مۇناي-گاز سالاسىنداعى تەرميندىك ءسوز تىركەستەرى قۇرىلىمىنىڭ عىلىمي سيپاتى
سماگۋلوۆا ايگەرىم فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىقۋنيۆەرسيتەتىنىڭ حالىقارالىق قاتىناستار فاكۋلتەتى ديپلوماتيالىق اۋدارما كافەدراسىنىڭ دوسەنتى، الماتى ق.
وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارىنان باستاپ قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ، دامىتۋ، عىلىم تىلىنە اينالدىرۋ باعىتىندا كوپتەگەن جۇمىستار اتقارىلۋدا. قازىرگى كۇنى قوعامنىڭ تىلگە دەگەن تالابى ارتىپ، مەملەكەتتىك تىلگە دەگەن قاجەتتىلىكتىڭ ارتۋى، ياعني ونىڭ قوعامدىق قىزمەت اياسىنىڭ كەڭەيۋى، ءتىلدىڭ عىلىمنىڭ بارلىق سالالارىنداعى بەلسەندىلىگىنىڭ ارتۋى ءتىل بىلىمىندە، ونىڭ ءتۇرلى سالالارىندا شەشىمىن تاپپاعان ماسەلەلەردىڭ، پروبلەمالاردىڭ بار ەكەنىن كورسەتىپ وتىر. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قوعامدىق اياسىنىڭ كەڭەيۋى عالىمدار الدىنا جاڭا مىندەتتەر قويىپ وتىر. ول جاڭا تيپتىك باعدارلامالار مەن وقۋلىقتار جاساۋمەن، بىلىكتى كادرلاردى كوبەيتۋمەن، وزىق تەحنيكالىق قۇرالدارمەن جابدىقتاۋمەن شەكتەلمەيتىنى بەلگىلى. بۇل رەتتە تاريحى بەرىدەن عانا باستالعان تەرمينولوگيانىڭ ءتىل بىلىمىنە قوسقان ۇلەسى سونشاما مول بولعانمەن، بۇل سالادان دا شەشىمىن تاپپاي جۇرگەن ماسەلەلەر بارشىلق. سونداي-اق قوعامىمىزدىڭ بارلىق سالالارىندا ەندى عانا قولدانىسقا ەنە باستاعان تەرمينولوگيانىڭ پروبلەمالارىن جاقسارتۋ جانە جەتىلدىرۋ ايرىقشا ماڭىزدى.
الايدا كەز كەلگەن تەوريا مەن پراكتيكانىڭ ساباقتاستىعى ءبىر داعدىدا، ءبىر قالىپتا قالمايتىندىعى بەلگىلى. تاجىريبە ۇنەمى جەتىلىپ، شىڭدالىپ وتىراتىندىعى بەلگىلى.سوندىقتان دامۋ ۇستىندەگى تاجىريبە عىلىمي تۇرعىدان جاڭا تۇجىرىمداردى قاجەت ەتەدى.وسى تۇرعىدان قاراعاندا سوڭعى ۋاقىتتا قازاق ءتىلى تەرمينولوگياسى دامىدى، ءوستى، قولدانىمداعى تاجىريبەلەر جيناقتالىپ، تەرمينولوگيانىڭ جاڭا مىندەتتەرى ايقىندالا ءتۇستى.
تەرميندەر تۋرالى قازاق ءتىل بىلىمىندە سوڭعى كەزدە تۇبەگەيلى زەرتتەۋ ەڭبەكتەر كوپتەپ جارىق كورۋدە. ولاردىڭ بارلىعىنا توقتالۋ بۇل ماقالادا مۇمكىن ەمەس. تەرمينولوگيانىڭ نەگىزى وسى عىلىمنىڭ قالىپتاسۋىنا زور ەڭبەك سىڭىرگەن ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ، ى. مامانوۆتىڭ، ر. سىزدىقوۆانىڭ ب. قالييەۆتىڭ، س. مىرزابەكوۆتىڭ، ءو. ايتباي ۇلىنىڭ ءار كەزەڭدەردە جارىق كورگەن عىلىمي ەڭبەكتەرىنە، وقۋلىقتارى مەن وقۋ قۇرالدارىنا تىكەلەي بايلانىستى. سونىمەن بىرگە بەلگىلى عالىمدار ءا. قايدار، ءو. ايتباي ۇلى، قۇرمانباي ۇلى ش.، ەڭبەكتەرىندە دە تەرمينولوگيانىڭ ءارقيلى ماسەلەلەرى جان-جاقتى تالدانعان، قاراستىرىلعان. بۇل ماسەلەلەر سونىمەن قاتار گاز-مۇناي تەرميندەرى بويىنشا قورعالعان كانديداتتىق ديسسەرتاسيالاردا دا ايتىلعان.
