InfoHub Logo

اقىن قۋانعان جۇماحان ۇلىنىڭ «قۇستار قايتىپ بارادى» اتتى ولەڭدەر جيناعىنىڭ العى سوزىندە، جۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى ءتوراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى تالعات ماماشيەۆ «جارىق جۇلدىزدار جارق ەتىپ سونگەندە ارتىنا اق جولاقتى وتتى ءىزىن قالدىرىپ جاتادى. مونعولدىق باۋرىمىز قۋانعان جۇماحان ۇلى /1951-1996/ دا از عۇمىرىندا وشپەس جىرلار جازىپ اقىندىعىمەن تانىلعان ازامات ەدى. امال نە، ءومىرى قىسقا بولدى. ءبىراق سول از عانا تىرلىگىنىڭ وزىندە ادامدىقتىڭ اق تۋىن جامىلىپ، اقىندىقپەن ءتىل قاتا ءبىلدى»، — دەپ تۇيىندەدى. بۇل جيناق اقىننىڭ ارتىندا قالعان قولجازبالارىن جيناستىرىپ بايان ولگەيدە جارىق كورگەن «ىڭكار سەزىم»، «ءانىم سەن ەدىڭ» جيناقتارىنان قۇراستىرىلىپ، بەلگىلى دارەجەدە سۇرىپتالعان.

1979 جىلى جازىلعان «قۇستار قايتىپ بارادى» ولەڭىندە، اقىن:

قاناتىنا اق تورعىن بۇلت ىلىنگەن،
قۇستار قايتىپ بارادى كۇن-تۇنىمەن.
ايدىن كولىن قيا الماي كۇرسىنەدى،
كۇمىس مونشاق ۇزدىگىپ كىرپىگىنەن.
توپشىسىنا توسەۋمەن الاقانىن،
باۋلاپ ۇشىپ، قۇلاتپاي بالاپانىن،
تۋعان جەرمەن قوشتاسىپ بارادى ولار،
انىمەنەن قارسى الىپ، دالا تاڭىن.
قيقۋلاعان ۇنىمەن مۇڭ اقتارىپ،
انگە باسىپ بارادى، سىر اقتارىپ.
ۇزىك-ۇزىك قۇس جولى جاتىر شۇباپ،
جازىلماعان شۋماقتار سياقتانىپ.

— دەپ باستاپ، ادەمى ايشىقتى سۋرەتتەرمەن كومكەرىپ، ودان ءارى:

كوك جۇزىندە اقشا بۇلت تولقىندانعان،
قاناتتارىن كۇن ءسۇيىپ جالتىلداعان،
جوڭكىلەدى قۇستاردىڭ كەرۋەنى،
بەلبەۋىندەي اسپاننىڭ سولقىلداعان.
توڭكەرىلىپ توبەدە قۇلاپ بارىپ،
كوك جۇزىندە قىز بۇرىم سياقتانىپ،
قۇستار قايتىپ بارادى شات-شادىمان،
جارقىن جازدى دۋماندى جىراققا الىپ،

— دەپ جالعاستىرادى دا:

كوك جۇزىنەن سازدى اۋەن ءۇن ەستىلىپ،
ناز انىمەن باقىتتى ۇلەستىرىپ،
قۇستار قايتىپ بارادى جاستىق شاقتىڭ،
ماحابباتىن سوڭىنان ىلەستىرىپ.
سىر شەرتەدى، انىمەن سىرلاسىمداي،
كوڭىل شىركىن، تولقىعان تۇر باسىلماي.
سوڭدارىنان قول بۇلعاپ قالىپ بارام،
شىعارىپ ساپ ساپارعا قيماسىمداي.

— دەپ تۇيىندەيدى. ولەڭنىڭ بويىندا اقىن تۇمانباي مولداعالييەۆتىڭ «قۇستار ءانىنىڭ» اسەرى ونە بويى سەزىلىپ وتىرادى. سولاي دەسەك تە، اقىن وزىنشە ناقىشتاي بىلگەن. پوەزيالىق سۋرەتتە قۋانعاننىڭ قولتاڭباسى ايقىن كورىنەدى. «قاناتىنا اق تورعىن» بۇلت مىنگەن» ءتارىزدى، «ايدىن كولىن قيا الماي كۇرسىنەدى، كۇمىس مونشاق ۇزدىگىپ كىرپىگىنەن» ءتارىزدى سۋرەت قۋانعان اقىنعا ءتان ناقىش-بوياۋ. سول سياقتى: «جوڭكىلەدى قۇستاردىڭ كەرۋەنى بەلدەۋىنەن اسپاننىڭ سولقىلداعان-سىندى وركەستر» — قۋانعان اقىننىڭ ءوز الەمى. «توڭكەرىلىپ توبەدە قۇلاپ بارىپ، كوك جۇزىندە قىز بۇرىم سياقتانىپ» سىندى تەڭەۋلەرى وزىندىك سونى تەڭەۋلەر. تۇمانباي اقىننىڭ ساز-اۋەنىنە اۋىساتىن تۇستارى دا جوق ەمەس. «ناز انىمەن باقىتتى ۇلەستىرىپ، قۇستار قايتىپ بارادى» دەگەن سيپاتتارى اياۋلى اقىنىمىزدىڭ «قۇستار ءانىن» ەسكە ورالتادى. ناز انىمەن، ساز ءانى قۇلاقتا جاڭعىرىپ اتاقتى ان-ولەڭىن جادىڭا ورالتادى.

«دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى، «اتاجۇرت» باسپا اتىنان دايىنداعان «قۇستار قايتىپ بارادى» كىتابىنىڭ انناتوسياسىندا: «بۇل كىتاپقا مونعوليادا وتكەن كورنەكتى قازاق اقىنى ق.جۇماحان ۇلىنىڭ ەرتەرەكتە جارىق كورگەن ءبىر توپ ولەڭدەرىمەن ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزىندە جازعان جىرلارى توپتاستىرىلعان. اقىن اق پەيىلدىڭ، اينىماس كوڭىلدىڭ، تازا تابيعاتتىڭ ءۇنىن اسەم جىر تىلىنە ەنگىزىپ اعىنان اقتارىلىپ وتىرادى. «تىلگە جەڭىل، جۇرەككە جىلى تيەتىن» ولەڭدەردىڭ وقىرماندى باۋراپ وتىراتىندىعى ءسوزسىز» — دەپ جازىپتى. راسىندا دا، قۋانعان اقىننىڭ جىرلارى جىلى لەپتى، ىڭكار جۇرەكتى، اسەم سازدى پوەزيا ەكەن. 1979 جىلى موڭعوليا جەرى دەلۇۇندە جازىلعان «سىر» ولەڭىندە:

نازدى سىر، مىڭ بۇرالعان ءبيدىڭ ەلى،
جومارت جۇرت — ءاننىڭ ەلى، كۇيدىڭ ەلى.
قيا الماي كەتەرىمدە مولدىرەۋمەن،
ەگىلىپ جان جۇرەگىم تۇرمىن ەندى.
اقىنعا سەندەي مەكەن جات بولار ما،
امال جوق، ءبىراق ماڭگى قاپ قالارعا،
ءدال ءقازىر قيماي تۇرمىن اسەم بۋلگان،
اياۋلىم، اۋىلىما اتتاناردا

— دەپ تولعانعان اقىن «قيا الماي كەتەرىندە مولدىرەۋمەن، ەگىلىپ جان-جۇرەگىم تۇرماي ەندى» دەسە، ودان ءارى تولعانىپ، «ان-وزەن، بۇرىم-بۇلاق، تىرنا كوز-كول» دەپ ايشىقتى تەڭەۋگە كوشەدى.

قوش بۋلگان،
اقباس تاۋلار، بۇيرا جوندار،
ءان — وزەن، بۇرىم — بۇلاق، تىرنا كوز — كول،
جانىمدا قال ماڭگىلىك قيماسىمداي،
اقىننىڭ جۇرەگىندە جىر بوپ وزگەر،

— دەپ، جەرگە دەگەن، ەلگە دەگەن اقىن جۇرەگى ەگىتىلىپ، «اقىنعا سەندەي مەكەن جات بولار ما» دەپ توگىلەدى. توگىلە وتىرىپ، تۋعان ەلىنە ورالاتىنىنا سەنىم سەزىمىن بويلاتا جىرلايدى. سودان دا «امان بول، بۇلا-بۋلعان، جىر، ءان — بۋلگان» دەپ تۇيىندەيدى.

«جاسىن عۇمىر» اتتى العى سوزىندە: «ق.جۇماحان ۇلى ءوز كەزىندە موڭعول ۋنيۆەرسيتەتىن جانە ماسكەۋدىڭ م.گوركيي اتىنداعى ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ جوعارعى كۋرسىن بىتىرگەن. فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتتىعىن الماتىدا قورعاعان. قازاقستاندا وتكەن II تۇركى دۇنيەسى پوەزياسى فەستيۆالىنىڭ لاۋرەاتى اتانعان. ول ولەڭ جازۋمەن اينالىسىپ قالماستان ادەبي سىن جانرىندا، اۋدارماشىلىقتا دا ءوز باعىن سىناعان كورنەكتى قالامگەر. ءبىز اقىننىڭ ارتىندا قالعان قولجازبالارىن جيناستىرىپ بايان-ولگەيدە جارىق كورگەن «ىڭكار سەزىم»، «ءانىم سەن ەدىڭ» جيناقتارىنداعى ءبىر ءبولىم ولەڭدەرىمەن قوسا وسى جيناقتى قۇراستىرىپ وتىرمىز. مۇندا اقىننىڭ ەلى مەن جەرىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى مەن ساعىنىشى، ماحابباتى، ازاماتتىق ار-وجدانى اساۋ جىرلارمەن بەينەلەنگەن. ونىڭ ولەڭدەرىنەن از جازسا دا ساز جازاتىن وزىندىك قولتاڭباسىن تانۋ قيىن ەمەس. ەركىن توگىلگەن جىرلارى شابىتتى شاقتاردىڭ شاشاسىنا شاڭ جۇقتىرماس «شالقۇيرىعى» ەكەنىن بايقاتادى، — دەپ جازادى. ايتسا ايتقانداي، اقىن قيال قاناتىنا ەنىپ، «كەۋدە ءتوسىن تاڭنىڭ ەسكەن جەلىنە»، «كەلەر كۇنگە كوز جىبەرىپ قيالمەن، ساعىنىشپەن بارىپ قايتىپ وتكەنگە» وسىلاي كۇي كەشىپ:

