ناتيجەلەرگە قول جەتكىزە الادى. وسى تاجىريبەگە سۇيەنە وتىرىپ، ءبىز اتا-بابالارىمىزدىڭ دانالىعىن قاراستىرا الامىز.

بالانىڭ ەموسيونالدى ءومىرى سەزىمنىڭ بالانىڭ ىس-ارەكەتىنىڭ بارلىق اسپەكتىلەرىنەن باسىم بولۋىمەن بايلانىستى. ەموسيونالدىلىق ەرىكسىز رياسىزدىقپەن، جارىقتىقپەن سيپاتتالادى: سەزىمدەر تەز اۋىسىپ وتىرادى جانە جوعالادى، كوڭىل-كۇي تۇراقسىز، ەموسيا كورىنىستەرى وتە كۇشتى بولىپ كەلەدى. بالا جاناشىرلىق، سۇيىسپەنشىلىك، ماحاببات، اياۋشىلىق سەزىمدەرىن وڭاي سەزىنە باستايدى، سۇيىسپەنشىلىك پەن ماداقتاۋدى، جازانى جانە سوگىستى باستان كەشىرەدى، جانجال جاعدايلارىنا وڭاي جاۋاپ بەرەدى، كىتاپتار مەن فيلمدەردىڭ كەيىپكەرلەرىنە دەگەن سەزىمدەرىن قاتتى بىلدىرەدى [1].

بالالاردىڭ مىنەز-قۇلقى مەن دامۋىندا مىنەز-قۇلىقتىڭ بۇزىلۋى (اگرەسسيۆتىلىك، تەمپەرامەنت، ەنجارلىق، گيپەراكتيۆتىلىك)، دامۋدىڭ ارتتا قالۋى جانە بالالار نەرۆتەرىنىڭ ءارتۇرلى تۇرلەرى (نەيروپاتيا، نيەۆروزدار، قورقىنىش) ءجيى كەزدەسەدى.

بالانىڭ پسيحيكالىق جانە جەكە دامۋىنىڭ اسقىنۋلارى، ادەتتە، ەكى فاكتورعا بايلانىستى: ءبىلىم بەرۋدەگى قاتەلىكتەر نەمەسە بەلگىلى ءبىر جەتىلمەگەندىك، جۇيكە جۇيەسىنىڭ زاقىمدانۋى. بالانىڭ جەكە باسىنىڭ ەموسيونالدى دامۋىن زەرتتەۋگە ارنالعان زەرتتەۋلەردى كوپتەگەن عالىمدار مەن زەرتتەۋشىلەر جۇرگىزدى (گ.م. برەسلاۆ، ۆ. ك. ۆيليۋناس، ا. ۆ. زاپوروجەس، ك. ە. يزارد، يا. ز. نيەۆەروۆيچ، پ. ۆ. سيمونوۆ جانە ت. ب.).
بالالاردىڭ جاعىمسىز ەموسيونالدى جاعدايلارىن تۇزەتۋ ماسەلەسىمەن ي.پ. ۆوروپايەۆا، ا. ي. زاحاروۆ، ە. ە. كراۆسوۆا، B. C. مۋحينا، ا. ا. نۋراحۋنوۆا، ت. و. سموليەۆا، ا. س. سپيۆاكوۆسكايا، س. گ. فاينبەرگ، م. ي. چيستياكوۆا، ت. د. زينكيەۆيچ-ەۆستيگنەيەۆا جانە باسقالار اينالىستى. ولاردىڭ پىكىرىنشە، مۇنداي بالالاردى قىزىقتى ءىس-شارالارعا تارتۋ ءتيىمدى؛ بۇل زەرتتەۋشىلەر ويىندى تۇزەتۋ، پسيحوگيمناستيكا، ەرتەگى تەراپياسى جانە مىنەز-قۇلىقتى پسيحوكوررەكسيانىڭ باسقا باعدارلامالارىن ۇسىنادى.

ەرتەگى بالالاردىڭ ەموسيونالدى جاعدايىنا قاتتى اسەر ەتەدى. ەرتەگىمەن تانىسۋ پروسەسى بالانىڭ الەۋمەتتىك بەيىمدەلۋىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن ناقتى پسيحولوگيالىق جاعداي جاسايدى.

