جەتى سانىنىڭ قاسيەتتىلىگى
جەتى سانىنىڭ قاسيەتتىلىگى
كىرىسپە
«ءححى عاسىردا ءبىلىمىن دامىتا الماعان ەلدىڭ تىعىرىققا تىرەلەرى انىق» دەپ ەلباسىنىڭ حالىققا ارناعان جولداۋىندا اتاپ كورسەتىلگەندەي، ۇرپاعى ءبىلىمسىز ەلدىڭ كەلەشەگى دە بۇلىڭعىر ەكەنى بارشاعا ايان. ءاربىر مەملەكەت، ءاربىر ۇلت ءوز وكىلىنىڭ ءبىلىمى مەن بويىنداعى ەرەكشە قاسيەتتەرى، تالانتى مەن دارىندىلىعى، وزگەلەردەن ەرەكشە تابيعي قابىلەتى ارقىلى بيىكتەردەن كورىنىپ، باسقالارعا قارعاندا وق بويى وزىق تۇراتىنىمەن باعالانادى. ءوز ۇلتىنىڭ سالت - ساناسى مەن اتا - باباسىنان كەلە جاتقان ءداستۇرىن بويىنا انا سۇتىمەن، اكە قانىمەن سىڭىرگەن ءبىز كەلەشەكت ۇرپاق وسى زامان تالابىنا ساي بىلىممەن قارۋلانساق، ەل كەلەشەگى ەڭسەلى، مارتەبەسى بيىك، ارمانى اسقاق، ەلدىڭ مەرەيى ۇستەم بولماق.
3، 4، 5، 6، 7، ساندارىنىڭ ءقادىر - قاسيەتىن بىلە وتىرىپ، ءاربىر سان جايلى وي تولعانىسىن تۋدىرۋ، بىلىمگە قۇشتارلىقتى وياتادى. 1001 – داڭقى شىققان شەحەريزادا سانى. بۇل ساننىڭ ەرەكشەلىگى نەدە؟
قازاق حالقىنىڭ كيەلى ساندارىن وقي وتىرىپ، ساندار مەن ولاردىڭ سىرلارىن تەرەڭ ۇعىنۋ ارقىلى ءوز بويىمىزعا ءسىڭىرىپ، ءارى قاراي دامىتامىز. ال وسى كيەلى ساندار جاي ساندار قاتارىنان دا ورىن الادى. كيەلى ساندار سياقتى جاي سانداردىڭ دا ەڭ ماڭىزدىسىن، ەڭ قىزىقتىسىن قاتار قويا وتىرىپ، شەشىلمەگەن پروبلەمالاردى كورسەتتىك.
ءبىزدى جان – جاقتان ساندار قورشايدى. ولار بىزگە بارلىق جەردە قاجەت. ءبىز ساندار ارقىلى ساناپ قانا قويمايمىز، ءبىز ولارمەن سانايمىز. ساندارسىز ءبىز ۋاقىتتى دا، كۇندى دە بەلگىلەي الماس ەدىك، ساندارسىز ءبىز زاتتاردى ساتىپ الا المايمىز، وزىمىزدە بار نارسەنى قايتا ساناي المايمىز نەمەسە بىزگە تاعى دا قانشا قاجەت ەكەنى تۋرالى دا ايتا المايمىز. سوندىقتان سانداردى ويلاپ تابۋ قاجەت بولدى. ولاردىڭ شىعۋ تاريحى وتە شىتىرمان جانە ءبىز قازىرگى كەزدە پايدالانىپ جۇرگەن قاراپايىم جۇيەگە كەلۋ ءۇشىن ادامدارعا ءبىرشاما ۇزاق ۋاقىت قاجەت بولدى. ءقازىر ساندار بىزگە بارلىق جەردە جانە ءارقاشان قاجەت. ءبىزدىڭ الەم ساندارسىز قالاي بولار ەدى، سونى كوزىڭىزگە ەلەستەتىپ كورىڭىزشى..
1. نەگىزگى ءبولىم
1. 1. ساندار قالاي پايدا بولدى؟
ءبىز زەرتتەۋ جۇمىسىمىمدى سانداردىڭ شىعۋ تاريحىنان باستايمىن. ادامدار قالاي ساناي باستاعان؟ ادامدار ساناي باستاعان كەزدە، ءسىرا، ساناۋ ءۇشىن قول ساۋساقتارىن پايدالانعان بولۋى كەرەك. بارلىق ادامداردا ون ساۋساقتان بولعاندىقتان، وندىقتارمەن ساناۋ ىڭعايلى بولعان. ءبىزدىڭ قازىرگى زامانعى ساناۋدىڭ وندىق جۇيەسى وسىلاي تۋىنداعان. ادامزات بالاسى سانداردىڭ اتاۋىن ويلاپ تاپقانعا دەيىن ساۋساقتار ەسەپتەۋدىڭ ەڭ قولايلى ءتاسىلىن تابۋعا كومەكتەسكەن. سەن بىردەڭە ساناۋ كەزىندە ساۋساقتارىڭدى پايدالانساڭ، ەشقاشان دا جاڭىلىسپايسىڭ. ساۋساقتارىڭا قاراپ – اق، سانداردى اتاماستان ولاردى كوز الدىڭا ەلەستەتە الاسىڭ. ساۋساقتار مەن ساندار اراسىنداعى بايلانىس كونە زامانداردان بەرى بار. ءتىپتى ءقازىر دە ءبىز «digit - سان» ءسوزىن پايدالانامىز، ول «ساۋساق» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. ءبىز دەنە مۇشەلەرىنىڭ كومەگىمەن ساناي الامىز. جاڭا گۆينەياداعى پاپۋا ارالدارىنداعى تايپالار دا ساناۋدىڭ كەم دەگەندە 900 ءارتۇرلى جۇيەسى بار. كوپتەگەن تايپالار ساۋساقتارىمەن سانايدى، ءبىراق وندىق جۇيەنى پايدالانبايدى. ءبىر تايپا قول ساۋساقتارىنان كەيىن اياق باشپايلارىن سانايدى.