بوزتورعايلار شاتتىق ءانىن تارتقاندا،
ارايلاپ اق تاڭ كۇلىپ اتقاندا،
وتىراسىڭ وسىلايشا جىر جازىپ،
ەل ۇيقىدا، وڭاشا ءبىر شاقتاردا،

— دەپ جىرلايدى اقىن. ونىمەن قوسا:

بولەك مەنىڭ داۋسىم دا، ءۇنىم دە،
جىر جازامىن تۋعان انا تىلىمدە،
قۋانعانمىن جىرلايمىن مەن سول ءۇشىن،
قۋانعاننىڭ ۇنىندە،

— دەپ ءوز ەسىمىن ولەڭ تىلىندە ويناتا بىلەدى. قىر كەزىپ، وزەن، كولگە جۇزگەنىندە، قىر گۇلىنەن جاۋقازىن جىر ۇزگەنىن دە ايتا كەلىپ، «ال وزەننىڭ تەرەڭىنەن تۇڭعيىق، ءمولدىر مونشاق-جىر مارجانىن ءسۇزدىم مەن»، — دەيدى. مۇنىمەن قوسا اقىن:

ءوز داۋسىممەن شىرقاپ كەلەم بۇگىن دە،
ءوز داۋسىممەن شىرقاتامىن تىرىمدە،
ءوز داۋسىممەن جىرلاپ بارىپ بىتەمىن،
ءوز ۇنىممەن سويلەيمىن مەن تۇبىندە، —

— دەپ الىپ، ءوز ماقساتىنا جەتەدى اقىن. ياعني ارمان-ۇمىتىنە ءاربىر ولەڭ قۇدىرەتىمەن جەتە بىلگەن. ۇلكەن جۇك ارقالاي بىلگەن اقىن.

«بەس سالا» دەگەن ولەڭىندە اقىن شەبەرلىگى ايقىن كورىنەدى. اقىننىڭ دۇنيەسى كورە بىلەتىندىگى، ءومىر تىنىسىن سەزىنە بىلەتىندىگى وسى ولەڭدە كورىنىس بەرگەن. كوركەمدىكتىڭ كوكەيتوستى ايشىقتارىنا ۇكى تاققانداي بىرىنەن سوڭ ءبىرى سۇلۋلانا تۇسەدى.

ۇرپاعىنا ۇلەستىرگەن باتاسىن،
اينىماعان اق باستى اتاسىڭ،
كوك مۇناردىڭ قۇشاعىندا بۇلدىرىپ،
كوكجيەكتى كومكەرىپ كەپ جاتاسىڭ.
اسپانىڭنىڭ جاڭبىر مونشاق توگىلىپ،
جاتسا ءسىڭىپ، قاسات قارعا كومىلىپ.
جالبىر بۇلتتار ومىراۋىڭا تۇنەيدى،
جۇلدىز ىلگەن شىن — سۇڭگىگە سوعىلىپ،

— دەيدى اقىن. «جالبىر بۇلتتار ومىراۋىڭا تۇنەيدى، جۇلدىز ىلگەن شىن — سۇڭگىگە سوعىلىپ» دەيتىن تەڭەۋلەردى بۇرىن ەشكىم ايتپاعان كوركەمدىكتىڭ كوزى.

مۇزبالاقتار زەڭگىر كوكتە اينالىپ،
كوز تاستاسا كوركىنە جايلانىپ.
شومىلدىرىپ شۇعىلاسىنا سۇتتەيىن،
ءتۇن قوينىندا كوگىنە اي بايلانىپ.
اراي كەشتە قۇشاعىنا كۇن قۇلاپ،
قول بۇلعايسىڭ كوز ۇشىندا بۇلدىراپ.
جالعىزاعاش، تاسقىنىڭا ءۇن قوسىپ،
ساي-سالاڭنان سىبىزعىلى مىڭ بۇلاق.
شىلدەدە دە اق سالدەڭدى جامىلىپ،
اقشا قاردان التىن القا تاعىنىپ.
جاتىرمىسىڭ اينالايىن بەس سالام،
سالەم ساعان، كەلدى ۇلىڭ ساعىنىپ،

— دەۋىندە ۇلكەن ءمان-ماعىنا بار. «شومىلدىرىپ شۇعىلاسىنا سۇتتەيىن، ءتۇن قوينىندا كوگىنە اي بايلانىپ» — سىندى ورالىمدار «ساي-سالاڭنىڭ سىبىزعىلى مىڭ بۇلاق» دەۋى دە ەرەكشە، وزىندىك كوركەمدىك وقشاۋ سۋرەتتەرى.