بالانىڭ تەرىس ەموسيونالدىق جاعدايى وتباسىنداعى قارىم-قاتىناستاردىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى قالىپتاسۋى مۇمكىن، بۇل ءوز كەزەگىندە بەيىمدەلۋ ءقاۋپىن ارتتىرادى [2].

ەرتەگى تەراپياسى - بۇل ەرتەگىنىڭ مەتافورالىق رەسۋرستارىن قولدانا وتىرىپ، ادامدارعا ءوزىن-وزى تانۋعا، باسقالارمەن ەرەكشە سەنىمدى، تىعىز قارىم-قاتىناس ورناتۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن پراكتيكالىق پسيحولوگيانىڭ باعىتى.

ەرتەگى تەراپياسىنىڭ جۇمىس ىستەۋ پرينسيپتەرى.

ەرتەگىلەرمەن جۇمىس ىستەۋ بارىسىندا ءمۇعالىمنىڭ قانداي ەرتەگى قولداناتىنىن ەسكەرگەنى ابزال، ويتكەنى ءاربىر ەرتەگى ءتۇرىنىڭ وزىنە ءتان پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى مەن ماقساتى بولادى.

ەرتەگىلەردى بىرنەشە تۇرگە بولۋگە بولادى:

– ديداكتيكالىق. ونىڭ ماقساتى – بالالارعا جاڭا ءبىلىم بەرۋ. ەرتەگىلەردىڭ بۇل ءتۇرى وسى ءبىلىمنىڭ ءمانىن اشادى جانە بالا ورىنداۋعا قاجەتتى تاپسىرمالاردى قامتيدى؛
– مەديتاتيۆتىك ەرتەگىلەر بالانىڭ جەكە جانە تەرەڭ مۇمكىندىكتەرىن وياتۋعا باعىتتالعان؛
– بالالاردىڭ مىنەز-قۇلقىنا پسيحوكوررەكسيالىق اسەر ەتۋ؛
– پسيحوتەراپيەۆتيكالىق، ەرتەگىلەردىڭ بۇل ءتۇرى استارلى اڭگىمە تۇرىنە يە، ياعني بالانىڭ تەرەڭ جان دۇنيەسىنە باعىتتالعان؛
– پسيحولوگيالىق ەرتەگى، ەرتەگىلەردىڭ بۇل ءتۇرىنىڭ ماقساتى بالانىڭ تۇلعالىق دامۋىنا اسەر ەتۋ بولىپ تابىلادى.

ءاربىر بالا ءوز پىكىرىن، بەلگىلى ءبىر جاعدايعا قاتىناسىن بىلدىرۋگە قۇقىلى، سوندىقتان ءمۇعالىمنىڭ ساباقتا بالانىڭ پىكىرىنە تەرىس باعا بەرۋىنە جول بەرىلمەيدى. ەرتەگى تەراپياسى ارقىلى وتەتىن ءاربىر  ساباق سىيلاستىق پەن سەنىمگە، بالا مەن ۇلكەننىڭ ءوزارا تۇسىنىستىگىنە، ءوزارا كومەككە قۇرىلادى.

ەرتەگى ارقىلى ساباقتاردى وتكىزۋ كەزىندە تومەندەگىدەي ەرەجەلەر ساقتالادى:

