تاحاۋي احتانوۆ «كۇي اڭىزى»
ساباقتىڭ ماقساتى: شىعارمانىڭ اۆتورى ت. احتانوۆتىڭ ءومىر جولى مەن شىعارماشىلىعىن تانۋعا جەتەلەۋ. كۇيدىڭ شىعۋ تاريحىن ءبىلۋ. كەيىپكەرلەر الەمىنە سيپاتتاما بەرە ءبىلۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ىزدەنۋ – شىعارماشىلىق ساباعى.
ساباقتىڭ ءادىسى: ماتىنمەن جۇمى جاساي ءبىلۋ، ءوز پىكىرىن، ويىن، كوزقاراسىن ايتۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، ت. احتانوۆتىڭ پورترەتى، زىمىران سۇراقتار، پرەزەنتاسيالار (سلايدقا ەنگىزىلگەن سۋرەتتەر: تۇيە مەن ءتولى، كۇيشىلەر پورترەتى (قۇرمانعازى، داۋلەتكەرەي، تاتتىمبەت، قازانعاپ، دينا)، كۇي مەكتەپتەرى).
ساباقتىڭ بارىسى: 1. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى؛
2. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
ءى. زىمىران سۇراقتار:
1. احتانوۆ تۋعان ءوڭىر قالاي اتالادى؟ (اقتوبە وبلىسى، شالقار اۋدانى).
2. ۇستاز بولۋدى ارمانداعان جاس جىگىت الماتى قالاسىنا كەلدى. سوندا ول قانداي جوعارعى وقۋ ورنىنا ءتۇستى؟ (قازپي - گە).
3. وقۋدى نەگە اياقتاي المادى؟ (سەبەبى، سوعىس باستالىپ كەتتى دە، احتانوۆ مايدانعا اتتاندى).
4. سول كەزدە جازۋشى قالامىنان جاۋىنگەرلەرگە رۋح بەرەتىن ماقالالار جازىلىپ، مايداندىق گازەتتەردە جاريالاندى. ۇلى وتان سوعىسىنداعى سۋرەتتەردى قانداي رومانىندا بەردى؟ («قاھارلى كۇندەر»).
5. كوركەم اۋدارمامەن دە اينالىستى. كىمدەردىڭ شىعارمالارىن اۋداردى؟ (پۋشكيننىڭ، تولستويدىڭ، گوركييدىڭ، ت. ب.).
6. ادەبيەت تەورياسىنان ءبىز ش. مۇرتازانىڭ «بەسەۋدىڭ حاتى» درامالىق شىعارماسىن وتكەندە دراما دەگەن ۇعىمدى تۇسىندىردىك. درامالىق شىعارمانىڭ وزگە شىعارمالاردىڭ ايىرماشىلىعى نەدە؟ (دراما قازاقشا «قيمىل» دەگەندى بىلدىرەدى. كەيىپكەرلەردىڭ كەزەكتەسىپ سويلەسۋى تۇرىندە جازىلعان شىعارما. بۇل تەك ساحناعا ارنالىپ جازىلادى).
7. جازۋشى قالامىنان اڭگىمە، حيكايات، رومان، درامالىق شىعارمالار تۋىندادى. درامالىق شىعارمالارىن اتايىق. («ساۋلە»، «بوران»، «انت»، «اكە مەن بالا»، «ماحامبەت مۇڭى»، «ارىستاننىڭ سىباعاسى»، «كۇشىك كۇيەۋ»).
8. جازۋشىنىڭ العاشقى اڭگىمەسى قالاي اتالادى؟ («كۇي اڭىزى»).
9. ەندەشە تەوريادان تاعى ءبىر سۇراق بەرە كەتسەم. اڭگىمە دەگەندى قالاي تۇسىنەسىڭدەر؟ (ەپوستىق شىعارمانىڭ ەڭ ۇساق ءتۇرى. ادام ءومىرىنىڭ ءبىر كورىنىسىن عانا سۋرەتتەيتىن، كەيىپكەرلەرى از، كولەمى شاعىن شىعارما).
10. جازۋشىنىڭ تۋعان جانە دۇنيەدەن وتكەن جىلدارىن اتايىق. (1923 - 1994 جج).