عالىم-سىنشى ءمۇسىلىم بازاربايەۆ ءوزىنىڭ «زامانا تۋدىرعان ادەبيەت» اتتى كىتابىندا «جاڭاشا باجايلاۋ» دەگەن زەرتتەۋ ەڭبەگى بار. سول ەڭبەكتە: «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن قايتا قاراپ، جاڭادان جازاتىن كەز كەلدى. بۇعان سەبەپتەر كوپ، ول تۇسىنىكتى دە. ەڭ الدىمەن ادەبيەت تاريحىنان كوپتەگەن ەسىمدەردىڭ، اسىرەسە كورنەكتى، بەلگىلى، ۋاقىتىندا بۇكىل قاۋىمعا ءماشھۇر بولعان تۇلعالاردىڭ شىعىپ قالۋىن، كەيبىر شىعارمالاردىڭ اتى دا اتالماۋىن، ءتىپتى ۇشتى-كۇيدى جوق بولىپ كەتكەنىن ايتقان ءجون. مۇنىڭ ءبارىن ورنىنا كەلتىرۋ قاجەت»، — دەپ جازا كەلە، ودان ءارى ءوز ويىن تولىقتىرىپ، — «ەكىنشى سەبەپ — اتى اتالعان، شىعارمالارى تالدانعان قالامگەرلەرگە ول كەزدە بەرىلگەن باعانىڭ كەي-كەيدە كوپە-كورىنە قاتە، ءادىل ەمەس، وعاش ەكەندىگى. بۇل جايدا يا اسىرا ماقتاۋ، كوزجۇمبايعا سالىنۋعا، يا بولماسا ادەيى ءشۇبا، كۇمان كەلتىرۋ، ءتىپتى تەرىس باعا بەرۋگە ورىن بەرىلگەندىگى ەسكەرىلۋى ءتيىس. ادەبيەتتىڭ يدەولوگيا شىلاۋىندا بولۋى، بۇكىل ءوسىپ-ونۋ، كوركەيۋ ماسەلەلەرىنىڭ ءبارى وسى كوزقاراسپەن ولشەنۋى، تاجىريبەنىڭ دە، تەوريانىڭ دا بىردەن-بىر پارتيالىق ساياساتقا باعىنۋى، كوركەم ادەبيەتتى ءوزىنىڭ تابيعي دامۋ زاڭىنان ايىرىپ، ونى مەملەكەتتىك حالىق شارۋاشىلىعى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە قاراۋ، اينالىپ كەلگەندە، كوركەم ءسوزدى جۇدەتكەن، ونى ەجەلگى جاراتىلىسىنان ايىرعان فاكتور بولدى. حح عاسىر ادەبيەتىن، ياعني قازىرگى زامان ادەبيەتىن زەرتتەگەندە بۇل اسا ەستە بولاتىن جاي. تاريحتى قايتا قاراپ، جاڭاشا جازۋ كەرەكتىگىنىڭ ءوزى وسىدان»، — دەپ تۇيىندەيدى. وسىنداي العا قويعان باعدارلامانى بۇگىنگى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىندە باسشىلىققا العان ورىندى. ياعني، مۇنداي ساليقالى تۇجىرىمدى تەمىرقازىق ەتۋ — ءبىزدىڭ مىندەتىمىز. اسىرەسە، بۇرىن جازىلماي دا، ايتىلماي دا كەلگەن شەتەلدە تۇراتىن قازاق اقىن-جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارى زەرتتەپ، باعالاۋدا وسى ءبىر قاعيدانى ەسكە الا وتىرىپ، زەرتتەۋىمىز عانيبەت. سونىڭ ءبىر مىسالى، بۇرىن-سوڭدى زەرتتەۋ وبەكتىسى بولماعان قۋانعان جۇماحان ۇلىنىڭ “جۇرەك ءانى» / «ولكە»،2001№ 422 بەت/ مەن «قۇستار قايتىپ بارادى» / ولەڭدەر جيناعى، 2008. 104 بەت/ كىتاپتارىن زەرتتەۋدە وسى جاعىن ەسكەرۋىمىز قاجەت.

موڭعول ەلىندە عۇمىر كەشكەن قۋانعان جۇماحان ۇلى از عۇمىرىندا كوپ ىزدەنگەن، قۇداي بەرگەن تالانتىن قايماعىن بۇزباي حالقىنا تارتۋ ەتۋگە ۇمتىلعان اسا ءبىر دارىندى جان. ونىڭ ولەڭدەگى ماقامى بولەك، ءداستۇر مەن جاڭاشىلدىقتى بىرگە تۇتاستىرا بىلگەن قالامى جۇيرىك قالامگەر. كوركەمدىك، مازمۇندىق جاعىنا باسا كوڭىل ءبولىپ، قاشاندا وقىرماننىڭ جۇرەگىنەن تابىلۋعا ۇمتىلعان زەردەلى جان. «زامانا تۋدىرعان پوەزيانىڭ كوركەمدىك، مازمۇندىق جايىن، ىزدەنىستەرىن، وعان قوسا بۇرىنعى داسترمەن جالعاستىعىن، ءارى جاڭاشىلدىعىن ايتقاندا، ونىڭ ءبىر جاڭا قۇبىلىس بولىپ قالىپتاسقانىن بايقايمىز.

ءداستۇر مەن جاڭاشىلدىق، ياعني ۇلتتىق سيپات، بەلگىلى ءبىر كەزەڭنىڭ عانا ەمەس، ادەبيەت دامۋىنىڭ بارلىق داۋىرىنە ءتان، ونىمەن ورگانيكالىق تىعىز بايلانىستا كورىنىپ وتىراتىن جاي.