ءجۇز مىڭداعان جىلدار بويى ادامدارعا تەك ساۋساقتارمەن ساناۋدىڭ ءوزى – اق جەتكىلىكتى بولىپ كەلدى. ءبىراق وسىدان 6000 جىلداي بۇرىن دۇنيە وزگەردى. تاياۋ شىعىستا تۇراتىن حالىق مال شارۋاشىلىعىمەن جانە ەگىنشىلىكپەن اينالىسا باستادى دا، ولار فەرمەرلەرگە اينالدى. مال شارۋاشىلىعىمەن جانە ەگىنشىلىكپەن اينالىسا باستاعان ادامدار بازاردا ساۋدا جاساۋعا كىرىستى. ولارعا قولدارىندا قانشا نارسەنىڭ بار ەكەنىن، قانشاسىن ساتقانىن نەمەسە ساتىپ العانىن ناقتى ءبىلۋ كەرەك بولدى، ايتپەسە ادامدار ءبىرىن – ءبىرى الداۋى مۇمكىن ەدى. سوندىقتان فەرمەرلەر جازبا جاساپ وتىردى، ول ءۇشىن اعاش تاياقتارعا نەمەسە سۇيەكتەرگە كەتىكتەر ءتۇسىردى نەمەسە جىپتەرگە تۇيىندەر بايلادى. يراكتا وزەن بالشىعىنىڭ دىمقىل كەسەگىنە بەلگىلەر جاساپ وتىردى. دىمقىل كەسەك كۇنگە كەپكەن كەزدە، ونداعى جازبالار ۇزاق ساقتالاتىن ەدى.
كىرىسپە
«ءححى عاسىردا ءبىلىمىن دامىتا الماعان ەلدىڭ تىعىرىققا تىرەلەرى انىق» دەپ ەلباسىنىڭ حالىققا ارناعان جولداۋىندا اتاپ كورسەتىلگەندەي، ۇرپاعى ءبىلىمسىز ەلدىڭ كەلەشەگى دە بۇلىڭعىر ەكەنى بارشاعا ايان. ءاربىر مەملەكەت، ءاربىر ۇلت ءوز وكىلىنىڭ ءبىلىمى مەن بويىنداعى ەرەكشە قاسيەتتەرى، تالانتى مەن دارىندىلىعى، وزگەلەردەن ەرەكشە تابيعي قابىلەتى ارقىلى بيىكتەردەن كورىنىپ، باسقالارعا قارعاندا وق بويى وزىق تۇراتىنىمەن باعالانادى. ءوز ۇلتىنىڭ سالت - ساناسى مەن اتا - باباسىنان كەلە جاتقان ءداستۇرىن بويىنا انا سۇتىمەن، اكە قانىمەن سىڭىرگەن ءبىز كەلەشەكت ۇرپاق وسى زامان تالابىنا ساي بىلىممەن قارۋلانساق، ەل كەلەشەگى ەڭسەلى، مارتەبەسى بيىك، ارمانى اسقاق، ەلدىڭ مەرەيى ۇستەم بولماق.
3، 4، 5، 6، 7، ساندارىنىڭ ءقادىر - قاسيەتىن بىلە وتىرىپ، ءاربىر سان جايلى وي تولعانىسىن تۋدىرۋ، بىلىمگە قۇشتارلىقتى وياتادى. 1001 – داڭقى شىققان شەحەريزادا سانى. بۇل ساننىڭ ەرەكشەلىگى نەدە؟
قازاق حالقىنىڭ كيەلى ساندارىن وقي وتىرىپ، ساندار مەن ولاردىڭ سىرلارىن تەرەڭ ۇعىنۋ ارقىلى ءوز بويىمىزعا ءسىڭىرىپ، ءارى قاراي دامىتامىز. ال وسى كيەلى ساندار جاي ساندار قاتارىنان دا ورىن الادى. كيەلى ساندار سياقتى جاي سانداردىڭ دا ەڭ ماڭىزدىسىن، ەڭ قىزىقتىسىن قاتار قويا وتىرىپ، شەشىلمەگەن پروبلەمالاردى كورسەتتىك.