ءىى. ءبىز 7 - 8 سىنىپتا وقىعان جازۋشىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى جايلى بىلگەندەرىمىزدى ەسكە تۇسىردىك. وسىنىڭ الدىنداعى ساباقتا «كۇي اڭىزى» اڭگىمەسىنىڭ مازمۇنىمەن تانىسقانبىز. سوعان وراي بۇگىنگى ساباعىمىز – ىزدەنۋ ساباعى. سەبەبى ءبىز ۇيگە الدىن الا ىزدەنۋ ءۇشىن وزدەرىڭە تاپسىرمالار بەردىك. تاقىرىپقا وراي تاۋىپ كەلگەن تاپسىرمالارىڭمەن وي ءبولىسىپ وتىرىڭدار.
ءىىى. «كۇي» دەگەن ءسوزدىڭ شىعۋ تاريحى ءار الۋان. «كۇي» دەگەن ءتۇبىر سوزدەن وربىگەن الۋان ماعىنالى سوزدەر بار ەكەن. (وقۋشىلار وزدەرى تاۋىپ كەلگەن بىرنەشە سوزدەرىن ورتاعا سالادى).
ولار قانداي سوزدەر:
1. كۇيىك – وتقا، سۋعا كۇيگەن جەردىڭ ورنى؛
2. كۇيىنۋ – قايعىرۋ، ءبىر نارسەگە ۋايىم شەگۋ؛
3. كۇي – ادامنىڭ بەلگىلى ءبىر سەزىم ءساتى؛
4. كۇي – قازاقتىڭ اسپاپتى مۋزىكاسى؛
5. كۇيشى – اسپاپتى مۋزىكانى وينايتىن ادام؛
6. كۇيلە – دومبىرانىڭ قۇلاق كۇيىن كەلتىرۋ؛
7. كۇيلى – ادامنىڭ تۇرمىس جاعدايىنىڭ جاقسىلىعى.
اباي اتامىز ءوزىنىڭ كۇيگە ارنالعان ءبىر ولەڭىندە:
اقىلدىنىڭ سوزىندەي ويلى كۇيدى
تىڭداعاندا كوڭىلدىڭ اسەرى بار، -
دەپتى. قازاق كۇيلەرىن تىڭداعان ادامدى كۇي الدىمەن اۋەندىك، دىبىستىق تىلىمەن باۋرايدى. ادام ءوزىنىڭ سەزىمىن، پسيحولوگيالىق كۇيىن ءتۇرلى اسپاپتار ارقىلى سىرتقا شىعارادى. ەندەشە كۇي قازاقتىڭ دومبىرادان وزگە قانداي اسپاپتارىندا ورىندالعان؟ (شەرتەر، سىبىزعى، جەتىگەن، داۋىلپاز، ۇسكىرىك، قوبىز، ت. ب.). ويىمىزدى جيناقتاي كەلە، «كۇي» سوزىنە انىقتاما بەرىپ كورسەك قايتەدى؟ (كۇي – ءپىشىنى جاعىنان ءار ءتۇرلى، ءبىراق مازمۇنى جاعىنان ءبىرتۇتاس كوشپەلىلەر وركەنيەتىنىڭ ىشكى سۇرانىسى تۋدىرعان زاڭدى، تاريحي - مادەني مۇرا. (ا. جۇبانوۆ)).
كەز كەلگەن كۇيدىڭ شىعۋ تاريحى بولادى. ت. احتانوۆتىڭ «كۇي اڭىزى» اڭگىمەسىندە «نار يدىرگەن» كۇيىنىڭ شىعۋ تاريحىمەن تانىسامىز. قانداي دا بولماسىن ءبىر كۇيدىڭ شىعۋ تاريحى جايلى ەستىگەندەرىڭ بار ما؟ (سول كۇنگى ساباققا وقۋشىلار قۇرمانعازىنىڭ «نازىم»، قورقىتتىڭ «ءاۋپپاي» كۇيلەرى تۋرالى ماتەريال جيناقتاپ اكەلگەندىكتەن سول كۇيلەر تۋرالى مالىمەت بەرەدى).
IV. كەلەسى بولىمدە ءماتىن بويىنشا سۇراققا كوشەمىز. (وقۋشىلار ىقتيمال جاۋاپتارىن وزدەرى بەرەدى).
1. شىعارماداعى قازاقى بولمىس پەن قاراپايىم وتباسى تىرلىگىنەن زامان شىندىعىنىڭ كورىنىس بەرۋى. بۇل جەردەن جازۋشىنىڭ شەبەرلىگىن كورە الدىڭ با؟
2. ۇستاز كۇيشىنىڭ سەزىمدەرى مەن بوز ىنگەننىڭ ىشكى جان دۇنيەلەرىنىڭ ۇقساستىعى بار ما؟ دالەلدەپ كور. (وقۋلىقتان ءۇزىندى وقىتۋ).