1. ساباقتار ءۇشىن جەتكىلىكتى ورىن بولۋى كەرەك. ەدەنگە ۇلكەن كىلەم كەرەك. سىنىپتا بالالار كوبىنەسە رەلاكساسيا دەپ اتالاتىن قالىپتا وتىرادى: وكشەدە وتىرىپ، قولدارىن دەنە بويىمەن ەركىن ءتۇسىرىپ نەمەسە جامباستارىنا سۇيەنەدى.
2. رەلاكساسيا پروسەسىندە (وتىرۋ، جاتۋ، تۇرۋ) بالالارعا قوزعالۋعا، سويلەسۋگە، سۇراق قويۋعا كەڭەس بەرىلمەيدى. ويتكەنى «ءوزىن-وزى تىڭداۋ» پروسەسى وتە نازىك جانە كەز كەلگەن اڭگىمەلەسۋ، قاعۋ، شاپالاقتاۋ، قوزعالىستار بالالاردىڭ نازارىن اۋدارىپ، جاسالعان اتموسفەرانى وڭاي بۇزادى.
3. ساباق بارىسىندا بالالارعا بەلگىلى ۋاقىت ارالىعىندا ءوز سەزىمدەرى تۋرالى ايتۋعا مۇمكىندىك بەرىلەدى، ءبىراق كەيدە ولارعا جاي عانا «ءوزىن تىڭداۋ» ۇسىنىلادى.
4. ەرتەگى ءماتىنى جاتتىعۋلار اراسىنداعى دانەكەر. ەرتەگىلەردى قايتالاۋعا بولادى، ءبىراق كەيدە اۆتوردىڭ ءستيلى مەن نازىك اتموسفەراسىن ساقتاۋ ءۇشىن وقىعان دۇرىس.
5. ەرتەگىلەر بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتان كەيىن قايتالانۋى مۇمكىن. بالالار قايتالاۋدى جاقسى كورەدى، سونىمەن قاتار تانىس جاتتىعۋلار جەڭىلىرەك، كەيدە ۇلكەن قىزىعۋشىلىقپەن قابىلدانادى.
6. بالالاردىڭ ورىنداعانىنىڭ ءبارى، ولاردىڭ بارلىق سوزدەرى، قيمىلدارى، ءتىپتى يمپروۆيزاسيالارى (ولاردى ەرەكشە ماداقتاۋ كەرەك!) ءساتتى بولىپ تابىلادى. ال سىرتتان قالاي كورىنەتىنى ماڭىزدى ەمەس. بالالاردىڭ ءوزىن ەركىن سەزىنۋى، وزىنە جانە كۇشىنە سەنۋى ماڭىزدى [3].

ەرتەگىمەن جۇمىس ىستەۋ مۇمكىندىكتەرى

– اڭگىمەنى مەتافورا رەتىندە پايدالانۋ. ەرتەگىلەردىڭ ءماتىنى مەن بەينەلەرى كليەنتتىڭ جەكە ومىرىنە قاتىستى ەركىن اسسوسياسيالاردى تۋدىرادى، سودان كەيىن بۇل مەتافورالار مەن اسسوسياسيالاردى تالقىلاۋعا بولادى.

– ەرتەگى بويىنشا سۋرەت سالۋ. سىزبادا ەركىن اسسوسياسيالار پايدا بولادى جانە الىنعان گرافيكالىق ماتەريالدى ودان ءارى تالداۋعا بولادى.

– كەيىپكەردىڭ مىنەز-قۇلقى مەن ىس-ارەكەتىنىڭ موتيۆتەرىن تالقىلاۋ، ادام مىنەز-قۇلقىنىڭ قۇندىلىقتارىن تالقىلاۋعا سىلتاۋ رەتىندە قىزمەت ەتەدى، جاقسى-جامان دەگەن كاتەگوريالارداعى ادامنىڭ باعالاۋ جۇيەسىن اشادى.

– ەرتەگىنىڭ ەپيزودتارىن ويناۋ. ەپيزودتاردى ويناۋ بالاعا نەمەسە ەرەسەك ادامعا ەموسيونالدى ماڭىزدى جاعدايلاردى سەزىنۋگە جانە ەموسيالاردى ويناۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

– ەرتەگىلەردى استارلى-ادامگەرشىلىك رەتىندە پايدالانۋ. مەتافورانىڭ كومەگىمەن جاعدايدى شەشۋگە شاقىرۋ.

– ەرتەگى بويىنشا شىعارماشىلىق جۇمىس (قوسۋ، قايتا جازۋ، ەرتەگىمەن جۇمىس).

بالانىڭ جەكە باسىن پسيحوكوررەكسيالاۋ جانە دامىتۋ ءۇشىن ەرتەگىلەردىڭ تارتىمدىلىعى تومەندەگىدەي:

– ەرتەگىلەردە تىكەلەي مورالدىق، تاربيەلىك ءمانى جوق. ەرتەگىدەگى وقيعالار لوگيكالىق، تابيعي، بىرىنەن سوڭ ءبىرى جالعاسىپ، بالا دۇنيەدە بار سەبەپتى بايلانىستاردى مەڭگەرەدى.