ءبىزدى جان – جاقتان ساندار قورشايدى. ولار بىزگە بارلىق جەردە قاجەت. ءبىز ساندار ارقىلى ساناپ قانا قويمايمىز، ءبىز ولارمەن سانايمىز. ساندارسىز ءبىز ۋاقىتتى دا، كۇندى دە بەلگىلەي الماس ەدىك، ساندارسىز ءبىز زاتتاردى ساتىپ الا المايمىز، وزىمىزدە بار نارسەنى قايتا ساناي المايمىز نەمەسە بىزگە تاعى دا قانشا قاجەت ەكەنى تۋرالى دا ايتا المايمىز. سوندىقتان سانداردى ويلاپ تابۋ قاجەت بولدى. ولاردىڭ شىعۋ تاريحى وتە شىتىرمان جانە ءبىز قازىرگى كەزدە پايدالانىپ جۇرگەن قاراپايىم جۇيەگە كەلۋ ءۇشىن ادامدارعا ءبىرشاما ۇزاق ۋاقىت قاجەت بولدى. ءقازىر ساندار بىزگە بارلىق جەردە جانە ءارقاشان قاجەت. ءبىزدىڭ الەم ساندارسىز قالاي بولار ەدى، سونى كوزىڭىزگە ەلەستەتىپ كورىڭىزشى..
1. نەگىزگى ءبولىم
1. 1. ساندار قالاي پايدا بولدى؟
ءبىز زەرتتەۋ جۇمىسىمىمدى سانداردىڭ شىعۋ تاريحىنان باستايمىن. ادامدار قالاي ساناي باستاعان؟ ادامدار ساناي باستاعان كەزدە، ءسىرا، ساناۋ ءۇشىن قول ساۋساقتارىن پايدالانعان بولۋى كەرەك. بارلىق ادامداردا ون ساۋساقتان بولعاندىقتان، وندىقتارمەن ساناۋ ىڭعايلى بولعان. ءبىزدىڭ قازىرگى زامانعى ساناۋدىڭ وندىق جۇيەسى وسىلاي تۋىنداعان. ادامزات بالاسى سانداردىڭ اتاۋىن ويلاپ تاپقانعا دەيىن ساۋساقتار ەسەپتەۋدىڭ ەڭ قولايلى ءتاسىلىن تابۋعا كومەكتەسكەن. سەن بىردەڭە ساناۋ كەزىندە ساۋساقتارىڭدى پايدالانساڭ، ەشقاشان دا جاڭىلىسپايسىڭ. ساۋساقتارىڭا قاراپ – اق، سانداردى اتاماستان ولاردى كوز الدىڭا ەلەستەتە الاسىڭ. ساۋساقتار مەن ساندار اراسىنداعى بايلانىس كونە زامانداردان بەرى بار. ءتىپتى ءقازىر دە ءبىز «digit - سان» ءسوزىن پايدالانامىز، ول «ساۋساق» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. ءبىز دەنە مۇشەلەرىنىڭ كومەگىمەن ساناي الامىز. جاڭا گۆينەياداعى پاپۋا ارالدارىنداعى تايپالار دا ساناۋدىڭ كەم دەگەندە 900 ءارتۇرلى جۇيەسى بار. كوپتەگەن تايپالار ساۋساقتارىمەن سانايدى، ءبىراق وندىق جۇيەنى پايدالانبايدى. ءبىر تايپا قول ساۋساقتارىنان كەيىن اياق باشپايلارىن سانايدى.
ءجۇز مىڭداعان جىلدار بويى ادامدارعا تەك ساۋساقتارمەن ساناۋدىڭ ءوزى – اق جەتكىلىكتى بولىپ كەلدى. ءبىراق وسىدان 6000 جىلداي بۇرىن دۇنيە وزگەردى. تاياۋ شىعىستا تۇراتىن حالىق مال شارۋاشىلىعىمەن جانە ەگىنشىلىكپەن اينالىسا باستادى دا، ولار فەرمەرلەرگە اينالدى. مال شارۋاشىلىعىمەن جانە ەگىنشىلىكپەن اينالىسا باستاعان ادامدار بازاردا ساۋدا جاساۋعا كىرىستى. ولارعا قولدارىندا قانشا نارسەنىڭ بار ەكەنىن، قانشاسىن ساتقانىن نەمەسە ساتىپ العانىن ناقتى ءبىلۋ كەرەك بولدى، ايتپەسە ادامدار ءبىرىن – ءبىرى الداۋى مۇمكىن ەدى. سوندىقتان فەرمەرلەر جازبا جاساپ وتىردى، ول ءۇشىن اعاش تاياقتارعا نەمەسە سۇيەكتەرگە كەتىكتەر ءتۇسىردى نەمەسە جىپتەرگە تۇيىندەر بايلادى. يراكتا وزەن بالشىعىنىڭ دىمقىل كەسەگىنە بەلگىلەر جاساپ وتىردى. دىمقىل كەسەك كۇنگە كەپكەن كەزدە، ونداعى جازبالار ۇزاق ساقتالاتىن ەدى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
بالانىڭ تانىم قابىلەتىن دامىتۋداعى ويىننىڭ ماڭىزى
