ق ر ەلباسى ن.ءا. نازاربايەۆتىڭ "بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ" باعدارلامالىق ماقالاسىنىڭ تاريحي ماڭىزى
اتا-بابالارىمىزدىڭ تاريحي تاجىريبەسىن (تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ تاريحىنان، حح عاسىردىڭ باسىنداعى ۇلت كوشباسشىلارى رەفورمالارىنىڭ جوباسى) زەردەلەۋ، شىنايى ءومىردى، پراگماتيزم مەن ءديناميزمدى ناسيحاتتاۋ، دۇرىس ويلاستىرىلعان رەفورمالار ارقىلى قوعامدىق ساناداعى ارتتا قالۋمەن كۇرەسۋ جانە دامۋدىڭ ەۆوليۋسيالىق مودەلىن قالىپتاستىرۋعا مۇمكىندىك تۋىندايدى.
ەجەلگى تۇركىلەر مەن قازاقتاردىڭ تاريحي مۇراسى رۋحاني كود، وزىندىك مادەني يدەنتيفيكاسيا، قاسيەتتى ورىندار، تۋعان جەرگە دەگەن قۇرمەت رەتىندە ۇلتتىق مەتاقۇندىلىقتار ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ "بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ" باعدارلامالىق ماقالاسىندا نەگىزگە اينالىپ وتىر.وسى تۇرعىدان الىپ قاراستىرعاندا ماڭگى ەل، الاش يدەياسىپرەزيدەنتىمىزدىڭ رۋحاني جاڭعىرۋ باعدارلاماسىمەن ساباقتاسىپ جاتقانى ءسوزسىز.
12-ساۋىردە «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە ق ر ەلباسى ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى جولداۋى جارىق كورەدى.باعدارلامانىڭ ماتىنىمەن تانىسا وتىرىپ «دامۋدىڭ جاڭا كەزەڭىندە الدىمەن ۇلتتىق بولمىسىمىز بەن قۇندىلىعىمىز، تاريحىمىز مەن مادەنيەتىمىز ساقتالۋى كەرەك»-، دەگەن يدەيانىڭ باستى نازارعا الىنعاندىعىن كورۋ قيىن ەمەس.
قازاقستاننىڭ ريەۆوليۋسيالىق ەمەس، ەۆوليۋسيالىق دامۋى؛ ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى ساقتاۋ؛ ۇلتتىق سانا تۋرالى؛ پراگماتيزم دەگەن باعدارلامانىڭ تاقىرىپشالارىندا كەڭەستىك بيلىكتىڭ جۇرگىزگەن ساياساتىنىڭ ساقتالعان كورىنىستەرىنەن قۇتىلۋ يدەيالارى كوتەرىلەدى. وەى باعدارلاماداعى مىنا ماتىننەن كورە الامىز:
«ءاربىر جۇرت تاريحتان وزىنشە تاعىلىم الادى، بۇل – اركىمنىڭ ءوز ەركىندەگى شارۋا. بىرەۋگە ءوزىڭنىڭ كوزقاراسىڭدى ەرىكسىز تاڭۋعا ەشقاشان بولمايدى. بىزگە تاريح تۋرالى وزدەرىنىڭ سۋبەكتيۆتى پايىمدارىن تىقپالاۋعا دا ەشكىمنىڭ قاقىسى جوق. وتكەن حح عاسىر حالقىمىز ءۇشىن قاسىرەتكە تولى، زوبالاڭ دا زۇلمات عاسىر بولدى:
بىرىنشىدەن، ۇلتتىق دامۋدىڭ كونەدەن جالعاسىپ كەلە جاتقان وزىمىزگە عانا ءتان جولى ءبىرجولا كۇيرەتىلىپ، قوعامدىق قۇرىلىمنىڭ بىزگە جات ۇلگىسى ەرىكسىز تاڭىلدى.
ەكىنشىدەن، ۇلتىمىزعا ادام ايتقىسىز دەموگرافيالىق سوققى جاسالدى. ونىڭ جاراسى ءبىر عاسىردان بەرى ءالى جازىلماي كەلەدى.
ۇشىنشىدەن، قازاقتىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتى قۇردىمعا كەتە جازدادى.
تورتىنشىدەن، ەلىمىزدىڭ كوپتەگەن وڭىرلەرى ەكولوگيالىق اپات ايماقتارىنا اينالدى.
قانىمىزعا سىڭگەن كوپتەگەن داعدىلار مەن تاپتاۋرىن بولعان قاساڭ قاعيدالاردى وزگەرتپەيىنشە، ءبىزدىڭ تولىققاندى جاڭعىرۋىمىز مۇمكىن ەمەس.