سۋرەتتەۋ، بەينەلەۋ، كوركەمدىك تاسىلدەرى بىردەن ەمەس، بىرتە-بىرتە وزگەرىپ وتىراتىنىن اڭعارامىز. بۇل اسىرەسە، شىعارمانىڭ فورمالىق، مازمۇندىق قالپىنان ايقىن كورىنەدى»، — دەپ م.بازاربايەۆ «زامانا تۋدىرعان ادەبيەت» كىتابىندا جازدى. سونداي وي تۇيىنىنەن بوي كورسەتەتىن اقىن ولەڭدەرىن ۇسىنايىق.

شەتەل قازاقتارىنىڭ شىعارماشىلىعىنا نازار اۋدارىپ، ولاردىڭ ەڭبەكتەرىن زەرتتەۋىمىزدىڭ استارىندا حالقىمىزدىڭ، ۇلتىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى جاتىر. كەشەگى كەڭەس وكىمەتى كەزىندە الاش ازاماتتارىمەن قاتار، شەتەلدە جۇرگەن باۋىرلاستارىمىز — قازاقتاردىڭ ونەردەگى جەتىستىگىن ايتۋ — مۇمكىن بولماي قالعان. قىتايدا عۇمىر كەشكەن تاڭجارىق جولدىۇلى-سىندى تۇلعالى ادەبيەتشىلەرىمىزدى، موڭعول جۇرتىنداعى قۋانعان جۇماحانۇلى-سىندى تالانتتى اقىندارىمىزدىڭ شىعارماشىلىعىنا بەت بۇرۋىمىزدىڭ ءوزى — تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسى. تاڭجارىق تا، قۋانعان اقىن دا ۇلت تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن جىرلارىمەن كۇرەسكەن اقىندار. كۇرەسە بىلگەن اقىندار.

«تاۋەلسىزدىك» اتتى كىتاپتىڭ العى ءسوزىن جازعان قالامگەر ساۋىتبەك ابدراحمانوۆ: «تاۋەلسىزدىك... مىنا دۇنيەدە 2500-دەن استام حالىق بار ەكەن. سونىڭ ەكى جۇزگە جۋىعى عانا ءوزىنىڭ مەملەكەتتىلىگىنە يە ەكەن. سانى جاعىنان قازاقتى سان وراپ كەتەتىن ۇلتتاردىڭ اراسىندا دا ءوز ەلى وزىنە ولەڭ توسەگى بولماي، تۋعان جەرىنەن ءبىر جاپىراق تۋىن تىگەتىن الاقانداي توبە تاپپاي جۇرگەندەرى جەتەرلىك. ءتىپتى تۋعان جەرگە تۋىن تىككەن ەلدەردىڭ ءبارىن بىردەي تولىق ماعىناسىندا تاۋەلسىز دەپ تاني المايتىنىمىز تاعى بار»، — دەي كەلە ءوز ويىن ءوربىتىپ، سونى دا ساليحالى پىكىردى العا تارتادى: «بۇل بيىككە ەل تاۋەلسىزدىكتى جاريالاۋمەن، گيمندى، گەربتى، تۋدى بەلگىلەۋمەن، ءتىپتى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ مۇشەلەگىنە وتۋمەن دە بىردەن جەتە قالمايدى. تاۋەلسىزدىك ۇعىمىنىڭ اياسى كەڭ. الەمدىك قاۋىمداستىق مويىنداعان ءوز اۋماعى بولۋى دا، سول اۋماقتى باسقاراتىن مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ بولۋى دا بۇل ءۇشىن ازدىق ەتەدى. تاۋەلسىزدىك ەڭ الدىمەن مەملەكەتتىڭ ءوز ساياساتىن ءوز ەركىمەن جۇرگىزۋگە قابىلەتتىلىگىن بىلدىرەدى. كۇنىڭدى زورعا كورىپ، كورشىلەرىڭنەن كومەك سۇراپ، بارار جەرىڭە بارا الماي، ايتار ءسوزىڭدى ايتا الماي، جان-جاعىڭا جالتاقتاپ جۇرسەڭ قانشا جەردەن اتىڭ تاۋەلسىز بولسا دا زاتىڭ تاۋەلدى ەلسىڭ دەگەن ءسوز». يا، شىنىندا دا «قازاقستان جولى» دەپ ات قويىپ، ايدار تاققان شىن مانىندەگى فەنومەن قۇبىلىس دۇنيەگە كەلگەنىن ەلباسى دا، قازاق حالقى دا دالەلدەدى. ايتقانداي الىس تا، جاقىن دا مويىندايتىن، باتىس تا، شىعىس تا سىيلايتىن ەلگە، كوپ ءدىندى، ءبىراق ءبىر ءدىلدى ەلگە اينالۋدىڭ قانداي قيىندىعىن دا سەزىنىپ، ەلباسى باستاپ، ەلى قوستاپ قۇرىپ بەرگەن قازاق ەلىنىڭ قادىر-قاسيەتىن تاني وتىرىپ، تانىتا وتىرىپ، ۇلتتىق باقىتىمىزدى سەزىنۋ دە، سەزىندىرۋ دە — ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىن سالتاناتتى جاريالاي وتىرىپ، 1-بابىندا جازىلعانداي: قازاقستان رەسپۋبليكاسى — تاۋەلسىز، دەموكراتيالىق جانە حۇقىلىق مەملەكەت. ول ءوز تەرريتورياسىندا وكىمەت بيلىگىن تولىق يەلەنەدى ءوزىنىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىن دەربەس بەلگىلەپ، جۇرگىزەدى» دەگەن ءبىر اۋىز سويلەمدە قانشاما قۇدىرەتتى سەزىم كۇشى بار ەكەندىگىن ىشتەي مويىندايسىڭ.

