ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيەۆ. تۋعان ادەبيەت جاناشىرى
ماقساتى: وقۋشىلارعا م. ج. كوپەي ۇلىنىڭ ءومىرى، شىعارماشىلىعىنان مالىمەت بەرە وتىرىپ جان - جاقتى قىرلارىن اشۋ. وقۋشىلار بويىندا ىزدەنىمپازدىق قاسيەتتەرىن قالىپتاستىرۋ. اقىنعا، ەلىنە، تىلىنە دەگەن پاتريوتتىق سەزىمدەرىن وياتۋ.
كورنەكىلىگى: سۋرەتى، باسپا ماتەريالدارى، سىزبالار، كەزەگىنە وراي ينتەراكتيۆتى تاقتادان ولەڭدەرىنەن ۇزىندىلەر، دوستىق، اقىل - وي، سانالىلىق، اقىلدىلىق تۋرالى عيبرات سوزدەرى شىعىپ وتىرادى.
ءمۇعالىمنىڭ كىرىسپە ءسوزى: بۇگىنگى تاربيە ساعاتىمىزدا حالىقتىڭ مارجان ءتىلىن قادىرلەگەن م. ج. كوپەيەۆ جيناعان مۇرا مەن وراسان زور قۇندى دۇنيەلەردەن ماعلۇمات الامىز. م. ج. كوپەيەۆتىڭ تۋعان جەرى پاۆلودار وبلىسى، باياناۋىل اۋدانى، نايزاتاس دەگەن جەر. 3 جاسىندا «تاۋىق جۇتى» دەگەن جۇت بولىپ، بار مالىنان ايىرىلىپ، ءبىر ات، ءبىر سيىرمەن عانا قالعان اكەسى كوپەي: «دۇنيە جولداس ەمەس، عىلىم، ءبىلىم جولداس» دەگەن شەشىمگە كەلىپ، بالاسىن وقىتۋ ءۇشىن باياناۋىلعا كوشىپ كەلەدى. سول كەزدەگى اعا سۇلتان م. شورمانوۆ باياناۋىلعا مەدرەسە سالعىزىپ، ساباق بەرۋ ءۇشىن ومبىدان قامار حازىرەتتى كوشىرىپ اكەلەدى. قامار زەيىندى جۇسىپكە كوپ كوڭىل بولەدى. 9 جاسقا اياق باسقاندا ونىڭ العىرلىعىنا سۇيسىنگەن مۇسا كوپەيگە «سوپى، مۇنان بىلاي مىنا بالانىڭ باس كيىمىنە ۇكى تاقتىرىپ قويىڭىز. كوز - تىلگە شەت بولماسىن! ءوز زامانىندا حالىققا ءماشھۇر بولاتىن بالا ەكەن!»- دەگەن. ودان باستاپ اتىنا «ءماشھۇر» دەگەن ات قوسىلىپتى. «ءماشھۇر» ارابتىڭ «بەلگىلى»، «ايگىلى» دەگەن ءسوزى.
ەندىگى جەردە ءسوز كەزەگىن وقۋشىلار الادى.
1 - وقۋشى: م. ءجۇسىپ ءبىر انادان 3 - اعايىندى بولعان ەكەن.(سىزبا)
قارىنداسى ءامينا ەرتە دۇنيە سالعان. اكەسى كوپەي 75 - جاسىندا كوز جۇمىپتى. ال اقىننىڭ زايىبى رافيك 3 ۇل 2 قىز تاربيەلەگەن (سىزبا). زايىبى 1916 جىلى باياناۋىلدىڭ اقكەلىن بولىسىندا دۇنيە سالدى. ۇلكەن ۇلى شاراپي اكە قازاسىنان كەيىن بەس جىلدان سوڭ قايتىس بولسا، امەن1924 جىلى 33 جاسىندا اتا - اناسى قالىڭ مالعا بەرمەكشى بولعان 13 جاسار قىزدى قورعاۋ جولىندا تاپ جاۋلارىنىڭ قولىنان قازا بولادى. اكەسى سول كەزدە ۇلىن جوقتاپ ولەڭ جازعان ەدى.
