InfoHub Logo

كانجيگيتوۆا ساعىنىش
م.قوزىبايەۆ اتىنداعى سولتۇستىك قازاقستان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ
«ارنايى جانە الەۋمەتتىك پەداگوگيكا» كافەدراسى،
5ۆ010500 – «دەفەكتولوگيا» ماماندىعىنىڭ
4 كۋرس ستۋدەنتى

اننوتاسيا: ماقالادا مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى جالپى سويلەۋ ءتىلى دامىماعان بالالاردىڭ سويلەۋ ءتىلىن قالىپتاستىرۋدا سۋرەتتەۋ اڭگىمەلەرىنىڭ الاتىن ورىنىمەن ماڭىزى تۋرالى قاراستىرىلعان. عالىمداردىڭ تۇجىرىمدارىنا سۇيەنە وتىرىپ سۋرەتتەۋ اڭگىمەلەرىن قالىپتاستىرۋدىڭ كريتەرييلارى كورسەتىلگەن.  سونىمەن قاتار سۋرەتتەۋ اڭگىمەلەرى مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردىڭ تانىمدىق دامۋىنا، ولاردىڭ سويلەۋ-ويلاۋ بەلسەندىلىگىنىڭ قالىپتاسۋىنا اسەر ەتەدىگى اتاپ وتىلگەن.

كىلت سوزدەر: سۋرەتتەۋ اڭگىمەلەرى، مەكتەپ داسىنا دەيىنگى بالالار، جالپى سويلەۋ ءتىلىنىڭ دامىماۋى.

مەكتەپكە دەيىنگى جاستا بالالاردا تىلدىك زاڭدىلىقتاردى ءتۇسىنۋ جوعارى ساپالى دەڭگەيگە وتەدى: ياعني ءماتىننىڭ لوگيكالىق جانە كومپوزيسيالىق قۇرىلىمى تۋرالى تۇسىنىك پايدا بولادى، ۇسىنىلعان تاقىرىپقا تاۋەلسىز، دايەكتى جانە ناقتى تۇردە سويلەۋ داعدىلارىن قالىپتاستىرۋ مۇمكىندىگى قالىپتاسادى، بالانىڭ بايلانىستىرىپ سويلەۋى قالىپتاسادى.

ال سويلەۋ ءتىلى دامىماعان بالالاردا تىلدىك قۇرىلىمداردىڭ جەتكىلىكسىز قالىپتاسۋىنا بايلانىستى بىرىككەن سويلەمدەردى قۇرۋدا قيىندىقتارعا تاپ بولادى. ولار گرامماتيكالىق قۇرىلىمدى مەڭگەرۋدەگى قيىندىقتارمەن، سوزدىك قورىنىڭ نورمادان ارتتا قالۋىمەن، كۇردەلى سوزدەردىڭ، سويلەمدەردىڭ ماعىناسىن تۇسىنبەۋىمەن سيپاتتالادى.

كوررەكسيالىق پەداگوگيكا سالاسىنداعى ءبىرقاتار عالىمدار كەلىسىلگەن سۋرەتتەۋ اڭگىمەلەدى قالىپتاستىرۋ ماسەلەلەرىن بەلسەندى تۇردە تالقىلاعان. ت.ا.تكاچەنكو مەن ت.ب.فيليچيەۆانىڭ پىكىرىنشە، ارنايى ءبىلىم بەرۋ كەزىندە بەلگىلى ءبىر تىلدىك زاڭدىلىقتاردى يگەرىپ، بالالردىڭ جەكە قابىلەتتەرىنىڭ پارامەترلەرىن ەسكەرە وتىرىپ، ءار بالا ءوزىنىڭ سۋرەتتەۋ دەڭگەيڭىن دۇرىس مودەلدەي  الاتىندىعىن ايتقان. [1]

سۋرەتتەۋ اڭگىمەلەرىن قۇرۋ ساباقتارى تەك سويلەۋگە عانا ەمەس، سونىمەن قاتار مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردىڭ تانىمدىق دامۋىنا، ولاردىڭ سويلەۋ-ويلاۋ بەلسەندىلىگىن قالىپتاستىرۋعا اسەر ەتەدى، كورۋ، سويلەۋ-ەستۋ جانە تاكتيلدى قابىلداۋدى، ەستە ساقتاۋدى، زەيىندى، باقىلاۋدى بەلسەندىرۋگە ىقپال ەتەدى. مۇنداي ساباقتاردا بالالار زاتتىڭ ماڭىزدى بەلگىلەرىن انىقتاۋعا جانە سالىستىرۋعا، جەكە سوزدەردى دۇرىس بىرىكتىرۋگە ۇيرەنەدى. [2]