3. شىعارماداعى ۇلتتىق كيىمدەر، قازاققا ءتان تۇرمىس - تىرشىلىكتىڭ كورىنىس تابۋى.
4. ونەر ومىرشەڭ بە؟ ونەردىڭ ومىرشەڭدىگى، ۇرپاق ساباقتاستىعى شىعارمادى قالاي كورىنگەن؟
5. ەستەمەس، ورازىمبەت، جاڭىل پورترەتتەرىن وقۋلىقتان تاۋىپ وقۋ.
6. جاڭىل مەن قاريانىڭ مودەلىن ينتەراكتيۆتى تاقتاعا تۇسىرەيىك.
7. ادەبيەت تەورياسىنان پورترەت دەگەنىمىز نە؟
8. قازاق حالقىنىڭ كۇنكورىسى ءتورت تۇلىك مالى. تومەنگى سىنىپتا وتكەن ءتورت تۇلىكتى اتاسىمەن ەسكە تۇسىرەيىك.
9. «جۇك اۋىرىن نار كوتەرەدى»، - دەيدى. ەندەشە ويسىلقاراعا ارنالعان وزدەرىڭ ۇيدەن جيناستىرىپ كەلگەن ماقالدارىڭدى ورتاعا سالىڭدار.
V. بۇگىنگى «كۇي اڭىزى» تاقىرىبىن «ونەرلىنىڭ ءورىسى كەڭ»، «ۇستازى جاقسىنىڭ – ۇستامى جاقسى» دەگەن تاقىرىپتاردا وي - تۇيىنمەن جيناقتايىق.
مىنە، بالالار، بۇگىنگى ساباقتى سەندەر وي - تۇيىنمەن قورىتىندىلادىڭدار. ءقازىر دە اتا - بابالارىمىز اڭساعان قازاق كۇيى ۇلكەن وركەسترگە اينالدى. ول وركەستر قۇرمانعازىداي ۇلى كۇيشىنىڭ قۇرمەتىنە قۇرمانعازى اتىنداعى قازاق ۇلتتىق اسپاپتار وركەسترى دەپ اتالادى. ەندەشە ءبىز ساباقتىڭ سوڭىن قۇرمانعازى اتالارىڭنىڭ «اداي» كۇيىمەن اياقتايىق.
VI. ۇيگە تاپسىرما: تەست ازىرلەۋ
ساباقتىڭ ءتۇرى: ىزدەنۋ – شىعارماشىلىق ساباعى.
ساباقتىڭ ءادىسى: ماتىنمەن جۇمى جاساي ءبىلۋ، ءوز پىكىرىن، ويىن، كوزقاراسىن ايتۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، ت. احتانوۆتىڭ پورترەتى، زىمىران سۇراقتار، پرەزەنتاسيالار (سلايدقا ەنگىزىلگەن سۋرەتتەر: تۇيە مەن ءتولى، كۇيشىلەر پورترەتى (قۇرمانعازى، داۋلەتكەرەي، تاتتىمبەت، قازانعاپ، دينا)، كۇي مەكتەپتەرى).
ساباقتىڭ بارىسى: 1. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى؛
2. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
ءى. زىمىران سۇراقتار:
1. احتانوۆ تۋعان ءوڭىر قالاي اتالادى؟ (اقتوبە وبلىسى، شالقار اۋدانى).
2. ۇستاز بولۋدى ارمانداعان جاس جىگىت الماتى قالاسىنا كەلدى. سوندا ول قانداي جوعارعى وقۋ ورنىنا ءتۇستى؟ (قازپي - گە).
3. وقۋدى نەگە اياقتاي المادى؟ (سەبەبى، سوعىس باستالىپ كەتتى دە، احتانوۆ مايدانعا اتتاندى).
4. سول كەزدە جازۋشى قالامىنان جاۋىنگەرلەرگە رۋح بەرەتىن ماقالالار جازىلىپ، مايداندىق گازەتتەردە جاريالاندى. ۇلى وتان سوعىسىنداعى سۋرەتتەردى قانداي رومانىندا بەردى؟ («قاھارلى كۇندەر»).
5. كوركەم اۋدارمامەن دە اينالىستى. كىمدەردىڭ شىعارمالارىن اۋداردى؟ (پۋشكيننىڭ، تولستويدىڭ، گوركييدىڭ، ت. ب.).