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى كورنەكتى قازاق عالىمى ءمۇسىلىم بازاربايەۆ: «پوەزيا الەمىندە ايرىقشا ءىز قالدىرعان، وزىندىك ۇلكەن ونەر، ورنەك تۋدىرعان، تەرەڭ سىرعا، ۇشقىر قيالعا تولى ولەڭ دۇنيەسىن كەيىنگىگە امانات ەتىپ قالدىرعان اقىن — ماعجان جۇمابايەۆ. ءوزى دە، ولەڭى دە قيىن-قىستاۋ تاۋقىمەت جولىن كوپ كەشكەن. قالىڭ بۇقارا وقۋشى قاۋىم اراسىندا اۋەلدەن-اق قانشالىقتى بەلگىلى، اتى ءماشھۇر اقىن بولىپ تانىلسا دا، رەسمي ورتادا بارعان سايىن ايداۋدان كوز اشا الماي، تىنىشتىق دۇنيەدەن قارا ءۇزىپ، كەشەگى قۋعىن-سۇرگىن زاماندا ەسىمى ءبىرجولاتا وشۋگە اينالعان جان» — دەپ جازدى، بۇدان ءارى عالىم وي-تۇجىرىمىن ءوربىتىپ: «حح عاسىر باسىنىڭ قازاق ورتاسىنا ءتان دەموكراتيالىق، اعارتۋشىلىق، بوستاندىق ىزدەنىستەرى ماعجان جۇمابايەۆ ءۇشىن قازان توڭكەرىسىمەن ءبىتىپ، ارمانعا قول جەتكەندەي ءۇزىلىپ قالمايدى، ودان كەيىن دە اقىن ءوز بولجامىنان تانباي، جالپى حالىقتىق، ادامدىق، مۇراتتىق جايلاردان قول ۇزبەيدى. تەڭدىك، ازاتتىق جايىنداعى لەپىرمە ۇراندار، تولىپ جاتقان «جاساسىندار» ماعجاندى جانامالاي ءوتىپ جاتقانداي، ءوزىن باۋراپ اكەتپەيدى. ونىڭ باستى سەبەبى: ريەۆوليۋسيا حالىققا ازاتتىق اكەلەتىن بولسا، نەگە ونى قاق جارىپ، بىر-بىرىنە قارسى قويادى، قازاق كورمەي مە، ءالى ىرگەلى ەل بولىپ قالىپتاسپاعان، ىلعي تەپكىدە، قاناۋدا، ايداۋدا بولىپ كەلگەن حالىق ەندى قول ۇستاسىپ، جاڭا ءومىر قۇرۋدىڭ ورنىنا جاڭا ارازدىق، جاڭا نارازىلىق تۋدى ەمەس پە؟ ماعجان ويلانادى، تولعانادى» — دەپ عىلىمي تۇجىرىم جاسايدى. وسىنداي تۇجىرىم، وي كەشكەن اقىن قۋانعان جۇماحان ۇلى.

قۋانعان جۇماحان ۇلى «ارال قارتىنىڭ ازاسى» دەگەن ولەڭىندە:

كورسەمداعى ۇدەرە ەل كوشكەنىن،
كورمەپ ەدىم تەڭىز بەن كول كوشكەنىن.
كوز الدىمنان وتپەسە سۇمدىق سۋرەت،
ايتپا جالعان،
ەشقاشان سەنبەس تە ەدىم.
بالىقشىمىن، ارالمەن ءبىر جاساسقان،
كەشە — ايدىن، بۇگىن — قۇم بەلدەسكەنىم.
تاي-تاي تولقىن تولىقسىپ توڭكەرىلىپ،
كوسىلمەيدى جاعاعا كەڭ كەرىلىپ،
كوكشىل ايدىن قورجىنداي بولەك-سالاق،
قۋسىرىلىپ قۇممەنەن كومكەرىلىپ.
سۋىرتپاقتاپ كۇندىز-تۇن تۇزدى قۇيىن،
بوراتادى اڭىزاق جەل كەپ ۇلىپ.
اپەرباقان اعاتتىق — بۇگىن قايعى،
اقتالساق تا كىنامىز جۋىلمايدى،
بايلىعىنا تەڭىزدى قۇربان شالعان،
جاندار ءۇشىن بەت كۇيىپ، دۋىلدايدى.
شىنىمەن-اق كەتە مە قۇردىم ءسىڭىپ،
زارەم ۇشىپ، جۇرەگىم سۋىلدايدى ، —

دەپ تولعانادى. بۇل قايعى-قاسىرەت تاۋەلسىزدىك الا الماعان تۇستا، يمپەريالىق كۇشكە تاۋەلسىز حالىقتىڭ دارمەنسىز كەزىندە بولعان قاسىرەت-قايعى ەدى. سول كەزدە مۇنداي جازۋعا جول بەرىلمەگەن شاقتا دا قۋانعان جۇماحان ۇلى جازا بىلگەن، كەلەشەك ۇرپاققا جازىپ كەتكەن. اقىننىڭ وسيەتىندەي.