باعزى زامانداردان بەرى ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ كەلگەن ۇلتتىق پراگماتيزم ساناۋلى جىلدا ادام تانىماستاي وزگەرىپ، اس تا توك ىسىراپشىلدىققا ۇلاستى.
ءبىز جاڭعىرۋ جولىندا بابالاردان ميراس بولىپ، قانىمىزعا سىڭگەن، بۇگىندە تامىرىمىزدا بۇلكىلدەپ جاتقان ىزگى قاسيەتتەردى قايتا تۇلەتۋىمىز كەرەك. پراگماتيزم – ءوزىڭنىڭ ۇلتتىق جانە جەكە بايلىعىڭدى ناقتى ءبىلۋ، ونى ۇنەمدى پايدالانىپ، سوعان سايكەس بولاشاعىڭدى جوسپارلاي الۋ، ىسىراپشىلدىق پەن استامشىلىققا، داڭعويلىق پەن كەردەڭدىككە جول بەرمەۋ دەگەن ءسوز».
مىنە، بۇل جوعارىدا كورسەتىلگەن باعدارلاماداعى تۇجىرىمداردىڭ تۇپكىلىكتى مانىنە جەتىپ، ءتۇسىنۋ ءۇشىن ونى تاريحپەن باسلانىستىرا وتىرىپ كورسەتۋگە بولادى.
تاريحقا كوز جۇگىرتەتىن بولساق، قازاق حالقىنىڭ تاعدىرى بىرنەشە كەزەڭدى باسىنان كەشىردى. سونىڭ ىشىندەگى ەڭ ەلەۋلىسى رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتىمەن بايلانىستى بولدى. ال بۇل فاكتور ءوز كەزەگىندە تۋىنداپ جاتقان تاريحي جادىمىز بەن ورنىققان تاريحي سانامىزدىڭ بۇرمالانۋىنا ىقپالىن تيگىزبەي قويمادى. وسى سەبەپتەرگە بايلانىستى ءبىز ماريگينالدى ساناعا اۋىسقان حالىقپىز(ماريگينالدى- ءوز قالىپتاسقان ورتاسى مەن ساناسىنا، مادەنيەتىنە سىرتقى فاكتوردىڭ اسەر ەتۋى ارقىلى ءارتۇرلى الەۋمەتتىك توپتار مەن مادەني تيپتەردىڭ اراسىندا قالۋى). بۇل قۇبىلىس حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق ساناسىنا، دۇنيەتانىمى مەن وزىندىك تاريحي تاجىريبەسىنە اسەرىن تيگىزدى:
بىرىنشىدەن، مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆتىڭ پىكىرىنە سايكەس قازاق ءوزىنىڭ مونو ءتىلدى تابيعاتىنان ميسسيونەرلىك باعىتتاعى ورىستاندىرۋ ساياساتى ناتيجەسىندە ءتىل جاعىنان ىدىراپ، شالا قازاق، ادا قازاق، تازا قازاق دەگەن ءۇش كلاسسقا ءبولىنىپ، مونو ءتىلدىڭ بولمىسىن بۇزىپ الدى. راسىمەن دە، تاريحي تاجىريبە فاكتورىنىڭ ءبىرى ءبۇل-تىل، ال ونىڭ وزگەرىسكە ۇشىراۋى ۇلتتىق جاد پەن تاريحي ساناعا تىكەلەي اسەر ەتەتىنى انىق. ارينە، بۇل رەسەيدىڭ يمپەريا بولعالى جۇرگىزىپ كەلە جاتقان ميسسيونەرلىك كەرتارتپا ساياساتىنا تىكەلەي بايلانىستى قۇبىلىس ەكەنى تاريحي شىندىق. وسى ورايدا حالەل دوسمۇحامەد ۇلىنىڭ «قازاق-قىرعىز تىلىندەگى سينگارمونيزم زاڭى» اتتى ەڭبەگىنە توقتالعىم كەلىپ وتىر. سەبەبى ول مىناداي ءبىر تۇجىرىمىن ايتقان بولاتىن: « ادەبيەت ءتىلىنىڭ قارۋى- باسپا مەن مەكتەپ. باسپا مەن مەكتەپتە قولدانىلعان ءتىل اقىرىندا ەلگە سىڭبەي قويمايدى». بۇل تۇجىرىمنىڭ اقيقاتتىلىق دارەجەسىن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ جۇرگىزگەن ساياساتىنان-اق بايقاۋعا بولادى. بۇل تاريحي وقيعا قازىرگى تاڭداعى ءتىل ماسەلەسىنىڭ شيەلەنىسۋىنە ىقپالىن تيگىزگەن. ونى قالپىنا كەلتىرۋ تىكەلەي رۋحاني جاڭعىرۋمەن بايلانىستى ەكەنى ايدان انىق.