– ەرتەگى وبرازدارى ارقىلى بالا سان ۇرپاقتىڭ ءومىر تاجىريبەسىمەن بايلانىسقا تۇسەدى. ەرتەگىلەردە ءار ادامنىڭ ءوز ومىرىندە باسىنان وتكەرەتىن جاعدايلارى مەن قيىنشىلىقتارى بولادى: اتا-اناسىنان ايىرىلۋ؛ ءومىردى تاڭداۋ؛ ءوزارا كومەك؛ ماحاببات؛ جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ كۇرەسى.

– ەرتەگىلەردەگى جاقسىلىقتىڭ جەڭىسى بالاعا پسيحولوگيالىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتەدى: ەرتەگىدە قانداي جاعداي بولماسىن، ءبارى جاقسى اياقتالادى. باتىرلاردىڭ باسىنان وتكەن سىناقتار ولاردىڭ اقىلدى، مەيىرىمدى، كۇشتى، دانا بولۋىنا كومەكتەسەدى. وسىلايشا، بالا ادامنىڭ ومىرىندە بولىپ جاتقان بارلىق نارسە ونىڭ ىشكى وسۋىنە ىقپال ەتەتىنىن بىلەدى.

– كەيىپكەردىڭ اتى مەن ەرتەگى وقيعاسىنىڭ ورنىندا الدىن الا جازىلۋدىڭ جوقتىعى. باستى كەيىپكەر – ۇجىمدىق وبراز، بالاعا ءوزىن ەرتەگى كەيىپكەرىمەن سايكەستەندىرىپ، ەرتەگى وقيعالارىنىڭ قاتىسۋشىسىنا اينالۋى وڭايىراق.

– قۇپيالار مەن سيقىرلاردىڭ ورەولى، قىزىقتى سيۋجەت، كەيىپكەرلەردىڭ كۇتپەگەن تۇرلەنۋى - مۇنىڭ ءبارى تىڭداۋشىعا ەرتەگىلەردەگى اقپاراتتى بەلسەندى تۇردە قابىلداۋعا جانە سىڭىرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى [4].

قورىتا كەلە، ەرتەگىگە نەگىزدەلگەن عاجايىپ ويىندار ادامنىڭ ءالسىز جانە كۇشتى جاقتارىن اشىپ، ەموسيالىق احۋال قالىپتاستىرۋعا جانە جاڭا  مۇمكىندىك بەرەدى. سونىمەن قاتار،  مىنەز — قۇلقىنداعى كەيبىر جاعىمسىز جاقتارىنىڭ سەبەپتەرىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
بالالار ەرتەگى ارقىلى ەستەتيكالىق تاربيە الىپ، شىعارماشىلىق قابىلەتتەرى ارتتىرادى، وي — قيالدارىن، ەلەستەتۋ ارقىلى ارتيكۋلياسيالىق گيمناستيكانى  ورىنداي وتىرىپ، قول موتوريكاسىن  دامىتادى.

ادەبيەتتەر ءتىزىمى:
1. ابراموۆا گ.س. دامۋ پسيحولوگياسى. — م.: يۋرايت، 2012. — 811 ب.
2. مەكتەپتەگى 6-7 جاستاعى بالالاردى تاربيەلەۋ، وقىتۋ جانە دامىتۋ. ادىستەمەلىك قۇرال. - م .: ءبىلىم، 2017. - 192 ب.
3. ەرمولايەۆا م.ۆ. باستاۋىش سىنىپ بالالارىنىڭ ەموسيونالدىق سالاسىن دامىتۋدىڭ ەرەكشەلىكتەرى مەن قۇرالدارى / م.ۆ.ەرمولايەۆا. - م .: ماسكەۋ پسيحولوگيالىق-الەۋمەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى (مپۋ)، 2016. - 757 ب.
4. زينكيەۆيچ-ەۆستيگنەيەۆا ت.د.ەرتەگىمەن جۇمىس ىستەۋ فورمالارى مەن ادىستەرى. – پەتەربۋرگ: ءسوز، 2006. – 140 ب.

---