6. ادەبيەت تەورياسىنان ءبىز ش. مۇرتازانىڭ «بەسەۋدىڭ حاتى» درامالىق شىعارماسىن وتكەندە دراما دەگەن ۇعىمدى تۇسىندىردىك. درامالىق شىعارمانىڭ وزگە شىعارمالاردىڭ ايىرماشىلىعى نەدە؟ (دراما قازاقشا «قيمىل» دەگەندى بىلدىرەدى. كەيىپكەرلەردىڭ كەزەكتەسىپ سويلەسۋى تۇرىندە جازىلعان شىعارما. بۇل تەك ساحناعا ارنالىپ جازىلادى).
7. جازۋشى قالامىنان اڭگىمە، حيكايات، رومان، درامالىق شىعارمالار تۋىندادى. درامالىق شىعارمالارىن اتايىق. («ساۋلە»، «بوران»، «انت»، «اكە مەن بالا»، «ماحامبەت مۇڭى»، «ارىستاننىڭ سىباعاسى»، «كۇشىك كۇيەۋ»).
8. جازۋشىنىڭ العاشقى اڭگىمەسى قالاي اتالادى؟ («كۇي اڭىزى»).
9. ەندەشە تەوريادان تاعى ءبىر سۇراق بەرە كەتسەم. اڭگىمە دەگەندى قالاي تۇسىنەسىڭدەر؟ (ەپوستىق شىعارمانىڭ ەڭ ۇساق ءتۇرى. ادام ءومىرىنىڭ ءبىر كورىنىسىن عانا سۋرەتتەيتىن، كەيىپكەرلەرى از، كولەمى شاعىن شىعارما).
10. جازۋشىنىڭ تۋعان جانە دۇنيەدەن وتكەن جىلدارىن اتايىق. (1923 - 1994 جج).
ءىى. ءبىز 7 - 8 سىنىپتا وقىعان جازۋشىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى جايلى بىلگەندەرىمىزدى ەسكە تۇسىردىك. وسىنىڭ الدىنداعى ساباقتا «كۇي اڭىزى» اڭگىمەسىنىڭ مازمۇنىمەن تانىسقانبىز. سوعان وراي بۇگىنگى ساباعىمىز – ىزدەنۋ ساباعى. سەبەبى ءبىز ۇيگە الدىن الا ىزدەنۋ ءۇشىن وزدەرىڭە تاپسىرمالار بەردىك. تاقىرىپقا وراي تاۋىپ كەلگەن تاپسىرمالارىڭمەن وي ءبولىسىپ وتىرىڭدار.
ءىىى. «كۇي» دەگەن ءسوزدىڭ شىعۋ تاريحى ءار الۋان. «كۇي» دەگەن ءتۇبىر سوزدەن وربىگەن الۋان ماعىنالى سوزدەر بار ەكەن. (وقۋشىلار وزدەرى تاۋىپ كەلگەن بىرنەشە سوزدەرىن ورتاعا سالادى).
ولار قانداي سوزدەر:
1. كۇيىك – وتقا، سۋعا كۇيگەن جەردىڭ ورنى؛
2. كۇيىنۋ – قايعىرۋ، ءبىر نارسەگە ۋايىم شەگۋ؛
3. كۇي – ادامنىڭ بەلگىلى ءبىر سەزىم ءساتى؛
4. كۇي – قازاقتىڭ اسپاپتى مۋزىكاسى؛
5. كۇيشى – اسپاپتى مۋزىكانى وينايتىن ادام؛
6. كۇيلە – دومبىرانىڭ قۇلاق كۇيىن كەلتىرۋ؛
7. كۇيلى – ادامنىڭ تۇرمىس جاعدايىنىڭ جاقسىلىعى.
اباي اتامىز ءوزىنىڭ كۇيگە ارنالعان ءبىر ولەڭىندە:
اقىلدىنىڭ سوزىندەي ويلى كۇيدى
تىڭداعاندا كوڭىلدىڭ اسەرى بار، -
دەپتى. قازاق كۇيلەرىن تىڭداعان ادامدى كۇي الدىمەن اۋەندىك، دىبىستىق تىلىمەن باۋرايدى. ادام ءوزىنىڭ سەزىمىن، پسيحولوگيالىق كۇيىن ءتۇرلى اسپاپتار ارقىلى سىرتقا شىعارادى. ەندەشە كۇي قازاقتىڭ دومبىرادان وزگە قانداي اسپاپتارىندا ورىندالعان؟ (شەرتەر، سىبىزعى، جەتىگەن، داۋىلپاز، ۇسكىرىك، قوبىز، ت. ب.). ويىمىزدى جيناقتاي كەلە، «كۇي» سوزىنە انىقتاما بەرىپ كورسەك قايتەدى؟ (كۇي – ءپىشىنى جاعىنان ءار ءتۇرلى، ءبىراق مازمۇنى جاعىنان ءبىرتۇتاس كوشپەلىلەر وركەنيەتىنىڭ ىشكى سۇرانىسى تۋدىرعان زاڭدى، تاريحي - مادەني مۇرا. (ا. جۇبانوۆ)).