«سەنىڭ دە ادام، مەنىڭ دە بولار قايعىم،
تولقىپ-شالقىپ ارناما قونا المايمىن.
ومىرگە ادام كەلمەسە ەكىنشى رەت،
مەن دە بالكىم قايتادان جارالمايمىن» —
دەپ قالاما اشۋلى ارال جازعان،
ازا بويىم قازا بوپ الاڭدايمىن.
قاتەر زاۋال نە ءزابىر كورسەتپەدى،
اتا جۇتتان جىلىستاپ ەل شەتتەدى.
بالىق قۇرىپ، وتالىپ كوك شالعىنى
توز-توز قىلىپ اڭ-قۇسىن بولشەكتەدى.
اششىسىنىپ، و سۇمدىق انا ءسۇتىن،
نارەستەلەر جەرىدى ەمشەكتەگى، —

دەپ اشىنا جازىپ، ادامزات الدىنا اقىندىق ساۋال قويادى:

جۇرەك سىزداپ، كوكىرەك تولار مۇڭعا،
سۇرىنەدى تايعاناپ جانار قۇمعا،
تاعدىرىنا كۇرسىنىپ، كۇڭىرەنىپ،
ۇرەيلەنىپ، تالىقسىپ ارال قىردا —
جاتىر انە، دوڭبەكشىپ نە دەمەكپىز،
كىمدەر جاۋاپ بەرەدى ار الدىندا.

يا، ارالدى قۇرتقان بوداندىقتا بولعان حالقىمىزدىڭ سول كەزدەگى تاۋەلدى، بەيشارا ءحالى وسىندايدا كورىنەدى. شىنىندا دا: «كىمدەر جاۋاپ بەرەدى ار الدىندا» سول ارىمىزدىڭ، ار-وجدانىمىزدىڭ سونبەگەن نامىسىمىزدىڭ ارقاسىندا كەشەگى جەلتوقسان وقيعاسى بۇرق ەتىپ كوتەرىلىپ، الاتاۋدىڭ باسىنداعى كۇڭىرەنگەن قارا بۇلتقا اينالىپ، نوسەرلەدى كەلىپ. سول نوسەردىڭ نۇرىنان — تاۋەلسىزدىك وياندى. بۇل — بوستاندىققا جول ەدى.

«تاۋەلسىزدىك» اتتى ماقالالار جيناعى جارىق كوردى. سونىڭ العى سوزىندە: «تاۋەلسىزدىك... مىنا دۇنيەدە 2500-دەن استام حالىق بار ەكەن. سونىڭ ەكى جۇزگە جۋىعى عانا ءوزىنىڭ مەملەكەتتىلىگىنە يە ەكەن» — دەپ جازدى جازۋشى ساۋىتبەك ءابدىراحمانوۆ. سول تاۋەلسىزدىك العان ەلدىڭ ورتاسىندا قازاعىمىز بار.بۇل دەگەنىڭ ۇلى قۋانىش ەمەس پە؟ قۋانىشىمىزدى جىرلاۋ — ۇلتجاندى اقىندارىمىزدىڭ پارىزى!

تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ: «مەنىڭ سەنەتىنىم — جاقسىلىق، مەنىڭ سەنەتىنىم — بولاشاق» — دەپ جازدى. ءبىز، اقىن-جازۋشىلار، بولاشاعىمىزعا سەنە وتىرىپ، قانشاما عاسىرلار بويى كوكسەگەن ۇلى ارمان-ماقساتىمىز تاۋەلسىزدىگىمىزدى كوك بايراق تۋىمىزداي بيىك ەتىپ، ۇلتتىق نامىسپەن جىرلاۋ — اقىندىق پاراساتىمىز، ازاماتتىق پارىزىمىز!

قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى شەرحان مۇرتازا: «ءشوپ ەكەش ءشوپ تە ەركىندىكتى اڭسايدى. قالىڭ قارا ءاسفالتتىڭ ءوزىن تەسىپ شىققان قياق ءشوپتى كورىپ ءجۇرمىز عوي. سول اڭساۋ. كۇننىڭ كوزىن اڭساۋ.

ال، سوندا قانداي حالىق تاۋەلسىز بولۋدى اڭسامايدى؟ كىم ءوز ەركىمەن قۇلدىقتا، ەزگىدە جۇرگىسى كەلەدى؟ الدەبىر ماڭگۇرتتەر بولماسا، ونداي حالىق تا، ونداي ادام دا جوق.

تاۋەلدى دەگەن ۇعىمدى تۋدىرعان كۇشتىلەر مەن وزبىرلار. يمپەريا اتاۋلىنىڭ ءبارى سونداي. يمپەريا ءوزىنىڭ السىزدەردى باعىندىرىپ، باسىپ الىپ، بيلەپ-توستەۋگە داعدىلانعان. ەسكەندىر زۇلقارنايىننىڭ، شىڭعىس حاننىڭ، ناپولەوننىڭ يمپەريالارى سونداي. ريم، ۆيزانتيا يمپەريالارى سونداي. ءبىراق ءبارىنىڭ اقىرى بىرەۋ: كۇندەردىڭ كۇنىندە يمپەريا قۇلايدى...»، — دەپ جازعان «تاۋەلسىزدىك تولعاعى» ماقالاسىندا.