ەكىنشىدەن، «رەسەيدىڭ وتارشىلدىق ميسسونەرلىك ساياساتىن تولاسسىز جۇرگىزۋى سەبەپتى، ءبىرتۇتاس قازاقتىڭ ءبىر جازۋ تاڭباسىن قولدانۋ ورنىنا ءۇش ءتۇرلى جازۋ تاڭباسى ورناعان بولاتىن، جۇڭگو قازاقتارى اراپ جازۋ تاڭباسىن، ەۋروپا، تۇركيا قازاقتارى لاتىن جازۋ تاڭباسىن، قازاقستاندىق قازاقتار ءوز ەركىنەن تىس كەڭەس بيلىگى زورلىقپەن ەندىرگەن ورىس جازۋ تاڭباسىن قولدانۋى سەبەپتى، ءبىرتۇتاس ءمونوتىلدى قازاقتار ءبىرىن ءبىرى وقي الماي، رۋحاني بايلانىسىن ۇزۋگە ءماجبۇر بولىپ كەلەدى»،- دەيدى مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ. بۇعان يمپەريانىڭ حالقىمىزىدىڭ رۋحاني تۇتاستىعىن بۇزۋى سەبەپ بولىپ وتىر، ياعني جوعارىدا اتالعان ءتىل ماسەلەسىنە ەندى جازۋ ماسەلەسى دە قوسىلدى. الايدا بۇنى دا قالپىنا كەلتىرۋدىڭ جولدارى ەلباسىمىزدىڭ «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىندا تىكىلەي ورىن العان، اسىرەسە لاتىن قارپىنە كوشۋ تۋرالى شەشىم وسى ماسەلەنى شەشۋدىن ماڭىزدى قادامىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.
ۇشىنشىدەن، قازاق حالقى Vءىىى عاسىردان باستاپ يسلام ءدىنىن قابىلداپ، ونىڭ ءابۋ قانافي ءماسحابىن ۇستانىپ، ءوزىنىڭ ءبىرقالىپتى ءداستۇرلى دىنىنە اينالىپ، سوعان ۇيىپ ءومىر ءسۇرىپ جاتتى. بۇل قالىپتى وزگەرتىپ قازاقتاردى شوقىندىرىپ، ورىستاندىرۋ ساياساتىن ورىس ميسسونەر عالىمدارى پروفەسسورلار يلمينسكيي، الەكتوروۆ، وستروۋموۆتار جۇزەگە اسىرۋعا بەل شەشە كىرىسىپ باسشىلىق ەتتى.
كەڭەستىك بيلىك اتەيستىك دۇنيەتانىمدى ۇستانۋى سەبەپتى، پاتشالىق بيلىكتىڭ شوقىندىرۋ ساياساتىن الىپ تاستاپ، ورىستاندىرۋ ساياساتىنا ءبىرجولاتا مىقتاپ كىرىستى. ماقساتى، حالىقتى ءوز ۇستانعان دىنىنەن بەزدىرىپ، ءتىپتى ءوزىنىڭ «قۇدايسىزدار» ۇيىمىن اشىپ، حالىقتى دىنسىزدەندىرۋ ساياساتىنا جان سالا ارالاستى. بۇل جولدا العا قويعان ماقساتىنا جەتتى دە. ونىڭ كورىنىستەرىن ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن كورە الامىز. قازىرگى تانداعى ءدىننىڭ بۇرمالانا قولدانىلۋى، ءوز قانداستارىمىزدىڭ اراسىندا باسقا دىنگە ەڭگەن نەمەسە مۇلدەم دىننەن بەزگەندەردىڭ بولۋى وسىنىڭ دالەلى. بۇنداي شيەلەنىسكەن ماسەلەنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن پرەزيدەنتىمىز ارنايى «قازاقستاننىڭ ريەۆوليۋسيالىق ەمەس، ەۆوليۋسيالىق دامۋى» اتتى ءبولىمدى ارناعان. وندا ن.ءا.نازاربايەۆ ءدىني قاقتىعىستار، ەكسترەميزم، سەپاراتيزم ت.ب. قۇبىلىستارىنىڭ بارلىعى ريەۆوليۋسيانىڭ ساقتالعان كورىنىسى دەي كەلە، ولاردان باس تارتۋعا، الدىن الۋعا شاقىرعان.
مىنە، جوعارىدا اتاپ كورسەتىلگەن نەگىزگى ماسەلەلەردىڭ بۇرمالانۋى ءبىزدىڭ تاريحي تاجىريبەمىزگە اسەرىن تيگىزگەنى ايدان انىق .