كەز كەلگەن كۇيدىڭ شىعۋ تاريحى بولادى. ت. احتانوۆتىڭ «كۇي اڭىزى» اڭگىمەسىندە «نار يدىرگەن» كۇيىنىڭ شىعۋ تاريحىمەن تانىسامىز. قانداي دا بولماسىن ءبىر كۇيدىڭ شىعۋ تاريحى جايلى ەستىگەندەرىڭ بار ما؟ (سول كۇنگى ساباققا وقۋشىلار قۇرمانعازىنىڭ «نازىم»، قورقىتتىڭ «ءاۋپپاي» كۇيلەرى تۋرالى ماتەريال جيناقتاپ اكەلگەندىكتەن سول كۇيلەر تۋرالى مالىمەت بەرەدى).
IV. كەلەسى بولىمدە ءماتىن بويىنشا سۇراققا كوشەمىز. (وقۋشىلار ىقتيمال جاۋاپتارىن وزدەرى بەرەدى).
1. شىعارماداعى قازاقى بولمىس پەن قاراپايىم وتباسى تىرلىگىنەن زامان شىندىعىنىڭ كورىنىس بەرۋى. بۇل جەردەن جازۋشىنىڭ شەبەرلىگىن كورە الدىڭ با؟
2. ۇستاز كۇيشىنىڭ سەزىمدەرى مەن بوز ىنگەننىڭ ىشكى جان دۇنيەلەرىنىڭ ۇقساستىعى بار ما؟ دالەلدەپ كور. (وقۋلىقتان ءۇزىندى وقىتۋ).
3. شىعارماداعى ۇلتتىق كيىمدەر، قازاققا ءتان تۇرمىس - تىرشىلىكتىڭ كورىنىس تابۋى.
4. ونەر ومىرشەڭ بە؟ ونەردىڭ ومىرشەڭدىگى، ۇرپاق ساباقتاستىعى شىعارمادى قالاي كورىنگەن؟
5. ەستەمەس، ورازىمبەت، جاڭىل پورترەتتەرىن وقۋلىقتان تاۋىپ وقۋ.
6. جاڭىل مەن قاريانىڭ مودەلىن ينتەراكتيۆتى تاقتاعا تۇسىرەيىك.
7. ادەبيەت تەورياسىنان پورترەت دەگەنىمىز نە؟
8. قازاق حالقىنىڭ كۇنكورىسى ءتورت تۇلىك مالى. تومەنگى سىنىپتا وتكەن ءتورت تۇلىكتى اتاسىمەن ەسكە تۇسىرەيىك.
9. «جۇك اۋىرىن نار كوتەرەدى»، - دەيدى. ەندەشە ويسىلقاراعا ارنالعان وزدەرىڭ ۇيدەن جيناستىرىپ كەلگەن ماقالدارىڭدى ورتاعا سالىڭدار.
V. بۇگىنگى «كۇي اڭىزى» تاقىرىبىن «ونەرلىنىڭ ءورىسى كەڭ»، «ۇستازى جاقسىنىڭ – ۇستامى جاقسى» دەگەن تاقىرىپتاردا وي - تۇيىنمەن جيناقتايىق.
مىنە، بالالار، بۇگىنگى ساباقتى سەندەر وي - تۇيىنمەن قورىتىندىلادىڭدار. ءقازىر دە اتا - بابالارىمىز اڭساعان قازاق كۇيى ۇلكەن وركەسترگە اينالدى. ول وركەستر قۇرمانعازىداي ۇلى كۇيشىنىڭ قۇرمەتىنە قۇرمانعازى اتىنداعى قازاق ۇلتتىق اسپاپتار وركەسترى دەپ اتالادى. ەندەشە ءبىز ساباقتىڭ سوڭىن قۇرمانعازى اتالارىڭنىڭ «اداي» كۇيىمەن اياقتايىق.
VI. ۇيگە تاپسىرما: تەست ازىرلەۋ
You Might Also Like
-
پوەزيا، مەنىمەن ەگىز بە ەدىڭ؟... (9 سىنىبىندا وتكەن پوەزيا كەشى)
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ابايدىڭ مۇراجاي - ءۇيى. مورفولوگيادان وتكەندى قايتالاۋ