جەر جاھانعا جىرىمەن جار سالعان اقىن قۋانعان جۇماحان ۇلى: «الەم جالعىز — الەمدە ارال جالعىز» دەپ تۇيەدى. سول جالعىزدارىمىزدان ايرىلماۋ — ادامزات الدىنداعى، تاريح الدىنداعى، تاڭىردەي — تابيعات الدىنداعى پارىزىمىز.

اقىن قۋانعان جۇماحان ۇلى ءومىردىڭ كەلەڭسىز جايتتارىنان قاشاندا جاقسىلىق ىزدەيدى، تىرشىلىككە مەيىربان اقىندىق كوزبەن قارايدى. «قۇرىپ قالدى مامىركول...» دەگەن ولەڭىندە.

كوز الدىمدا-اق سارتاڭ قاق، قۇلا قۇم،
كوكىرەگىمدە - وكسىك اۋەن، بالا مۇڭ.
كوردىم كولدىڭ قوتارىلعان قۇر مەسىن،
اڭىز دەمە، اقيقات بۇل شىراعىم.
ايرىلعانداي قيماسىنان اينام كوز،
اڭىرادىم، اعىل-تەگىل جىلادىم، —

دەپ الىپ، «قۇرىپ قاپتى... قۋاڭشىلىق جالمادى، قۇيقىلجىتىپ قۇستار ءۇنىن سالمادى» دەيدى اقىن كۇيزەلىپ. «وكىنىشتى، اڭساپ كەلىپ قوس اققۋ، وكسىك كەتتى، سارتاڭ قۇمعا قونباعانىن ايتىپ، «سۇلۋلىعى بۇلبۇل ۇشقان كوزىنەن، مامىركول-اي... مامىركول-اي سونداعى!» — دەپ مۇڭ قاتادى. سوندا دا اقىن تۇڭىلمەيدى. ءۇمىت كۇتەدى ومىردەن. بولاشاققا سەنىم ارتادى.

... سارى كوڭ جۇرت — قوي قوزداتقان كەشەۋلەپ،
كۇرە جولمەن كەرۋەن-كەرۋەن كوش ورلەپ،
شۇبىرعاندا كوك جايلاۋدى بەتكە الىپ،
ارپالىسقان الاڭ ويعا كەتەم كوپ.
ساباسىنا ءتۇسىپ قايران مامىر كول،
تولقىن اتىپ، تولقىپ جاتار ما، ەكەن؟ —

دەپ تولعايدى اقىن.

مۇحيتتار داۋسى» ولەڭىندە ءومىر مۇحيتىنا سۇڭگىپ، ۇلان-عايىر عالامعا قۇلاش ۇرىپ، قۇرلىقتاردى قۇشاقتايدى اقىن قۇشتارلىقپەن.

مولدىرلىكتەن تۇپ-تۇنىق جارالعانمىن،
ۇلان-عايىر عالامعا تارالعانمىن،
ارۋدايىن كوركىممەن كوزايىم عىپ،
تولقىنىمدى — بۇرىمداي تارانعانمىن،
قۇرلىقتاردى قۇشاقتاپ قۇشتارلىقپەن،
اق بىلەكتەي موينىنا ورالعانمىن، —

دەيدى اقىن. بۇدان ءارى ادام قولىمەن جاسالعان قاستاندىقتاردى، مۇحيت اقتارا ايتىپ، جايىپ سالادى دا:

سۇستى جاۋگەر ءوڭ-تۇسىن كۇن قاقتاعان،
قاباعى قار جاۋىپ ءتۇن قاپتاعان،
بۇقپانتايلاپ كەمەلەر بۇلعاقتاعان،
ۇرەيىمدى ۇشىرىپ ۋھىلەتپە،
بىلسەڭ ادام، تىنىشتىق قىمبات ماعان، —

دەپ تۇيىندەيدى، مۇحيت اتىنان بۇدان سوڭ «جۇلدىزدار داۋسىمەن! تۇجىرىمداي كەلىپ:

اۋىزدىقتا ارىمىزدى،

تاۋباڭە كەل، ادامزات، — دەپ سابىرعا شاقىرادى. بۇل داۋىستار ارينە «اقىن داۋىسىنا اينالادى.

تابيعاتىندا ليريك اقىن قاي ولەڭىن جازسا دا، تەبىرەنىپ جازادى، تولعانىپ جازادى، شىنايى جازادى. سونىسىمەن جۇرەككە جەتەدى، ەستە قالادى. توقەتەرىن ايتقاندا، قۋانعان اقىن — تۋمىسىنان تۋما تالانت، دارىندى اقىن. ونىڭ جىرلارىن زەرتتەي ءتۇسىپ، جان-جاقتى اشا تۇسسەك، دۇنيەدەن جاستاي وتكەن اقىننىڭ مۇرالارىن ءالى دە تولىقتاي تۇسسەك، اقىن الەمى اشىلا تۇسپەك. تالانتتى توت باسپايتىن، قايتا ۋاقىت وتكەن سايىن ونىڭ نە ءبىر قىرلارى اشىلىپ، ۋاقىت سارابىنان ءوتىپ، اقىن ەڭسەسى بيىكتەي تۇسەرى انىق. موڭعول جەرىنەن شىققان اقىن — قايتقان قۇستارمەن بىرگە، تۋعان ەلىندە ۇلكەن ءىز قالدىرعان اقىن...

---