بەلگىلى عالىم ايتباي ۇلى ءو. «تەرمينولوگيا ەڭ الدىمەن ءتىلدىڭ ارنايى لەكسيكالىق دامۋ زاڭدىلىقتارىن تەكسەرەتىن عىلىم سالاسى، سونىمەن بىرگە، ول عىلىم مەن تەحنيكانىڭ جەكە سالالارى تەرميندەر جيىنتىعى»[1.] – دەپ ناقتىلايدى؛ جالپى تەرمينولوگيا مەن سالالىق، ونىڭ ىشىندە مۇناي تەرميندەرىن عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەپ، ونىڭ تابيعاتىنا تەرەڭ تالداۋ جاساۋ ءۇشىن اۋەلى جالپى تەرمينولوگيا ماسەلەسىن، ونىڭ دامۋ باعىتىن باعدارلاپ، قىرى مەن سىرىن ءتۇسىنىپ الۋىمىز قاجەت. تەرمين جونىندە ءار ءتۇرلى پىكىرلەر بار ەكەنىن بايقاۋعا بولادى. ا.ا. رەفورماتسكيي تەرميننىڭ باستى ەرەكشەلىگى تۋرالى: «تەرمين ەمەس سوزدەردىڭ ماعىناسى كونتەكستە اشىلۋى كەرەك تە، ال تەرمين سوزدەر كونتەكسكە تاۋەلدى ەمەس. تەرمين سوزدەرگە كوپ ماعىنالىق، ەكسپرەسسيا جات» -دەيپ باستى ەرەكشەلىگىن انىقتاپ كورسەتسە [2.] ، تەرمينولوگيا ماسەلەسىن كوپتەن بەرى زەرتتەپ جۇرگەن. و.س. احمانوۆا « تەرمين دەگەنىمىز-ارنايى ۇعىمدار مەن زاتتاردى بەلگىلەۋ ءۇشىن جاسالعان سوزدەر مەن ءسوز ءسوز تىركەستەرى»-دەگەن پىكىر ايتادى. ۆ.ن. پروحوروۆانىڭ: «تەرمين – بۇل ارناۋلى قولدانىس سالاسىندا عىلىمي نەمەسە وندىرىستىك-تەحنولوگيالىق ۇعىمنىڭ اتاۋى بولىپ تابىلاتىن جانە دەفەنيسياسى بار ءسوز نەمەسە سوزدەر تىركەسى» [3.] –دەپ تەرميندەرگە بەرىلگەن تۇجىرىمداردى تولىقتىرا تۇسەدى. تەرمينگە بەرىلگەن بۇل انىقتامالار ولاردىڭ وي-تۇجىرىمدارىنىڭ ۇقساستىعىن بايقاتادى. دەمەك تەرمين اتقاراتىن فۋنكسياسى مەن قولدانۋ ءورىسى بار سوزدەر مەن تىركەستەرى ەكەن. تەرميندەر تۋرالى ۇسىنىلىپ جۇرگەن انىقتامالار ءار ءتۇرلى بولسا دا، تۇپتەن كەلگەندە تەرميندەر-بەلگىلى ءبىر عىلىم مەن تەحنيكا سالاسىندا قولدانىلاتىن ارنايى لەكسيكا – ءسوز دەر مەن ءسوز تىركەستەر ەكەن. ۆ.پ. دانيلەنكو ءوزىنىڭ «رۋسكايا تەرمينولوگيا»دەگەن ەڭبەگىندە: « تەرمينولوگيالىق لەكسيكانىڭ وزىنە عانا ءتان لينگۆيستيكالىق ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى ماسەلەلەردى تەك لەكسيكا ءومىر سۇرەتىن تابيعي ورتا-عىلىم ءتىلىنىڭ قۇرامىندا قاراستىرعاندا دۇرىس شەشۋگە بولادى. تەرمين سوزدەرى تەك وسى ورتادا عانا تەرميندىك قاسيەتكە يە بولادى، ءوزىنىڭ نەگىزگى قىزمەتىندە –ءنوميناتيۆتى سەماسيولوگيالىق فۋنكسيادا جۇمسالادى، تەك جەكە ۇعىمنىڭ اتاۋى بولا الادى، ياعني تەرميندىك مونوسەمانتيزمنىڭ جاسالۋىنا جاعداي جاسايتىن بىردەن-بىر ورتا عىلىم ءتىلى بولۋى قاجەت» دەيدى [4.]
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
1. ايتباي ۇلى ءو. قازاق تەرمينورلوگياسىنىڭ دامۋى مەن قالىپتاسۋى.-الماتى: راۋان، 1988 ج-201ب.
2. رەفورماتسكيي ا.ا.چتو تاكوە؟
You Might Also Like
-
بيىل، 2020 جىلدىڭ 19 جەلتوقسانىندا كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى، قازاق حالقىنىڭ ماقتانىشى، ەلىمىزدىڭ ەركىندىگىن، ار-نامىسىن قورعاعان ەرجۇرەك پەرزەنتتەرىمىزدىڭ ءبىرى - تولەگەن توقتاروۆقا 100 جىل تولادى.
-
ءاربىر ەلدىڭ كەمەل كەلەشەگىن قالىپتاستىراتىن – جوعارعى ءبىلىمدى، ماقساتى ايقىن، تالانتتى دا تالاپتى ازاماتتار. سونداي باسەكەگە قابىلەتتى، شىعارماشىل تۇلعالاردى قالىپتاستىرۋدا ەلىمىزدىڭ جوعارعى ...