ءدال وسى كومپونەنت جالپى سويلەۋدىڭ دامىماۋى بار مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردا قالىپتاسپاعانىن ۆ.پ. گلۋحوۆ، ت. ب. فيليچيەۆا، ۆ. كنيگا سياقتى زەرتتەۋشىلەر دالەلدەدى.

فيليچيەۆا بايلانىستىرىپ سويلەۋ، سۋرەتتەۋ بويىنشا جالپى سويلەۋ ءتىلىنىڭ دامىماۋى بار ءۇشىنشى دەڭگەيدەگى بالالاردىڭ سويلەۋىن دامىتۋدا ءبىرقاتار بۇزىلىستاردى اتاپ وتكەن:

- اڭگىمە ساباقتاستىعى مەن بىرىزدىلىگىنىڭ بۇزىلۋى؛

- سيۋجەتتىك جەلىنىڭ ماڭىزدى ەلەمەنتتەرىنىڭ ماعىنالىق كەمشىلىكتەرى؛

-  مازمۇنداۋدىڭ جوقتىعى؛

-ماتىندەگى لوگيكالىق-ۋاقىتشا جانە سەبەپ-سالدارلىق بايلانىستاردىڭ بۇزىلۋى. [3] 

و. س. ۋشاكوۆا [4]، ا. ا. زروجيەۆسكايا، ل. گ. شادرينا [5] جانە باسقا دا ءبىرقاتار اۆتورلاردىڭ ازىرلەمەلەرى نەگىزىندە مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردا دايەكتى سيپاتتامالىق اڭگىمەلەردى قالىپتاستىرۋدىڭ كەلەسى كريتەرييلەرىن انىقتاۋعا بولادى:

● سيپاتتامالىق وقيعانىڭ تاقىرىپقا سايكەستىگى؛

● سيپاتتامانىڭ رەتتىلىگى، وندا ءۇش قۇرىلىمدىق بولىكتىڭ بولۋى: وبەكتىنىڭ اتاۋى، بەلگىلەردى ساناۋ، سيپاتتاۋ تاقىرىبىن باعالاۋ؛

● وبەكتىنىڭ انىقتالعان بەلگىلەرىنىڭ سانى جانە ولاردىڭ سيپاتتامالارى؛

● سويلەۋدىڭ جەتكىلىكتىلىگى، سويلەمدەر مەن سيپاتتاما بولىكتەرى اراسىنداعى ءار ءتۇرلى بايلانىستاردى قولدانۋ (تاقىرىپتى باسقاشا اتاي ءبىلۋ: ەسىمدىك، لەكسيكالىق قايتالاۋ، سينونيمدىك اۋىستىرۋ)؛

● پايدالانىلعان سويلەمدەردى قۇراستىرۋ ساۋاتتىلىعى؛

● سويلەۋ ەركىندىگى (ۇزاق ۇزىلىستەردىڭ بولماۋى)

ۆ.پ. گلۋحوۆتىڭ "جالپى سويلەۋ دامۋىمەن مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردىڭ ۇيلەسىمدى سويلەۋىن قالىپتاستىرۋ" جۇمىسىندا تاپسىرمالاردىڭ سيپاتتاماسى بەرىلگەن. ءبىرىنشى تاپسىرمادا بالانىڭ سويلەۋ دەڭگەيىندە (سۋ

ءبىرىنشى تاپسىرمادا سۋرەتتەر بالانىڭ سويلەۋ دەڭگەيىندە تولىق سيپاتتامالىق اڭگىمە قۇراستىرۋ قابىلەتىن انىقتايدى (سۋرەتتە كورسەتىلگەن ارەكەتكە سايكەس). ءوز كەزەگىندە وعان مىناداي مازمۇنداعى بىرنەشە سۋرەتتەر كورسەتىلەدى: 1) «بالا گۇلدەردى سۋارىپ جاتىر» 2) «قىز كوبەلەك ۇستايدى»؛ 3) «بالا بالىق اۋلاپ جاتىر»؛ 4) «قىز شانا تەۋىپ ءجۇر»؛ 5) «ارباداعى قىزدى تاسىمالداۋ» ت.ب. بالاعا سۋرەتتى كورسەتكەن سايىن: «ايتىڭىزشى، مۇندا نە سالىنعان؟» دەپ سۇراق قويادى.