وندا:
«قان ءتۇستى الپىس ۇشتە اياعىما
وق ءتيدى تۇزدە جۇرگەن ساياعىما»،- دەيدى.
ال فازىل - اكەسى ءومىر سۇرگەن وڭىردە ۇزاق جىل ءمۇعالىم بولىپ قىزمەت ىستەيدى دە، 1970 جىلى زەينەتكە شىققان سوڭ دۇنيە سالادى.
2 - وقۋشى: م. ج. كوپەيەۆ 1870 جىلى حامارەتدين حازىرەتتىڭ مەدرەسەسىندە، ودان سوڭ بۇحاراداعى ءمىراراب مەدرەسەسىندە وقيدى. 1875 جىلدان باستاپ وقىتۋشى بولا ءجۇرىپ، شىعارماشىلىق جۇمىسپەن اينالىسادى.
1887 - 1890 ج. ج. سامارقان، تاشكەنت، تۇركىستان، بۇحارانى ارالايدى. اراب، پارسى تىلدەرىن ۇيرەنەدى. تۇركولوگ - عالىم ۆ. رادلوۆپەن تانىسادى.
ول «ەر سايىن»، «ەر كوكشە»،»كورۇع ۇلى»، «شورا باتىر» «ەر تارعىن» جىرلارىن بالتا مەن شوجە، شوجە مەن قالدىباي، جاناق پەن تۇبەك، جاناق پەن ساقاۋ، كۇدەرى مەن ۇلبيكە، شورتانباي مەن ورىنبايت. ب. ايتىستارىن بۇحار، شورتانباي، شوجە، ورىنباي سىندى اقىنداردىڭ ادەبي مۇراسىن حاتقا ءتۇسىرىپ قالدىردى. ونىڭ كەيبىرى ق ر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ورتالىق عىلىمي كىتاپحاناسىنىڭ قولجازبالار قورىندا ساقتاۋلى.
(2 - وقۋشى «عيبراتناما» ولەڭىن جاتقا وقيدى)
3 - وقۋشى: حالقىمىزدىڭ اۋىز ادەبيەتى نۇسقالارىن ءوزىنىڭ «مەس» اتتى جيناعى ارقىلى كەيىنگى ۇرپاققا جەتكىزگەن. كوپەيەۆ ءوزىنىڭ يدەيالىق مازمۇنى تەرەڭ، تاعىلىمى مول شىعارمالارى ارقىلى تەك قازاق ادەبيەتىنىڭ عانا ەمەس قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ قالىپتاسىپ دامۋىنا دا زور ۇلەس قوسقان قالام قايراتكەرى. ەگەر اباي جاڭا ساپاداعى ۇلتتىق ادەبي ءتىلدىڭ كوش باستاۋشىسى بولسا، م. كوپەيەۆ - سول كوشتىڭ قوستاۋشىسى، ونى ءارى قاراي جالعاستىرۋشىسى.
4 - وقۋشى: اباي ءتارىزدى م. كوپەيەۆ تە ءسوز زەرگەرى. ولاردىڭ شەبەرلىك ۇندەستىگىن ايقىنداي ءتۇسۋ ءۇشىن، ەكى اقىننىڭ «سوقىر» ءسوزىن پايدالانۋ ۇلگىلەرىنە كوڭىل بولەمىز.
اباي:
كىتاپتى مولدا تەرىس وقىر
داعاراداي بوپ سالدەسى
مالقۇمار كوڭىل - بەك سوقىر
بۇركىتتەن كەم بە جەم جەسى.
م. كوپەيەۆتە:
سوقىرلار قايدان ءبىلسىن كوز ءقادىرىن،
تانيتىن جان قايدا ءسوز ءقادىرىن؟!