ءار حالىقتىڭ تاريحي تاجىريبەسى ونىڭ تاريحىن قالىپتاستىراتىن ەرەكشەلىك فورماسى. سەبەبى، بارلىق حالىقتىڭ عاسىرلار بويى جيناقتالىپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا بەرىلىپ وتىرىلاتىن وزىندىك تاجىريبەسى بولادى جانە سونىڭ كورىنىسى تاريحىندا دا بايقالادى. ەل باسىمىزدىڭ كوتەرىپ وتىرعان جولداۋىنىڭ «رۋحاني جاڭعىرۋ» دەپ اتالۋىنىڭ ءوزى وسى ماسەلەلەردى شەشۋگە، بۇرىنعى تاريحي تاجىريبەمىزدى قالپىنا كەلتىرۋگە جاسالعان قادام بولىپ وتىر دەپ ەسەپتەيمىن.
قازىرگى ءبىزدىڭ قوعامدا ءوز ويلارىن اشىق، ناقتى ءبىلدىرىپ، حالىقتى باستاي الاتىنداي «ينتەلليگەنسيا» وكىلدەرى از. بۇعان دا يمپەريانىڭ جۇرگىزگەن ساياساتى ەلەۋلى دارەجەدە ىقپالىن تيگىزگەن ەدى. اسىرەسە، الاش قايراتكەرلەرىنىڭ يدەيالارىن حالىققا جات، ۇلتشىل دەپ ايىپتاپ، ولارعا «شينا» جالعاۋىن قوسىپ كەلەمەجدەپ، جاساعان تۇجىرىمدارى مەن ەڭبەكتەرىن قارالاپ، قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتىپ تاستادى. ناتيجەسىندە ەلدە قورقىنىش سەزىمىنىڭ سارقىنشاقتارى ساقتالىپ، ءتىپتى ءوز كوزقاراستارىنان اينىپ، كەڭەس يدەولوگياسىنىڭ نەگىزىندە زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، تاريحتى بۇرمالاي باستادى. ءقازىر سول ينتەلليگەنسيا وكىلدەرىنىڭ حالىققا قىزمەت ەتەتىن كەزى كەلدى. الدىمەن سولار «رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ» ءمانىن حالىققا ءتۇسىندىرىپ، ونى جۇزەگە اسىرۋعا العاشقى قادامدارىن جاساۋ قاجەت.
بۇگىندە الەمدىك جاھاندانۋ ءۇردىسى، كوپتەگەن ۇلتتاردى تامىرىمەن جۇتىپ جىبەرەتىن ۆيرۋس ءتارىزدى دەيتىن بولساق، سول ۆيرۋسقا قارسى تۇراتىن بىردەن-بىر ۆاكسينا - ول رۋحاني دۇنيەمىزدى قايتا جاڭعىرتۋ. ۇلتتىق قۇندىلىقتار - ول حالقىمىزدىڭ يممۋنيتەتى. كەز كەلگەن ۆيرۋستى يممۋنيتەتى كۇشتى اعزا جەڭە الادى. سوندىقتان دا، ۇلتتىق كودىمىزدى ساقتاپ، گەنەتيكالىق تۇرعىدا ءبىزدىڭ جاسۋشالارىمىزدا ساقتالىپ قالعان قازاق حالقىنىڭ جاستارىنا ءبىزدىڭ تاريحي تامىرىمىز تەرەڭدە ەكەنىن، ءسالت-داستۇرىمىز ومىرشەڭ، تالاي قيىندىقتارعا توتەپ بەرە الاتىنداي باي رۋحاني دۇنيەتانىمىمىزدى نەگىزدەپ، ۇلتتىق رۋحى كۇشتى، يمانى بەرىك، ءتىلى مەن ءدىنى ءبىر ازاماتتاردى تاربيەلەپ، جاڭا فورماتتاعى ءبىلىمدى يگەرە الساق، وندا حالىقىمىزدىڭ بۇگىنگى جاھاندانۋ كەزەڭىندە ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن ساقتاپ، حالىق بولىپ جۇتىلىپ كەتپەي، كەرىسىنشە رۋحاني جاڭعىرىپ، جوعارى بەلەستەردى باعىندىراتىن ماڭگى ەلگە اينالارىمىز انىق.
م. س. نوعايبايەۆا، ت.ع.ك، قاۋىمد.پروفەسسور
ا. س. جاقسىلىقوۆا ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ،تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ 2-كۋرس ماگيسترانتى
You Might Also Like
-
ءتىل-ادامزاتتىڭ باستى قازىناسى.تىل-تەك قانا پىكىر الماسۋ قۇرالى ەمەس، حالىقتىڭ تاريحى، مادەنيەتى مەن ءداستۇرى.ءتىلدىڭ قۇندىلىعى، ءقادىرى تۋرالى اقىن جازۋشىلارىمىز كوپتەگەن ماعىنالار قالدىرعا...