ەكىنشى تاپسىرما – ءۇش سۋرەتكە سويلەم قۇراۋ، مىسالى: «قىز»، «سەبەت»، «ورمان»، بالالاردىڭ زاتتاردىڭ اراسىندا لوگيكالىق بايلانىس ورناتىپ، سويلەمدە قولدانا ءبىلۋ قابىلەتتەرىن انىقتاۋ. بالاعا سۋرەتتەردى اتاۋدى سۇرايدى، سودان كەيىن بارلىق ءۇش سۋرەتتى قامتيتىن سويلەم قۇراۋ. ءىستى جەڭىلدەتۋ ءۇشىن "قىز نە ىستەدى؟" كومەكشى سۇراق قويىلادى. ەگەر بالا تەك ەكى، ءتىپتى ءبىر سۋرەتتى پايدالانىپ سويلەم قۇراسا (مىسالى، «قىز ورماندى ارالاپ ءجۇردى»)، جەتىسپەيتىن سۋرەتتى كورسەتە وتىرىپ، نۇسقاۋ قايتالانادى.

ءۇشىنشى تاپسىرما سويلەۋ ءتىلى جالپى دامىعان بالالاردىڭ شاعىن جانە قۇرىلىمدىق قاراپايىم كوركەم ءماتىندى جاڭعىرتۋداعى مۇمكىندىكتەرىن انىقتاۋعا باعىتتالعان. ول ءۇشىن بالالارعا تانىس ەرتەگىلەردى قولدانۋعا بولادى: «شالقان»، «قىزىل تەلپەك»، «التىن بالىق»، شاعىن رەاليستىك اڭگىمەلەر (مىسالى، ل. ن. تولستويدىڭ، ك. د. ۋشينسكييدىڭ جانە ت.ب. اڭگىمەلەرى). وقىلعان شىعارما؛ قايتا وقۋ الدىندا يتەراسيانى قۇرۋ ءۇشىن ورناتۋ قامتاماسىز ەتىلگەن. قايتالاپ وقىعاننان كەيىن اۆتورلىق شىعارمالاردى پايدالانعان كەزدە قايتالاپ اڭگىمەلەۋدى قۇراستىرار الدىندا اڭگىمەنىڭ مازمۇنى بويىنشا سۇراقتار (3-4) قويۋ ۇسىنىلادى..

1. تكاچەنكو ت.ا. ۋچيمسيا پراۆيلنو گوۆوريت. سيستەما كوررەكسيي وبششەي رەچيەۆوي نەدوستاتوچنوستي ۋ دەتەي 6 لەت: رۋكوۆودستۆو دليا ۆوسپيتاتەلەي، لوگوپەدوۆ ي بيولوگيچەسكيح روديتەلەي. موسكۆا: يزداتەلستۆو گنوم ي د، 2003. 112 س.

2. ۆىگوتسكيي ل. س. وسنوۆى دەفەكتولوگيي. سپب: لان، 2003. 656 س.

3. فيليچيەۆا ت.ب.، چيركينا گ.ۆ. ۋسترانەنيە وبششەگو رەچيەۆوگو رازۆيتيا ۋ دوشكولنيكوۆ. م. يريس پرەسس، 2008. 224 س.

4. ۋشاكوۆا و.س.، سترۋنينا ە.م. مەتودى رازۆيتيا رەچي ۋ دوشكولنيكوۆ: ۋچەبنيك دليا ۆوسپيتاتەلەي دوشكولنىح ي وبششەوبرازوۆاتەلنىح ۋچرەجدەنيي. موسكۆا: ۆلادوس، 2010. 287 س.

5. شادرينا ل.گ. رازۆيتيە پرەدپوسىلوك گارمونيچنوي رەچي دوشكولنيكوۆ // ۆەكتور تمۋ. 2012. № 4 (11). سترانيسى 326–329

---