تانىسىن قارعا، بۇلبۇل قايسىسى وڭدى،
جاماندار بىلمەي جۇرگەن ءسوز ءقادىرىن.
كورنەكىلىگى: سۋرەتى، باسپا ماتەريالدارى، سىزبالار، كەزەگىنە وراي ينتەراكتيۆتى تاقتادان ولەڭدەرىنەن ۇزىندىلەر، دوستىق، اقىل - وي، سانالىلىق، اقىلدىلىق تۋرالى عيبرات سوزدەرى شىعىپ وتىرادى.
ءمۇعالىمنىڭ كىرىسپە ءسوزى: بۇگىنگى تاربيە ساعاتىمىزدا حالىقتىڭ مارجان ءتىلىن قادىرلەگەن م. ج. كوپەيەۆ جيناعان مۇرا مەن وراسان زور قۇندى دۇنيەلەردەن ماعلۇمات الامىز. م. ج. كوپەيەۆتىڭ تۋعان جەرى پاۆلودار وبلىسى، باياناۋىل اۋدانى، نايزاتاس دەگەن جەر. 3 جاسىندا «تاۋىق جۇتى» دەگەن جۇت بولىپ، بار مالىنان ايىرىلىپ، ءبىر ات، ءبىر سيىرمەن عانا قالعان اكەسى كوپەي: «دۇنيە جولداس ەمەس، عىلىم، ءبىلىم جولداس» دەگەن شەشىمگە كەلىپ، بالاسىن وقىتۋ ءۇشىن باياناۋىلعا كوشىپ كەلەدى. سول كەزدەگى اعا سۇلتان م. شورمانوۆ باياناۋىلعا مەدرەسە سالعىزىپ، ساباق بەرۋ ءۇشىن ومبىدان قامار حازىرەتتى كوشىرىپ اكەلەدى. قامار زەيىندى جۇسىپكە كوپ كوڭىل بولەدى. 9 جاسقا اياق باسقاندا ونىڭ العىرلىعىنا سۇيسىنگەن مۇسا كوپەيگە «سوپى، مۇنان بىلاي مىنا بالانىڭ باس كيىمىنە ۇكى تاقتىرىپ قويىڭىز. كوز - تىلگە شەت بولماسىن! ءوز زامانىندا حالىققا ءماشھۇر بولاتىن بالا ەكەن!»- دەگەن. ودان باستاپ اتىنا «ءماشھۇر» دەگەن ات قوسىلىپتى. «ءماشھۇر» ارابتىڭ «بەلگىلى»، «ايگىلى» دەگەن ءسوزى.
ەندىگى جەردە ءسوز كەزەگىن وقۋشىلار الادى.
1 - وقۋشى: م. ءجۇسىپ ءبىر انادان 3 - اعايىندى بولعان ەكەن.(سىزبا)
قارىنداسى ءامينا ەرتە دۇنيە سالعان. اكەسى كوپەي 75 - جاسىندا كوز جۇمىپتى. ال اقىننىڭ زايىبى رافيك 3 ۇل 2 قىز تاربيەلەگەن (سىزبا). زايىبى 1916 جىلى باياناۋىلدىڭ اقكەلىن بولىسىندا دۇنيە سالدى. ۇلكەن ۇلى شاراپي اكە قازاسىنان كەيىن بەس جىلدان سوڭ قايتىس بولسا، امەن1924 جىلى 33 جاسىندا اتا - اناسى قالىڭ مالعا بەرمەكشى بولعان 13 جاسار قىزدى قورعاۋ جولىندا تاپ جاۋلارىنىڭ قولىنان قازا بولادى. اكەسى سول كەزدە ۇلىن جوقتاپ ولەڭ جازعان ەدى.
وندا:
«قان ءتۇستى الپىس ۇشتە اياعىما
وق ءتيدى تۇزدە جۇرگەن ساياعىما»،- دەيدى.
ال فازىل - اكەسى ءومىر سۇرگەن وڭىردە ۇزاق جىل ءمۇعالىم بولىپ قىزمەت ىستەيدى دە، 1970 جىلى زەينەتكە شىققان سوڭ دۇنيە سالادى.
2 - وقۋشى: م. ج. كوپەيەۆ 1870 جىلى حامارەتدين حازىرەتتىڭ مەدرەسەسىندە، ودان سوڭ بۇحاراداعى ءمىراراب مەدرەسەسىندە وقيدى. 1875 جىلدان باستاپ وقىتۋشى بولا ءجۇرىپ، شىعارماشىلىق جۇمىسپەن اينالىسادى.
1887 - 1890 ج. ج. سامارقان، تاشكەنت، تۇركىستان، بۇحارانى ارالايدى. اراب، پارسى تىلدەرىن ۇيرەنەدى. تۇركولوگ - عالىم ۆ. رادلوۆپەن تانىسادى.
ول «ەر سايىن»، «ەر كوكشە»،»كورۇع ۇلى»، «شورا باتىر» «ەر تارعىن» جىرلارىن بالتا مەن شوجە، شوجە مەن قالدىباي، جاناق پەن تۇبەك، جاناق پەن ساقاۋ، كۇدەرى مەن ۇلبيكە، شورتانباي مەن ورىنبايت. ب. ايتىستارىن بۇحار، شورتانباي، شوجە، ورىنباي سىندى اقىنداردىڭ ادەبي مۇراسىن حاتقا ءتۇسىرىپ قالدىردى. ونىڭ كەيبىرى ق ر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ورتالىق عىلىمي كىتاپحاناسىنىڭ قولجازبالار قورىندا ساقتاۋلى.
(2 - وقۋشى «عيبراتناما» ولەڭىن جاتقا وقيدى)
3 - وقۋشى: حالقىمىزدىڭ اۋىز ادەبيەتى نۇسقالارىن ءوزىنىڭ «مەس» اتتى جيناعى ارقىلى كەيىنگى ۇرپاققا جەتكىزگەن. كوپەيەۆ ءوزىنىڭ يدەيالىق مازمۇنى تەرەڭ، تاعىلىمى مول شىعارمالارى ارقىلى تەك قازاق ادەبيەتىنىڭ عانا ەمەس قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ قالىپتاسىپ دامۋىنا دا زور ۇلەس قوسقان قالام قايراتكەرى. ەگەر اباي جاڭا ساپاداعى ۇلتتىق ادەبي ءتىلدىڭ كوش باستاۋشىسى بولسا، م. كوپەيەۆ - سول كوشتىڭ قوستاۋشىسى، ونى ءارى قاراي جالعاستىرۋشىسى.
4 - وقۋشى: اباي ءتارىزدى م. كوپەيەۆ تە ءسوز زەرگەرى. ولاردىڭ شەبەرلىك ۇندەستىگىن ايقىنداي ءتۇسۋ ءۇشىن، ەكى اقىننىڭ «سوقىر» ءسوزىن پايدالانۋ ۇلگىلەرىنە كوڭىل بولەمىز.
اباي:
كىتاپتى مولدا تەرىس وقىر
داعاراداي بوپ سالدەسى
مالقۇمار كوڭىل - بەك سوقىر
بۇركىتتەن كەم بە جەم جەسى.
م. كوپەيەۆتە:
سوقىرلار قايدان ءبىلسىن كوز ءقادىرىن،
تانيتىن جان قايدا ءسوز ءقادىرىن؟!
تانىسىن قارعا، بۇلبۇل قايسىسى وڭدى،
جاماندار بىلمەي جۇرگەن ءسوز ءقادىرىن.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: شەرحان مۇرتازا «تۇتقىن بالا» (“قىزىل جەبە” رومانىنان ءۇزىندى)
